Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. pUjyagurudeva zrI jorAvaramalajImahArAja kI smRti meM Ayojita 25 . saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yucAcArya zrI madhukara mani prajApanAsatra ( mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa-yukta )
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM arha jinAgama-granthamAlA : granthAMka-16 [paramazraddheya gurudeva pUjya zrI jorAvaramalajI mahArAja kI puNyasmRti meM Ayojita] [ zrI zyAmAryavAcaka-saMkalita caturtha upAMga] prajJApanAsUtra [prathama khaNDa : pada 1 se 9 taka] [ mUlapATha, hindI anuvAda-vivecana-TippaNa yukta ] preraNA upapravartaka zAsanasevI sva. svAmI zrI brajalAlajI mahArAja Adya saMyojaka - pradhAna sampAdaka sva. yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' anuvAdaka-vivecaka-sampAdaka zrI jJAnamuni jI mahArAja [sva. jainadharmadivAkara, AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja ke suziSya] saha-sampAdaka zrIcanda surAnA 'sarasa' zrI Agama prakAzana samiti,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgama-granthamAlA : granthAGka 16 nirdezana sAdhvI zrI umarAvakuMvarajI ma. sA. 'arcanA' sampAdaka maNDala anuyoga pravartaka muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala AcArya zrI devendramuni zAstrI zrI ratanamuni sampreraka muni zrI vinayakumAra 'bhIma' saMzodhana devakumAra jaina tRtIya saMskaraNa : vIra nirvANa saM0 2527, vi0 saM0 2058, Asauja akTUbara, 2001 prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti braja madhukara smRti bhavana pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna)-305901 dUrabhASa : 50087 mudraka zrImatI vimaleza jaina ajantA pepara kanvarTarsa lakSmI cauka, ajamera - 305001 kampyUTarAijDa TAipa saiTiMga zrInivAsa prinTogrAphiksa Adarza nagara, ajamera - 305002 mUlya : 155) rupaye
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvAcArya zrI madhukara munIjI ma.sA. PANNAVANAUTRA 10.9/ mahAmaMtra Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loesavva sAhUNaM, eso paMca NamokkAro' savvapAvapaNAsaNo // maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM |
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Published on the Holy Remembrance occasion of Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaj FOURTH UPANGA PANNAVANA SUTRA [PART I: Pad 1 to 9] (Original Text, Hindi Version, Notes, Annotations and Appendices etc.) Inspiring Soul Up-Pravartaka Shasansevi (Late) Swami Sri Brijlalji Maharaj Convener & Founder Editor (Late) Yuvacharya Sri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar' Translator & Annotator Shri Jnan Muni Sub-Editor Shrichand Surana 'Saras' Publishers Shri Agam Prakashan Samiti, Beawar (Raj.)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jinagam Granthmala Publication No. 16 Direction Sadhwi Shri Umrav Kunwarji 'Archana' Board of Editors Anuyoga-Pravartaka Muni Sri Kanhaiyalalji 'Kamal' Acharya Sri Devendramuni Shastri Sri Ratan Muni Promotor Muni Sri Vinayakumar 'Bhima' Corrections and Supervision Dev Kumar Jain Third Edition Vir-Nirvana Samvat 2526 Vikram Samvat 2057, Bhadrapad August, 2001. Publishers Sri Agam Prakashan Samiti, Brij- Madhukar Smriti-Bhawan, Piplia Bazar, Beawar (Raj.) - 305901 Phone: 50087 Printers Smt. Vimlesh Jain Ajanta Paper Converters Laxmi Chowk, Ajmer 305001 Laser Type Setting by: Srinivasa Printographics Ajmer 305002 Price: Rs. 155/=
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa jinhoMne jainAgamoM para hindI bhASA meM TIkAe~ likhakara tathA Agama-sampAdana kI Adhunika zailI kA prathama pravartana kara mahAna aitihAsika zruta-sevA kI, una paramazraddheya Agama-rahasyavijJa jainadharma-divAkara zramaNasaMgha ke prathama AcArya pUjya zrI AtmArAmajI mahArAja kI pAvana smRti meM unhIM ke janma zatAbdI varSa ke pAvana-prasaMga para savinaya sabhakti samarpita - madhukara muni [prathama saMskaraNa se]
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya sarvatobhadra svargIya yuvAcArya zrI madhukara munijI ma. ke mAnasa meM eka vicAra samutpanna huA thA ki artha-gaMbhIra AgamoM kA zuddha mUlapATha hindI bhASA meM anudita evaM sambandhita vivecana sahita saMskaraNa prakAzita ho, jisase jana sAdhAraNa evaM jaina siddhAntoM ke jijJAsu jaina vADmaya kA adhyayana kara sakeM / vicAra sAkAra huaa| zrI Agama prakAzana samiti ke mAdhyama se Agama granthoM kA prakAzana prArambha kiyA gyaa| yathAkrama jaise-jaise granthoM kA prakAzana hotA gayA to pAThakoM kI saMkhyA meM anumAna se bhI adhika vRddhi huI / ataH dvitIya saMskaraNa ke granthoM ke anupalabdha hote jAne para bhI AgamabattIsI ke samasta graMthoM kI mAMga bar3hatI gii| isakI pUrti ke liye adhyAtmayoginI mAlavajyoti sAdhvI zrI umarAvakuMvarajI ma. " arcanA' ke nirdezana meM tRtIya saMskaraNa prakAzita karane kA nirNaya kiyA / nirNaya ke anusAra aprApta hote jA rahe granthoM ko prakAzita karane kA kArya cAlU hai / isI krama meM prajJApanAsUtra ke prathama khaNDa kA prakAzana kiyA jA rahA hai| zeSa do khaNDa evaM anya grantha bhI mudraNAdhIna haiN| prajJApanA sUtra kA anuvAda evaM saMpAdana jainabhUSaNa paM. ra. muni zrI jJAnamunijI ma. ne kiyA hai| Apane grantha ke arthagaMbhIra aMzoM ko sarala bhASA meM spaSTa karake zrutasevA kA apUrva lAbha liyA hai / etadartha samiti unakA abhinaMdana karatI hai| aMta meM samiti kI ora se hama apane sabhI sahayogiyoM kA hArdika AbhAra mAnate haiM / sAgaramala baitAlA adhyakSa " ratanacaMda modI kAryavAhaka adhyakSa saradAramala caurar3iyA mahAmantrI zrI Agama prakAzana samiti, byAvara ( rAjasthAna ) jJAnacanda vinAyakiyA maMtrI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI Agama prakAzana samiti, byAvara kAryakAriNI samiti : adhyakSa kAryAdhyakSa upAdhyakSa indaura byAvara byAvara cainnaI jodhapura cainnaI durga mahAmantrI mantrI sahamantrI koSAdhyakSa zrI sAgaramala jI baitAlA zrI ratanacandajI modI zrI dhanarAjajI vinAyakiyA zrI bhaMvaralAlajI goThI zrI hukmIcandajI pArakha zrI dulIcandajI coraDiyA zrI jasarAjajI pArakha zrI saradAramalajI coraDiyA zrI jJAnacandajI vinAyakiyA zrI jJAnarAja jI mUthA zrI prakAzacandajI caupar3A zrI jaMvarIlAla jI zizodiyA zrI Ara. prasannacandajI coraDiyA zrI mANakacanda jI saMcetI zrI rIkhaba caMda jI lor3hA zrI esa. sAyaramalajI caurar3iyA zrI mUlacandajI surANA zrI motIcandajI coraDiyA zrI amaracandajI modI zrI kizanalAlajI baitAlA zrI jatanarAja jI mehatA zrI devarAjajI coraDiyA zrI gautamacandajI coraDiyA zrI sumeramalajI mer3atiyA zrI prakAza caMda jI caurar3iyA zrI pradIpa caMda jI caurar3iyA cainnaI byAvara pAlI byAvara byAvara cainnaI * jodhapura cainnaI cainnaI nAgaura cainnaI parAmarzadAtA sadasya byAvara cainnaI mer3atA siTI cainnaI cainnaI jodhapura cainnaI cainnaI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa ke viziSTa artha-sahayogI zrImAn seTha esa. sAyaracaMdajI coraDiyA, madrAsa (jIvana paricaya) dharmaniSTha samAjasevI coraDiyA parivAra ke kAraNa prasiddha nokhA (cAMdAvatoM kA, jilA nAgaura, rAjasthAna) ApakA janmasthAna hai| ApakA janma saM.1984 vi. ASAr3ha kRSNA 13 ko svargIya zrImAn simarathamalajI coraDiyA kI dharmapatnI sva. zrImatI gaTUbAI kI kukSi se huA hai| ApakA bAlyakAla grAma meM biitaa| sAdhAraNa zikSaNa ke bAda ApakI zikSA AgarA meM sampanna huI aura vahIM apane jyeSTha bhrAtA zrImAn ratanacaMdajI coraDiyA kI dekharekha meM vyApAra-vyavasAya prArambha kiyaa| apanI pratibhA aura kuzalatA se vyApArika kSetra meM acchI pratiSThA upArjita kii| tatpazcAt Apane saM. 2008 meM dakSiNa bhArata ke pramukha vyavasAya kendra madrAsa meM phAinensa kA kArya prArambha kiyaa| Aja to vahAM ke ine-gine phAinensa vyavasAiyoM meM se Apa eka haiN| ApakI taraha hI dhArmika sAmAjika kAryoM meM sotsAha sahayoga dene vAle yuvaka Apake suputra zrI kizoracaMda jI bhI udIyamAna vyavasAyiyoM meM gaNanIya mAne jAte haiN| vyAvasAyika kSetra meM jaise-jaise khyAti phailatI gaI, vaise-vaise Apane dhArmika aura sAmAjika kAryoM meM tana-mana-dhana se yoga dene kI kIrti bhI upArjita kI hai| zubha kAryoM meM sadaiva arjita artha ko viniyojita karate rahate haiN| saMgraha nahIM apitu saMvibhAga karane kI dRSTi se madrAsa jaise mahAnagara kI pratyeka janopayogI [9]
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravRtti se Apa saMbaddha haiN| aneka sArvajanika saMsthAoM ko eka sAtha puSkala artha pradAna kara Apane sthAyI banA diyA hai| Apa madrAsa evaM anya sthAnoM kI jaina saMsthAoM se kisI na kisI rUpa se saMbandhita haiN| adhyakSa, maMtrI Adi Adi adhikArI hone ke sAtha aisI bhI saMsthAyeM haiM, jinake prabandha maMDala ke sadasya na hote hue bhI pramukha saMcAlaka haiN| katipaya saMsthAoM ke nAma, jinake sAtha ApakA nikaTatama sambandha hai, isa prakAra haiM 0 zrI esa. esa.jaina ejyUkezana sosAyaTI, madrAsa // zrI rAjasthAnI esoziyezana, madrAsa // zrI rAjasthAnI zve. sthA. jaina sevAsaMgha, madrAsa // zrI vardhamAna sevAsamiti, nokhA / 0 zrI bhagavAn mahAvIra ahiMsA- pracAra -saMgha 0 svAmIjI zrI hajArImalajI ma. jaina TrasTa ,nokhA sadaiva saMta-satiyAM jI kI sevA karanA bhI Apake jIvana kA dhyeya hai| ApakI dharmapatnI bhI dharmazraddhA kI pratimUrti evaM tapasvinI haiN| __Apake jyeSTha bhrAtA zrI ratanacaMdajI aura bAdalacaMdajI bhI dhArmika vRtti ke haiN| ve bhI pratyeka satkArya meM apanA sahayoga pradAna karate haiN| ApakA parivAra svAmIjI zrI vrajalAlajI ma. sA., pUjya yuvAcArya zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhukara' kA . anyanya bhakta hai| Apane isa grantha ke prakAzana meM zrI AgamaprakAzana samiti ko apanA mahattvapUrNa sahayoga pradAna kiyA hai| etadartha samiti ApakI AbhArI hai evaM apekSA rakhatI hai ki bhaviSya meM bhI samiti ko ApakA apUrva sahayoga milatA rhegaa| maMtrI zrI Agama-prakAzana-samiti, byAvara [10]
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adivacana vizva ke jina dArzanikoM-- dRSTAoM / cintakoM ne "AtmasattA" para cintana kiyA hai, yA Atma-sAkSAtkAra kiyA hai, unhoMne para-hitArtha Atma-vikAsa ke sAdhanoM tathA paddhatiyoM para bhI paryApta cintana-manana kiyA hai| AtmA tathA tatsambandhita unakA cintana-pravacana Aja Agama / piTaka/veda/upaniSad Adi vibhinna nAmoM se vizruta hai / jainadarzana kI yaha dhAraNA hai ki AtmA ke vikAroM-- rAga-dveSa Adi ko sAdhanA ke dvArA dUra kiyA jA sakatA hai aura vikAra jaba pUrNata: nirasta ho jAte haiM to AtmA kI zaktiyA~ jJAna / sukha / vIrya Adi sampUrNa rUpa meM udghATita, udbhAsita ho jAtI haiM / zaktiyoM kA sampUrNa prakAza vikAsa hI sarvajJatA hai aura sarvajJa / Ata-puruSa kI vANI vacana/kathana prarUpaNA - " Agama" ke nAma se abhihita hotI hai / Agama arthAt tattvajJAna, AtmajJAna tathA AcAra-vyavahAra kA samyak paribodha dene vAlA zAstra / sUtra / Aptavacana / sAmAnyataH sarvajJa ke vacanoM / vANI kA saMkalana nahIM kiyA jAtA, vaha bikhare sumanoM kI taraha hotI hai, parantu viziSTa atizayasampanna sarvajJa puruSa, jo dharmatIrtha kA pravartana karate haiM, saMghIya jIvana paddhati meM dharma-sAdhanA ko sthApita karate haiM, ve dharmapravartaka/arihaMta yA tIrthaMkara kahalAte haiM / tIrthaMkara deva kI janakalyANakAriNI vANI ko unhIM ke atizaya sampanna vidvAn ziSya gaNadhara saMkalita kara " Agama" yA zAstra kA rUpa dete haiM arthAt jina - vacanarUpa sumanoM kI mukta vRSTi jaba mAlArUpa meM grathita hotI hai to vaha "Agama" kA rUpa dhAraNa karatI hai / vahI Agama arthAt jina-pravacana Aja hama saba ke lie Atma-vidyA yA mokSa-vidyA kA mUla srota hai / 'Agama" ko prAcInatama bhASA meM "gaNipiTaka" kahA jAtA thaa| arihaMtoM ke pravacanarUpa samagra zAstradvAdazAMga meM samAhita hote haiM aura dvAdazAMga ke AcArAMga sUtrakRtAMga Adi aMga- upAMga Adi aneka bhedopabheda vikasita hue haiN| isa dvAdazAMgI kA adhyayana pratyeka mumukSu ke lie Avazyaka aura upAdeya mAnA gayA hai| dvAdazAMgI meM bhI bArahavA~ aMga vizAla evaM samagra zrutajJAna kA bhaNDAra mAnA gayA hai, usakA adhyayana bahuta viziSTa pratibhA evaM zrutasampanna sAdhaka kara pAte the / isaliye sAmAnyataH ekAdazAMga kA adhyayana sAdhakoM ke lie vihita huA tathA isI ora sabakI gati / mati rahI / 44 jaba likhane kI paramparA nahIM thI, likhane ke sAdhanoM kA vikAsa bhI alpatama thA, taba AgamoM / zAstroM / ko smRti ke AdhAra para yA guru-paramparA se kaMThastha karake surakSita rakhA jAtA thA / sambhavata: isIlie Agama jJAna ko zrutajJAna kahA gayA aura isIlie zruti / smRti jaise sArthaka zabdoM kA vyavahAra kiyA gayA / bhagavAn mahAvIra ke parinirvANa ke eka hajAra varSa bAda taka AgamoM kA jJAna smRti/zruti paramparA para hI AdhArita rahA / pazcAt smRtidaurbalya, guru paramparA kA viccheda, duSkAla prabhAva Adi aneka kAraNoM se dhIre-dhIre AgamajJAna lupta hotA calA gyaa| mahAsarovara kA jala sUkhatA - sUkhatA goSpada mAtra raha gayA / mumukSu zramaNoM ke liye yaha jahA~ cintA kA viSaya thA, vahA~ cintana kI tatparatA evaM jAgarUkatA ko cunautI bhI thI, ve tatpara hue zrutajJAna - nidhi ke saMrakSaNa [ 11 ]
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetu| tabhI mahAn zrutapAragAmI devarddhigaNi kSamAzramaNa ne vidvAn zramaNoM kA eka sammelana bulAyA aura smRti-doSa se lupta hote Agama jJAna ko surakSita evaM saMjokara rakhane kA AhvAna kiyaa| sarva-sammati se AgamoM ko lipibaddha kiyA gyaa| jinavANI ko pustakArUr3ha karane kA yaha aitihAsika kArya vastutaH Aja kI samagra jJAna-pipAsu prajA ke lie eka avarNanIya upakAra siddha huaa| saMskRti, darzana, dharma tathA Atma-vijJAna kI prAcInatama jJAnadhArA ko pravahamAna rakhane kA yaha upakrama vIranirvANa ke 980 yA 993 varSa pazcAt prAcIna nagarI valabhI (saurASTra) meM AcArya zrI devarddhigaNi kSamAzramaNa ke netRtva meM sampanna huaa| vaise jaina AgamoM kI yaha dUsarI antima vAcanA thI; para lipibaddha karane kA prathama prayAsa thaa| Aja prApta jaina sUtroM kA antima svarUpa-saMskAra isI vAcanA meM sampanna kiyA gayA thaa| pustakArUr3ha hone ke bAda AgamoM kA svarUpa mUla rUpa meM to surakSita ho gayA, kintu kAla-doSa, zramaNasaMghoM ke Antarika matabheda, smRtidurbalatA, pramAda evaM bhAratabhUmi para bAharI AkramaNoM ke kAraNa vipula jJAna bhaNDAroM kA vidhvaMsa Adi anekAneka kAraNoM se Agama jJAna kI vipula sampatti, arthabodha kI samyak guruparamparA dhIre-dhIre kSINa evaM vilupta hone se nahIM rukii| AgamoM ke aneka mahattvapUrNa pada, sandarbha tathA unake gUDhArtha kA jJAna, chinna-vicchinna hote cale ge| paripakva bhASAjJAna ke abhAva meM, jo Agama hAtha se likhe jAte the, ve bhI zuddha pATha vAle nahIM hote, unakA samyak artha-jJAna dene vAle bhI virale hI milte| isa prakAra aneka kAraNoM se Agama kI pAvana dhArA saMkucita hotI gii| vikramIya solahavIM zatAbdI meM vIra loMkAzAha ne isa dizA meM krAMtikArI prayatna kiyaa| AgamoM ke zuddha aura yathArtha arthajJAna ko nirUpita karane kA eka sAhasika upakrama punaH cAlU huaa| kintu kucha kAla bAda usameM bhI vyavadhAna upasthita ho gye| sAmpradAyika-vidveSa, saiddhAMtika vigraha tathA lipikAroM kA atyalpa jJAna AgamoM kI upalabdhi tathA usake samyak arthabodha meM bahuta bar3A vighna bana gyaa| Agama-abhyAsiyoM ko zuddha pratiyAM milanA bhI durlabha ho gyaa| unnIsavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM jaba Agama-mudraNa kI paramparA calI to sudhI pAThakoM ko kucha suvidhA prApta huii| dhIre-dhIre vidvat-prayAsoM se AgamoM kI prAcIna cUrNiyAM, niyuktiyAM, TIkAyeM Adi prakAza meM AIM aura unake AdhAra para AgamoM kA spaSTa-sugama bhAvabodha sarala bhASA meM prakAzita huaa| isase Agama svAdhyAyI tathA jJAna-pipAsu janoM ko suvidhA huii| phalataH AgamoM ke paThana-pAThana kI pravRtti bar3hI hai| merA anubhava hai, Aja pahale se kahIM adhika Agama-svAdhyAya kI pravRtti bar3hI hai, janatA meM AgamoM ke prati AkarSaNa va ruci jAgRta ho rahI hai| isa ruci-jAgaraNa meM aneka videzI AgamajJa vidvAnoM tathA bhAratIya jainetara vidvAnoM kI Agama-zrutasevA kA bhI prabhAva va anudAna hai, ise hama sagaurava svIkArate haiN| ___Agama-sampAdana-prakAzana kA yaha silasilA lagabhaga eka zatAbdI se vyavasthita cala rahA hai| isa mahanIya zruta-sevA meM aneka samartha zramaNoM, puruSArthI vidvAnoM kA yogadAna rahA hai| unakI sevAyeM nIMva kI IMTa kI taraha Aja bhale hI adRzya hoM, para vismaraNIya to kadApi nahIM, spaSTa va paryApta ullekhoM ke abhAva meM hama adhika vistRta rUpa meM unakA ullekha karane meM asamartha haiM, para vinIta va kRtajJa to haiM hii| phira bhI sthAnakavAsI jaina [12]
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramparA ke kucha viziSTa-Agama zruta-sevI munivaroM kA nAmollekha avazya karanA cAhU~gA / Aja se lagabhaga sATha varSa pUrva pUjya zrI amolakaRSijI mahArAja ne jaina AgamoM - 32 sUtroM kA prAkRta se khar3I bolI meM anuvAda kiyA thaa| unhoMne akele hI battIsa sUtroM kA anuvAda kArya sirpha 3 varSa va 15 dina meM pUrNa kara eka adbhuta kArya kiyaa| unakI dRr3ha laganazIlatA, sAhasa evaM Agama jJAna kI gambhIratA unake kArya se hI svataH parilakSita hotI hai| ve 32 hI Agama alpa samaya meM prakAzita bhI ho gaye / isase Agama paThana bahuta sulabha va vyApaka gayA aura sthAnakavAsI, terApaMthI samAja vizeSa upakRta huaa| gurudeva zrI jorAvaramalaMjI mahArAja kA saMkalpa maiM jaba prAtaH smaraNIya gurudeva svAmIjI zrI jorAvaramalajI ma. ke sAnnidhya meM AgamoM kA adhyayana anuzIlana karatA thA taba Agamodaya samiti dvArA prakAzita AcArya abhayadeva va zIlAMka kI TIkAoM se yukta kucha Agama upalabdha the| unhIM ke AdhAra para maiM adhyayana - vAcana karatA thaa| gurudeva zrI ne kaI bAra anubhava kiyA -- yadyapi yaha saMskaraNa kAphI zramasAdhya va upayogI haiM, aba taka upalabdha saMskaraNoM meM prAyaH zuddha bhI haiM, phira bhI aneka sthala aspaSTa haiM, mUlapAThoM meM va vRtti kahIM-kahIM azuddhatA va antara bhI hai| sAmAnya jana ke liye durUha haiM hii| cUMki gurudeva zrI svayaM AgamoM ke prakANDa paNDita the, unheM AgamoM ke aneka gUDhArtha guru-gama se prApta the| unakI medhA bhI vyutpanna va tarka-pravaNa thI, ataH ve isa kamI ko anubhava karate the aura cAhate the ki AgamoM kA zuddha, sarvopayogI aisA prakAzana ho, jisase sAmAnya jJAna vAle zramaNa- zramaNI evaM jijJAsujana lAbha uThA skeN| unake mana kI yaha tar3apa kaI bAra vyakta hotI thI / para kucha paristhitiyoM ke kAraNa unakA yaha svapnasaMkalpa sAkAra nahIM ho sakA, phira bhI mere mana meM preraNA banakara avazya raha gayA / isI antarAla meM AcArya zrI javAharalAla jI mahArAja, zramaNasaMgha ke prathama AcArya jainadharmadivAkara AcArya zrI AtmArAma jI ma., vidvadratna zrI ghAsIlAla jI ma. Adi manISI munivaroM ne jaina AgamoM kI hindI, saMskRta, gujarAtI Adi meM sundara vistRta TIkAyeM likhakara yA apane tattvAvadhAna meM likhavA kara kamI ko pUrA karane kA mahanIya prayatna kiyA hai| zvetAmbara mUrtipUjaka AmnAya ke vidvAn zramaNa paramazrutasevI sva. muni zrI puNyavijayajI ne Agama sampAdana kI dizA meM bahuta vyavasthita va uccakoTi kA kArya prArambha kiyA thA / vidvAnoM ne use bahuta hI sarAhA / kintu unake svargavAsa ke pazcAt usameM vyavadhAna utpanna ho gayA / tadapi AgamajJa muni zrI jambUvijayajI Adi ke tattvAvadhAna meM Agama-sampAdana kA sundara va uccakoTi kA kArya Aja bhI cala rahA hai| vartamAna meM terApaMtha sampradAya meM AcArya zrI tulasI evaM yuvAcArya mahAprajJajI ke netRtva meM Agama- sampAdana kA kArya cala rahA hai aura jo Agama prakAzita hue haiM unheM dekhakara vidvAnoM ko prasannatA hai / yadyapi unake pAThanirNaya meM kAphI matabheda kI guMjAiza hai / tathApi unake zrama kA mahattva hai| muni zrI kanhaiyAlAla jI ma. 'kamala' AgamoM kI vaktavyatA ko anuyogoM meM vargIkRta karake prakAzita karAne kI dizA meM prayatnazIla haiN| unake dvArA sampAdita kucha AgamoM meM unakI kAryazailI kI vizadatA evaM maulikatA spaSTa hotI hai / 11 Agama sAhitya ke vayovRddha vidvAn paM. zrI zobhAcandrajI bhArilla, vizruta-manISI zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA jaise cintanazIla prajJApuruSa AgamoM ke Adhunika sampAdana kI dizA meM svayaM bhI kArya kara rahe haiM tathA aneka [13]
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvAnoM kA mArgadarzana kara rahe haiN| yaha prasannatA kA viSaya hai| isa saba kArya-zailI para vihaMgama avalokana karane ke pazcAt mere mana meM eka saMkalpa utthaa| Aja prAyaH sabhI vidvAnoM kI kAryazailI kAphI bhinnatA liye hue hai| kahIM AgamoM kA mUla pATha mAtra prakAzita kiyA jA rahA hai, kahIM AgamoM kI vizAla vyAkhyAyeM kI jA rahI haiN| eka pAThaka ke liye durbodha hai to dUsarI jttil| sAmAnya pAThaka ko to saralatApUrvaka Agama jJAna prApta ho sake, etadartha madhyama mArga kA anusaraNa Avazyaka hai| AgamoM kA eka aisA saMskaraNa honA cAhiye jo sarala ho, subodha ho, saMkSipta aura prAmANika ho| mere svargIya gurudeva aisA hI cAhate the| isI bhAvanA ko lakSya meM rakhakara maiMne 5-6 varSa pUrva isa viSaya kI carcA prArambha kI thI, sudIrgha cintana ke pazcAt vi. saM. 2036 vaizAkha zuklA dazamI, bhagavAn mahAvIra kaivalyadivasa ko yaha dRr3ha nizcaya ghoSita kara diyA aura Agama battIsI kA sampAdana-vivecana kArya prArambha bhii| isa sAhasika nirNaya meM gurubhrAtA zAsanasevI svAmI zrI brajalAla jI ma. kI preraNA/protsAhana tathA mArgadarzana merA pramukha sambala banA hai| sAtha hI aneka munivaroM tathA sad-gRhasthoM kA bhakti-bhAva bharA sahayoga prApta huA hai, jinakA nAmollekha kiye binA mana santuSTa nahIM hogaa| Agama-anuyoga zailI ke sampAdaka muni zrI kanhaiyAlAlajI ma. 'kamala', prasiddha sAhityakAra zrI devendramunijI ma. zAstrI, AcArya zrI AtmArAmajI ma. ke praziSya bhaMDArI zrI padamacandajI ma. evaM pravacanabhUSaNa zrI amaramunijI, vidvadratna zrI jJAnamunijI ma.; sva. viduSI mahAsatI zrI ujjvalaku~varajI ma. kI suziSyAe~ mahAsatI divyaprabhAjI ema.e.pI-eca.DI.. mahAsatI maktiprabhAjI tathA vidaSI mahAsatI zrI umarAvakaMvarajI 'arcanA', vizruta vidvAn zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA, sukhyAta vidvAn paM. zrI zobhAcandra jI bhArilla, sva. paM. zrI hIrAlAlajI zAstrI, DA. chaganalAla jI zAstrI evaM zrIcanda jI surANA "sarasa" Adi manISiyoM kA sahayoga Agama sampAdana ke isa durUha kArya ko sarala banA sakA hai| ina sabhI ke prati mana Adara va kRtajJa bhAvanA se abhibhUta hai| isI ke sAtha sevA-sahayoga kI dRSTi se sevAbhAvI ziSya muni vinayakumAra evaM mahendramuni kA sAhacarya-sahayoga, mahAsatI zrI kAnakuMvarajI, mahAsatI zrI jhaNakArakuMvarajI kA sevAbhAva sadA preraNA detA rahA hai| isa prasaMga para isa kArya ke preraNAsrota sva. zrAvaka cimanasiMhajI lor3hA, sva. zrI pukharAjajI sisodiyA kA smaraNa bhI sahaja rUpa meM ho AtA hai, jinake athaka preraNA-prayatnoM se Agama samiti apane kArya meM itanI zIghra saphala ho rahI hai| do varSa ke isa alpakAla meM hI dasa Agama granthoM kA madraNa tathA karIba 15-20 AgamoM kA anuvAda-sampAdana ho jAnA hamAre saba sahayogiyoM kI gaharI lagana kA dyotaka hai| mujhe sudRr3ha vizvAsa hai ki parama zraddheya svargIya svAmI zrI hajArImala jI mahArAja Adi tapopUtaM AtmAoM ke zubhAzIrvAda se tathA hamAre zramaNasaMgha ke bhAgyazAlI netA rASTra-saMta AcArya zrI AnandaRSijI ma. Adi munijanoM ke sadbhAva-sahakAra ke bala para yaha saMkalpita jinavANI kA sampAdana-prakAzana kArya zIghra hI sampanna hogaa| isI zubhAzA ke sAtha ------- -muni mizrImala "madhukara" (yuvAcArya) [14]
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryasamrAT zrI AtmArAmajI mahArAja [jIvana aura sAdhanA kI eka saMkSipta jhA~kI] hajAroM jIva pratikSaNa janma lete haiM aura manuSya kA zarIra dhAraNa karake isa dharAtala para avatarita hote rahate haiM, parantu, sabakI jayantiyA~ nahIM manAI jaatiiN| nA hI sabako zraddhA aura sammAna kI dRSTi se dekhA jAtA hai| Adara unhIM ko samprApta hotA hai jo apane lie nahIM, samAja ke lie jIte haiN| jana-jIvana ke utthAna, nirmANa evaM kalyANa ke lie jo apanI samasta jIvana-zaktiyAM samarpita kara dete haiN| ve svayaM jahAM Atma-kalyANa meM jAgarUka rahate haiM, vahAM ve dUsaroM kI hita-sAdhanA kA bhI pUrA-pUrA dhyAna rakhate haiN| AcArya-samrAT pUjya zrI AtmArAmajI mahArAja una mahApuruSoM meM se eka the jinakA jIvana sadA lokopakArI jIvana rahA hai| jIvana ke 78 varSoM taka ve ahiMsA, saMyama aura tapa ke dIpa jagAte rhe| inakI jIvana saritA jidhara se gujara gaI vahIM para eka adbhuta suSamA chA gii| Aja bhI unakI vANI tathA sAhitya jana-jIvana ke lie prakAza-stambha kA kAma de rahe haiN| janmakAla AcArya-samrAT pUjya zrI AtmArAmajI mahArAja vi. saM. 1939 bhAdoM sudI dvAdazI ko paMjAba-prAntIya rAhoM ke prasiddha vyApArI seTha maMzArAmajI copar3A ke ghara paidA hue| mAtAjI kA nAma paramezvarI devI thaa| sone jaise sundara lAla ko pAkara mAtA-pitA phUle nahIM samA rahe the| puNyavAna santati bhI janma-janmAntara ke puNya se hI prApta huA karatI hai| saMkaTa kI ghar3iyA~ ___ AcArya zrI kA bacapana bar3A hI saMkaTamaya rhaa| asAtAvedanIya karma ke prahAroM ne inheM. burI taraha se parezAna kara diyA thaa| do varSa kI svalpa Ayu meM ApakI mAtAjI kA svargavAsa ho gyaa| ATha varSa kI Ayu meM pitA paralokavAsI ho ge| mAtra eka dAdI thI jisakI dekha-rekha meM ApakA zaizavakAla gujara rahA thaa| do varSoM ke anantara unakA bhI dehAMta ho gyaa| isa taraha AcArya deva kA bacapana saMkaToM kI bhISaNatA ne pUrI taraha se AkrAMta kara liyA thaa| karma bar3e balavAna hote haiN| inase kauna baca sakatA hai ? saMyama-sAdhanA kI rAha para ___ mAtA-pitA aura dAdI ke viyona ne AcArya-deva ke mAnasa ko saMsAra se bilkula uparata kara diyA thaa| saMsAra kI anityatA sAkAra ho kara Apake sAmane nAcane lagI thii| phalataH Atma-sAdhanA aura prabhu-bhakti kA mahApatha hI Apako saccidAnandadAyI anubhava huA thaa| anta meM 11 varSa kI svalpa Ayu meM Apa samvat 1951 ko banUDa meM mahAmahima gurudeva pUjya zrI svAmI zAligarAmajI mahArAja ke caraNoM meM dIkSita ho ge| [15 ]
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityasevA ApakA zAstra-svAdhyAya bar3A hI vyApaka aura talasparzI thaa| jaina zAstroM ke mahAsAgara meM kaunasA motI kahAM par3A hai, yaha Apake jJAna-netroM se ojhala nahIM thaa| Apake zAstrIya vaiduSya kI vilakSatA ke kAraNa hI jaina samAja ne Apako paMjAba sampradAya ke upAdhyAya pada se vibhUSita kiyaa| Apane 60 ke lagabhaga grantha likhe, bar3ebar3e zAstroM kA bhASAnuvAda kiyaa| 'tattvArthasUtra jainAgama-samanvaya' Apa kI apUrva racanA hai| jarmana, phrAMsa, amarIkA tathA kanAr3A ke vidvAnoM ne bhI isa racanA kA hArdika abhinandana kiyA thaa| jaina, bauddha aura vaidika zAstroM ke Apa adhikArI vidvAn the| ApakI sAhitya-sevA jaina-jagat ke sAhitya-gagana para sUrya kI taraha sadA camacamAtI rhegii| sahiSNutA ke mahAsAgara vIratA, dhIratA tathA sahiSNutA ke ApazrI mahAsAgara the| bhayaMkara se bhayaMkara saMkaTakAla meM bhI Apako kisI ne parezAna nahIM dekhaa| eka bAra ludhiyAnA meM Apa kI jAMgha kI haDDI TUTa gayI, usake tIna Tukar3e ho gye| ludhiyAnA ke krizciyana haoNspITala meM DA. varjana ne ApakA oNparezana kiyaa| oNparezana-kAla meM Apako behoza nahIM kiyA gayA thA, tathApi Apa itane zAMta aura gambhIra rahe ki DaoN. varjana daMga rahe gye| barabasa unakI jabAna se nikalA ki IsA kI zAnti kI kahAniyA~ sunA karate the, parantu isa mahApuruSa ke jIvana meM usa zAnti ke sAkSAt darzana kara rahA huuN| jIvana ke saMdhyAkAla meM Apako kaiMsara ke roga ne AkrAnta kara liyA thaa| tathApi Apa sadA zAnta rahate the| bhayaMkara vedanA hone para bhI Apake cehare para kabhI udAsInatA yA vyAkulatA nahIM dekhii| ludhiyAnA jaina birAdarI ke loga jaba DaoNkTara ko lAe aura DaoNkTara ne jaba pUchA-mahArAja, Apa ko kyA takalIpha hai? taba Apa ne bar3A sundara uttara diyaa| Apa bole-DAkTara sAhaba! mujhe to koI takalIpha nahIM, jo loga Apa ko lAe haiM, unako Avazya takalIpha hai| unakA dhyAna kreN| mahArAjazrI jI kI sahiSNutA dekhakara sabhI loga vismita ho rahe the aura kaha rahe the ki kaiMsara-jaise bhayaMkara roga ke hone para bhI gurudeva bilkula zAMta haiM,jaise koI bAta hI nahIM hai| pradhAnAcArya pada vi. saM. 2003 ludhiyAnA meM Apa paMjAba ke sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke AcArya banAe gae aura vi. saM. 2009 meM sAdar3I meM Apako zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke pradhAnAcArya pada se vibhUSita kiyA gyaa| sacamuca ApakA vaiduSyapUrNa vyaktitva yatra, tatra aura sarvatra hI pratiSThA prApta karatA rahA hai| kyA jaina, kyA ajaina, sabhI ApakI AcAra tathA vicAra sambandhI garimA kI mahimA ko gAte nahIM thakate the| Aja bhI loga jaba Apake agAdha zAstrIya jJAna kI carcA karate hai to zraddhA se jhUma uThate haiN| [16]
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ saphala pravacanakAra AcArya-pravara apane yuga ke eka saphala pravaktA evaM pravacanakAra rahe haiN| zAstrIya tathya evaM satya hI Apake pravacanoM kA AdhAra hote the| unase hRdayasparzI Thosa tattva zrotA ko prApta hotA thaa| paM. javAharalAla neharU, saradAra paTela, zrI pratApasiMha kairo, zrI bhImasena saccara prabhUti rASTra ke mahAn netAoM ne bhI Apake pravacanoM kA lAbha liyA thaa| sacamuca ApakI vANI meM nirAlA mAdhurya thA, saralatA itanI ki sAdhAraNa par3hA-likhA vyakti bhI use acchI taraha samajha letA thaa| Apake maMgalamaya upedaza Aja bhI janajIvana ko navajAgaraNa kA sandeza de rahe Atma zatAbdI varSa vi. saM. 2039 ApakA janma zatAbdI varSa hai| yaha pAvana varSa hai| aitihAsika hai| yaha varSa vizeSarUpa se pUjya gurudeva ke caraNoM meM zraddhAsumana samarpita karane kA hai| ___ sva. gurudeva kI jIvana kI mahAntama upalabdhi thI--jaina Agama sAhitya kA vidvAnoM tathA sarvasAdhAraNa ke lie upayogI sNskrnn| yahI unakI hArdika bhAvanA thI ki jainaAgamajJAna kA yathArtha prasAra ho, jana-jana ke hAthoM meM AtmajJAna kI mUlyavAn maNiyAM phuNceN| gurudeva zrI kI isI bhAvanA ko sAkAra rUpa dene hetu maiMne prajJApanA sUtra kA anuvAda-vivecana karane kA dAyitva liyA hai| apane zraddheya gurudeva ke prati yahI merI zraddhAJjali - jJAna muni [prathama saMskaraNa se] [17 ]
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya [ prathama saMskaraNa se ] nAmakaraNa 'paNNavaNNA' athavA 'prajJApanA', 1 jaina AgamasAhitya kA caturtha upAMga hai / prastuta upAMga ke saMkalayitA zrI zyAmAcArya ne isakA nAma 'adhyayana' diyA hai, jo isakA sAmAnya nAma hai, isakA viziSTa aura pracalita nAma 'prajJApanA' hai| AcAryazrI ne svayaM 'prajJApanA' kA paricaya dete hue kahA hai- cUMki bhagavAn mahAvIra ne sarvabhAvoM kI prajJApanA (prarUpaNA ) upadiSTa kI hai; usI prakAra maiM bhI (prajJApanA) karane vAlA huuN| ataeva isakA vizeSa nAma prajJApanA hai / 'uttarAdhyayanasUtra' kI bhAMti prastuta Agama kA pUrNa aura sArthaka nAma bhI 'prajJApanAdhyayana' ho sakatA hai / prajJApanA - zabda kA ullekha zramaNa bhagavAn mahAvIra dvArA dI gaI dezanAoM kA vAstavika nAma 'pannaveti', parUveti' Adi kriyAoM ke AdhAra para 'prajJApanA' yA 'prarUpaNA ' hai / unhIM dezanAoM kA AdhAra lekara prastuta upAMga kI racanA hone se isakA nAma 'prajJApanA 4 rakhA ho, aisA jJAta hotA hai| isake atirikta isI upAMga meM tathA anya aMgazAstroM meM yatra-tatra praznottaroM meM, atideza meM, tathA saMvAdoM meM 'paNNatte, paNNattaM paNNattA " Adi zabdoM kA a sthaloM para prayoga huA hai / bhagavatIsUtra meM Aryaskandhaka ke praznoM kA samAdhAna karate hue svayaM bhagavAn mahAvIra ne kahA hai- evaM khalu mae khaMdhayA ! ina saba para se bhagavAna mahAvIra ke upadezoM ke lie 'prajJApanA' zabda kA prayoga spaSTataH parilakSita hotA hai / prajJApanA kI mahattA aura vizeSatA sampUrNa jaina- AgamasAhitya meM jo sthAna paMcama aMgazAstra - bhagavatI vyAkhyAprajJapti kA hai, vahI upAMgazAstroM 1. 'nandIsUtra' aMgavAhyasUcI 2. ajjhayaNamiNaM cittaM - prajJApanA. gA. 3 3. uvadaMsiyA bhagavayA paNNavaNA savvabhAvANaM. jaha vaNNiyaM bhagavayA ahamavi taha vaNNaissAmi // - prajJApanA, gAthA 2-3 (kha) bhagavatI. za. 16. u. 6 4. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti patra 1 5. yathA - 'kati NaM bhaMte! kiriyAo paNNattAoM' 1- prajJApanA pada 22, sU. 1567 ityAdi sUtroM meM yatratatra 'paNNatte, paNNattaM yA paNNattA - paNNattAo' pada milate haiN| 6. bhagavatIsUtra 2 / 1 / 90 [18]
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM prajJApanA kA hai|" balki bhagavatIsUtra meM yatra-tatra aneka sthaloM meM 'jahA paNNavaNAe' kaha kara prajJApanAsUtra ke 1, 2, 5, 6, 11, 15, 17, 24, 25, 26, aura 27 veM pada se prastuta viSaya kI pUrti karane hetu sUcanA dI gaI hai yaha prajJApanA kI vizeSatA hai| isake atirikta prajJApanA upAMga hone para bhI bhagavatI Adi kA sUcana isameM kvacit hI kiyA gayA hai| isakA mukhya kAraNa yaha hai ki prajJApanA meM jina viSayoM kI carcA kI gaI hai, una viSayoM kA isameM sAMgopAMga varNana hai| isa para se prajJapanAsUtra kI gahanatA aura vyApaka siddhAntaprarUpaNA spaSTataH parilakSita hotI hai / " isake atirikta paMcama aMgazAstra vyAkhyAprajJapti kA 'bhagavatI' vizeSaNa hai / isI prakAra prastuta upAMgazAstra pratyeka pada kI samApti para 'paNNavaNAe bhagavaIe' 7 kaha kara prajJApanA ke lie bhI bhagavatI vizeSaNa prayukta kiyA gayA hai / yaha vizeSaNa 'prajJApanA' kI mahattA kA sUcaka hai| kahA jAtA hai ki bhagavAn mahAvIra ke pazcAt 23 veM paTTadhara bhagavAn AryazyAma pUrvazruta meM niSNAta the / 1deg unhoMne prajJApanA kI racanA meM apanI viziSTa kalAkuzalatA pradarzita kI, jisake kAraNa aMga aura upAMga meM una viSayoM kI vizeSa jAnakArI ke lie 'prajJApanA' ke avalokana kA sUcana kiyA gayA hai| prajJApanA kA artha 'prajJApanA' kyA hai? isake uttara meM svayaM zAstrakAra ne batAyA hai--'jIva aura ajIva ke sambandha meM jo prarUpaNA hai, vaha 'prajJApanA' hai / 11 prastuta Agama ke prasiddha vRttikAra AcArya malayagiri ke anusAra 'prajJApanA' zabda ke prArambha meM jo 'pra' upasarga hai, vaha bhagavAn mahAvIra ke upadeza kI vizeSatA sUcita karatA hai / 12 arthAt -- jIva, ajIva Adi tatvoM kA jo sUkSma vizleSaNa sarvajJa bhagavAn mahAvIra ne kiyA hai, utanA sUkSma vizleSaNa usa yuga ke kinhI anyatIrthika dharmAcAryoM ke upadeza meM upalabdha nahIM hotA / prajJApanA kA AdhAra AcArya malayagiri ne isa Agama ko samavAyAMgasUtra kA upAMga 13 batAyA hai| usakA kAraNa yaha pratIta 7. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhA. 2, pR. 84 8. jaina Agama - sAhitya, manana aura mImAMsA pR. 230 - 231 9. 'paNNavaNAsutta' bhA. 2 prastAvanA 10. (ka) jaina - AgamasAhitya manana aura mImAMsA pR. 231 (kha) prajJApanA. malaya vRtti, patrAMka 72, 47, 385 (ga) sarveSAmapi prAvacanikasUrINAM matAni bhagavAn AryazyAma upadiSTavAn prajJApanA, pR. 385 11. paNNavaNAsutta (mUlapATha) pR. 1 12. prajJApanA, malayavRtti patrAMka 1-2 13. idaM ca samavAyAkhyasya caturthAMgasyopAMgam taduktArthapratipAdanAt / -- prajJApanA. ma. vRtti pa. 1 [ 19 ]
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai ki samavAyAMga meM jIva, ajIva Adi tattvoM kA mukhyarUpa se nirUpaNa hai aura prajJApanA meM bhI jIva, ajIva Adi tattvoM se sambandhita varNana hai| ataH ise samavAyAMga kA upAMga mAnane meM bhI koI Apatti nahIM prajJApanAsUtra ke saMkalayitA zrI zyAmAcArya ne prajJApanA ko dRSTivAda kA niSkarSa14 batAyA hai| isase spaSTa jJAta hotA hai ki dRSTivAda ke vistRta varNana meM se sArabhUta varNana prajJApanA meM liyA gayA hai| dRSTivAda Aja hamAre sAmane upalabdha nahIM hai, kintu sambhava hai, dRSTivAda meM dRSTidarzana se sambandhita varNana ho, tathApi itanA to kahA jA sakatA hai ki prajJApanA meM varNita viSayavastu kA jJAnapravAda, AtmapravAda, karmapravAda Adi ke sAtha mela khAtA hai|15 SaTkhaNDAgama aura prajJApanA donoM kA viSaya prAyaH milatA julatA hai| SaTkhaNDAgama kI dhavalATIkA meM SaTkhaNDAgama kA sambandha agrAyaNIpUrva ke sAtha jor3A gayA hai|16 ataH prajJApanA kA sambandha bhI agrAyaNIpUrva ke sAtha saMgata ho sakatA hai| viSayavastu kI gahanatA evaM durUhatA dRSTivAda evaM pUrvo kA viSaya kitanA gahana aura durUha hai, yaha jainAgama ke abhyAsI vidvAn jAnate haiN| unhIM meM se sArarUpa meM uddhRta karanA athavA bhagavAn mahAvIra dvArA upadiSTa sarvabhAvoM kI prajJApanA ke sadRza prajJApanA karanA kitanA kaThina aura durUha hai, yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai| isa para se prajJApanAsUtra kI viSayavastu kI gahanatA evaM durUhatA kA spaSTa anumAna lagAyA jA sakatA hai| yadyapi prajJApanAsUtra kI viSayabaddha saMkalanA karane meM aura use chattIsa padoM meM vibhakta karane meM zrI zyAmAcArya ne bahuta hI kuzalatA kA paricaya diyA hai, tathApi kahIM-kahIM bhaMgajAla itanA jaTila hai athavA viSayavastu kI prarUpaNA itanI gUDha hai ki pAThaka jarA-sA asAvadhAna-yukta rahA ki vaha viSayavastu ke tathya-satya se dUra calA jAegA, aura vastutatva ko nahIM pakar3a skegaa| prajJApanA ke chattIsa padoM meM se kaI pada bahuta hI vistRta haiM, aura kaI pada atyanta saMkSipta haiM / ye chattIsa pada eka prakAra se chattIsa pratipAdya viSaya ke prakaraNa haiM, 17 jinake lie pratyeka prakaraNa ke anta meM padazabda kA prayoga kiyA gayA hai| racanAzailI prastuta sampUrNa upAMgazAstra kI racanA praznottarazailI meM huI hai| prArambha se 81 veM sUtra taka praznakartA aura 14. ajjhayaNamiNaM cittaM suyarayaNaM dittttivaaynniisNdN| -prajJApanA. gA.3 15. paNNavaNAsuttaM bhA. 2, prastAvanA pR.9 16. SaThkhaNDAgama 1, prastAvanA pU 72 17. 'padaM prakaraNamarthAdhikAra, iti paryAyAGa-prajJAApanA. ma. vRtti, patra 6 18. paNNavaNAsuttaM bhA. 2, prastAvanA pR. 10-11 [20]
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttaradAtA kA koI paricaya nahIM miltaa| isake pazcAt gaNadhara gautama aura bhagavAn mahAvIra ke praznottararUpa meM varNana kiyA gayA hai| kahIM-kahIM bIca bIca meM sAmAnya praznottara haiN| jisa prakAra prArambha meM samagrazAstra kI adhikAragAthAe~ dI gaI haiM, usI prakAra kitane hI padoM ke prArambha meM viSaya-saMgrahaNI gAthAe~ bhI prastuta kI gaI haiN| jaise 3, 18, 20 evaM 23 veM pada ke prArambha aura upasaMhAra meM gAthAe~ dI gaI haiM, isI prakAra 10 veM pada ke anta meM 18 aura grantha ke madhya meM, yathAvazyaka gAthAe~ dI gaI hai, isameM prakSipta gAthAoM ko chor3akara kula 231 gAthAe~ haiM aura zeSa gadyapATha hai| prajJApanAsUtra meM jo saMgrahaNI gAthAe~ haiM, unake racayitA kauna haiM? isa sambandha meM kucha kahA nahIM jA sktaa| prastuta sampUrNa Agama kA zlokapramANa 7887 hai|19 . isameM kahIM-kahIM sUtrapATha bahuta lambe-lambe haiM, kahIM atideza yukta atisaMkSipta haiN| kahIM-kahIM eka hI viSaya kI punarAvRtti bhI huI hai| prAyaH kramabaddha saMkalanA hai, parantu kahIM-kahIM vyutkrama se bhI saMkalanA kI gaI hai| prajJApanA ke samagra padoM kA viSaya jaina siddhAnta se sammata hai| bhagavatIsUtra meM jaise kaI uddezakoM yA prakaraNoM ke prArambha meM kahIM-kahIM anyatIrthikamata dekara tadanantara svasiddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai, vaise prastuta prajJApanAsUtra meM nahIM diyA gayA hai| isameM sarvatra prAyaH praznottarazailI meM svasiddhAntaviSayaka prazna evaM uttara aMkita kiye gaye haiN| AcAryazrI malayagiri ne prajJApanA meM prarUpita viSayoM kA sambandha jIva, ajIva Adi sAta tatvoM ke nirUpaNa ke sAtha isa prakAra saMyojita kiyA hai 1-2 jIva-ajIva _ - pada 1, 3, 5, 10 aura 13 meM 3 Asrava = pada 16 aura 22 meM 4 bandha = pada 23 meM 5-6-7 saMvara, nirjarA aura mokSa = pada 36 meM ina padoM ke sivAya zeSa padoM meM kahIM-kahIM kisI na kisI tattva kA nirUpaNa hai| AcArya malayagiri ne jaina dRSTi se dravya kA samAveza prathama pada meM, kSetra kA dvitIya pada meM, kAla kA caturtha pada meM aura bhAva kA zeSa padoM meM samAveza kiyA hai|20 isa grantha meM viSayoM kA nirUpaNa pahale lakSaNa banAkara nahIM kiyA gayA, apitu vibhAga-upavibhAga dvArA batAyA gayA hai| ataH yaha grantha vibhAga-pradhAna hai| lakSaNapradhAna nhiiN|21 prajJApanA-upAMga Arya zyAmAcArya kI saMkalanA hai, parantu isakA artha yaha nahIM hai ki isameM aMkita 19. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1 pR. 446 20. prajJApanA. malayavRtti, patrAMka 5 21. paNNavaNAsuttaM bhA. 2, prastAvanA pR. 13 [21 ]
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhI bAteM unhoMne svayaM vicAra karake prastuta kI haiN| unakA prayojana to zrutaparamparA meM se tathyoM kA saMgraha karanA aura unakI saMkalanA amuka prakAra se karanA thaa| jaise-- prathama pada meM jIva ke jo bheda batAe haiM, unhIM bhedoM ko lekara dvitIya 'sthAna' Adi dvAroM ko ghaTita karake prastuta nahIM kiyA balki sthAna Adi dvAroM kA jo vicAra jina vividha rUpoM meM pUrvAcAryoM dvArA prastuta unake samakSa vidyamAna thA, unhoMne una-una dvAroM evaM padoM meM una-una vicAroM kA saMgraha evaM saMkalana kiyA / isalie yaha kahA jA sakatA hai ki bhinna-bhinna AcAryoM ne bhinna-bhinna kAla meM jo vicAra kiyA, aura paramparA se zyAmAcArya ko jo prApta huA, use unhoMne saMgRhItasaMkalita kiyaa| isa dRSTi se vicAra kareM to prajJApanA usa kAla kI vicAra- paramparA kA vyavasthita saMgraha hai / yahI kAraNa hai ki jaba Agama lipibaddha kiye gaye, taba usa-usa viSaya kI samagra vicAraNA ke lie prajJApanAsUtra kA atideza kiyA gyaa| jainAgamoM ke mukhya do viSaya haiM-- jIva aura karma / eka vicAraNA jIva ko kendra meM rakhakara usake aneka viSayoM kI-- (jaise ki usake kitane prakAra haiM, ve kahA~-kahA~ rahate haiM ? unakA AyuSya kitanA hai ? ve mara kara kahA~-kahA~ jAte haiM ? kahA~-kahA~ se kisa gati yA yoni meM Ate haiM ? unakI indriyA~ kitanI ? veda kitane ? jJAna kitane ? unake karma kauna-kauna se baMdhate haiM ? Adi) kI jAtI hai| dUsarI vicAraNA karma ko kendra meM rakha kara kI jAtI hai| jaise ki-karma kitane prakAra ke haiM ? vividha prakAra ke jIvoM ke vikAsa aura hrAsa meM unakA kitanA hissA hai ? Adi / 22 prajJApanA meM prathama prakAra se vicAraNA kI gaI hai| prastuta sampAdana sthAnakavAsI jainasamAja jAgarUka raha kara AgamoM evaM jainasiddhAntoM ke prati pUrNa zraddhAzIla rahA hai| samaya-samaya para AgamoM ke gUr3habhAvoM ko samajhAne ke lie sthAnakavAsI samAja ke aneka AgamavettAoM ne apane yuga kI bhASA meM unakA anuvAda evaM vivecana kiyA hai / jisa samaya TabbA yuga AyA, usa samaya AcArya zrI dharmasiMhajI ne sattAIsa AgamoM para bAlAvabodha Tabbe likhe, jo mUlasparzI evaM zabdArtha ko spaSTa karane vAle haiM / anuvAdayuga meM zAstroddhAraka ArcAya zrI amolakaRSijI ma. ne battIsa AgamoM kA hindIanuvAda kiyaa| pUjya gurudeva zramaNasaMgha ke prathama AcArya jainadharmadivAkara zrIAtmArAmajI mahArAja ne aneka AgamoM kA hindI - anuvAda evaM vistRta vyAkhyA likhI / tatpazcAt pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja ne saMskRta meM vistRta TIkA hindI - gujarAtI - anuvAdasahita likhii| aura bhI aneka sthaloM se Agama- sAhitya prakAzita huA / kintu janasAdhAraNa ko tathA vartamAna- tarkapradhAnayuga kI janatA ko santuSTa kara sake, aise na ativistRta aura na atisaMkSipta saMskaraNa kI mAMga nirantara banI rhii| ataH AgamamarmajJa bahuzruta vidvAn zramaNasaMgha ke yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' ke pradhAna 22. paNNavaNAsuttaM bhA. prastAvanA, pR. 20-21 [22]
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdana-nirdezana meM tathA paM. kanhaiyAlAlajI ma. 'kamala', paM. devendramunijI zAstrI, zrI ratanamunijI ma. evaM paM. zobhAcandrajI bhArilla jaise vidvadvarya sampAdakamaNDala ke tattvAvadhAna meM prajJApanAsUtra kA prastuta abhinava saMskaraNa anuvAdita evaM sampAdita kiyA gayA hai| prajJApanAsUtra ke isa saMskaraNa kI yaha vizeSatA hai ki isameM zrI mahAvIra jaina vidyAlaya bambaI se prakAzita 'paNNavaNAsutta' ke zuddha mUlapATha kA anusaraNa kiyA gayA hai| isase yaha lAbha huA ki sUtra saMkhyA chattIsa padoM kI kramazaH dI gaI hai| pratyeka sUtra meM prazna ko alaga paMkti meM rakhA gayA hai, uttara alaga paMkti meN| tathA pratyeka prakaraNa ke zIrSaka-upazIrSaka pRthak-pRthak diye gae haiM, jisase pAThaka ko pratipAdya viSaya ko grahaNa karane meM AsAnI rhe| pratyeka pariccheda kA mUlapATha dene ke pazcAt sUtra-saMkhyA ke krama se usakA bhAvavAhI anuvAda diyA gayA hai| jahAM kaThina zabda haiM yA mala meM saMkSipta zabda haiM. vahAM koSThaka meM unakA sarala artha tathA pUrA bhAvArtha bhI diyA gayA hai, tAki pAThaka ko pichale sthaloM ko TaTolanA na pdd'e| zabdArtha ke pazcAt vivecyasthaloM kA vivecana diyA gayA hai| vivecana prAyaH AcArya malayagiri racita vRtti ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai| vRtti kA pUrA kA pUrA anusaraNa nahIM kiyA gayA hai| jahAM vRtti meM ativistAra hai, yA prAsaMgika viSaya se haTa kara carcA kI gaI hai, vahA~ use chor3a diyA gayA hai| mUla ke zabdArtha meM jo bAta spaSTa ho gaI hai yA spaSTa hai, usakA vivecana meM piSTapeSaNa nahIM kiyA gayA hai| jahAM mUlapATha ativistRta evaM punarakta hai, vahAM vivecana meM usakA niSkarSamAtra de diyA gayA hai| kahIM-kahIM mUlapATha meM ukta viSayavastu ko vivecana meM yukti-hetupUrvaka siddha karane kA prayAsa kiyA gayA hai| vivecana meM pratipAdita viSaya evaM uddhRta pramANoM ke sandarbhasthaloM kA ullekha TippaNa meM kara diyA gayA hai| kahIM-kahIM tattvArthasUtra, jIvAbhigama, bhagavatI, karmagrantha Adi tathA bauddha evaM vaidika granthoM ke tulanAtmaka TippaNa bhI die gae haiN| pratyeka pada ke prArambha meM prAthamika artha dekara pada meM pratipAdita samasta viSayoM kI samIkSA kI gaI hai, jisase pAThaka ko samagra pada kA hArda mAlUma ho ske| purarukti se bacane ke lie jahA~ 'jAva' 'jahA' 'evaM' Adi Agamika pAThoM ke saMkSepasUcaka zabda haiM, unakA spaSTIkaraNa prAyaH zabdArtha meM hI de diyA gayA hai| kahIM-kahIM mUlapATha ke nIce TippaNa meM spaSTIkaraNa kara diyA gayA hai| prajJApanA vizAlakAya zAstra hone se hamane ise tIna khaNDoM meM vibhAjita kara diyA hai| anta meM, tIna pariziSTa dene kA vicAra hai| eka pariziSTa meM sandarbha-granthoM kI sUcI, dUsare pariziSTa meM viziSTa pAribhASika zabdoM kI sUcI aura tIsare meM sthalavizeSa kI sUcI hogii| kRtajJatA-prakAza prastuta sampAdana meM mUlapATha ke nirdhAraNa evaM prAthamika-lekhana meM Agama prabhAkara sva. puNyavijayajI ma., paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA evaM paM. amRtalAla mohanalAla bhojaka dvArA sampAdita paNNavaNAsuttaM, bhAga 1-2 kA upayoga kiyA gayA hai tathA artha evaM vivecana meM prajJApanAsUtra malaya. vRtti evaM prameyabodhinI TIkA [23 ]
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA prAyaH anusaraNa kiyA gayA hai| isakI prati upalabdha karAne meM saujanyamUrti zrI kRSNacandrAcAryajI (paMcakUlA) kA sahayoga smaraNIya rhegaa| etadartha unake prati hama AbhArI haiN| isake atirikta aneka AgamoM jaina-bauddha granthoM, pannavaNAsUtra ke thokar3oM Adi se sahAyatA lI gaI hai, una sabake prati kRtajJatA jJApita karanA hamArA kartavya hai| hama yahA~ prasaMgavaza zramaNasaMgha ke prathama AcArya jainAgamaratnAkara sva. gurudeva pUjya zrI AtmArAmajI mahArAja kA puNyasmaraNa kiye binA nahIM raha sakate, jo AjIvana AgamoddhAra ke punIta kArya meM saMlagna rahe the aura antima samaya meM bhI unake Agama-niSThApUrNa hRdayodgAra the- 'mere pIche bhI zramaNasaMghIya AcAryazrI, yuvAcAryazrI isa bhagIratha zrutasevA ko calAte raheM, yahI merI paramakRpAlu zAsanadeva se maMgalamayI hArdika prArthanA unake hI dvArA pariSkRta AgamoddhAra ke puNyapatha para cala kara zramaNasaMghIya yuvAcArya paMDitaratna mizrImalajI ma. sA. ke netRtva meM hamane prajJApanA jaise durUha evaM gahana Agama ke sampAdana kA kArya hAtha meM liyaa| isa sampAdanakArya meM mai apane sahayogijanoM ko kaise vismRta kara sakatA huuN| AgamatattvamanISI pravacanaprabhAkara zrI sumeramunijI, vidvadvarya paM. ratna munizrI nemicandrajI ke prati maiM hRdaya se kRtajJa hU~, jinhoMne niSThApUrvaka isa AgamakArya ke sampAdana meM sahayoga diyA hai| AgamamarmajJa paM. zobhAcandrajI bhArilla evaM saMpAdanakalAvizArada sAhityamahArathI zrIcandajI surAnA kI zrutasevAoM ko kaise bhulAyA jA sakatA hai? jinhoMne isa zAstrarAja ko saMzodhita-pariSkRta karake mudrita karane taka kA dAyitva saphalatApUrvaka nibhAyA hai| sAtha hI, maiM apane jJAta-ajJAta sahayogiyoM kA hRdaya se kRtajJa hU~, jinhoMne samayasamaya para yogya parAmarza dekara mujhe utsAhita kiyA hai| apane sampAdana ke viSaya meM kyA kahU~ ? jaisA bhI jitanA bhI acche se acchA bana sakatA thA 'yAvabuddhibalodayam' prajJApanA kA sampAdana karane kA maiMne prayatna kiyA hai| maiM dAvA to nahIM karatA sarvajJa mahApuruSoM ke punIta siddhAMta-rahasyoM ko kholane kA! mujha jaise alpajJa kI bhI Akhira eka sImA hai| phira bhI mujhe sAttvika santoSa avazya hai ki AgamoM ke sudhI pAThakoM ko tathA zodhakartAoM ko isa sampAdana se avazya santoSa hogaa| - jJAna muni jainasthAnaka banUDa [24]
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prajJApanA : eka samIkSAtmaka adhyayana (prathama saMskaraNa se) bhAratavarSa adhyAtma kI bhUmi hai| yahA~ ke pratyeka kaNa-kaNa meM adhyAtma kA surIlA saMgIta hai| pratyeka aNu-aNu meM tattva-darzana kA madhura rasa haiN| yahA~ kI pAvana puNya dharA ne aise nara-ratnoM kA prasava kiyA hai jo dharma aura adhyAtma ke mUrta rUpa haiN| unake hRdaya kI pratyeka dhar3akana adhyAtma kI dhar3akana hai| unake prazasta aura nirmala cintana ne jIva aura jagat ko, AtmA aura paramAtmA ko, dharma aura darzana ko samajhane kA vimala aura vizuddha dRSTikoNa pradAna kiyaa| caubIsa tIrthaMkaroM ne isa adhyAtmapradhAna puNya-bhUmi para janma liyaa| unheM vaidikaparamparA ke avatAroM kI taraha punaH punaH janma grahaNa kara jana-jana kA utthAna karanA abhISTa nahIM thA, aura na tathAgata buddha kI taraha bodhisatvoM ke mAdhyama se punaH punaH janma lekara jana-jIvana meM abhinava cetanA kA saMcAra karanA hI mAnya thaa| avatAravAda meM unakA vizvAsa nahIM thA, uttAravAda hI unheM pasanda thaa| jainaparamparA meM tIrthaMkaroM kA sthAna sarvopari hai| namaskAra mahAmaMtra meM siddhoM se pUrva tIrthaMkaroM - arihaMtoM ko namaskAra kiyA gayA hai| tIrthaMkara sUrya kI bhA~ti tejasvI hote haiM--'Aiccesu ahiyaM pbhaasyraa|' ve apanI jJAna-rAziyoM se vizva kI AtmA ko Alokita karate haiN| ve apane yuga ke prabala pratinidhi hote haiN| candra kI taraha ve saumya hote haiN| mAnavatA ke parama prasthApaka hote haiN| ve sAkSAt draSTA, jJAtA tathA Atmanirbhara hote haiN| ve kevalajJAna evaM kevaladarzana utpanna hone ke pazcAt upadeza dete haiN| unakA upadeza anubhUta satya para AdhRta hotA hai| unake upadeza aura vyavasthA kisI paramparA se Abaddha nahIM hotii| vartamAna avasarpiNI kAla meM isa pAvana dharA para prathama tIrthaMkara RSabhadeva hue| unake bAda bAvIsa tIrthaMkara hue, phira caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra hue| sabhI tIrthaMkaroM kI sarvataMtra-svataMtra paramparAe~ thIM aura sarvataMtra-svataMtra unakA zAsana thaa| zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samaya bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ke hajAroM zramaNa the| jaba ve mahAvIra ke saMgha meM praviSTa hue to unhoMne bhagavAn pArzvanAtha kI cAturyAma sAdhanA-paddhati kA parityAga kiyA aura paMca mahAvrata-sAdhanA-paddhati ko svIkAra kiyaa| isase yaha spaSTa hai ki pratyeka 1. 'dhammatitthayare jiNe'-samavAyAMga-1/2 2. nandIsUtra, paTTAvalI--1/18-19 3. uttarAdhyayana-23/23 [25 ]
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkara kA virAT vyaktitva aura kRtitva kisI tIrthaMkara vizeSa kI paramparA ke sAtha Abaddha nahIM hotA, yadyapi maulika AcAravyavasthA evaM tattvadarzana sanAtana hai, trikAla meM ekarUpa rahatA hai, kyoMki satya zAzvata hai| __ vartamAna jaina zAsana zramaNa bhagavAn mahAvIra se sambandhita hai| bhagavAn mahAvIra ke saMgha kI saMcAlana vidhi suvyavasthita thii| unake saMgha meM gyAraha gaNadhara, nau gaNa tathA sAta vyavasthApada the| saMgha kI zikSA, dIkSA Adi meM sAtoM padAdhikAriyoM kA apUrva yogadAna thaa| AcArya saMgha kA saMcAlana karate the| upAdhyAya sUtra kI vAcanA dete the| sthavira zramaNoM ko saMyama-sAdhanA meM sthira krte| pravartaka AcArya dvArA nirdiSTa pravRttiyoM kA saMgha meM pravartana krte| gaNI laghu zramaNoM ke samUha kA kuzala netRttva krte| gaNadhara zramaNoM kI dinacaryA kA dhyAna rakhate aura gaNAvacchedaka antaraMga vyavasthA krte| isa taraha sabhI zAsana kI zrIvaddhi meM jaTe rahate the| bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM pratibhAsampanna, tejasvI, vacasvI, manasvI, yazasvI zramaNa the| zramaNa bhagavAn mahAvIra ne bhavya jIvoM ke udbodhanArtha arthAgama pradAna kiyaa| gaNadharoM ne apanI prakRSTa pratibhA se usako gUMtha kara sUtrAgama kA rUpa diyaa| AcAyoM ne usa zruta-sampadA kA saMrakSaNa kiyaa| gaNadharoM dvArA racita aMgAgamanidhi kA Alambana lekara upAMgoM kI racanA huii| upAMgoM meM caturtha upAMga kA nAma 'prajJApanA' hai| . bauddha sAhitya meM prajJA ke sambandha meM vistAra se carcA hai| vahA~ para 'paJa' aura 'paJjA' zabda aneka bAra vyavahnata hue haiN| bauddha pAlI sAhitya meM 'paJAtI' nAmaka eka grantha bhI hai, jisameM vividha prakAra ke pudgala arthAt puruSa ke aneka prakAra ke bhedoM kA nirUpaNa hai| unameM pacati yAnI prajJapti aura prajJApanA nAma kA tAtparya eka sadRza hai| AcArya pataMjali ne 'RtaMbharA prajJA5' tathA 'tajjayAtprajJAlokaH6' prabhRti sUtroM meM prajJA kA ullekha kiyA hai| bhagavadagItA meM sthitaprajJa kI carcA karate hae 'tasya prajJA pratiSThitA' zabda kA prayoga kiyA hai| jaina Agama sAhitya meM bhI aneka sthaloM para 'prajJA' zabda prayukta huA hai| udAharaNa ke rUpa meM -AcArAMga sUtra ke dUsare adhyayana meM paccIsaveM, chabbIsaveM sUtra meM 'prajJAna' zabda prApta hai aura anya sthaloM para sUtrakRtAMga meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kI saMstuti karate hue prajJa, AzuprajJa', bhUtiprajJa, tathA anya sthaloM para mahAprajJa11 zabda prayukta hue haiN| bhagavAn mahAvIra ko prajJA kA akSaya sAgara kahA hai| uttarAdhyayanasUtra meM 4. (ka) bhagavato mahAvIrassa nava gaNA hotthaa|--tthaannN-9/3, sUtra- 680 (kha) Ayariteti vA, uvajjhAteti vA, pAvatIti vA, thereti vA, gaNIti vA, gaNadhareti vA, gaNAvacchedeti vA! -ThANaM-3/3, sUtra 177 5. pAtaMjalayogadarzana, samAdhipAda sUtra 48 6. pAtaMjalayogadarzana, vibhUtipAda sUtra 5 7. zrImad bhagavadgItA, a 2-57, 58, 61, 68 8. sUtrakRtAMga, prajJa 6/4, 15, 1/7/8; 1/14/29,2/1/66; 2/6/6 9. sUtrakRtAMga, AzuprajJa. 6/7/25; 1/5/2; 1/14/4; 22; 2/5/1; 2/6/18 10. sUtrakRtAMga 6/15/18 11. sUtrakRtAMga, mahAprajJa 1/11/13,38! 12. sUtrakRtAMga 1/6/8 [26]
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ke kezIkumAra zramaNa gaNadhara gautama se pUchate haiM-- he medhAvin ! hama eka hI uddezya ko lekara pravRtta hue haiM to phira isa (AcAra) bheda kA kyA kAraNa hai? ina do prakAra ke dharmoM meM Apako vipratyaya nahIM hotA ? gautama ne kahA-- dharma tattva kA nirNaya prajJA se karanA cAhie / 13 kezIkumAra zramaNa ne gaNadhara gautama kI prajJA ko punaHpunaH sAdhuvAda diyA / 14 AcAracUlA meM yaha spaSTa likhA hai-- samAdhistha zramaNa kI prajJA bar3hatI hai / 15 AcArya yativRSabha ne 'tiloyapannanti' grantha meM 16 zramaNoM kI labdhiyoM kA varNana karate hue eka labdhi kA nAma 'prajJAzramaNa' diyA hai| prajJAzramaNa labdhi jisa muni ko prApta hotI hai, vaha muni sampUrNa zruta kA talasparzI adhyetA bana jAtA hai / prajJAzramaNaRddhi ke autpattikI, pAriNAmikI, vainayikI aura karmajA ye cAra prakAra batAye haiN| maMtrarAjarahasya meM prajJAzramaNa kA varNana hai| 17 kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra ne prajJAzramaNa kI vyAkhyA kI hai| 18 AcArya vIrasena ne prajJAzramaNa ko vandana kiyA hai aura sAtha hI unheM jina bhI kahA hai / 19 AcArya akalaMka ne bhI prajJAzramaNa kA varNana kiyA hai / 20 aba cintanIya yaha hai ki prajJA zabda kA prayoga vibhinna granthoM meM vibhinna sthaloM para huA hai| vibhinna kozakAroM ne prajJA ko hI buddhi kahA hai| vaha buddhi kA paryAyavAcI mAnA gayA hai aura ekArthaka bhI! kintu cintana karane para sUrya ke prakAza kI bhA~ti yaha spaSTa hotA hai ki donoM zabdoM kI ekArthatA sthUladRSTi hai| kozakAra ne jina zabdoM ko paryAyavAcI kahA hai, ve zabda vastutaH paryAyavAcI nahIM hote / samabhirUDhanaya kI dRSTi se bhI zabda paryAyavAcI nahIM hai| pratyeka zabda kA apanA pRthak artha vAcya hotA hai / prajJA zabda kA bhI apane Apa meM eka viziSTa artha hai buddhi zabda sthUla aura bhautika jagat se sambandhita hai| para prajJA zabda buddhi se bahuta Upara uThA huA hai| bahiraMga jJAna ke artha meM buddhi zabda kA prayoga huA hai antaraMga jagat kI buddhi prajJA hai / prajJA atIndriya jagat kA jJAna hai / vaha Antarika cetanA kA Aloka hai / 'prajJA' kisI grantha ke adhyayana se upalabdha nahIM hotI / vaha to saMyama aura sAdhanA se upalabdha hotI hai / prajJA ko hama do bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM- (1) indriyasaMbaddha prajJA aura (2) indriyAtIta prajJA / AcArya vIrasena / prajJA aura jJAna kA bheda pratipAdita karate hue likhA hai-- guru ke upadeza se nirapekSa jJAna kI hetubhUta caitanyazakti prajJA hai jJAna usakA kArya hai / isase yaha spaSTa hai ki cetanA kA zAstranirapekSa vikAsa prajJA hai / prajJA zAstrIya jJAna se upalabdha nahIM hotI, apitu Antarika vikAsa se upalabdha hotI hai / prajJA indriyajJAna se prApta pratyayoM kA viveka karane vAlI buddhi se pare kA jJAna hai / pAtaMjalayoga-darzana meM prajJA para vistAra se 13. uttarAdhyayanasUtra, adhyayana 23, gAthA 25 14. uttarAdhyayana sUtra, adhyayana - 23, gAthA, 28, 34, 39, 44, 49, 54,59, 64, 69, 74, 79,85 15. AyAracUlA, 26 / 5 16. dhavalA 9/4; 1; 18/84 / 2 17. maMtrarAjarahasya, zloka 522 18. yogazAstra, svopajJavRtti, sUrimaMtrakalpasamuccaya bhAga 2, pRSTha. 365 19. SaTkhaNDAgama, caturtha vedanA khaNDa, dhavalA 9, labdhi svarUpa kA varNana / 20. tattvArtha rAjavArtika, sUtra 36 [ 27 ]
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintana karate hue usakI maryAdAyeM tathA usake kramika vikAsa kI sImAyeM batAI haiM / prajJA kI sAta bhUmikAe~ bhI batAI haiN| jitanA saMyama kA vikAsa hotA hai, utanI hI prajJA nirmala hotI hai| saMkSepa meM sArAMza yaha hai ki viziSTa jJAna prajJA hai / prajJApanA meM jIva aura ajIva kA gaharAI se nirUpaNa hone ke karaNa isa Agama kA nAma 'prajJApanA' rakhA gayA hai| bhagavatI,21 Avazyaka malayagirivRtti, 22 AvazyakacUrNi, 23 mahAvIracariyaM, 24 triSaSTizalAkApuruSacaritra, 25 meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA chadmastha avasthA meM mahAsvapna meM dekhane kA ullekha hai / una svapnoM meM tRtIya svapna yaha thA -- eka raMga-biraMgA puMskokila unake sAmane samupasthita thaa| usa svapna kA phala thA--ve vividha jJAnamaya dvAdazAMga zruta kI prajJApanA kreNge| isameM 'prajJApayati' aura 'prarUpayati' ina kriyAoM se yaha spaSTa hai ki bhagavAn kA upadeza prajJApanA- prarUpaNA hai| usa upadeza ko mUla AdhAra banAkara prastuta Agama kI racanA kI gaI hai, isalie isakA nAma 'prajJApanA' rakhA gyaa| prastuta Agama ke racayitA zyAmAcArya ne isakA sAmAnya nAma 'adhyayana' diyA hai 26 aura vizeSa nAma 'prajJApanA' diyA hai / unakA abhimata haibhagavAn mahAvIra ne sarvabhAvoM kI prajJApanA kI hai / usI prakAra maiM bhI yahA~ sarvabhAvoM kI prajJApanA karane vAlA huuN| ataH isa Agama kA vizeSa nAma 'prajJApanA' hai / 27 uttarAdhyayana kI taraha prastuta Agama kA pUrNa nAma bhI 'prajJApanAdhyayana' yaha ho sakatA hai| - prajJApanA sUtra meM eka hI adhyayana hai, jabaki uttarAdhyayana meM chattIsa adhyayana haiM / prajJApanA ke pratyeka pada ke anta meM 'pannavaNAe bhagavaIe' yaha pATha milatA hai, isIlie yaha spaSTa hai ki aMga sAhitya meM jo sthAna bhagavatI (vyAkhyAprajJapti) kA hai, vahI sthAna upAMgoM meM 'prajJApanA' kA hai / aMgasAhitya meM jahA~-tahA~ bhagavAn ne yaha kahA isa prakAra ke vAkya upalabdha hote haiM / yahA~ para 'paNNattaM' zabda kA prayoga huA hai / . prastuta Agama meM bhI prajJApanA zabda kA prAdhAnya hai, sambhavata: isIlie zyAmAcArya ne isakA nAma prajJApanA rakhA hai| bhagavatI sUtra meM Aryaskandhaka kA varNana hai| vahAM para svayaM bhagavAn mahAvIra ne kahA hai- ' evaM khalu mae khandhayA ! cauvvihe loe paNNatte" / 28 isI taraha AcArAMga Adi AgamoM meM aneka sthaloM para bhagavAn ke upadeza ke lie prajJApanA zabda kA prayoga huA hai / AcArya malayagiri ke abhimatAnusAra prajJApanA meM jo 'pra' upasarga hai, vaha bhagavAn mahAvIra ke upadeza kI vizeSatA ko sUcita karatA hai / bhagavAn mahAvIra ke samaya 21. bhagavatI 16 / 6/570 22. Avazyaka malayagirivRtti, pRSTha 270 23. AvazyakacUrNi, pRSTha 275 24. mahAvIracariyaM 5 / 155 25. triSaSTizalAkApuruSa caritra 10 / 3 / 1462 26. 27. " ajjhayaNamiNaM cittaM " - prajJApanA gA. 3 "uvadaMsiyA bhagavayA paNNavayA savva bhAvANaM / jaha vaNiyaM bhagavayA ahamavi taha vaNNaissAmi / prajJApanA gA. 2-3 28. bhagavatIsUtra, 2/1/90, [28]
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM zramaNa paramparA ke anya pA~ca sampradAya vidyamAna the|29 unameM se kucha aise the jinake anuyAyiyoM kI saMkhyA mahAvIra ke saMgha se bhI adhika thii| una pA~ca sampradAyoM kA netRtva kramazaH pUraNa kAzyapa, maMkhalI gozAlaka, ajita kezakambala, pakudha kAtyAyana aura saMjaya belaTThiputra kara rahe the| paristhitiyoM ke vAtyAcakra se ve pA~coM sampradAya kAla ke garbha meM vilIna ho gye| vartamAna meM unakA astitva itara sAhitya meM hI upalabdha hotA hai| tathAgata buddha kI dhArA videzoM taka pravAhita huI aura bhArata meM lagabhaga vicchinna ho gaI thii| yadi hama una sabhI dharmAcAyoM ke dArzanika pahaluoM para cintana kareM to spaSTa hogA ki bhagavAn mahAvIra ne jIva, ajIva prabhRti tattvoM kA jo sUkSma vizleSaNa kiyA hai, vaisA sUkSma vizleSaNa usa yuga ke anya koI bhI dharmAcArya nahIM kara ske| yahA~ taka ki tathAgata buddha to 'avyAkRta' kahakara AtmA paramAtmA Adi praznoM ko TAlane kA hI prayAsa karate rhe|30 prajJApanA ke bhASApada meM "pannavaNI" eka bhASA kA prakAra batAyA hai| usakI vyAkhyA karate hue AcArya malayagiri ne likhA hai-"jisa prakAra se vastu vyavasthita ho, usI prakAra usakA kathana jisa bhASA ke dvArA kiyA jAya, vaha bhASA 'prajJApanI' hai|31 prajJApanA kA yaha sAmAnya artha hai| tAtparya yaha hai ki jisameM kisI prakAra ke dhArmika vidhi-niSedha kA nahIM apitu sirpha vastusvarUpa kA hI nirUpaNa hotA hai, vaha 'prajJApanI' bhASA hai|32 ___AcArya malayagiri kA yaha abhimata hai ki prajJApanA samavAya kA upAMga hai|33 para nizcita rUpa se yaha nahIM kahA jA sakatA ki prajJApanA kA sambandha samavAya ke sAtha kaba jor3A gayA ? prajJApanA ke racayitA AcArya zyAma kA abhimata hai ki unhoMne prajJApanA ko dRSTivAda se liyA hai|34 para hamAre sAmane isa samaya dRSTivAda upalabdha nahIM hai, ataH spaSTa rUpa se yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki prajJApanA meM pUrvasAhitya se kauna sI sAmagrI lI hai? tathApi yaha sunizcita hai ki jJAnapravAda, AtmapravAda aura karmapravAda ke sAtha isake vastunirUpaNa kA mela baiThatA hai|35 prajJApanA aura digambara paramparA ke grantha SaTkhaNDAgama kA viSaya prAyaH samAna hai| AcArya vIrasena ne apanI dhavalA TIkA meM SaTkhaNDAgama kA sambandha agrAyaNI pUrva ke sAtha jor3A hai|36 ataH hama bhI prajJApanA kA sambandha agrAyaNI pUrva ke sAtha jor3a sakate haiN| 29. tena khalu samayena rAjagRhe nagare SaT pUrNAdyAH zAstAro'sarvajJAH sarvajJamAninaH prtivsNtism| tadyathA-pUraNakAzyapo, mazkarIgozaliputra, saMjayI vairaTThIputro'jitaH kezakambalaH , kakudaH katyAyano, nigraMtho jnyaatputrH|" (divyAvadAna, 12/143/144) 30. milinda prazna -2/25 se 33, pRSTha 41 se 52 31. 'prajJApanI-prajJApyate'rtho'nayeti prajJApanI"-prajJApanA, patra 249 32. yathAvasthitArthAbhidhAnAdiyaM prjnyaapnii||-prjnyaapnaa, patra 249 33. iyaM ca samavAyakhyasya caturthAGgasyopAMgam tduktaarthprtipaadnaat| -prajJApanA TIkA patra 1 34. aNjhayaNamiNaM cittaM suyarayaNaM divivaaynniisNd| jaha vaNNiyaM bhagavayA ahamavi tada vnnissaami|| ||gaa03 // 35. paNNavaNAsuttaM-prastAvanA muni puNyavijayajI, pR09 36. SaTkhaNDAgama, pu01, prastAvanA, pRSTha 72 [29 ]
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAra AcArya malayagiri kI dRSTi se samavAyAMga meM jo varNana hai, usI kA vistAra prajJApanA meM huA hai| ataH prajJApanA samavAyAMga kA upAMga hai| para svayaM zAstrakAra ne isakA sambandha dRSTivAda se batAyA hai| ataH yahI mAnanA ucita pratIta hotA hai ki isakA sambandha samavAyAMga kI apekSA dRSTivAda se adhika hai| kintu dRSTivAda meM mukhya rUpa se dRSTi (darzana) kA hI varNana thaa| samavAyAMga meM bhI mukhya rUpa se jIva, ajIva Adi tattvoM kA nirUpaNa hai aura prajJApanA meM bhI yahI nirUpaNa hai, ataH prajJApanA ko samavAyAMga kA upAMga mAnane meM bhI kisI prakAra kI bAdhA nahIM hai| ___ prajJApanA meM chattIsa viSayoM kA nirdeza hai, isalie isake chattIsa prakaraNa haiN| prakaraNa ko isameM 'pada' nAma diyA hai| pratyeka prakaraNa ke anta meM pratipAdya viSayaM ke sAtha pada zabda vyavahata huA hai| AcArya malayagiri pada kI vyAkhyA karate huye likhate haiM--'padaM prakaraNamarthAdhikAraH iti paryAyAH37, ataH yahA~ pada kA artha prakaraNa38 aura arthAdhikAra samajhanA caahie| racanA-zailI ___ prajJApanA kI racanA praznottara ke rUpa meM huI hai| prathama sUtra se lekara ikyAsIveM sUtra taka praznakartA kauna hai aura uttaradAtA kauna hai? isa sambandha meM koI bhI sUcanA nahIM hai| kevala prazna aura uttara haiN| isake pazcAt bayAsIveM sUtra meM zramaNa bhagavAn mahAvIra aura gaNadhara gautama kA saMvAda hai| terAsIveM sUtra se lekara bAnave (92) sUtra taka sAmAnya praznottara haiN| terAnaveM sUtra meM gaNadhara gautama aura mahAvIra ke praznottara, usake pazcAt caurAnavai sUtra se lekara eka sau setAlIsaveM sUtra taka sAmAnya praznottara haiN| usake pazcAt eka sau ar3atAlIsa se lekara do sau gyAraha taka arthAt sampUrNa dvitIya pada meM; tRtIya pada ke sUtra do sau paccIsa se do sau pacahattara taka aura sUtra tIna sau paccIsa, tIna sau tIsa se tIna sau taitIsa taka va caturtha pada se lekara zeSa sabhI padoM ke sUtroM meM gautama gaNadhara aura bhagavAn mahAvIra ke praznottara diye haiN| kevala unake prArambha, madhya aura anta meM Ane vAlI gAthA aura eka hajAra chiyAsI meM ve praznottara nahIM haiN|38 jisa prakAra prArambha meM sampUrNa grantha kI adhikAra gAthAe~ AI haiM, usI prakAra kitane hI padoM ke prArambha meM bhI viSaya nirdezaka gAthAe~ haiN| udAharaNa ke rUpa meM tIsare, aThArahaveM, bIsaveM aura teIsaveM padoM ke prArambha aura upasaMhAra meM gAthAe~ haiN| isI prakAra dasaveM pada ke anta meM, grantha ke madhya meM aura jahA~ AvazyakatA huI, vahA~ bhI gAthAe~ dI gaI haiN|39 sampUrNa Agama kA zlokapramANa sAta hajAra ATha sau sattAsI hai| isameM prakSipta gAthAoM ko chor3akara kula do sau battIsa gAthAe~ haiM aura zeSa gadya bhAga haiN| isa Agama meM jo saMgrahaNI gAthAe~ haiM, unake racayitA kauna haiM? yaha kahanA kaThina hai| prajJApanA ke chattIsa padoM meM se prathama pada meM jIva ke do bheda -saMsArI aura siddha batAye haiN| usake bAda indriyoM ke krama ke anusAra ekendriya se paMcendriya taka meM sabhI saMsArI jIvoM kA samAveza karake nirUpaNa kiyA hai| yahA~ jIva ke bhedoM kA niyAmaka 37. prajJApanA TIkA, patra 6 38. sUtrasamUhaH prkrnnm|-nyaayvaartik, pR0 1 39. paNNavaNAsuttaM, dvitIya bhAga (prakAzaka-zrI mahAvIra jaina vidyAlaya) prastAvanA, pRSTha 10-11. [30]
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ = 1pada tattva indriyoM kI kramazaH vRddhi batalAyA hai| dUsare pada meM jIvoM kI sthAnabheda se vicAraNA kI gaI hai| isakA krama bhI prathama pada kI bhA~ti indriyapradhAna hI hai| jaise--vahA~ ekendriya kahA, vaise hI yahAM pRthvIkAya, apkAya Adi kAyoM ko lekara bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tRtIya pada se lekara zeSa padoM meM jIvoM kA vibhAjana, , gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, saMyata, upayoga, AhAra, bhASaka, paritta, paryApta, sUkSma, saMjJI, bhava, astikAya, carama, jIva, kSetra, baMdha ina sabhI dRSTiyoM se kiyA gayA hai| unake alpabahutva kA bhI vicAra kiyA gayA hai| arthAt prajJApanA meM tRtIya pada ke pazcAt ke padoM meM kucha apavAdoM40 ko chor3akara sarvatra nAraka se lekara caubIsa daNDakoM meM vibhAjita jIvoM kI vicAraNA kI gaI hai| viSaya vibhAga AcArya malayagiri ne prajJApanA sUtra meM AI huI dUsarI gAthA kI vyAkhyA karate hue viSaya-vibhAga kA sambandha jIva, ajIva Adi sAta tattvoM ke nirUpaNa ke sAtha isa prakAra saMyojita kiyA hai 1-2. jIva-ajIva pada -1, 3, 5, 10 aura 13 = 5 pada 3. Asrava pada - 16, 22 = 2 pada 4. bandhapada -23 = 1 pada 5-7. saMvara, nirjarA aura mokSa pada -36 * zeSa padoM meM kvacit jIvAdi tattvoM meM se yathAyogya kisI tattva kA nirUpaNa hai| jaina dRSTi se sabhI tattvoM kA samanvaya dravya, kSetra , kAla aura bhAva meM kiyA gayA hai| ataH AcArya malayagiri ne dravya kA samAveza prathama pada meM, kSetra kA dvitIya meM, kAla kA caturtha pada meM aura bhAva kA zeSa padoM meM samAveza kiyA hai| prajJApanA kA bhagavatI vizeSaNa pA~caveM aMga kA nAma vyAkhyAprajJapti hai aura usakA vizeSaNa 'bhagavatI' hai| prajJApanA ko bhI 'bhagavatI' vizeSaNa diyA gayA hai, jabaki anya kisI bhI Agama ke sAtha yaha vizeSaNa nahIM lagAyA gayA hai| yaha vizeSaNa prajJApanA kI mahattA--vizeSatA kA pratIka hai| bhagavatI meM prajJApanA sUtra ke eka do, pA~ca, chaha, gyAraha, pandraha, sattaraha, caubIsa, paccIsa, chabbIsa, sattAIsa padoM ke anusAra viSaya kI pUrti karane kI sUcanA hai| yahA~ para yaha jJAtavya hai ki prajJApanA upAMga hone para bhI bhagavatI Adi kA sUcana nahIM kiyA gayA hai| isake viparIta bhagavatI meM prajJApanA kA sUcana hai| isakA mUla kAraNa yaha hai ki prajJApanA meM jina viSayoM kI carcAeM kI gaI haiM, una viSayoM kA usameM sAMgopAMga varNana hai| ___mahAyAna bauddhoM meM 'prajJApAramitA' grantha kA atyadhika mahattva hai| ataH aSTasAhasikA prajJApAramitA kA bhI aparanAma 'bhagavatI' milatA hai|41 40. isa apavAda ke lie dekhie, pada- 13, 18, 21. 41. zikSA samuccaya, pR0 104-112, 200 [31 ]
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA ke racayitA prajJApanA 1 T mUla meM kahIM para bhI usake racayitA ke nAma kA nirdeza nahIM hai| usake prArambha meM maMgala ke pazcAt do gAthAe~ haiM / unakI vyAkhyA AcArya haribhadra aura AcArya malayagiri donoM ne kI hai / kintu ve una gAthAoM ko prakSipta mAnate haiM / una gAthAoM meM spaSTa ullekha hai--yaha zyAmAcArya kI racanA hai| AcArya malayagiri ne zyAmAcArya ke lie 'bhagavAn' vizeSaNa kA prayoga kiyA hai| 42 Arya zyAma vAcaka vaMza ke the / ve pUrvazruta meM niSNAta the| unhoMne prajJApanA kI racanA meM viziSTa kalA pradarzita kI jisake kAraNa aMga aura upAMga meM una viSayoM kI carcA ke lie prajJApanA dekhane kA sUcana kiyA hai / nandI - sthavirAvalI meM sudharmA se lekara kramazaH AcAryoM kI paramparA kA ullekha hai / usameM gyArahavA~ nAma 'vandimo hAriyaM ca sAmajjaM ' hai / hArita gotrIya Arya balissaha ke ziSya Arya svAti the / Arya svAti bhI hArita gotrIya parivAra ke the / AcArya zyAma Arya svAti ke ziSya the / 43 kintu prajJApanA kI prArambhika prakSipta gAthA meM Arya zyAma ko vAcaka vaMza kA batAyA hai aura sAtha hI tevIsaveM paTTa para bhI batAyA hai| AcArya malayagiri ne bhI unako tevIsavIM AcAryaparamparA para mAnA hai / kintu sudharmA se lekara zyAmAcArya taka unhoMne nAma nahIM diye haiN| paTTAvaliyoM ke adhyayana se yaha bhI parijJAta hotA hai ki kAlakAcArya nAma ke tIna AcArya hue haiN| eka kA vIra nirvANa 376 meM svargavAsa huA thA / 4 dvitIya gardabhilla ko naSTa karane vAle kAlakAcArya hue haiN| unakA samaya vIranirvANa 456 hai|45 tRtIya kAlakAcArya, jinhoMne saMvatsarI mahAparva paMcamI ke sthAna para caturthI ko manAyA thA, unakA samaya vIranirvANa 993 hai / 46 ina tIna kAlakAcAryoM meM prathama kAlakAcArya 'zyAmAcArya' ke nAma se prasiddha haiN| ye apane yuga ke mahA-prabhAvaka AcArya the| unakA janma vIranirvANa 280 (vikrama pUrva 190 ) hai| saMsAra se virakta hokara vIranirvANa 300 (vikrama pUrva 170 ) meM unhoMne zramaNa dIkSA svIkAra kI / dIkSA grahaNa ke samaya unakI avasthA bIsa varSa kI thii| apanI mahAn yogyatA ke AdhAra para vIranirvANa 335 (vikramapUrva 135) meM unheM yuga-pradhAnAcArya ke pada se vibhUSita kiyA gayA thaa| 47 1 ina tIna kAlakAcAryoM meM prathama kAlakAcArya ne, jinheM zyAmAcArya bhI kahate haiM, prajJApanA jaise vizAlakAya sUtra kI racanA kara apane vizada vaiduSya kA paricaya diyA thA / 48 anuyoga kI dRSTi se prajJApanA dravyAnuprayoga 42. (ka) bhagavAn AryazyAmo'pi itthameva sUtraM racayati, (TIkA, patra 72) (kha) bhagavAn AryazyAmapaThati (TIkA, patra 47 ) (ga) sarveSAmapi prAvacanikasUrINAM matAni bhagavAn, AryazyAma upadiSTavAn (TIkA, patra 385 ) (gha) bhagavadAryazyAmapratipattau (TIkA, patra - 385) 43. hAriyagottaM sAiM ca, vaMdimo hAriyaM ca sAmajjaM // 26 // (nandI sthavirAvalI) 44. (ka) AdyA: prajJApanAkRt indrasya agre nigoda-vicAravaktA zyAmAcAryaparanAmA / sa tu vIrAt 376 varSerjAtaH / (kha) dharmasAgarIya paTTAvalI ke anusAra eka kAlaka jo vIranirvANa 376 meM mRtyu ko prApta hue / 45. 'pannavaNAsuttaM' --puNyavijayajI ma. prastAvanA pRSTha 22 46. (ka) pRthvIcandrasUri viracita kalpasUtra TippaNaka, sUtra 391 kI vyAkhyA / (kha) kalpasUtra kI vividha TIkAe~ / 47. sirivIrAo gaesu, paNatIsahiesu tisaya ( 335) varisesu / paDhamo kAlagasUrI, jAo sAmajjanAmutti // 55 // ( ratnasaMcaya prakaraNa, patrAMka 32 ) 48. nijjUDhA jeNa tayA pannavaNA savvabhAvapannavaNA / tevIsaimo puriso pavaro so jayai sAmajjo // 188 // [32]
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke antargata hai| prajJApanA ko samagra zramaNa-saMgha ne Agama ke rUpa meM svIkAra kiyaa| yaha AcArya zyAma kI nirmala nIti aura hArdika vizvAsa kA dyotaka hai| unakA nAma zyAma thA para vizuddha cAritra kI ArAdhanA se ve atyanta samujjvala paryAya ke dhanI the| paTTAvaliyoM meM unakA tevIsavAM sthAna paTTa-paramparA meM nahIM hai| antima kAlakAcArya prajJApanA ke kartA nahIM haiM, kyoMki nandIsUtra, jo vIranirvANa 993 ke pahale racita hai, usameM prajJApanA ko Agama-sacI meM sthAna diyA hai| ataH aba cintana karanA hai ki prathama aura dvitIya kAlakAcArya meM se kauna prajJApanA ke racayitA haiM ? DaoN. umAkAnta kA abhimata hai ki yadi donoM kAlakAcAryoM ko eka mAnA jAye to gyArahaveM pATa para jina zyAmAcArya kA ullekha hai, ve aura gardabhilla rAjA ko naSTa karane vAle kAlakAcArya ye donoM eka siddha hote haiN| paTTAvalI meM jahA~ unheM bhinna-bhinna ginA hai, vahA~ bhI eka kI tithi vIra-saMvat 376 hai aura dUsare kI tithi vIra-saMvat 453 hai| vaise dekheM to inameM 77 varSa kA antara hai| isalie cAhe jisane prajJApanA kI racanA kI ho, prathama yA dvitIya donoM eka hI hoM to bhI vikrama ke pUrva hone vAle kAlakAcArya (zyAmAcArya) the, itanA to nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai| paramparA kI dRSTi se AcArya zyAma kI adhika prasiddhi nigoda-vyAkhyAtA ke rUpa meM rahI hai| eka bAra bhagavAn sImaMdhara se mahAvideha kSetra meM zakrendra ne sUkSmanigoda kI viziSTa vyAkhyA sunii| unhoMne jijJAsA prastuta kI--kyA bhagavan! bharatakSetra meM bhI nigoda sambandhI isa prakAra kI vyAkhyA karane vAle koI zramaNa, AcArya aura upAdhyAya haiM? bhagavAn sImaMdhara ne AcArya zyAma kA nAma prastuta kiyaa| vRddha brAhmaNa ke rUpa meM zakrendra AcArya zyAma ke pAsa aaye| AcArya ke jJAnabala kA parIkSaNa karane ke lie unhoMne apanA hAtha unake sAmane kiyaa| hastarekhA ke AdhAra para AcArya zyAma ne dekhA- vRddha brAhmaNa kI Ayu palyopama se bhI adhika hai| unakI gambhIra dRSTi una para uThI aura kahA--tuma mAnava nahIM apitu zakrendra ho| zakrendra ko AcArya zyAma ke prastuta uttara se saMtoSa prApta huaa| unhoMne nigoda ke sambandha meM apanI jijJAsA rkhii| AcArya zyAma ne nigoda kA sakSma vivecana aura vizleSaNa kara zakrendra ko AzcaryAbhibhUta kara diyaa| zakrendra ne kahA--jaisA maiMne bhagavAn sImaMdhara se nigoda kA vivecana sunA, vaisA hI vivecana Apake mukhAravinda se sunakara maiM atyanta prabhAvita huA huuN| deva kI adbhuta rUpasampadA ko dekhakara koI ziSya nidAna na kara le, isa dRSTi se bhikSAcaryA meM pravRtta munimaNDala ke Agamana se pahale hI zakrendra zyAmAcArya kI prazaMsA karatA huA jAne ke lie udyata ho gyaa| __jJAna ke sAtha ahaM na Aye, yaha asambhava hai| mahAbalI, viziSTa sAdhaka bAhubalI aura kAmavijejA Arya sthUlabhadra meM bhI ahaMkAra A gayA thA, vaise hI zyAmAcArya bhI ahaMkAra se grasita ho gye| unhoMne kahA--tumhAre Agamana ke bAda mere ziSya binA kisI sAMketika cihna ke AdhAra kisa prakAra jAna pAyeMge? AcAryadeva ke saMketa se zakrendra ne upAzraya kA dvAra pUrvAbhimukha se pazcimAbhimukha kara diyaa| jaba AcArya zyAma ke ziSya bhikSA lekara lauTe to dvAra ko viparIta dizA meM dekhakara vismita hue| indra ke Agamana kI prastuta ghaTanA prabhAvakacarita meM kAlakasUri prabandha meM AcArya kAlaka ke sAtha dI hai| vizeSAvazyakabhASya, AvazyakacUrNi prabhRtti granthoM meM Arya rakSita ke sAtha yaha ghaTanA dI gaI hai| [33 ]
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramparA kI dRSTi se nigoda kI vyAkhyA karane vAle kAlaka aura zyAma ye donoM eka hI AcArya haiM, kyoMki kAlaka aura zyAma ye donoM zabda ekArthaka haiN| paramparA kI dRSTi se vIranirvANa 335 meM ve yugapradhAna AcArya hue aura 376 kAla taka jIvita rahe / yadi prajJApanA unhIM kAlakAcArya kI racanA hai to vIranirvANa 335 se 376 ke madhya kI racanA hai| Adhunika anusaMdhAna se yaha siddha hai ki niyukti ke pazcAt prajJApanA kI racanA huI hai / nandIsUtra meM jo Agama-sUcI dI gaI hai, usameM prajJApanA kA ullekha hai / nandIsUtra vikrama saMvat 523 ke pUrva kI racanA hai / ataH isake sAtha prajJApanA ke ukta samaya kA virodha nahIM hai / prajJApanA aura SaTkhaNDAgama : eka tulanA AgamaprabhAkara puNyavijayajI ma. evaM paM. dalasukha mAlavaNiyA ne 'pannavaNAsuttaM ' grantha kI prastAvanA meM prajJApanAsUtra aura SaTkhaNDAgama kI vistRta tulanA dI hai| hama yahA~ usI kA saMkSepa meM sArAMza apanI dRSTi prastuta kara rahe haiM / prajJApanA zvetAmbaraparamparA kA Agama hai to SaTkhaNDAgama digambaraparamparA kA Agama hai| prajJApanA ke racayitA dazapUrvadhara zyAmAcArya haiM to SaTkhaNDAgama ke racayitA AcArya puSpadanta aura AcArya bhUtabali haiM / digambara vidvAn SaTkhaNDAgama kI racanA kA kAla vikrama kI prathama zatAbdI mAnate haiM / yaha grantha chaha khaNDoM meM vibhakta hone se 'SaTkhaNDAgama' ke rUpa meM vizruta hai / aitihAsika pramANoM se siddha hai ki puSpadanta aura bhUtabali se pUrva zyAmAcArya hue the / ataH prajJApanA SaTkhaNDAgama se bahuta pahale kI racanA hai / donoM hI AgamoM kA mUla srota dRSTivAda hai / 49 donoM hI AgamoM kA viSaya jIva aura karma kA saiddhAntika dRSTi se vizleSaNa karanA hai| donoM meM alpabahutva kA jo varNana hai, usameM atyadhika samAnatA hai, jise mahAdaNDaka kahA gayA hai / 5deg donoM meM gati Agati prakaraNa meM tIrthaMkara, baladeva evaM vAsudeva ke padoM kI prApti ke ullekha kI samAnatA vastutaH prekSaNIya hai / 51 donoM meM avagAhanA, antara Adi aneka viSayoM kA samAna rUpa se 49. (ka) ajjhayaNamiNaMcittaM suyarayaNaM diTThIvAyaNIsaMdaM / jaha vaNNiyaM bhagavayA, ahamavi taha vaNNaissAmi // prajJApanAsUtra, pRSTha 1, gA. 3 (kha) agrAyaNIyapUrvasthita-paMcamavastugatacaturthamahAkarmaprAbhRtakajJaH sUrirdharasenanAmA'bhUt // 104 // karmaprakRtiprAbhRtamupasaMhAryeva SaDbhiriha khaNDaiH // 134 // - zrutAvatAra - indranandIkRta (ga) bhUtabali - bhayavadA jiNavAlidapAse diTThavisadisutteNa appAuoti avagayajiNavAlideNa mahAkammapayaDi- pAhuDassa vocchedo hohadi tti samuppaNNabuddhiNA puNo davvapamANANugamamAdiM kAUNa gaMtharayaNA kadA | - SaTkhaNDAgama, jIvaTThANa, bhAga 1, pRSTha 71 50. aha bhaMte! savvajIvappabahuM mahAdaMDayaM vaNNaissAmi savvatthovA gabbhakkaMtiyA maNussA.....sajogI visesAhiyA 96, saMsAratthA visesAhiyA 98, savvajIvA visesAhiyA 98 / -- prajJApanAsUtra - 334 tulanA kareM 'etto savvajIvesu mahAdaMDao kAdavvo bhavadi savvatthovA maNussapattA gabbhavakkaMtiyA 51. prajJApanAsUtra, sU0 144 se 65 tulanA kareM-- SaTkhaNDAgama, pustaka 6. sU. 116-220 [ 34] ... Nigoda - jIvA visesAhiyA / SaTkhaNDAgama, pustaka 7
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipAdana kiyA gayA hai| prajJApanA meM chattIsa pada haiM, unameM se 23 veM, 27 veM, 35 veM pada meM kramazaH prakRtipada, karmapada, karmabaMdhavedapada, karmavedabaMdhapada, karmavedavedakapada aura vedanApada ye chaha nAma haiN| SaTkhaNDAgama ke TIkAkAra vIrasena ne SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna, kSudrakabaMdha, baMdhasvAmitva, vedanA, vargaNA aura mahAbaMdha ye chaha nAma diye haiN| prajJApanA ke uparyukta padoM meM jina tathyoM kI carcAeM kI gaI haiM, unhIM tathyoM kI carcAeM SaTkhaNDAgama meM bhI kI gaI haiN| donoM hI AgamoM meM gati Adi mArgaNAsthAnoM kI dRSTi se jIvoM ke alpabahutva para cintana kiyA gayA hai| prajJApanA meM alpabahutva kI mArgaNAoM ke chabbIsa dvAra haiM, jinameM jIva aura ajIva ina donoM para vicAra kiyA gayA hai| SaTkhaNDAgama meM caudaha guNasthAnoM se sambandhita gati Adi mArgaNAoM ko dRSTi meM rakhate hue jIvoM ke alpabahutva para vicAra kiyA gayA hai| prajJApanA meM alpabahutva kI mArgaNAoM ke chabbIsa dvAra haiM to SaTkhaNDAgama meM caudaha haiN| kintu donoM ke tulanAtmaka adhyayana se spaSTa hai ki SaTkhaNDAgama meM varNita caudaha mArgaNA dvAra prajJApanA meM varNita chabbIsa dvAroM meM caudaha ke sAtha pUrNa rUpa se milate haiN| jaisA ki nimnalikhita tAlikA se spaSTa hai : prajJApanA52 SaTkhaNDAgama 3 1. dizA 2. gati 3. indriya kAya 5. yoga 6. veda m m 7. kaSAya 8. lezyA 9. samyaktva 10. jJAna 11. darzana 12. saMyama 13. upayoga 14. AhAra 1. gati 2. indriya 3. kAya 4. yoga 5. veda 6. kaSAya lezyA 12. samyaktva 7. jJAna 9. darzana 8. saMyama 14. AhAraka 52. disi gati iMdiya kAe joge vede kasAya lessA y| sammatta NANa daMsaNa saMjama uvaoga aahaare|| bhAsaga paritta paNatta suhuma saNNI bhavatthie crime| jIve ya khetta bandhe poggala mahadaMDae cev|| -pannavaNA. 3, bahuvattavvapayaM sUtra 212. gA. 18, 181 53. SaTkhaNDAgama, pustaka 7, pR. 520 [35 ]
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA2 SaTkhaNDAgama53 | | / / 15. bhASaka 16. parita 17. paryApta 18. sUkSma 19. saMjJI 20. bhava 21. astikAya 22. carima 23. jIva 24. kSetra 25. baMdha 26. pudgala jaise prajJApanAsUtra ke bahuvaktavyatA nAmaka tRtIya pada meM gati, prabhRti mArgaNAsthAnoM kI dRSTi se chabbIsa dvAroM ke alpabahutva para cintana karane ke pazcAt prastuta prakaraNa ke anta meM 'aha bhaMte savvajIvappabahuM mahAdaNDayaM vattaissAmi" kahA hai, vaise hI SaTkhaNDAgama meM bhI caudaha guNasthAnoM meM gati Adi caudaha mArgaNAsthAnoM dvArA jIvoM ke alpabahutva para cintana karane ke pazcAt prastuta prakaraNa ke anta meM mahAdaNDaka kA ullekha kiyA hai|54 ___prajJApanA meM jIva ko kendra mAnakara nirUpaNa kiyA gayA hai to SaTkhaNDAgama meM karma ko kendra mAnakara vizleSaNa kiyA gayA hai, kintu khuddAbaMdha (kSudrakabaMdha) nAmaka dvitIya khaNDa meM jIvabaMdhana kA vicAra caudaha mArgaNAsthAnoM ke dvArA kiyA gayA hai, jisakI zailI prajJApanA se atyadhika milatI julatI hai| __ prajJApanA 55 kI aneka gAthAe~ SaTkhaNDAgama meM 56 kucha zabdoM ke heraphera ke sAtha milatI haiN| yahA~ taka ki Avazyakaniyukti aura vizeSAvazyaka kI gAthAoM se bhI milatI haiN| 54. SaTkhaNDAgama, pustaka 7, pR. 745 55. samayaM vakkaMtANaM, samayaM tesiM sarIra nivvttii| samayaM ANuggahaNaM, samayaM uusaas-niisaase|| ekkassa u jaM gahaNaM, bahUNa sAhAraNANaM taM cev| jaM bahuyANaM gahaNaM samAsao taM pi egassa / / sAhAraNamAhAro, sAhAraNamANupANa gahaNaM c| sAhAraNajIvANaM, sAhAraNalakkhaNaM eyN||-prjnyaapnaa, gA0 97-101 56. tulanA kareM sAhAraNamAhAro, sAhAraNamANapANagahaNaM c| sAhAraNajIvANaM, sAhAraNalakkhaNaM bhnnidN| eyassa aguggahaNaM bhuunnsaahaarnnaannmeyss| eyassa jaM bahUNaM samAsado taM pi hodi eyss|| Avazyakaniyukti-gA0 31 se aura vizeSAvazyakabhASya gA0 604 se tulanA kareM - SaTkhaNDAgama-pustaka 13, gAthA sUtra 4 se 9, 12, 13, 15, 16 [36]
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra prajJApanA aura SaTakhaNDAgama ina donoM kA pratipAdya viSaya eka hai, donoM kA mUla srota bhI eka hai| tathApi bhinna-bhinna lekhaka hone se donoM ke nirUpaNa kI zailI pRthak-pRthak rahI hai| kahIM-kahIM para to SaTkhaNDAgama se bhI prajJApanA kA nirUpaNa adhika vyavasthita rUpa se huA hai| merA yahA~ para yaha tAtparya nahIM hai ki SaTkhaNDAgama ke lekhaka AcArya puSpadanta aura AcArya bhUtabali ne prajJApanA kI nakala kI hai, para yaha pUrNa-satya-tathya hai ki prajJApanA kI racanA SaTkhaNDAgama se pahale hue thii| ataH usakA prabhAva SaTakhaNDAgama ke racanAkAra para avazya hI par3A hogaa| jIvAjIvAbhigama aura prajJApanA jIvAjIvAbhigama tRtIya upAMga hai aura prajJApanA caturtha upAMga hai| ye donoM Agama aMgabAhya hone se sthavirakRta haiN| jIvAjIvAbhigama sthAnAMga aMga kA upAMga hai to prajJApanA, samavAyAMga kaa| jIvAjIvAbhigama aura prajJApanA ina donoM hI AgamoM meM jIva aura ajIva ke vividha svarUpoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ina donoM meM prathama ajIva kA nirUpaNa karane ke pazcAta jIva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| donoM hI AgamoM meM mukhya antara yaha hai ki jIvAjIvAbhigama, sthAnAMga kA upAMga hone se usameM eka se lekara daza bhedoM kA nirUpaNa hai| daza taka kA nirUpaNa donoM meM prAyaH samAna sA hai| prajJApanA meM vaha krama Age bar3hatA hai| prazna yaha hai ki prajJApanA aura jIvAjIvAbhigama ina donoM AgamoM meM aitihAsika dRSTi se pahale kisakA nirmANa huA? jIvAjIvAbhigama meM aneka sthaloM para prajJApanA ke padoM kA ullekha kiyA hai| udAharaNa ke rUpa meM 57 sUtroM -4, 5, 13, 15, 20, 35, 36, 38, 41, 86, 91, 100, 106, 113, 117, 118, 120, 121, 122 inake atirikta rAjapraznIyasUtra kA ullekha bhI sUtra - 109, 110 meM huA hai aura aupapAtikasUtra kA ullekha sUtra 111 meM huA hai| ina sUtroM ke ullekha se yaha jijJAsA sahaja rUpa se ho sakatI hai ki ina AgamoM ke nAma vallabhIvAcanA ke samaya suvidhA kI dRSTi se usameM rakhe gaye haiM yA svayaM Agama racayitA sthavira bhagavAn ne rakhe haiM? yadi lekhaka ne hI rakhe haiM to jIvAjIvAbhigama kI racanA prajJApanA ke bAda kI honI caahie| uttara meM nivedana hai ki jIvAjIvAbhigama Agama kI racanAzailI isa prakAra kI hai ki usameM kramazaH jIva ke bhedoM kA nirUpaNa hai| una bhedoM meM jIva kI sthiti, antara, alpabahutva Adi kA varNana hai| sampUrNa Agama do vibhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| prathama vibhAga meM ajIva aura saMsArI jIvoM ke bhedoM kA varNana haiM, to dUsare vibhAga meM sampUrNa saMsArI aura siddha jIvoM kA nirUpaNa hai| eka bheda se lekara daza bhedoM taka kA usameM nirUpaNa huA hai| kintu prajJApanA meM viSayabheda ke sAtha nirUpaNa karane kI paddhati bhI pRthak hai aura vaha chattIsa padoM meM nirUpita hai| kintu kevala prathama pada meM hI jIva aura ajIva kA bheda kiyA gayA hai| anya zeSa padoM meM jIvoM kA sthAna, alpabahutva, sthiti Adi kA kramazaH varNana hai| eka hI sthAna para jIvoM kI sthiti Adi kA varNana prApta hai| para jIvAjIvAbhigama meM una sabhI viSayoM kI carcA eka sAtha nahIM hai| jIvAjIvAbhigama se prajJApanA meM vastuvicAra kA Adhikya bhI rahA huA hai| isase yaha spaSTa hai ki prajJApanA kI 57. dekhie, sUtra saMkhyA ke lie jIvAbhigama, devacaMda-lAlabhAI dvArA prakAzita I.0 san 1919 kI AvRtti [37 ]
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanA se pUrva jIvAjIvAbhigama kI racanA huI hai| aba rahA prajJApanA ke nAma kA ullekha jIvAjIvAbhigama meM huA hai, usakA samAdhAna yahI hai ki prajJApanA meM una viSayoM kI carcA vistAra se huI hai| isI kAraNa se prajJApanA kA ullekha bhagavatI Adi aMga-sAhitya meM bhI huA hai aura yaha ullekha Agamalekhana ke yuga kA hai| Agama prabhAvaka puNyavijayajI ma. kA yaha bhI mantavya hai ki jaise AcArAMga, sUtrakRtAMga Adi prAcIna AgamoM meM maMgalAcaraNa nahIM hai vaise hI jIvAjIvAbhigama meM bhI maMgalAcaraNa nahIM hai| isalie usakI racanA prajJApanA se pahale kI hai| prajJApanA ke prArambha meM maMgalAcaraNa kiyA gayA hai| isalie vaha jIvAjIvAbhigama se bAda kI racanA hai|60 maMgalAcaraNa : eka cintana maMgalAcaraNa Agamayuga meM nahIM thaa| AgamakAra apane abhidheya ke sAtha hI Agama kA prArambha karate the| Agama svayaM maMgalasvarUpa hone ke kAraNa usameM maMgalavAkya anivArya nahIM mAnA gyaa| AcArya vIrasena aura AcArya jinasena ne kaSAyapAhuDa kI jayadhavalA TIkA meM likhA hai--Agama meM maMgalavAkya kA niyama nahIM hai| kyoMki paramAgama meM dhyAna ko kendrita karane ke niyama se maMgala kA phala samprApta ho jAtA hai|61 yahI kAraNa hai ki AcArya guNadhara ne apane kaSAyapAhuDa grantha meM maMgalAcaraNa nahIM kiyaa|62 ___dvAdazAMgI meM kevala bhagavatIsUtra ko chor3akara anya kisI bhI Agama ke prArambha meM maMgalavAkya nahIM hai| vaise hI upAMga meM prajJApanA ke prArambha meM maMgalagAthAe~ AI haiN| una gAthAoM meM sarvaprathama siddha ko namaskAra kiyA gayA hai| usake pazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra ko namaskAra kiyA hai| prajJApanA kI prAcInatama jitanI bhI hastalikhita pratiyA~ upalabdha huI haiM, una sabhI pratiyoM meM paMcanamaskAra mahAmaMtra hai| prajJApanA ke TIkAkAra AcArya haribhadra aura AcArya malayagiri ne paMcanamaskAra mahAmaMtra kI vyAkhyA nahIM kI hai| isa kAraNa AgamaprabhAvaka puNyavijayajI ma. pa. dalasukhabhAI mAlavaNiyA Adi kA abhimata hai ki prajJApanA ke nirmANa ke samaya namaskAramahAmaMtra usameM nahIM thaa| kintu lipikartAoM ne prArambha meM use saMsthApita kiyA ho| SaTkhaNDAgama meM bhI AcArya vIrasena ke abhimatAnusAra paMcanamaskAra mahAmaMtra kA nirdeza hai| prajJApanA meM prathama siddha ko namaskAra kara usake pazcAt arihaMta ko namaskAra kiyA hai, jabaki paMcanamaskAra mahAmaMtra meM prathama arihaMta ko namaskAra hai aura usake pazcAt siddha ko| uttarAdhyayana Adi Agama sAhitya meM yaha spaSTa ullekha hai ki tIrthaMkara dIkSA grahaNa karate samaya siddhoM ko namaskAra karate haiN| isa dRSTi se jaina paramparA meM prathama siddhoM ko namaskAra karane kI paramparA prArambha huii| tIrthaMkara arthAt arihaMta pratyakSa upakArI hone se paMcanamaskAra mahAmaMtra meM unheM prathama sthAna diyA gayA hai| I.pUrva mahArAja khAravela, jo kaliMgAdhipati the, unhoMne jo zilAlekha uTaMkita karavAye, unameM prathama arihaMta ko namaskAra kiyA gayA hai aura usake bAda siddha ko| 60. dekhie, pannavaNAsuttaM, bhAga 2, prakA. mahAvIra jaina vidyAlaya bambaI prastAvanA pRSTha 14-15 61. ettha puNa Niyamo Natthi, paramAgamuvajogammi NiyameNa mNglphlovlNbhaado| -kasAyapAhuDa, bhAga 1, gAthA 1, pRSTha 9. 62. edastha atthavisesassa jaNAvaNaTuM guNaharabhaTTAraeNa gaMthassAdIe Na maMgalaM kyN| -kasAyapAhuDa, bhAga 1, gAthA 1, pRSTha 9. [38]
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrdhanya manISiyoM kA yaha abhimata hai ki jaba taka tIrtha kI saMsthApanA nahIM ho jAtI, taba taka siddhoM ko namaskAra kiyA jAtA hai aura jaba tIrtha kI sthApanA ho jAtI hai, sannikaTa ke upakArI hone se prathama arihaMta ko aura usake pazcAt siddhoM ko namaskAra karane kI prathA prArambha huI hogii| prAcInatama granthoM meM maMgalAcaraNa kI yaha paddhati prApta hotI hai| isakA yaha artha nahIM hai ki nizcita rUpa se aisA hI krama rahA ho| vandana kA jahA~ taka prazna hai, vaha sAdhaka kI bhAvanA para avalambita hai| tIrthaMkaroM ke abhAva meM tIrthaMkaraparamparA kA prabala pratinidhatva karane vAle AcArya aura upadhyAya haiM, ata: ve bhI vandanIya mAne gaye aura AcArya, upAdhyAya pada ke adhikArI sAdhu haiM, isalie ve bhI pAMcaveM pada meM namaskAra ke rUpa meM svIkRta hue hoN| paMcaparameSThInamaskAra mahAmaMtra kA nirmANa kisane kiyA? yaha prazna sarvaprathama Avazyakaniyukti meM samupasthita kiyA gayA hai| uttara meM niyuktikAra bhadrabAhu ne yaha samAdhAna kiyA ki paMcaparameSThInamaskAra mahAmaMtra sAmAyika kA hI eka aMga hai| ataH sarvaprathama paMcaparameSThiyoM ko namaskAra kara sAmAyika karanA caahie|63 namaskAramahAmaMtra utanA hI purAnA hai, jitanA saamaayiksuutr| sAmAyika ke arthakartA tIrthaMkara haiM aura sUtrakartA gaNadhara haiN|64 isalie namaskAramahAmaMtra ke bhI arthakartA tIrthaMkara haiM aura usake sUtrakartA gaNadhara haiN| dvitIya prazna yaha hai ki paMcanamaskAra yaha Avazyaka kA hI eka aMza hai yA yaha aMza dUsare sthAna se isameM sthApita kiyA gayA hai? isa prazna kA uttara bhI jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya meM spaSTa rUpa se diyA hai ki AcArya devavAcaka ne nandIsUtra meM paMcanamaskAra mahAmaMtra ko pRthak zrutaskaMdha ke rUpa meM nahIM ginA hai| tathApi yaha spaSTa hai ki yaha sUtra hai aura prathama maMgala bhI hai, isIlie namaskAramahAmaMtra kevala AvazyakasUtra kA hI aMza nahIM hai, kintu sarvazruta kA AdimaMgala rUpa bhI hai| kisI bhI zruta kA pATha grahaNa karate samaya namaskAra karanA Avazyaka hai| AcArya bhadrabAhu ne namaskAramahAmaMtra kI utpatti, anutpatti kI gaharAI se carcA vividha nayoM kI dRSTi se kI hai|65 AcArya jinabhadra ne to apane vistRta bhASya meM dArzanika dRSTi se zabda kI nitya-anityatA kI carcA kara nayadRSTi se usa para cintana kiyA hai| isa mahAmaMtra ke racayitA ajJAta haiN| eka prAcIna AcArya ne to spaSTa rUpa se likhA hai "Age caubIsI huI anantI, hosI bAra ananta! navakAra taNI koI Adi na jAne, yU~ bhAkhyo bhagavanta!!" mahAnizItha, jisake uddhAraka haribhadra mAne jAte haiM, usameM mahAmaMtra ke uddhAraka Arya vajrasvAmI mAne gaye haiM, aura AcArya haribhadra ke bAda hone vAle dhavalA TIkAkAra vIrasena AcArya kI dRSTi se namaskAra ke kartA AcArya puSpadanta haiN|66 AcArya puSpadanta kA astitvakAla vIranirvANa kI sAtavIM zatAbdI (I. pahalI 63. kayapaMcanamokkAro karei sAmAiyaMti so'bhihito| sAmAiyaMgameva ya jaM so sesaM ato vocchN|| -Avazyakaniyukti, gAthA 1027. 64. (ka) vizeSAvazyakabhASya, gAthA 1544 (kha) Avazyakaniyukti, gAthA 89, 90 65. (ka) Avazyakaniyukti, gAthA 644 se 646 (kha) vizeSAvazyakabhASya, gAthA 3335 se 3338 taka 66. SaTkhaNDAgama, dhavalA TIkA, bhAga, 1 pRSTha 41 tathA bhAga 2, prastAvanA pRSTha 33 se 41 [39 ]
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatAbdI) hai| hama pUrva hI batA cuke haiM ki khAravela kA zilAlekha, jo I. pUrva 152 kA hai, usameM "namo arahaMtANa, namo savvasiddhANaM," ye pada prApta hote haiN| isase yaha spaSTa hai ki namaskAramahAmaMtra kA astitva AcArya puSpadanta se bahuta pahale thaa| zvetAmbara-paramparA kI dRSTi se namaskAramahAmaMtra ke racayitA tIrthaMkara aura gaNadhara haiN| jaisA ki Avazyakaniyukti se spaSTa hai| astikAya : eka cintana prajJApanA ke prathama pada meM hI jIva aura ajIva ke bheda aura prabheda batAkara phira una bheda aura prabhedoM kI carcAe~ agale padoM meM kI haiN| prathama pada meM ajIva ke sambandha meM vistAra se nirUpaNa hai| ajIva kA nirUpaNa rUpI aura arUpI aura ina do bhedoM meM karake rUpI meM pudgala dravya kA nirUpaNa kiyA hai aura arUpI meM dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi ke rUpa meM ajIva dravya kA varNana kiyA gayA hai| kintu prastuta Agama meM ina bhedoM kA varNana karate samaya astikAya zabda kA prayoga kiyA hai, kintu unake sthAna para dravya, tattva aura padArtha zabda kA prayoga nahIM huA hai jo AgamoM kI prAcInatA kA pratIka hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ina tInoM ko deza aura pradeza ina bhedoM meM vibhakta kiyA hai| kintu astikAya zabda kA artha kahIM para bhI mUla Agama meM nahIM diyA gayA hai| addhA-samaya ke sAtha astikAya zabda vyavahRta nahIM huA hai| isase dharmAstikAya Adi ke sAtha addhA samaya kA jo antara hai, vaha spaSTa hotA hai| prastuta Agama meM jIva ke sAtha astikAya zabda kA prayoga nahIM huA hai, parantu isakA tAtparya yaha nahIM hai ki jIva ke pradeza nahIM haiM. kyoMki prajJApanA ke pAMcaveM pada meM jIva ke pradezoM para cintana kiyA gayA hai| prathama pada meM jinako ajIva aura jIva ke maulika bheda kahe haiM, unheM hI pAMcaveM pada meM jIvaparyAya aura ajIvaparyAya kahA hai| terahaveM pada meM unhIM ko pariNAma nAma se pratipAdita kiyA hai| ajIva ke arUpI aura rUpI ye do bheda batAkara dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura addhA samaya ina cAra ko arUpI ajIva ke antargata liyA gayA hai| dharma, adharma aura AkAza ke skandha, deza aura pradeza ye pratyeka ke vibhAga kiye gaye haiN| yahA~ para deza kA artha dharmAstikAya Adi kA buddhi ke dvArA kalpita do tIna Adi pradezAtmaka vibhAga hai aura pradeza kA artha dharmAstikAya Adi kA buddhikalpita prakRSTa deza jisakA punaH vibhAga na ho sake, nirvibhAga vibhAga pradeza hai| dharmAstikAya Adi ke samagra pradeza kA samUha skaMdha hai| 'addhA' kAla ko kahate haiM, addhArUpa samaya addhAsamaya hai| vartamAna kAla kA eka hI samaya 'sat' hotA hai| atIta aura anAgata ke samaya yA to naSTa ho cuke hote haiM, yA utpanna nahIM hue hote haiM / ataH kAla meM deza-pradezoM ke saMghAta kI kalpanA nahIM hai| asaMkhyAtasamaya Adi kI samUharUpa AvalikA kI kalpanA vyAvahArika hai| rUpI ajIva ke antargat pudgala ko liyA gayA hai| usake skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANu pudgala ye cAra prakAra haiN| pudgala varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAnayukta hotA hai| pAMca varNa ke sau bheda, do gaMdha ke chiyAlIsa bheda, pAMca rasa ke sau bheda, ATha sparza ke eka sau caurAsI bheda, pAMca saMsthAna ke sau [40]
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bheda, isa taraha rUpI ajIva ke pAMca sau tIsa bheda aura arUpI ajIva ke dasa bheda kA nirUpaNa huA hai| vyutpatti kI dRSTi se astikAya zabda 'asti' aura 'kAya' ina do zabdoM ke mela se nirmita huA hai| asti kA artha hai 'sattA' athavA 'astitva' hai aura kAya kA artha yahA~ para zarIrarUpa astivAn ke rUpa meM nahIM huA hai| kyoMki paMcAstikAya meM pudgala ke atirikta zeSa amUrta haiM, ataH yahA~ kAya kA lAkSaNika artha hai--jo avayavI dravya haiM, ve astikAya haiM aura jo niravayava dravya hai, vaha anastikAya hai| apara zabdoM meM yoM kaha sakate haiM jisameM vibhinna aMza yA hisse haiM, vaha astikAya hai| yahA~ yaha sahaja jijJAsA ho sakatI hai ki akhaNDa dravyoM meM aMza yA avayava kI kalpanA karanA kahA~ taka tarkasaMgata hai? kyoMki dharma, adharma aura AkAza ye tInoM eka eka haiM, avibhAjya aura akhaNDa haiN| ataH unake avayavI hone kA tAtparya kyA hai? kAyatva kA artha 'sAvayavatva' yadi hama mAnate haiM to eka samasyA yaha upasthita hotI hai ki paramANu to avibhAjya, niraMza aura niravayava hai to kyA vaha astikAya nahIM hai? paramANu pudgala kA hI eka vibhAga hai aura phira bhI use astikAya mAnA hai| ina sabhI praznoM para jaina manISiyoM ne cintana kiyA hai| unhoMne una sabhI praznoM kA samAdhAna bhI kiyA hai| yaha satya hai ki dharma, adharma aura AkAza avibhAjya aura akhaNDa dravya haiM, para kSetra kI dRSTi se ve lokavyApI haiN| isalie kSetra kI apekSA se sAvayavatva kI avadhAraNA yA vibhAga kI kalpanA vaicArika stara para kI gaI hai| paramANu svayaM meM niraMza, avibhAjya aura niravayava hai para paramANu svayaM kAyarUpa nahIM hai, para jaba vaha paramANu skandha kA rUpa dhAraNa karatA hai to vaha kAyatva sAvayavatva ko dhAraNa kara letA hai| isalie paramANu meM bhI kAyatva kA sadbhAva mAnA hai| ___ astikAya aura anastikAya isa prakAra ke vargIkaraNa kA eka AdhAra bahupradezatva bhI mAnA gayA hai| jo bahupradezatva dravya haiM, ve astikAya haiM aura eka pradezI dravya anastikAya haiN| yahA~ bhI yaha sahaja jijJAsA ho sakatI hai ki dharma, adharma aura AkAza ye tInoM dravya svadravya kI apekSA se to ekapradezI haiM, cU~ki ve akhaNDa haiN| siddhAntacakravartI nemicandra ne isa jijJAsA kA samAdhAna karate hue spaSTa likhA hai ki -dharma, adharma aura AkAza meM bahupradezatva dravya kI apekSA se nahIM hai apitu kSetra kI apekSA se hai|67 kSetra kI dRSTi se bhI dharma aura adharma ko asaMkhyapradezI kahA hai aura AkAza ko ananta pradezI kahA hai| isalie upacAra se unameM kAyatva kI avadhAraNA kI gaI hai| pudgala paramANu kI apekSA se nahIM, kintu skandha kI apekSA se bahupradezI hai aura astikAya bhI bahupradezatva kI dRSTi se hai| paramANu svayaM pudgala kA eka aMza hai| yahA~ para kAyatva kA artha vistArayukta hotA hai| vistAra kI prastuta avadhAraNA kSetra kI avadhAraNA para avalambita hai| jo dravya vistAra rahita haiM ve anastikAya haiN| vistAra se yahA~ tAtparya hai -jo dravya jitane-jitane kSetra ko avagAhana karatA hai, vahI usakA vistAra hai| ___eka jijJAsA yaha bhI ho sakatI hai ki kAladravya lokavyApI hai, phira use astikAya kyoM nahIM mAnA gayA? uttara yaha hai ki kAlANu lokAkAza ke pratyeka pradeza para sthita hai| kintu haraeka kAlANu apane-Apa meM svataMtra hai| snigdhatA aura rUkSatAguNa ke abhAva meM unameM baMdha nahIM hotA, ata: ve paraspara nirapekSa rahate haiN| 67. yAvanmAtraM AkAzaM avibhAgi pudglaavssttbdhm| taM khalu pradezaM jAnIhi srvaannusthaandaanaarhm||-drvysNgrh saMskRta chAyA 27 [41 ]
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdha na hone se unake skandha nahIM bnte| skandha ke abhAva meM pradeza-pracayatva kI kalpanA bhI nahIM ho sktii| kAladravya meM svarUpa aura upacAra--ina donoM hI prakAra se pradezapracaya kI kalpanA nahIM ho sktii| AkAzadravya sabhI dravyoM ko avagAhana detA hai| yadi AkAzadravya vistRta nahIM hogA to vaha anya dravyoM ko sthAna nahIM de skegaa| usake abhAva meM anya dravya raha nahIM skeNge| dharmadravya gati kA mAdhyama hai| vaha utane hI kSetra meM vistRta aura vyApta hai, jisameM gati sambhava hai| yadi gati kA mAdhyama svayaM vistRta nahIM hai to usameM gati kisa prakAra sambhava ho sakatI hai? udAharaNa ke rUpa meM jitane kSetra meM jala hogA, utane hI kSetra meM machalI kI gati sambhava hai| vaise hI dharmadravya kA prasAra jisa kSetra meM hogA, usa kSetra meM pudgala aura jIva kI gati sambhava hogI, isalie dharmadravya ko loka taka vistRta mAnA hai| yahI sthiti adharmadravya kI bhI hai| adharma dravya ke kAraNa hI paramANu skandha ke rUpa meM banate haiN| skandha ke rUpa meM paramANuoM ko saMgaThita rakhane kA kArya adharmadravya kA hai| AtmA ke asaMkhyAta pradeza haiN| una asaMkhyAta pradezoM ko zarIra taka sImita rakhane kA kArya adharmadravya hai| vizva kI jo vyavasthA paddhati hai, usako suvyavasthita rakhane meM adharmadravya kA mahattvapUrNa hAtha hai, isalie adharmadravya ko bhI lokavyApI mAnA hai| adharmadravya ke abhAva meM paramANu chitarabitara ho jaayeNge| unakI kisI bhI prakAra kI racanA sambhava nahIM hogii| jahA~-jahA~ para gati kA mAdhyama hai, vahA~-vahA~ para sthiti kA mAdhyama bhI Avazyaka hai, jo gati kA niyaMtraNa karatA hai| vizva kI gati ko aura vizva ko saMtulita banAye rakhane ke lie adharmadravya ko lokavyApI mAnA hai| isalie use astikAya meM sthAna diyA hai| padagaladravya meM bhI vistAra hai| vaha paramANa se skandha ke rUpa meM parivartita hotA hai| paramANa meM snigdhatA aura rUkSatA guNa rahe hue haiM, jinake kAraNa vaha skandharacanA karane meM sakSama hai| isIlie upacAra se usameM kAyatva rahA huA hai| pudgaladravya ke kAraNa hI vizva meM mUrtatA hai| yadi pudgala na ho to mUrta vizva kI sambhAvanA hI naSTa ho jaaye| jIvadravya bhI vistArayukta hai| zarIra ke vistAra kI taraha AtmA kA bhI vistAra hotA hai| kevalisamudghAta ke samaya AtmA ke asaMkhyAta pradeza sampUrNa loka meM vyApta ho jAte haiN| isIlie use astikAya meM sthAna diyA hai| hama yaha pUrva meM batA cuke haiM ki kAla ke aNu snigdhatA aura rUkSatAguNa ke abhAva meM skandha yA saMghAta rUpa nahIM bnte| hama anAdi bhUta se lekara ananta bhaviSya taka kA anubhava to karate haiM, kintu unameM kAyatva kA AropaNa nahIM kiyA jA sktaa| kAla kA lakSaNa vartanA kevala vartamAna meM hI hai| vartamAna kevala eka samaya kA hai, jo bahuta hI sUkSma hai| isalie kAla meM pradezapracaya nahIM mAna sakate aura pradezapracaya ke abhAva meM vaha astikAya nahIM hai| yahA~ para yaha bhI smaraNa rakhanA hogA sabhI dravyoM kA vistArakSetra samAna nahIM hai| AkAzadravya loka aura aloka donoM meM hai| dharma aura adharma dravya kevala loka taka sImita haiN| pudgala aura jIva kA vistAra kSetra eka sadRza nahIM hai| pudgalapiNDa kA jitanA AkAra hogA, utanA hI usakA vistAra hogaa| jIva bhI jitanA zarIra vistRta hogA, utanA hI vaha AkAra ko grahaNa kregaa| udAharaNa ke rUpa meM eka cIMTI meM bhI AtmA ke asaMkhyapradeza haiM to eka hAthI meM bhii| usase spaSTa hai ki sabhI astikAyoM kA vistArakSetra samAna nahIM hai| bhagavatIsUtra meM68 pradezadRSTi se alpabahutva ko lekara sundara varNana hai| vahA~ para yaha pratipAdita kiyA 68. bhagavatIsUtra -13/58 [42]
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA hai ki anya dravyoM kI apekSA dharma aura adharma dravya sabase nyUna haiN| ve asaMkhyapradezI haiM aura lokAkAza taka sImita haiN| dharma aura adharmadravya kI apekSA jIvadravya ke pradeza anantaguNA adhika haiM, kAraNa yaha hai ki dharma aura adharma dravya eka-eka hI haiM, parantu jIvadravya ananta haiM aura hara eka jIvadravya ke asaMkhyAta pradeza haiN| jIvadravya ke pradezoM kI apekSA pudgaladravya ke pradeza anantaguNA adhika haiM, kyoMki pratyeka jIva ke eka-eka Atmapradeza para anantAnanta karmoM kI vargaNAyeM haiM, jo pudgala haiN| pudgala kI apekSA bhI kAla ke pradeza anantaguNA adhika haiM, kyoMki pratyeka jIva aura pudgala kI vartamAna, bhUta aura bhaviSya kI apekSA ananta paryAyeM haiN| kAladravya kI apekSA bhI AkAzadravya ke pradezoM kI saMkhyA sabase adhika hai| anya sabhI dravya loka taka hI sImita haiM, jabaki AkAzadravya loka aura aloka donoM meM sthita hai| prazna yaha ubuddha ho sakatA hai ki lokAkAza asaMkhyAtapradezI hai| usa asaMkhyAtapradezI lokAkAza meM anantAnanta pudgala paramANu kisa prakAra samA sakate haiM? eka AkAzapradeza meM eka pudgalaparamANu hI raha sakatA hai to asaMkhyAtapradezI lokAkAza meM asaMkhya pudgalaparamANu hI raha sakate haiM ? / ___ uttara meM nivedana hai ki eka AkAza pradeza meM ananta paramANu raheM, usameM kisI bhI prakAra kI bAdhA nahIM hai| kyoMki paramANu aura paramANuskandha meM viziSTa avagAhana zakti rahI huI hai| yahAM para avagAhana zakti kA artha hai--dUsaroM ko apane meM samAhita karane kI kssmtaa| jaise--AkAza dravya apane avagAhana guNa ke kAraNa anya dravyoM ko sthAna detA hai, vaise hI paramANu aura skandha bhI apanI avagAhanazakti ke kAraNa anya paramANuoM aura skandhoM ko apane meM sthAna dete haiN| yathA--eka AvAsa meM vidyuta kA eka balva apanA Aloka prasArita kara rahA hai, usa AvAsa meM anya hajAra balva lagA diye jAyeM to unakA bhI prakAza usa AvAsa meM samAhita ho jaayegaa| isI prakAra zabdadhvani ko bhI le sakate haiN| jaina dRSTi se eka AkAzapradeza meM anantAnanta dhvaniyA~ rahI huI haiN| yahA~ yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki prakAza aura dhvani paudgalika hone se mUrta haiM / jaba mUrta meM bhI eka hI AkAzapradeza meM ananta paramANu ke skandha raha sakate haiM to amUrta ke lie to prazna nahIM / cAhe pudgalapiNDa kitanA bhI ghanIbhUta kyoM na ho, usameM dUsare anya ananta paramANu aura. pudgalapiNDoM ko apane meM avagAhana dene kI zakti rahI huI hai| bahuta kucha yaha sambhava hai ki paramANu ke utkRSTa AkAra kI dRSTi se yaha batAyA gayA hai ki eka AkAzapradeza eka paramANu ke AkAra kA hai| gati kI dRSTi se jaghanya gati eka paramANu ke kAla kI hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to eka paramANu jitane kAla meM eka AkAza pradeza se dUsare AkAza pradeza meM pahu~catA hai, vaha eka samaya hai, jo kAla kA sabase choTA vibhAga hai| utkRSTa gati kI dRSTi se eka paramANu eka samaya meM caudaha rAjU loka kI yAtrA kara letA hai| ___ Adhunika yuga meM vijJAna ne atyadhika pragati kI hai| usakI apUrva pragati vijJoM ko camatkRta kara rahI hai| vijJAna ne bhI dik (spes), kAla (Time) aura pudgala (Matter) ina tIna tattvoM ko vizva kA mUla AdhAra mAnA hai| ina tIna tattvoM ke binA vizva kI saMracanA sambhava nhiiN| AinsaTIna ne sApekSavAda ke dvArA yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki dik aura kAla ye gatisApekSa haiN| gatisahAyaka dravya, jise dharmadravya kahA gayA hai; vijJAna ne use 'Ithara' kahA hai| Adhunika anusaMdhAna ke pazcAt Ithara kA svarUpa bhI bahuta kucha parivartita ho cukA hai| aba Ithara bhautika nahIM, abhautika tattva bana gayA hai, jo dharmadravya kI avadhAraNA [43 ]
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke atyadhika sannikaTa hai| pudgala to vizva kA mUla AdhAra hai hI, bhale hI vaijJAnika use svataMtra dravya na mAnate hoM kintu vaijJAnika dhIre-dhIre nitya nUtana anveSaNA kara rahe haiN| sambhava hai nikaTa bhaviSya meM pudgala aura jIva kA svataMtra astitva mAnya kreN| siddha : eka cintana ___ prajJApanA ke prathama pada meM ajIvaprajJApanA ke pazcAt jIvaprajJApanA ke sambandha meM cintana kiyA hai| jIva ke saMsArI aura siddha ye mukhya bheda kiye haiN| jo jIte haiM, prANoM ko dhAraNa karate haiM ve jIva haiN| prANa ke dravyaprANa aura bhAvaprANa ye do prakAra haiN| pAMca indriyA~, manobala, vacanabala aura kAyabala, zvAsocchvAsa aura AyuSya, ye dasa dravyaprANa haiN| jJAna, darzana, sukha aura vIrya ye cAra bhAvaprANa haiN| saMsArI jIva dravya aura bhAva prANoM se yukta hotA hai aura siddha jIva kevala bhAvaprANoM se yukta hote haiN|69 / / naraka, tiryaMca , manuSya aura deva ina cAra gatiyoM meM paribhramaNa karane vAle saMsArasamApanna haiN| ve saMsAravartI jIva haiN| jo saMsAraparibhramaNa se rahita haiM, ve asaMsArasamApanna-siddha jIva haiN| ve janma-maraNa rUpa samasta duHkhoM se mukta hokara siddha avasthA ko prApta kara cuke haiN| siddhoM ke pandraha bheda yahA~ para pratipAdita kiye gaye haiN| ye pandraha bheda samaya, liMga, veza, paristhiti Adi dRSTi se kiye gaye haiN| - tIrtha kI saMsthApanA ke pazcAt jo jIva siddha hote haiM, ve 'tIrthasiddha' haiN| tIrtha kI saMsthApanA ke pUrva yA tIrtha kA viccheda hone ke pazcAt jo jIva siddha hote haiM ve 'atIrthasiddha' haiN| jaise bhagavAn RSabhadeva ke tIrtha kI sthApanA ke pUrva hI mAtA marudevI siddha huii| marudevI mAtA kA siddhigamana tIrtha kI sthApanA ke pUrva huA thaa| do tIrthaMkaroM ke antarAla kAla meM yadi zAsana kA viccheda ho jAya aura aise samaya meM koI jIva jAtismaraNa Adi viziSTa jJAna se siddha hote haiM to ve 'tIrthavyavaccheda' siddha kahalAte haiN| ye donoM prakAra ke . siddha atIrthaMsiddha kI parigaNanA meM Ate haiN| jo tIrthaMkara hokara siddha hote haiM, ve 'tIrthaMkarasiddha' kahalAte haiN| sAmAnya kevalI 'atIrthaMkarasiddha' kahalAte haiN| saMsAra kI nissAratA ko samajha kara binA upadeza ke jo svayaM hI saMbuddha hokara siddha hote haiM ve 'svyNbuddhsiddh'| nandIcUrNi meM tIrthaMkara aura tIrthaMkarabhinna ye donoM prakAra ke svayaMbuddha batAye haiN| yahA~ para svayaMbuddha se tIrthaMkarabhinna svayaMbuddha grahaNa kiye gae haiN| jo vRSabha vRkSa bAdala prabhRti kisI bhI bAhya nimittakAraNa se prabuddha hokara siddha hote haiM ve 'pratyekabuddhasiddha haiN|' pratyekabuddha samUhagaccha meM nahIM rhte| ve niyamataH ekAkI hI vicaraNa karate haiN| yahAM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki svayaMbuddha aura pratyekabuddha donoM ko paropadeza kI AvazyakatA nahIM hotI, tathApi donoM meM mukhya antara yaha hai ki svayaMbuddha meM jAtismaraNa Adi kA jJAna hotA hai jabaki pratyekabuddha bAhya nimitta se prabuddha hotA hai| jo bodhaprApta AcArya ke dvArA bodhita hokara siddha hote haiM, ve 'buddhabodhitasiddha' haiN| strIliMga meM siddha hone vAlI bhavyAtmAe~ 'strIliMgasiddha' kahalAtI haiN| ___zvetAmbara sAhitya meM strI kA nirvANa mAnA hai, jabaki digambaraparamparA ke granthoM meM strI ke nirvANa kA 69. prajJApanAsUtra, malayagiri vRtti 70. te duvihA sayaMbuddhA--titthayarA titthayaravairittA ya, iha vairittehiM ahigaaro| -nandI adhyayanacUrNi [44]
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSedha kiyA hai| digambaraparamparA mAnya SaTkhaNDAgama meM manuSya-striyoM ke guNasthAna ke sambandha meM cintana karate hue likhA hai ki "manuSyastriyA~ samyagmithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi saMyatAsaMyata aura saMyata guNasthAnoM meM niyama se paryApta hotI haiN|71 isameM 'saMjata' zabda ko sampAdakoM ne TippaNa meM diyA hai, jisakA sArAMza yaha hai ki manuSya strI ko 'saMyata' guNasthAna ho sakatA hai aura saMyata guNasthAna hone para strI mokSa meM jA sakatI hai| prastuta prazna ko lekara digambara samAja meM prabala virodha kA vAtAvaraNa samutpanna huA, taba grantha ke sampAdaka DaoN. hIrAlAlajI jaina Adi ne punaH usakA spaSTIkaraNa SaTkhaNDAgama ke tRtIya bhAga kI prastAvanA meM kiyA, kintu jaba vijJoM ne mUDabidrI [karnATaka] meM SaTkhaNDAgama kI mUla prati dekhI to usameM bhI 'saMjada' zabda milA hai| vaTTakaresvAmiviracita mUlAcAra meM AryikAoM ke AcAra kA vizleSaNa karate hue kahA hai -jo sAdhu athavA AryikA isa prakAra AcaraNa karate haiM, ve jagata meM pUjA, yaza va sukha ko pAkara mokSa ko pAte haiN|72 isameM bhI AryikAoM ke mokSa meM jAne kA ullekha hai, yadyapi yaha spaSTa nahIM hai ki ve usI bhava meM mokSa prApta karatI haiM athavA tatpazcAt ke bhava meN| bAda ke digambara AcAryoM ne apane granthoM meM aura prAcIna granthoM kI TIkAoM meM spaSTa rUpa se strInirvANa kA niSedha kiyA hai| jo puruSa zarIra se siddha hote haiM, ve ' puruSaliMga siddha' haiN| napuMsaka zarIra se siddha hote haiM, ve 'napuMsakaliMga siddha' haiM jo tIrthakara pratipAdita zramaNa paryAya meM siddha hote haiM ve 'svaliMgasiddha' haiN| parivrAjaka Adi ke veSa seM hone vAle 'anyaliMgasiddha' haiM / jo gRhastha ke veSa meM siddha hote haiM, ve 'gRhiliMgasiddha' haiN| eka samaya meM akele hI siddha hone vAle 'ekasiddha haiN| eka hI samaya meM eka se adhika siddha hone vAle 'anekasiddha' haiN| siddha ke ina pandraha bhedoM ke atirikta anya prakAra se bhI siddhoM ke bheda prastuta kie haiN| siddhoM ke jo pandraha prakAra pratipAdita kiye haiM, ve sabhI tIrthasiddha aura atIrthasiddha ina do prakAroM meM samAviSTa ho jAte haiN| vistAra se nirUpaNa karane kA mUla Azaya siddha banane ke pUrva usa jIva kI kyA sthiti thI, yaha batalAnA hai| prajJApanA ke TIkAkAra ne bhI ise svIkAra kiyA hai| jisa prakAra jaina Agama sAhitya meM siddhoM ke prakAra batAye haiM, vaise hI bauddha Agama meM sthaviravAda kI dRSTi se bodhi ke tIna prakAra batAye haiM -sAvakabodhi [zrAvakabodha], paccekabodhi, [pratyekabodhi], sammAsabodhi [samyak saMbodhi] / zrAvakabodhi upAsaka ko anya ke upadeza se jo bodhi prApta hotI hai, use zrAvakabodhi kahA hai| zrAvakasambuddha bhI anya ko upadeza dene kA adhikArI hai|74 jaina dRSTi se pratyekabodhi ko anya ke upadeza kI AvazyakatA nahIM hotI, vaise hI paccekabodhi ko bhI dUsare ke upadeza kI jarUrata nahIM hotii| usakA jIvana dUsaroM ke lie Adarza hotA hai| 71. sammAmicchAiTThi asaMjadasammAiTThi saMjAdAsaMjada (atra saMjada iti pAThazeSaH pratibhAti)-TThANe NiyamA pjjtiyo| -SaTkhaNDAgama bhAga 1 sUtra 93 1.332, prakA. seTha lakSmIcanda zitAbarAya jaina sAhityoddhAraka phaMDa kAryAlaya. amarAvatI (barAra), san 1939 72. te jagapuNaM kittiM suhaM ca labhrUNa sijhaMti - mUlAcAra 4/196, pR. 168 74. vinayapiTaka; mahAvagga 1/21 [45 ]
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammAsabodhi svayaM ke prabala prayAsa se bodhi prApta karatA hai aura anya vyaktiyoM ko bhI vaha bodhi pradAna kara sakatA hai| usakI tulanA tIrthaMkara se kI jA sakatI hai|75 Arya aura anAryaH eka vizleSaNa siddhoM ke bheda-prabhedoM kI carcA karane ke pazcAt saMsArI jIvoM ke vividha bheda batalAye haiN| ina bhedaprabhedoM kA mUla AdhAra indriyA~ haiN| saMsArI jIvoM ke indriyoM kI dRSTi se eka, dvi., trI., catuH, paMcaindriya isa prakAra pAMca bheda kie gae haiM, phira ekendriya meM pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya Adi ke vividha bheda-prabhedoM kI prajJApanA kI gaI hai| ekendriya ke pazcAt dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya kA varNana hai| paMcendriya meM bhI nAraka evaM tiryaJca paMcendriyoM kA varNana karane ke pazcAt manuSya kA varNana kiyA hai| manuSya ke saMmUcchima aura garbhaja, ye do bheda kie haiN| saMmUchima manuSya aupacArika manuSya haiM; ve garbhaja ke mala, mUtra, kapha Adi azuci meM hI utpanna hote haiM, isIlie unheM manuSya kahA gayA hai| garbhaja manuSya ke karmabhUmija, akarmabhUmija, antarvIpaja, ye tIna prakAra haiN| jIvoM kI sUkSmatA, paryAptaka evaM aparyAptaka dRSTi se bhI jIvoM ke bheda-prabheda pratipAdita haiN| ekendriya se lekara caturindriya taka jitane bhI jIva haiM, ve saMmUchima haiN| tiryaJca paMcendriya aura manuSya ye garbhaja aura saMmUchima donoM prakAra ke hote haiN| nAraka aura deva kA janma upapAta hai| saMmUchima aura naraka ke jIva ekAnta rUpa se napuMsaka hote haiN| devoM meM strI aura puruSa donoM hote haiM, napuMsaka nahIM hote| garbhaja manuSya aura garbhaja tiryaJca meM tInoM liMga hote haiN| isa taraha liMgabheda kI dRSTi se jIvoM ke bheda kie gae hai| narakaMgati, tiryaJcagati, manuSyagati aura devagati, ye bheda gati kI dRSTi se kie gaye haiN| . pA~ca bharata, pA~ca airAvata aura pA~ca mahAvideha - ye pandraha karmabhUmiyA~ haiN| yahA~ ke mAnava karma karake. apanA jIvanayApana karate haiM, etadartha ina bhUmiyoM meM utpanna mAnava karmabhUmija kahalAte haiN| karmabhUmija manuSya ke bhI Arya aura mleccha ye do prakAra haiN| Arya manuSya ke bhI RddhiprApta va anRddhiprApta ye do prakAra haiN| prajJApanA meM RddhiprApta Arya ke arihanta, cakravartI, vAsudeva, baladeva, cAraNa aura vidyAdhara yaha chaH prakAra bAtaye haiN|76 tattvArthavArtika meM RddhiprApta Arya ke buddhi, kriyA, vikriyA, tapa, bala, auSadha, rasa aura kSetra, ye ATha prakAra batalAye haiN|77 prajJApanA meM anRddhiprApta Arya ke kSetrArya, jAtyArya, kulArya, kArya, zilpArya, bhASArya, jJAnArya, darzanArya aura cAritrArya, ye nau prakAra batalAye haiN|78 75. (ka) upAsakajanAlaMkAra kI prastAvanA, pRSTha 16 (kha) upAsakajanAlaMkAra lokottarasampatti niddesa, pRSTha 340 (ga) paNNavaNAsuttaM dvitIya bhAga, prastAvanA pRSTha 36 -puNyavijayajI 76. prajJApanA 1 sUtra 100 77. tattvArthavArtika 3 / 36, pRSTha 201 78. prajJApanA 1 / 101 [46]
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthavArtika meM anRddhiprApta AryoM ke kSetrArya, jAtyArya, kArya, caritrArya aura darzanArya; ye pAMca prakAra prarUpita haiN|79 tattvArthabhASya meM anRddhiprApta AryoM ke kSetrArya, jAtyArya, kulArya, zilpArya, karmArya, evaM bhASArya, ye chaH prakAra ullikhita haiN| prajJApanA kI dRSTi se sAr3he paccIsa dezoM meM rahane vAle manuSya kSetrArya haiN| ina dezoM meM tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva utpanna hue, isalie inheM Arya janapada kahA hai|81 pravacanasAroddhAra meM bhI Arya kI yahI paribhASA dI gaI haiN|82 jinadAsagaNI mahattara ne likhA hai ki jina pradezoM meM yaugalika rahate the, jahA~ para hAkAra Adi nItiyoM kA pravartana huA thA; ve pradeza Arya haiM aura zeSa anArya / 83 isa dRSTi se Arya janapadoM kI sImA bar3ha jAtI hai| tattvArthabhASya meM likhA hai ki cakravartI vijayoM meM utpanna hone vAle manuSya bhI Arya hote haiN| 4 tattvArthavArtika meM kAzI, kauzala prabhRti janapadoM meM utpanna manuSyoM ko kSetrArya kahA hai| isakA artha yaha hai ki baMgAla, bihAra, uttarapradeza, ur3IsA, madhyapradeza, gujarAta, rAjasthAna aura paMjAba tathA pazcimI paMjAba evaM sindha, ye koI pUrNa tathA koI apUrNa prAnta AryakSetra meM the aura zeSa prAnta usa sImA meM nahIM the| dakSiNApatha AryakSetra kI sImA meM nahIM thaa| uttara bhArata meM AryoM kA varcasva thA, saMbhavataH isI dRSTi se sImAnirdhAraNa kiyA gayA ho| prajJApanA meM sAr3he paccIsa dezoM kI jo sUcI dI gaI hai usameM avantI kA ullekha nahIM hai jabaki avantI zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samaya eka prasiddha rAjya thaa| vahA~ kA candrapradyota rAjA thaa| bhagavAn mahAvIra sindhusauvIra jaba padhAre the to avantI se hI padhAre the| sindhusauvIra se avantI assI yojana dUra thaa|86 dakSiNa meM jainadharma kA pracAra thA phira bhI una kSetroM ko AryakSetroM kI parigaNanA meM nahIM liyA gayA hai| ye vijJoM ke lie cintanIya prazna hai| yaha bhI bahuta kucha saMbhava hai, jina dezoM ko Arya nahIM mAnA gayA hai saMbhava hai vahA~ para AryapUrva jAtiyoM kA varcasva rahA hogaa| prajJApanA meM jAti-Arya manuSyoM ke ambaSTha, kaliMda, videha, harita, vedaka aura cuMcuNa ye chaH prakAra batAye gaye haiN| kulArya mAnava ke bhI ugra, bhoga, rAja, ikSvAku, jJAta aura kaurava yaha chaH prakAra batalAye gaye haiN| tattvArthavArtika meM jAti-Arya aura kula-Arya ina donoM ko bhinna nahIM mAnA hai| ikSvAku, jJAta aura bhoga prabhRti kuloM meM samutpanna mAnava jAtyArya hote haiN|7 tattvArthabhASya meM ikSvAku, videha, harita, ambaSTha, 79. tattvArthavArtika 3 / 36, pRSTha 200 80. tattvArthabhASya 3 / 15 / 81. itthuppatti jiNANaM, cakkINaM rAma knnhaannN| -prajJApanA 1 / 117 82. yatra tIrthaMkarAdInAmutpattistadAya, shessmnaarym| -pravacanasAroddhAra, pRSTha 446 83. jesu kesuvi paesesu mihuNagAdi paiTThiesu hakkArAiyA nII parUDhA te AriyA, sesA annaariyaa| -AvazyakacUrNi 84. bharateSu ardhaSaDviMzatijanapadeSu jAtAH zeSeSu ca ckrvrtivijyessu| -tattvArthabhASya 3 / 15 85. kSetrAryAH kAzikozalAdiSu jaataaH| -tattvArthavArtika 336, pRSTha 200 86. gacchAcAra, pRSTha 122 87. ikSvAkujJAtabhojAdiSu kuleSu jAtA jaatyaaryH| -tattvArthavArtika 3 / 36 pRSTha 200 [47 ]
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAta kUru, bumbu, nAla, ugra, bhoga, rAjanya Adi ko jAtyArya aura kulakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva tathA tIsare, pAMcaveM aura sAtaveM kulakara se lekara zeSa kulakaroM se utpanna vizuddha vaMza vAle kula-Arya haiN|88 prajJApanA meM dUSyaka vastra ke vyApArI, sUta ke vyApArI kapAsa yA ruI ke vyApArI, nAI, kumhAra Adi Aryakarma karane vAle mAnavoM ko karmArya mAnA hai| zilpArya mAnava ke tuNNAga ( raphU karane vAle), tantuvAya (julAhe ), pustakAra, lepyakAra, citrakAra Adi aneka prakAra haiM / tattvArthavArtika meM karmArya aura zilpArya ko eka hI mAnA hai| unhoMne karmArya ke sAvadya - karmArya, alpasAvadya-karmArya, asAvadya - karmArya yaha tIna bheda kie haiN| asi, maSi, kRSi, vidyA, zilpa aura vaNikkarma karane vAle sAvadya karmArya haiN| zrAvaka-zrAvikAe~ alpasAvadya-karmArya haiM; saMyamI zramaNa asAvadyakarmArya haiM / 89 tattvArthabhASya meM yajana, yAjana, adhyayana, adhyApana, prayoga, kRSi, lipi, vANijya aura yoni saMpoSaNa se AjIvikA karanevAle bunakara, kumhAra, nAI, darjI aura anya aneka prakAra ke kArIgaroM ko zilpArya mAnA hai / 90 arddhamAgadhI bhASA bolane vAle tathA brAhmI lipi meM likhane vAle ko prajJApanA meM bhASArya kahA hai| tattvArthavArtika meM bhASArya kA varNana nahIM AyA hai / tattvArthabhASya meM sabhya mAnavoM kI bhASA ke niyata varNoM, . lokarUDha, spaSTa zabdoM tathA pAMca prakAra ke AryoM ke saMvyavahAra kA samyak prakAra se uccAraNa karane vAle ko bhASArya mAnA hai|91 bhagavAn mahAvIra svayaM ardhamAgadhI bhASA bolate the / 12 ardhamAgadhI ko devavANI mAnA hai / 93 samyagjJAnI ko jJAnArya, samyagdRSTi ko darzanArya aura samyakcAritrI ko cAritrArtha mAnA gayA hai| jJAnArya, darzanArya, cAritrArya ina tInoM kA sambandha dhArmika jagat se hai| jina mAnavoM ko yaha ratnatraya prApta hai, phira ve bhale hI kisI bhI jAti ke yA kula ke kyoM na hoM, Arya haiM / ratnatraya ke abhAva meM ve anArya haiN| AryoM kA jo vibhAga kiyA gayA hai vaha bhaugolika dRSTi se, AjIvikA kI dRSTi se, jAti aura bhASA kI dRSTi se kiyA gayA hai / sAr3he paccIsa dezoM ko jo Arya mAnA gayA hai, hamArI dRSTi se usakA kAraNa yahI ho sakatA hai ki vahAM para jainadharma aura jainasaMskRti kA atyadhika pracAra rahA hai; isI dRSTi se unheM Arya janapada kahA gayA ho / vaidika paramparA ke vijJoM ne aMga- baMga Adi janapadoM ke viSaya meM likhA hai " aMga - baMga - kaliGgeSu saurASTramagadheSu ca / tIrthayAtrAM vinA gacchan punaH saMskAramarhati // " arthAt--aMga (mugera-bhAgalapura), baMga (baMgAla), kaliMga (uDIsA ), saurASTra (kAThiyAvAr3a) aura magadha (paTanA gayA Adi) meM tIrthayAtrA ke sivAya jAne se phira se upanayanAdi saMskAra karake zuddha honA par3atA hai| 88. jAtyAryAH ikSvAkavo videhA haryambaSThA jJAtAH kuravo bumbunAlA ugrabhogA rAjanyA ityevamAdayaH / kulAryA : - kulakarAzcakravartina baladevA vaasudevaaH| ye cAnye AtRtIyAdApaMcamAdAsaptamAd vA kulakarebhyo vA vizuddhAnvayaprakRtayaH / - tattvArthabhASya 3 / 15 89. tattvArthavArtika 3 | 36, pRSTha 201 90. tattvArthabhASya, 3 / 15 91. vahI, 3 / 15 92. addhamAgahAe bhAsAe bhAsAi arihA dhammaM / 93. devA NaM addhamAgahAe bhAsAe bhAsaMti / -- aupapAtika sUtra 56 - bhagavatI 5 / 4 / 191 [ 48 ]
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ kitane hI cintakoM kA yaha bhI mAnanA hai ki prajJApanA aura jIvAjIvAbhigama meM kSetra Adi kI dRSTi se jo Arya aura anArya kA bheda pratipAdita hai vaha vibhAjana Arya aura anArya jAtiyoM ke ghula-mila jAne ke pazcAt kA hai| isameM varNa aura zarIrasaMsthAna ke AdhAra para yaha vibhAga nahIM huA hai / 94 sUtrakRtAMga meM varNa aura zarIra ke saMsthAna kI dRSTi se vibhAga kiyA hai / vahA~ para kahA gayA hai - pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, ina cAroM dizAoM meM manuSya hote haiM / unameM kitane hI Arya hote haiM, to kitane hI anArya hote haiN| kitane hI ucca gotra vAle hote haiM to kitane hI nIca gotra vAle; kitane hI lambe hote haiM to kitane hI nATe hote haiM; kitane hI zreSTha varNa vAle hote haiM to kitane kI apakRSTa varNa vAle arthAt kAle hote haiM, kitane hI surUpa hote haiM, kitane hI kurUpa hote haiM / 15 Rgveda meM bhI Arya aura Aryetara ye do vibhAga milate haiM / anArya jAtiyoM meM bhI aneka sampanna jAtiyAM thI; unakI apanI bhASA thI, apanI sabhyatA thI, apanI saMskRti thI, apanI saMpadA aura apanI dhArmika mAnyatAe~ thIM / 96 prajJApanA meM karmabhUmija manuSyoM ke hI Arya aura mleccha ye do bheda kie haiM / 97 tattvArthabhASya" aura tatvArthavArtika19 meM antadvapaja manuSyoM ke bhI bheda kie haiM / mlecchoM kI bhI aneka paribhASAe~ batAyI gaI haiN| pravacanasAroddhAra kI dRSTi se jo heyadharmoM se dUra haiM aura upAdeya dharmoM ke nikaTa haiM ve Arya haiM / 100 jo heyadharma ko grahaNa kie hue haiM ve anArya haiN| AcArya malayagiri ne prajJApanAvRtti meM likhA hai ki jinakA vyavahAra ziSTasammata nahIM hai ve mleccha haiM / 101 pravacanasAroddhAra meM likhA hai-- jo pApI haiM, pracaMDa karma karane vAle haiM, pApa ke prati jinake antarmAnasa meM ghRNA nahIM hai akRtya kAryoM ke prati jinake mana meM pazcAtApa nahIM hai / 'dharma' yaha zabda jinako svapna meM bhI smaraNa nahIM AtA, ve anArya haiM / 102 praznavyAkaraNa meM kahA gayA hai-- vividha prakAra ke hiMsAkarma mleccha mAnava karate haiM / 103 Arya mlecchoM kI ye paribhASAeM haiM ye jAtiparaka aura kSetraparaka na hokara guNa kI dRSTi se haiN| kauTilya arthazAstra meM Arya zabda svatantra nAgarika aura dAsa parataMtra nAgarika ke artha meM vyavahRta huA / 104 prajJApanA meM karmabhUmija manuSya kA eka vibhAga anArya yAnI mleccha kahA gayA hai| anArya dezoM meM samutpanna loga anArya kahalAte haiN| prajJApanA ke anArya dezoM meM nAma isa prakAra haiM 94. atIta kA anAvaraNa, bhAratIya jJAnapITha, pRSTha 155 95. sUtrakRtAMga 2 / 1 96. Rgveda 7 / 6 / 3; 1 / 176 / 3-4; 8 / 70 / 11 97. prajJApanA 1, sUtra 18 98. tattvArthabhASya, 3 / 15 99. tattvArthavArtika, 3 / 36 100. pravacanasAroddhAra, pRSTha 415 101. prajJApanA 1, vRtti 102. pAvA ya caMDakammA, aNAriyA nigviNA niraNutAvI / dhammotti akkharAI, sumiNe vi na najjae jANaM / / - pravacanasAroddhAra, gAthA 1516 103. praznavyAkaraNa, AMzrava dvAra 1 104. mUlyena cAyatvaM gacchet / -- kauTilya arthazAstra 3 / 13 / 22 [ 49 ]
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. zaka (pazcima bhArata kA deza ), 2. yavana -- yUnAna, 3. cilAta (kirAta) 4. zabara, 5. barbara, 6. kAya, 7. muruNDa, 8. oDa, 9. bhaTaka (bhadraka) (dillI aura mathurA ke bIca yamunA ke pazcima meM sthita pradeza ), 10. NiNNaga (nimnaga), 11. pakkaNiya ( madhya eziyA kA eka pradeza prakaNva yA paraganA ), 12. kulakSa, 13. goMDa, 14. siMhala ( laMkA), 15. pArasa (IrAna), 16. godha, 17. kroMca, 18. ambaSTha (cinAva nadI ke nicale bhAga meM sthita eka gaNarAjya), 19. damila ( dravir3a ), 20. cillala, 21 pulinda, 22. hArosa, 23. doba, 24. vokkaNa (aphagAnistAna kA uttarI-pUrvI choTA pradeza- vakhAna), 25. gandhahAraga (kandhAra), 26. pahaliya, 27. ajjhala, 28. roma, 29. pAsa, 30. pausa, 31. malaya, 32. bandhuya (bandhuka), 33. sUryAli, 34. koMkaNaga, 35. meya, 36. palhava, 37. mAlava 38. maMggara, 39. AbhASika, 40. aNakka ( anakra ), 41. cINa (cIna), 42. lhasiya ( lhAsA), 43. khasa, 44 khAsiya, 45. Nadvara (nehara) 46. moMDha, 47. DoMbilaga, 48. laosa, 49. kakkeya, 50. paosa, 51. akkhAga, 52. hUNa, 53. robhaka, 54. maru, 55. mruk| praznavyAkaraNa 105 adharmadvAra meM bhI kucha parivartana ke sAtha anAryoM ke nAma prApta hote haiN| vahA~ yavana ke bAda cilAya nahIM hai, bhaTaka ke pazcAt NiNNaga nahIM hai, para tittIya hai| tulanAtmaka dRSTi se saMkSepa meM antara isa prakAra hai prajJApanA 3 cilAya 8 oDa prajJApanA 23 doba 24 vokkaNa 25 pahaliya 27 ajjhala 29 pAsa 30 pausa o 32 bandhuya 18 billala 33 sUyali 20 a 36 palhava bahuta se nAmoM meM bhinnatA hai, ye bhinna zabda isa prakAra haiM - prajJApanA 38 maggara 45 Naddara 46 moMr3ha 48 laosa 49 pao 51 kakke 52 akkhAga 54 bharu 105. praznavyAkaraNa, adharmadvAra, sUtra 4 o 10 niNNaga 13 goMDa 16 godha praznavyAkaraNa 18 ambaDa 20 cillala 22 hArosa 0 7 uda 9 tittiya 0 12 gauDa 16 andha Andhra [40] praznavyAkaraNa 36 mahura 43 hara 44 marahaTha 45 muThiya 46 Arabha 49 kekabha 48 kuTTaNa 52 rusa praznavyAkaraNa 21 DoMba 22 pokkaNa 24 bahalIya 25 jalla 27 mAsa 28 bausa 30 caMcuya 31 culiya 34 paNhava
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAroddhAra106 meM anArya dezoM ke nAma isa prakAra haiM 1. zaka, 2. yavana, 3. zabara, 4. barbara, 5. kAya, 6. maruNDa, 7. aDDa, 8. gopA (gauDDa), 9. pakkaNaga, 10. arabAga, 11. hUNa, 12. romaka, 13. pArasa, 14. khasa, 15. khAsika, 16. dumbilaka, 17. lakuza, 18. bokkasa, 19. bhilla, 20. Andhra (andhra) 21. pulinda, 22. kroMca, 23. bhramararuca, 24. korpaka 25. cIna, 26. caMcuka, 27. mAlava, 28. draviDa, 29. kulArgha, 30. kekaya, 31. kirAta, 32. hayamukha, 33. kharamukha 34. gajamukha, 35. turaMgamukha 36. miNDhakamukha, 37. hayakarNa, 38. gajakarNa / mahAbhArata meM upAyana-parva meM bhI kucha nAma isI taraha se prApta hote haiM, jo nimnAnusAra haiM 1. mleccha 2. yavana 3. barbara 4. Andhra 5. zaka 6. pulinda 7 auruNika 8. kamboja 9. AmIra 10. palhava 11. darada 12. kaMka 13. khasa 14. kekaya 15. trigarta 16. zibi 17. bhadra 18. haMsa kAyana 19. ambaSTha 20. tArkSya 21. prahava 22. vasAti 23. mauMliya 24. kSudramAlavaka 25. zauNDika 26. puNDra 27. zANavatya 28. kAyavya 29. dArva 30. zUra 31. vaiyamaka 32. udumbara 33. vAlhIka 34. kudamAna 35. pauraka Adi / isa prakAra mAnava jAti eka hokara bhI usake vibhinna bheda ho gae haiM / pazu meM jisa prakAra jAtigata bheda haiM, vaise hI manuSya meM jAtigata bheda nahIM haiN| mAnava sarvAdhika zaktisaMpanna aura bauddhika prANI hai / vaha saMkhyA kI dRSTi se aneka hai para jAti kI dRSTi se eka hai| uparyukta carcA meM jo bheda pratipAdita kiye gaye haiM, ve bhaugolika aura guNoM kI dRSTi se haiM / jIvoM kA nivAsasthAna saMsArI aura siddha ke bheda aura prabheda kI carcA karane ke pazcAt una jIvoM ke nivAsasthAna ke sambandha cintana kiyA gayA hai| isa cintana kA mUla kAraNa yaha hai ki AtmA ke parimANa ke sambandha meM upaniSadoM aneka kalpanAe~ haiM / ina sabhI kalpanAoM ke anta meM RSiyoM kI vicAradhArA AtmA ko vyApaka mAnane kI ora vizeSa rahI hai / 107 prAyaH sabhI vaidika darzanoM ne AtmA ko vyApaka mAnA hai| hA~, AcArya zaMkara aura AcArya rAmAnuja Adi brahmasUtra ke bhASyakAra isameM apavAda haiN| unhoMne brahmAtmA ko vyApaka aura jIvAtmA ko aNu parimANa mAnA hai| bRhadAraNyaka upaniSad meM AtmA ko cAvala yA jau ke dAne ke parimANa mAnA hai / 108 kaThopaniSad meM AtmA ko 'aMguSThaparimANa' kA likhA hai109 to chAndogyopaniSad meM AtmA ko 'bAlizta ' parimANa kA kahA hai| 110 maitryupaniSad meM AtmA ko aNu kI taraha sUkSma mAnA hai / 111 kaThopaniSad 112, 106. pravacanasAroddhAra, gAthA 1583-1585 107. (ka) muNDaka - upaniSad 1 / 1 / 6 (ga) nyAyamaMjarI, pRSTha 468 (vijaya) 108. bRhadAraNyaka upaniSad, 5 / 6 / 1 109. kaThopaniSad 2 / 2 / 12 110. chAndogyopaniSad 5 / 18 / 1 111. maitryupaniSad 6 / 38 112. kaThopaniSad 1 / 2 / 20 (kha) vaizeSikasUtra 7 / 1 / 12 (gha) prakaraNapaMjikA, pRSTha 158 [ 59 ]
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ chAndogyopaniSad113 aura zvetAzvetaropaniSad14 meM AtmA ko aNu se aNu aura mahAn se mahAn bhI kahA hai| sAMkhyadarzana meM AtmA ko kUTastha nitya mAnA hai arthAt AtmA meM kisI bhI prakAra kA pariNamana yA vikAra nahIM hotA hai| saMsAra aura mokSa AtmA kA nahIM prakRti kA hai|15 sukha-duHkha jJAna, ye AtmA ke nahIM kintu prakRti ke dharma haiM / 116 isa taraha vaha AtmA ko sarvathA apariNAmI mAnatA hai| kartRtva na hone para bhI bhoga AtmA meM hI mAnA hai| 117 isa bhoga ke AdhAra para AtmA meM pariNAma kI saMbhAvanA hai, isalie kitane hI sAMkhya bhoga ko AtmA kA dharma nahIM maante| 118 unhoMne AtmA ko kUTastha hone ke mantavya kI rakSA kI hai| kaThopaniSad Adi meM bhI AtmA ko krUTastha mAnA hai| 119 __jainadarzana meM AtmA ko sarvavyApaka nahIM mAnA hai, vaha zarIra-pramANa-vyApI hai| usameM saMkoca aura vikAsa donoM guNa haiN| AtmA ko kUTastha nitya bhI nahIM mAnA hai kintu pariNAmI nitya mAnA gayA hai| isa virAT vizva meM vaha vividha paryAyoM ke rUpa meM janma grahaNa karatA hai aura niyata sthAna para hI vaha AtmA zarIra dhAraNa karatA hai| kauna sA jIva kisa sthAna meM hai, isa prazna para cintana karanA Avazyaka ho gayA to prajJApanA ke dvitIya pada meM sthAna ke sambandha meM ciMtana kiyA hai| sthAna bhI do prakara kA hai- eka sthAyI, dUsarA praasNgik| janma grahaNa karane ke pazcAt mRtyuparyanta jIva jisa sthAna para rahatA hai, vaha sthAyI sthAna hai, sthAyI sthAna ko AgamakAra ne sva-sthAna kahA hai| prAsaMgika nivAsa sthAna upapAta aura samudghAta ke rUpa meM do prakAra kA hai| jainadRSTi se jIva kI Ayu pUrNa hone para vaha naye sthAna para janma grahaNa karatA hai| eka jIva devAyu ko pUrNa kara mAnava banane vAlA hai; vaha jIva devasthAna se calakara mAnavaloka meM AtA hai| bIca kI jo usakI yAtrA hai, vaha yAtrA svasthAna nahIM hai; vaha to prAsaMgika yAtrA hai, usa yAtrA ko upapAtasthAna kahA gayA hai| dUsarA prAsaMgika sthAna samudghAta hai| vedanA, mRtyu, vikriyA, prabhRti viziSTa prasaMgoM para jIva ke pradezoM kA jo vistAra hotA hai vaha samudghAta hai| samudghAta ke samaya Atmapradeza zarIrasthAna meM rahate hue bhI kisI na kisI sthAna meM bAhara bhI samudghAta-kAla paryanta rahate haiN| isalie samudghAta kI dRSTi se jIva ke prAsaMgika nivAsa sthAna para vicAra kiyA gayA hai| isa taraha dvitIya pada meM svasthAna, upapAtasthAna aura samudghAtasthAna--tInoM prakAra ke sthAnoM ke sambandha meM ciMtana kiyA hai| yahA~ yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki prathama pada meM nirdiSTa jIvabhedoM meM se ekendriya jaise kaI sAmAnya bhedoM ke sthAnoM para ciMtana nahIM hai, kevala mukhya bheda-prabhedoM ke sthAnoM para hI vicAra kiyA hai| 113. chAndogyopaniSad 3 / 20 114. zvetAzvataropaniSad 3 / 20 115. sAMkhyakArikA 62 116. sAMkhyakArikA 11 117. sAMkhyakArikA 17 118. sAMkhyatattvakaumudI 17 119. kaThopaniSad 12 / 18 / 19 [52]
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsArI jIvoM ke lie upapAta, samudghAta aura svasthAna kI dRSTi se ciMtana kiyA gayA hai, para siddhoM ke lie svasthAna kA hI ciMtana kiyA gayA hai| siddhoM kA upapAta nahIM hotaa| anya saMsArI jIva ke nAma, gotra, Ayu Adi karmoM kA udaya hotA hai jisase ve eka gati se dUsarI gati meM jAte haiN| siddha karmoM se mukta hote haiN| karmoM ke abhAva ke kAraNa ve siddha rUpa meM janma nahIM lete| jainadRSTi se jo jIva lokAnta taka jAte haiM ve AkAzapradezoM ko sparza nahIM karate, 120 isalie siddhoM kA upapAtasthAna nahIM hai| karmayukta jIva hI samudghAta karate haiM, siddha nhiiN| isalie prastuta prakaraNa meM siddhoM ke svasthAna para hI cintana kiyA gayA hai| ekendriya jAti ke jIva samagraloka meM vyApta haiN| dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura sAmAnya paMcendriya jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| nAraka, tiryaMca paMcendriya, manuSya aura deva ke lie pRthak-pRthak sthAnoM kA nirdeza kiyA gayA hai aura siddha loka ke agrabhAga meM avasthita haiN| yahA~ para yaha smaraNa rakhanA hogA ki jaba chadmastha manuSya samudghAta karatA hai to vaha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga ko sparza karatA hai aura jaba kevalI samudghAta karate hai| to vaha sampUrNa loka ko sparza karate haiN| jaba manuSya ke Atmapradeza sampUrNa loka meM vistRta ho jAte haiM, usa samaya usakI AtmA lokavyApta ho jAtI hai| 121 ajIvoM ke sthAna ke sambandha meM vicAra nahIM kiyA gayA hai| aisA jJAta hotA hai-jaise jIvoM ke prabhedoM meM amuka nizcita sthAna kI kalpanA kara sakate haiM, vaise pudgala ke sambandha meM nhiiN| paramANu va skandha samagra lokAkAza meM haiM kintu unakA sthAna nizcita nahIM hai| dharmAstikAya, adharmastikAya ye donoM samagra lokavyApI haiM, ataH unakI carcA yahA~ nahIM kI gaI hai| saMkhyA kI dRSTi se cintana tIsare pada meM jIva aura ajIva tattvoM kA saMkhyA kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ke samaya aura tatpazcAt bhI tattvoM kA saMkhyA-vicAra mahattvapUrNa viSaya rahA hai| eka ora upaniSadoM ke mata se sampUrNa vizva eka hI tattva kA pariNAma hai to dUsarI ora sAMkhya ke mata se jIva aneka haiM kintu ajIva eka hai| bauddhoM kI mAnyatA aneka citta aura aneka rUpa kI hai| isa dRSTi ne jainamata kA spaSTIkaraNa Avazyaka thaa| vaha yahA~ para kiyA gayA hai| anya darzanoM meM sirpha saMkhyA kA nirUpaNa hai, jabaki prastuta pada meM saMkhyA kA vicAra aneka dRSTiyoM se kiyA gayA hai| mukhya rUpa se tAratamya kA nirUpaNa arthAt kauna kisase kama yA adhika hai, isakI vicAraNA isa pada meM kI gaI hai| prathama, dizA kI apekSA se kisa dizA meM jIva adhika aura kisa dizA meM kama, isI taraha jIvoM ke bheda-prabheda kI nyUnAdhikatA kA bhI dizA kI apekSA se vicAra kiyA gayA hai| isI prakAra gati, indriya, kAya, yoga Adi se jIvoM ke jo-jo prakAra hote haiM, unameM saMkhyA kA vicAra karake anta meM samagra jIvoM ke jo vividha prakAra hote haiM, una samagra jIvoM kI nyUnAdhika saMkhyA kA nirdeza kiyA gayA hai| 120. prajJApanA malayagirivRtti, patrAMka 108 121. dravyasaMgraha TIkA, brahmadevakRta, 10 [53 ]
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ isameM kevala jIvoM kA hI nahIM kintu dharmAstikAya Adi SaDdravyoM kI bhI paraspara saMkhyA kA tAratamya nirUpaNa kiyA gayA hai| vaha tAratamya dravyadRSTi aura pradezadRSTi se batAyA gayA hai| prArambha meM dizA ko mukhya karake saMkhyA-vicAra hai aura bAda meM Urdhva, adho aura tiryak loka kI dRSTi se samagra jIvoM ke bhedoM kA saMkhyAgata vicAra hai| jIvoM kI taraha pudgaloM kI saMkhyA kA alpabahutva bhI una una dizAoM meM va una una lokoM meM batAyA hai| isake sivAya dravya, pradeza aura dravyapradeza dRSTiyoM se bhI paramANu aura saMkhyA kA vicAra hai| usake bAda pudgaloM kI avagAhanA, kAlasthiti aura unakI paryAyoM kI dRSTi se bhI saMkhyA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa pada meM jIvoM kA aneka prakAra se vargIkaraNa karake alpabahutva kA vicAra kiyA hai| isakI saMkhyA kI sUcI para se yaha phalita hotA hai ki usa kAla meM bhI AcAryoM ne jIvoM kI saMkhyA kA tAratamya (alpabahutva) batAne kA isa prakAra jo prayatna kiyA hai, vaha prazasta hai| isameM batAyA gayA hai ki puruSoM se striyoM kI saMkhyA-cAhe manuSya hoM, deva hoM yA tiryaJca hoM--adhika mAnI gaI hai| adholoka meM nArakoM meM prathama se sAtavIM naraka meM jIvoM kA krama ghaTatA gayA hai arthAt sabase nIce ke sAtaveM naraka meM sabase kama nAraka jIva haiN| isake viparIta krama urdhvaloka ke devoM meM hai, nIce ke devalokoM meM sabase adhika jIva haiM, arthAt saudharma meM sabase adhika aura anuttara vimAnoM meM sabase kama haiN| parantu manuSyaloka (tiryakloka) ke nIce bhavanavAsI deva haiN| unakI saMkhyA saudharma se adhika hai aura unase Upara hone para bhI vyantara devoM kI saMkhyA adhika aura unase bhI adhika jyotiSka haiM, jo vyantaroM se bhI Upara haiN| __ sabase kama saMkhyA manuSyoM kI hai| isalie yaha bhava durlabha mAnA jAya yaha svAbhAvika hai| indriyA~ jitanI kama utanI jIvoM kI saMkhyA adhik| athavA aisA kaha sakate haiM ki vikasita jIvoM kI apekSA avikasita jIvoM kI saMkhyA adhika hai| anAdikAla se Aja taka jinhoMne pUrNatA prApta kara lI hai, aise siddha jIvoM kI saMkhyA bhI ekendriya jIvoM kI apekSA se kama hI hai| saMsArI jIvoM kI saMkhyA siddhoM se adhika hI rahatI hai| isalie yaha loka saMsArI jIvoM se kabhI zUnya nahIM hogA, kyoMki prastuta pada meM jo saMkhyAe~ dI haiM unameM kabhI parivartana nahIM hogA, ve dhruvasaMkhyAe~ haiN| sAtaveM naraka meM anya narakoM kI apekSA sabase kama nAraka jIva haiM to sabase Upara devaloka-anuttara meM bhI anya devalokoM kI apekSA sabase kama jIva haiN| isase yaha pratIta hotA hai ki jaise ananta puNyazAlI honA duSkara hai, vaise hI atyanta pApI honA bhI duSkara hai| jIvoM kA jo kramika vikAsa mAnA gayA hai unake anusAra to nikRSTa koTi ke jIva ekendriya haiN| ekendriya meM se hI Age bar3hakara jIva kramazaH vikAsa ko prApta hote haiN| ekendriyoM aura siddhoM kI saMkhyA ananta kI gaNanA meM pahu~catI hai| abhavya bhI ananta haiM aura siddhoM kI apekSA samagra rUpa se saMsArI jIvoM kI saMkhyA bhI adhika hai aura yaha bilkula saMgata hai, kyoMki bhaviSya meM--anAgata kAla meM saMsArI jIvoM meM se hI siddha hone vAle haiN| isalie ve kama hoM to saMsAra khAlI ho jAyegA, aisA mAnanA pdd'egaa| [54]
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekendriya se paMcendriya taka krama se jIvoM kI saMkhyA ghaTatI jAtI hai| yaha krama aparyApta jIvoM meM to barAbara banA rahatA hai kintu paryApta avasthA meM vyutkrama mAlUma par3atA hai| aisA kyoM huA hai, yaha vijJoM ke lie vicAraNIya aura saMzodhana kA viSaya hai 1 sthiticintana cauthe pada meM jIvoM kI sthiti arthAt Ayu kA vicAra hai| jIvoM kI nArakAdi rUpa meM sthiti - avasthiti kitane samaya taka rahatI hai, usakI vicAraNA isameM hone se isa kA nAma 'sthiti' pada diyA hai| jIva dravya to nitya hai parantu vaha jo aneka prakAra ke rUpa -- paryAya--- nAnAvidha janma dhAraNa karatA hai, ve anitya haiN| isalie paryAyeM kabhI to naSTa hotI hI haiM / ataeva unakI sthiti kA vicAra karanA Avazyaka hai| vaha prastuta pada meM kiyA gayA hai / jaghanya Ayu kitanI aura utkRSTa Ayu kitanI- -- isa taraha do prakAra se usakA vicAra kevala saMsArI jIvoM aura unake bhedoM ko lekara kiyA hai| siddha to 'sAdIyA apajjavasitA' sAdi-ananta hone se unakI Ayu kA vicAra nahIM kiyA gayA hai| ajIva dravya kI paryAyoM kI sthiti ka vicAra bhI isameM nahIM hai| kyoMki unakI paryAya jIva kI Ayu kI taraha maryAdita kAla meM rakhI nahIM jA sakatI hai, isalie use chor3a denA svAbhAvika hai| prastuta pada meM prathama jIvoM ke sAmAnya bhedoM ko lekara unakI Ayu kA nirdeza hai| bAda meM unake aparyApta aura paryApta bhedoM kA nirdeza hai| udAharaNArtha -- pahale to sAmAnya nAraka kI Ayu aura usake pazcAt nAraka ke aparyApta aura usake vAda paryApta kI Ayu kA varNana hai| isI krama se pratyeka nAraka Adi ko lekara sarva prakAra ke AyuSya kA vicAra kiyA gayA hai / sthiti kI sUcI ke avalokana se jJAta hotA hai ki puruSa se strI kI Ayu kama hai / nArakoM aura devoM kA AyuSya manuSyoM aura tiryaMcoM se adhika hai| ekendriya jIvoM meM agnikAya kA AyuSya sabase nyUna hai / yaha pratyakSa hai, kyoMki agni anya jIvoM kI apekSA zIghra bujha jAtI hai / ekendriyoM pRthvIkAya kA AyuSya sabase adhika hai| dvIndriya se trIndriya jIvoM kA AyuSya kama mAnane kA 'kyA kAraNa hai, yaha vicAraNIya hai / phira caturindriya kA AyuSya adhika hai, parantu dvIndriya se kama hai, yaha bhI eka rahasya hai aura zodha kA viSaya hai| prastuta pada meM ajIva kI sthiti kA vicAra nahIM hai| usakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki dharma, adharma aura AkAza to nitya haiM aura pudgaloM kI sthiti bhI eka samaya se lekara asaMkhyAta samaya kI hai, jisakA varNana pAMcaveM pada meM hai| isalie alaga se isakA nirdeza Avazyaka nahIM thaa| phira, prastuta pada meM to AyukarmakRta sthiti kA vicAra hai aura vaha ajIva meM aprastuta hai / 122 paryAya : eka cintana pAMcaveM pada kA nAma vizeSapada hai| vizeSa zabda ke do artha haiM - (1) prakAra aura (2) paryAya / prathama pada meM jIva aura ajIva ina do dravyoM ke prakAra -- bheda - prabhedoM kA varNana kiyA hai, to inameM ina dravyoM kI 122. pannavaNAsUtra -- prastAvanA puNyavijayajI mahArAja, pR. 60 [ 55 ]
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ ananta paryAyoM kA varNana hai| vahA~ yaha spaSTa kiyA gayA hai ki pratyeka dravya kI ananta paryAyeM haiM to samagra kI bhI ananta paryAyeM hI hoMgI aura dravya kI paryAyeM--pariNAma hote haiM to vaha dravya kUTasthanitya nahIM ho sakatA, kintu use pariNAmInitya mAnanA pdd'egaa| isa sUcana se yaha bhI phalita hotA hai ki vastu kA svarUpa dravya aura paryAya-rUpa hai| isa pada kA 'visesa' nAma diyA hai, parantu isa zabda kA upayoga sUtra meM nahIM kiyA gayA hai| samagra pada meM paryAya zabda kA hI prayoga huA hai| jainazAstroM meM isa paryAya zabda kA vizeSa mahattva hai, isalie paryAya yA vizeSa meM koI bheda nahIM hai| yahA~ paryAya zabda prakAra yA bheda aura avasthA yA pariNAma, ina arthoM meM prayukta huA hai| jaina AgamoM meM paryAya zabda pracalita thA parantu vaizeSika darzana meM 'vizeSa' zabda kA prayoga hone se usa zabda kA prayoga paryAya artha meM aura vastu ke dravya ke bheda artha meM bhI ho sakatA hai-- yaha batAne ke lie AcArya ne isa prakaraNa kA 'visesa' nAma diyA ho aisA jJAta hotA hai| ___ prastuta pada meM jIva aura ajIva dravyoM meM bhedoM aura paryAyoM kA nirUpaNa hai| bhedoM kA nirUpaNa to prathama pada meM thA parantu pratyeka bheda meM ananta paryAyeM haiM, isa tathya kA sUcana karanA isa pada kI vizeSatA hai| isameM 24 daMDaka aura 25 veM siddha isa prakAra unakI saMkhyA aura paryAyoM kA vicAra kiyA gayA hai| jIva dravya ke nArakAdi bhedoM kI paryAyoM kA vicAra aneka prakAra-- aneka dRSTiyoM se kiyA gayA hai| isameM jainasammata anekAntadRSTi kA prayoga huA hai| jIva ke nArakAdi ke jina bhedoM kI paryAyoM kA nirUpaNa hai usameM dravyArthatA, pradezArthatA, sthiti, kRSNAdi varNa, gaMdha, rasa, sparza, jJAna aura darzana ina daza dRSTiyoM se vicAraNA kI gaI hai| vicAraNA kA krama isa prakAra hai-prazna kiyA gayA ki nAraka jIvoM kI kitanI paryAyeM haiM? uttara meM kahA ki nAraka jIvoM kI ananta paryAyeM haiN| isameM saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta ke bheda bhinnabhinna dRSTiyoM kI apekSA se haiN| dravyadRSTi se nAraka saMkhyAta haiM, pradezadRSTi se asaMkhyAta pradeza hone se asaMkhyAta haiM aura varNa, gaMdhAdi va jJAna, darzana Adi dRSTiyoM se unakI paryAyeM ananta haiN| isa prakAra sabhI daMDakoM aura siddhoM kI paryAyoM kA spaSTa nirUpaNa isa pada meM kiyA hai| AcArya malayagiri ne prastuta daza dRSTiyoM ko saMkSepa meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva ina cAra dRSTiyoM meM vibhakta kiyA hai| dravyArthatA aura pradezArthatA ko dravya meM, avagAhanA ko kSetra meM, sthiti ko kAla meM aura varNAdi va jJAnAdi ko bhAva meM samAviSTa kiyA hai| 123 dravya kI dRSTi se vanaspati ke atirikta zeSa 23 daMDaka ke jIva asaMkhya haiM aura vanaspati ke annt| paryAya kI dRSTi se sabhI 24 daMDaka ke jIva ananta haiN| siddha dravya kI dRSTi se ananta haiN| prathama pada meM ajIva ke jo bheda kie haiM, ve prastuta pada meM bhI haiN| antara yaha hai ki vahA~ prajJApanA ke nAma se haiM aura yahAM paryAya ke nAma se| pudgala ke yahA~ para paramANu aura skandha ye do bheda kiye haiN| skandhadeza aura skandhapradeza ko skandha ke antargata hI le liyA hai| rUpI ajIba kI paryAya ananta haiN| unakA dravyakSetra-kAla-bhAva kI dRSTi se isameM vicAra kiyA hai| paramANu, dvipradezI skandha yAvat dazapradezI skandha aura saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI aura anantapradezI skandhoM kI paryAyeM ananta haiN| sthiti kI apekSA paramANu aura 123. prajJApanA TIkA, patra 181 a. [56]
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ skandha donoM eka samaya kI, do samaya kI sthiti se lekara asaMkhyAtakAla taka kI sthiti vAle hote haiN| svataMtra paramANu anaMtakAla kI sthiti vAlA nahIM hotA parantu skandha anantakAla kI sthiti vAlA ho sakatA hai| eka paramANu anya paramANu se sthiti kI dRSTi se hIna, tulya yA adhika hotA hai| avagAhanA kI dRSTi se dvipradezI se lekara yAvat ananta-pradezI skandha AkAza ke eka pradeza se lekara asaMkhyAtapradeza taka kA kSetra roka sakate haiM parantu anantapradeza nahIM, kyoMki pudgala dravya lokAkAza meM hI hai aura lokAkAza ke pradeza asaMkhyAta hI haiN| alokAkAza ananta hai para vahAM pudgala yA anya kisI dravya kI avasthiti nahIM hai| paramANuvAdI nyAya-vaizeSika paramANu ko nitya mAnate haiM aura usake pariNAma-paryAya nahIM maante| jabaki jaina paramANu ko bhI pariNAmInitya mAnate haiN| paramANu svataMtra hone para bhI usameM pariNAma hote haiM, yaha prastuta pada se spaSTa hotA hai| paramANu skandha rUpa meM aura skandha paramANu rUpa meM pariNata hote haiM, aisI prakriyA jainAbhimata hai| gati aura Agati cintana - chaThA vyutkrAMtipada hai| isameM jIvoM kI gati aura Agati para vicAra kiyA gayA hai| sAmAnyata: cAroM gatiyoM meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta upapAta-virahakAla aura udvartanA-virahakAla hai| una gatiyoM ke prabhedoM para cintana karate haiM to upapAta-virahakAla aura udvartanA-virahakAla prathama naraka meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta kA hai| siddhagati meM upapAta hai, udvartanA nahIM hai| isI prakAra anya gatiyoM meM bhI jAnanA caahie| 124 pAMca sthAvaroM meM nirantara upapAta aura udvartanA hai| isameM sAntara vikalpa nahIM hai| isake pazcAt eka samaya meM naraka se lekara siddha taka kitane jIvoM kA upapAta aura udvartana hai, isa para cintana kiyA gayA hai| sAtha hI nArakAdi ke bheda-prabhedoM meM jIva kisa kisa bhava se Akara paidA hotA hai aura marakara kahA~-kahA~ jAtA hai, usake pazcAt para-bhava kA AyuSya jIva kaba bA~dhatA hai. isakI carcA hai| jIva ne jisa prakAra kA AyuSya bAMdhA hai usI prakAra kA navIna bhava dhAraNa karatA hai| Ayu ke sopakrama aura nirupakrama ye do bheda haiN| inameM devoM aura nArakoM meM to nirupakrama Ayu hai, kyoMki unakI Akasmika mRtyu nahIM hotI aura Ayu ke chaha mAha zeSa rahane para ve navIna AgAmI bhava kA AyuSya bAMdhate haiN| ekendriya se lekara caturindriya taka ke jIvoM meM donoM prakAra kI Ayu hai| nirupakrama ho to AyuSya kA tIsarA bhAga zeSa rahane para para-bhava kA AyuSya bAMdhate haiM aura sopakrama ho to vibhAga meM athavA tribhAga kA bhI vibhAga karate karate eka AvalI mAtra Ayu zeSa rahate para para-bhava kA AyuSya bAMdhate haiN| paMcendriya tiryaMca aura manuSya meM asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA ho to niyama se Ayu ke chaha mAha zeSa rahane para aura saMkhyAta varSa kI Ayu vAle yadi nirupakrama Ayu vAle hoM to Ayu kA tIsarA bhAga zeSa rahane para AyuSya bAMdhate haiN| sopakrama Ayu vAle hoM to ekendriya ke samAna jAnanA caahiye| AyuSyabaMdha ke chaha prakAra haiM--jAtinAma nidhatta-AyunAma, gatinAma, sthitinAma, avagAhanAnAma, pradezanAma aura anubhAvanAma-nidhatta / ina sabhI meM Ayukarma kA prAdhAnya hai aura usake udaya hone se tatsambandhI una una jAti Adi karma kA udaya hotA hai| 124. prajJApanA TIkA, patra 205 [57 ]
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhoM ke zvAsocchvAsa nahIM hotA hai, ataH sAtaveM pada meM saMsArI jIvoM ke zvAsocchvAsa ke kAla kI carcA hai| AcArya malayagiri ne likhA hai ki jitanA duHkha adhika utane zvAsocchvAsa adhika hote haiM aura atyanta duHkhI kI to nirantara zvAsocchvAsa kI prakriyA cAlU rahatI hai| 125 jyoM-jyoM adhika sukha hotA hai tyoM-tyoM zvAsocchvAsa lambe samaya ke bAda liye jAte haiM, yaha anubhava kI bAta hai| 126 zvAsocchvAsa kI kriyA bhI duHkha hai| devoM meM jinakI jitanI adhika sthiti hai utane hI pakSa ke pazcAt unakI zvAsocchvAsa kI kriyA hotI hai, ityAdi kA vistAra se nirUpaNa hai| 127 ____ AThaveM saMjJApada meM jIvoM kI saMjJA ke sambandha meM ciMtana kiyA hai| saMjJA daza prakAra kI hai--AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, loka aura ogha / ina saMjJAoM kA 24 daNDakoM kI apekSA se vicAra kiyA hai aura saMjJA-sampanna jIvoM ke alpabahutva kA bhI vicAra kiyA hai| nAraka meM bhayasaMjJA kA, tiryaca meM AhArasaMjJA kA, manuSya meM maithunasaMjJA kA aura devoM meM parigrahasaMjJA kA bAhulya hai| naveM pada kA nAma yonipada hai| eka bhava meM se Ayu pUrNa hone para jIva apane sAtha kArmaNa aura taijasa zarIra lekara gamana karatA hai| janma lene ke sthAna meM naye janma ke yogya audArika Adi zarIra ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai| usa sthAna ko yoni athavA udgamasthAna kahate haiN| prastuta pada meM yoni kA aneka dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai| zIta, uSNa, zItoSNa, sacitta, acitta, mizra, saMvRta, vivRta aura saMvRtavivRta, isa prakAra jIvoM ke 9 prakAra ke yoni-sthAna arthAt utpattisthAna haiN| ina sabhI kA vistAra se nirUpaNa hai| ___ dasaveM pada meM dravyoM ke carama aura acarama kA vivecana hai| jagat kI racanA meM koI carama ke anta meM hotA hai to koI acarama ke anta meM nahIM kintu madhya meM hotA hai| prastuta pada meM vibhinna dravyoM ke loka-. aloka Azrita carama aura acarama ke sambandha meM vicAraNA kI gaI hai| carama-acarama kI kalpanA kisI anya kI apekSA se hI saMbhava hai| prastuta pada meM chaH prakAra ke prazna pUche gaye haiM--1. carama hai, 2. acarama hai, 3. carama haiM (bahuvacana), 4. acarama haiM, 5. caramAnta pradeza haiM, 6. acaramAnta pradeza haiN| ina chaha vikalpoM ko lekara 24 daNDakoM meM jIvoM kA ityAdi dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| udAharaNArtha, gati kI apekSA se carama use kahate haiM ki jo aba anya kisI gati meM na jAkara manuSyagati meM se sIdhA mokSa meM jAne vAlA hai| kintu manuSya gati meM se sabhI mokSa meM jAne vAle nahIM haiM, isalie jinake bhava zeSa haiM ve sabhI jIva gati kI apekSA se acarama haiN| isI prakAra sthiti Adi se bhI carama-acarama kA vicAra kiyA gayA hai| bhASA : eka cintana gyArahaveM pada meM bhASA ke sambandha meM citana karate hue batAyA hai ki bhASA kisa prakAra utpanna hotI hai, kahA~ rahatI hai, usakI AkRti kyA hai? sAtha hI usake svarUpa-bheda-prabheda, bolane vAlA vyakti prabhRti vividha 125. atiduHkhitA hi nairayikAH, duHkhitAnAM ca nirantaraM ucchvAsaniHzvAsau, tathA loke drshnaat| -prajJApanA TIkA, patra 220 226. sukhitAnAM ca yathottaraM mhaanucchvaas-ni:shvaaskriyaavirhkaalH| -prajJApanA TIkA patra 221 127. yathA-yathA''yuSaH sAgaropamavRddhistathA-tathocchavAsa-ni:zvAsakriyAvirahapramANasyApi pkssvRddhiH| [58]
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahattvapUrNa praznoM para prakAza DAlA gayA hai| jo bolI jAya vaha bhASA hai| 128 dUsare zabdoM meM jo dUsaroM ke avabodha-samajhane meM kAraNa ho vaha bhASA hai| 129 mAnava jAti ke sAMskRtika vikAsa meM bhASA kA mahattvapUrNa yogadAna hai| bhASA vicAroM ke AdAna-pradAna kA asAdhAraNa mAdhyama hai| bhASA zabdoM se banatI hai aura zabda varNAtmaka haiN| isalie bhASA ke maulika vicAra ke lie varNavicAra Avazyaka hai, kyoMki bhASA, varNa aura zabda se abhinna hai| _ bhAratIya dArzanikoM ne zabda ke sambandha meM gaMbhIra citana kiyA hai--zabda kyA hai? usakA mUla upAdAna kyA hai? vaha kisa prakAra utpanna hotA hai ? abhivyakta hotA ? aura kisa prakAra zrotAoM ke karNa-kuharoM meM pahu~catA hai ? kaNAda Adi kitane hI dArzanika zabda ko dravya na mAnakara AkAza kA guNa mAnate haiN| unakA mantavya hai ki zabda paudgalika nahIM hai cUMki usake AdhAra meM sparza kA abhAva hai| zabda AkAza kA guNa hai isalie zabda kA AdhAra bhI AkAza hI mAnA jA sakatA hai| AkAza sparza se rahita hai isalie usakA guNa zabda bhI sparzarahita skandha donoM eka hai aura jo sparzarahita hai vaha pudgala nahIM hai| dUsarI bAta pudgala rUpI hotA hai| rUpI hone se vaha sthUla hai, sthUla vastu na to kisI saghana vastu meM praviSTa ho sakatI haiM aura na nikala hI sakatI hai| zabda yadi pudgala hotA to vaha sthUla bhI hotA para zabda dIvAla ko bheda kara bAhara nikalatA hai| isalie vaha rUpI nahIM hai aura rUpI nahIM hone se vaha pudgala bhI nahIM hai| tIsarA kAraNa yaha hai paudgalika padArtha utpanna hone ke pUrva bhI dikhAI detA hai aura naSTa hone ke pazcAt bhii| udAharaNa ke rUpa meM ghar3A banane ke pUrva miTTI dikhAI detI hai aura ghar3A naSTa hone para usake Tukar3e bhI dikhAI dete haiN| isa prakAra pratyeka paudgalika padArtha ke pUrvavartI aura uttaravartI rUpa dRggocara hote haiN| para zabda kA na to koI pUrvakAlIna rUpa dikhAI detA hai aura na uttarakAlIna hii| aisI sthiti meM zabda ko pudgala nahIM mAnanA caahie| cauthI bAta yaha hai ki paudgalika padArtha dUsare paudgalika padArthoM ko prerita karate haiN| yadi zabda pudgala hotA to vaha bhI anya pudgaloM ko prerita krtaa| para vaha anya pudgaloM ko prerita nahIM karatA hai, isalie zabda ko paudgalika nahIM mAna skteN| pAMcavA~ kAraNa--zabda AkAza kA guNa hai, AkAza svayaM pudgala nahIM hai, isalie usakA guNazabda pudgala nahIM ho sktaa| prastuta yuktiyoM ke sambandha meM hama jainadRSTi se ciMtana kreNge| mImAMsA darzana meM zabda ke AdhAra ko sparzarahita mAnA hai kintu vastutaH zabda kA AdhAra sparzarahita nahIM kintu sparzavAn hai| zabda kA AdhAra bhASAvargaNA hai aura bhASAvargaNA meM sparza avazya hotA hai| ataH zabda kA AdhAra sparza vAlA hone se zabda bhI sparza vAlA hai aura sparza vAlA hone se pudgala hai| yahA~ para yaha sahaja jijJAsA ho sakatI hai ki zabda meM yadi sparza hotA to hameM sparza kI pratIti honI cAhie, hama zabda sunate haiM kintu zabda sparza nahIM hotA, aisI sthiti meM zabda ko sparzavAn kaise mAnA jAya? uttara meM nivedana hai ki jisa vastu kA hameM anubhava ho usakA abhAva 128. bhASyate iti bhASA-prajJApanA TIkA 246 129. bhASA avbodhbiijbhuutaa|-prjnyaapnaa TIkA 256 [59 ]
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho, aisA niyama nahIM banAyA jA sktaa| aisI aneka vastueM haiM jinakA hameM anubhava nahIM hotA tathApi anumAnAdi pramANoM se unakA astitva svIkAra kiyA jAtA hai| udAharaNArtha paramANu pratyakSa dikhAI nahIM detA tathApi usakA astitva hai| dvitIya jijJAsA yaha ho sakatI hai ki zabda meM sparza hai to usakI pratIti kyoM nahIM hotI? isakA samAdhAna yaha hai zabda meM sparza to hai para vaha avyakta hai| jaise sugandhita padArtha se gandha kI anubhUti to hotI hai para usameM sparza kA anubhava nahIM hotA cUMki vaha avyakta hai| isI taraha zabda kA sparza bhI avyakta hai| punaH jijJAsA ho sakatI hai ki zabda meM sparza hone kA nizcaya kaise kareM? samAdhAna meM kahA jA sakatA hai ki anukUla pavana calatA ho taba dUra taka bhI dhvani sunAI detI hai| pratikUla pavana ke calane para sannikaTa rahe hue bhI zabda spaSTa rUpa se sunAI nahIM dete| isase spaSTa hai ki anukUla pavana zabda ke saMcAra meM sahAyaka hotA hai, pratikUla pavana pratirodha karatA hai| yadi zabda sparzahIna hotA to usa para pavana kA koI bhI prabhAva nahIM pdd'taa| isalie zabda rUpI hai, sparza vAlA hai aura sparza vAlA hone se vaha paudgalika hai| dUsarA tarka thA ki zabda dIvAla ko ullaMgha kara bAhara A jAtA hai| isalie pudgala nahIM hai| uttara yaha hai ki dvAra aura khir3akiyoM meM laghu chidra hote haiM, jisake kAraNa una chidroM meM se zabda bAhara AtA hai| yadi bilkula hI chidra na hoM to zabda bAhara nahIM aataa| dvAra khulA hai to spaSTa sunAI detA hai aura dvAra banda hone para aspaSTa / isalie zabda gandha kI taraha hI sthUla hai aura sthUla hone ke kAnaNa vaha paudgalika hai| utpatti hone ke pahale aura naSTa hone ke bAda pudgala dikhAI dene ke tarka kA uttara yaha hai--jaise vidyuta utpanna hone ke pahale dikhalAI nahIM detI aura naSTa hone ke bAda bhI usakA uttarakAlIna rUpa dikhAI nahIM detA phira bhI vidyuta paulika hI hai to zabda ko paudgalika mAnane meM kyA bAdhA hai| eka yukti yaha dI gaI hai ki zabda yadi pudgala hotA to vaha avazya hI anya pudgaloM ko prerita krtaa| isake uttara meM kahanA cAheMge ki sUkSma raja, dhUma, Adi aise aneka padArtha haiM jo paudgalika hone para bhI dUsaroM ko preraNA nahIM krte| isase unake pudgala hone meM koI bAdhA upasthita nahIM hotI, vaisI hI sthiti zabda kI bhI hai| zabda AkAza kA guNa bhI nahIM hai kintu pudgala dravya kI paryAya hai| yadi zabda AkAza kA guNa hotA to vaha pratyakSa nahIM ho sakatA thaa| cUMki AkAza pratyakSa nahIM hai to usakA guNa kaise pratyakSa ho sakatA hai? parantu zabda zrotra indriya ke dvArA pratyakSa hotA hai, isalie vaha AkAza kA guNa nahIM hai| jo padArtha indriya kA viSaya hotA hai vaha paudagalika hotA hai, jaise ghaTa. paTa. Adi pdaarth| uparyakta vivecana se yaha spaSTa hai ki zabda pudgala hai| isa pudgalarUpa zabda meM eka svAbhAvika zakti hai jisake kAraNa padArthoM kA bodha hotA hai| pratyeka zabda meM saMsAra ke sabhI padArthoM kA bodha karAne kI zakti rahI huI hai| ghaTa zabda ghar3e kA bodhaka hai kintu vaha paTa Adi kA bhI bodhaka ho sktaa| para mAnava ne vibhinna saMketoM kI kalpanA karake usakI virATa vAcakazakti kendrita kara dI hai| ataH jisa deza aura jisa kAla meM jisa padArtha ke lie jo zabda niyata hai vaha usI kA bodha karAtA hai| udAharaNa ke rUpa meM 'gau' zabda ko leM, 'gau' kA artha yadi saMsAra ke sabhI padArthoM ko mAna liyA liyA jAya to vyakti usase mana cAhA koI bhI padArtha samajha legaa| isa gar3abar3I se [60]
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bacane ke lie zabda kI vyApaka vAcakazakti ko kisI eka padArtha taka sImita karanA Avazyaka hai, jisase vaha niyata eka artha kA hI parijJAna karA ske| __ bhASA zabdavargaNA ke pudgaloM se nirmita hotI hai| zabdavargaNA ke paramANu samasta lokAkAza meM vyApta haiN| jaba vaktA bolanA cAhatA hai to una pudgaloM ko grahaNa karatA hai, ve pudgala zabdarUpa meM pariNata ho jAte haiM aura bolate hue eka samaya meM lokAnta taka pahu~ca jAte haiN| usakI gati kA vega tIvratara hotA hai| AkAza dravya ke pradezoM kI zreNiyA~ haiN| ve zreNiyA~ pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, Upara, nIce isa prakAra chahoM dizAoM meM vidyamAna haiN| jaba vaktA bhASA kA prayoga karatA hai to zabda una zreNiyoM se prasarita hotA hai| cAra samaya jitane sUkSma kAla meM zabda sampUrNa lokAkAza meM phaila jAtA hai| yadi zrotA bhASA kI samazreNI meM avasthita hotA hai to vaktA dvArA jo bhASA bolI jAtI hai yA bherI Adi vAdya kA jo zabda hotA hai use vaha mizra rUpa meM sunatA hai| yadi zrotA vizreNI meM sthita hai to vAsita zabda sunatA hai| __zrotA vaktA dvArA bole hue zabda hI nahIM sunatA parantu bole hue zabdadravya tathA una zabdadravyoM se vAsita hue bIca ke zabdadravya milakara mizrazabda hote haiN| unhIM mizrazabdadravyoM ko samazreNI sthita zrotA zravaNa karatA hai| vizreNI sthita zrotA mizrazabda ko bhI zravaNa nahIM krtaa| vaha kevala uccArita mUla zabdoM dvArA vAsita zabdoM ko hI zravaNa karatA hai| vAsita zabda kA artha hai vaktA dvArA zabda rUpa se tyAge hue dravyoM se athavA bherI Adi kI dhvani se, madhya meM sthita zabdavargaNA ke pudgala zabda rUpa meM pariNata ho jAte haiN| zabda zreNI ke anusAra hI phailatA hai, vaha vizreNI meM nahIM jaataa| zabdadravya itanA sUkSma hai ki dIvAla prabhRti kA pratighAta bhI use vizreNI meM nahIM le jA sktaa| jijJAsA hotI hai ki zabda eka samaya meM zreNI ke anusAra lokAnta taka pahu~ca jAtA hai| dvitIya samaya meM vidizA meM bhI jAtA hai aura cAra samaya meM samasta loka meM phaila jAtA hai| aisI sthiti meM jaba zrotA vidizA meM hotA hai to mizrazabda zravaNa kyoM nahIM karatA? uttara yaha hai ki lokAnta bhASA ko pahu~cane meM kevala eka samaya lagatA hai aura dUsare samaya meM bhASA, bhASA nahIM rhtii| kyoMki kahA gayA hai, jisa samaya meM vaha bhASA bolI jAtI ho usI samaya meM vaha bhASA kahalAtI hai. dasare samaya meM bhASA abhASA ho jAtI isalie vidizA meM jo zabda sunAI par3atA hai, vaha do, tIna, cAra Adi samayavartI ho jAtA hai jisase vaha zrAvya zakti se zUnya ho jAtA hai| vaha mUla zabda anya zabdavargaNA ke pudgaloM ko bhASArUpa meM pariNata kara detA hai| isalie vaha vAsita zabda hai aura vAsita zabda vidizA meM sunAI nahIM dete| udAharaNa ke rUpa meM tAlAba meM jahA~ para patthara giratA hai usake cAroM ora eka lahara vyApta ho jAtI hai| vaha lahara anya laharoM ko utpanna karatI huI jalAzaya ke anta taka pahu~ca jAtI hai| usI taraha vaktA dvArA prayukta bhASAdravya Age bar3hatA huA AkAza meM avasthita anyAnya bhASA yogya dravyoM ko bhASA rUpa meM pariNata karatA huA loka ke anta taka jAtA hai| loka ke anta taka pahu~ca kara usameM jo zravyazakti hai vaha samApta ho jAtI hai| usase anyAnya bhASAvargaNA ke pudgaloM meM, jAtI hai| 130 130. bhASyamANaiva bhASA, bhASAsamayAnantaraM bhaassaa'bhaassaa| [61 ]
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdarUpa pariNati samutpanna hotI hai aura ve zabda mUla aura bIca ke zabdoM dvArA samprerita hokara gatimAn hote haiN| isa taraha cAra samaya meM sampUrNa lokAkAza una zabdoM se vyApta ho jAtA hai| kAyayoga ke dvArA jIva bhASAvargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura vacanayoga ke dvArA unakA parityAga karatA hai| 131 grahaNa karane aura tyAga karane kA krama calatA rahatA hai| kabhI kabhI jIva pratipala pratikSaNa bhASAdravya ko grahaNa karatA hai aura sAtha hI kabhI-kabhI pratipala pratikSaNa bhASAdravya kA tyAga karatA hai| prathama samaya meM grahaNa kie hue bhASAdravyoM ko dvitIya samaya meM tyAga karatA hai aura dvitIya samaya meM grahaNa kie hue dravyoM ko tRtIya samaya meM tyAga karatA hai| audArika, vaikriya aura AhAraka zarIra vAlA jIva hI bhASAdravya ko grahaNa karatA hai| kitane ho cintakoM kA mata hai ki brahma zabdAtmaka hai| samasta virAT vizva zabdAtmaka hai, zabda ke atirikta ghaTa-paTa Adi bAhya padArthoM evaM jJAna prabhRti Antarika padArthoM kI sattA kA abhAva hai| zabda hI vibhinna vastuoM ke rUpa meM pratibhAsita hotA hai| para yaha cintana pramANabAdhita hai| hama pUrva meM zabda kI paudgalikatA kA samarthana kara cuke haiN| Adhunika vaijJAnika yantroM ke mAdhyama se bhI yaha satya tathya ujAgara ho cukA hai| yantra svayaM pudgala rUpa hai isIlie vaha pudgala ko pakar3ane meM samartha hai| paudgalika vastu hI paudgalika vastu ko pakar3a sakatI hai| bhASA ke pudgala jaba bhASA ke rUpa meM bAhara nikalate haiM taba sampUrNa loka meM vyApta hote haiN| loka kA AkAra vajrAkAra hai isalie bhASA kA AkAra bhI vajrAkAra batalAyA gayA hai| loka ke Age bhASA ke pudgala nahIM jAte, kyoMki gamana kriyA meM sahAyabhUta dharmAstikAya loka meM hI hai| pudgala, paramANu se lekara anantapradezI skandha rUpa hote haiN| jo skandha anantapradezI haiM unhIM kA grahaNa bhASA ke lie upayogI hotA hai| kSetra kI dRSTi se asaMkhyAta pradezoM meM sthita skandha, kAla kI dRSTi se eka samaya se lekara asaMkhyAta samaya taka kI sthiti vAle hote haiN| rUpa-rasa-gaMdha aura sparza kI dRSTi se bhASA ke pudgala eka samAna nahIM hote parantu sabhI rUpAdi pariNAma vAle to hote hI haiN| sparza kI dRSTi se cAra sparza vAle pudgaloM kA hI grahaNa kiyA jAtA hai| AtmA AkAza ke jitane pradezoM kA avagAhana kara rahatA hai, utane hI pradezoM meM rahe hue bhASA ke pudgaloM ko vaha grahaNa karatA hai| prastuta pada meM bhASA ke bhedoM kA aneka dRSTiyoM se varNana kiyA gayA hai| bhASA ke paryApta aura aparyApta ye do bheda haiN| paryApta ke satyabhASA aura mRSAbhASA do bheda haiM tathA satyabhASA ke janapadasatya, sammatasatya, sthApanAsatya, nAmasatya, rUpasatya, pratItyasatya, vyavahArasatya, bhAvasatya, yogasatya, aupamyasatya, ye dasa bheda haiN| asatya bhASA bolane ke aneka kAraNa haiN| asatyabhASA ke dasa bheda haiM--krodhaniHsRta, mAnaniHsRta, mAyAniHsRta, lobhaniHsRta, premaniHsRta, dveSaniHsRta, hAsyaniHsRta, bhayaniHsRta, AkhyAnikAniHsRta, upghaatniHsRt| ____ aparyAptaka bhASA ke satyAmRSA aura asatyAmRSA ye do prakAra haiN| unameM satyAmRSA ke dasa aura asatyAmRSA ke bAraha bheda batAye gaye haiN| satyAmRSA bhASA vaha hai jo arddha satya ho aura asatyAmRSA vaha hai jisameM satya 131. (ka) Avazyakaniyukti, gAthA 7 (kha) vizeSAvazyakabhASya, gAthA 353 [62]
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura mithyA kA vyavahAra nahIM hotaa| anya dRSTi se liMga, saMkhyA, kAla, vacana Adi kI dRSTi se bhASA ke solaha prakAra batAye haiN| zarIra : eka ciMtana bArahaveM pada meM jIvoM ke zarIra ke sambandha meM ciMtana kiyA gayA hai| zarIra ke audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ye pAMca bheda haiN| 132 upaniSadoM meM AtmA ke pAMca koSoM kI carcA hai 1. annamayakoSa (sthUla zarIra, jo anna se banatA hai) 2. prANamayakoSa (zarIra ke antargata vAyutattva)3. manomaya-koSa (mana kI saMkalpa-vikalpAtmaka kriyA) 4. vijJAnamayakoSa (buddhi kI vivecanAtmaka kriyA) 5. AnandamayakoSa (Ananda kI sthiti)| 133 ina pAMca koSoM meM kevala annamayakoSa ke sAtha audArika zarIra kI tulanA kI jA sakatI hai| 134 audArika Adi zarIra sthUla haiM to kArmaNazarIra sUkSma zarIra hai| kArmaNazarIra ke kAraNa hI sthUla zarIra kI utpatti hotI hai| naiyAyikoM ne kArmaNazarIra ko avyakta zarIra bhI kahA hai| 135 sAMkhya prabhRti darzanoM meM avyakta sUkSma aura liMga zarIra jinheM mAnA gayA hai unakI tulanA kArmaNazarIra ke sAtha kI jA sakatI hai| 136 caubIsa daMDakoM meM kitane kitane zarIra haiM, isa para ciMtana kara yaha batAyA hai ki audArika se vaikriya aura vaikriya se AhAraka Adi zarIroM ke pradezoM kI saMkhyA adhika hone para bhI ve adhikAdhika sUkSma haiN| saMkSepa meM audArika zarIra sthUla pudgaloM se niSpanna rasAdi dhAtumaya zarIra hai| yaha zarIra manuSya aura tiryaJcoM meM hotA hai| vaikriya zarIra vaha hai jo vividha rUpa karane meM samartha ho, yaha zarIra nairayika tathA devoM kA hotA hai| vaikriyalabdhi se sampanna manuSyoM aura tiryaJcoM tathA vAyukAya meM bhI hotA hai| AhAraka zarIra vaha hai jo AhAraka nAmaka labdhivizeSa se niSpanna ho| taijasa zarIra vaha hai jisase tejolabdhi prApta ho, jisase upaghAta yA anugraha kiyA jA sake, jisase dIpti aura pAcana ho| kArmaNa zarIra vaha hai jo karmasamUha se niSpanna hai, dUsare zabdoM meM karmavikAra ko kArmaNa zarIra kaha sakate haiN| taijasa aura kArmaNa zarIra sabhI sAMsArika jIvoM meM hotA hai| bhAvapariNamana : eka cintana terahaveM pariNAmapada meM pariNAma ke saMbaMdha meM ciMtana hai| bhAratIya darzanoM meM sAMkhya Adi darzana pariNAmavAdI haiM to nyAya Adi kucha darzana pariNAmavAda ko svIkAra nahIM krte| jina darzanoM ne dharma aura dharmI kA abheda svIkAra kiyA hai ve pariNAmavAdI haiM aura jina darzanoM ne dharma aura dharmI meM atyanta bheda mAnA hai, ve apariNAmavAdI 132. bhagavatIsUtra 17 / 1 sUtra 592 133. (ka) paMcadazI 3.1 / 11 (kha) hindudharmakoza DaoN. rAjabali pANDeya 134. taittirIya-upaniSad, bhRguvallI , belavalakara aura rAnADe, -History of Indian Philosophy, 250 135. dve zarIrasya prakRtI vyaktA ca avyaktA c| tatra avyaktAyAH karmasamAkhyAtAyAH prakRterupabhogAt prkssyH| prakSINe ca karmaNi vidyamAnAni bhUtAni na zarIramutpAdayanti iti uppnno'pvrgH| -nyAyavArtika 3 / 2 / 68 136. sAMkhyakArikA 39-40, belavalakara aura rAnADe-History of Indian Philosophy, 358, 430 & 370 [63 ]
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| nityatA ke saMbaMdha meM bhAratIya darzanoM meM tIna prakAra ke vicAra haiM--sAMkhya, jaina aura vedAntiyoM meM rAmAnuja? ina tInoM ne pariNAmI-nityatA svIkAra kI hai| para sAMkhyadarzana ne prakRti meM pariNAmInityatA mAnI hai, puruSa meM kUTasthanityatA svIkAra kI hai| 137 naiyAyikoM ne sabhI prakAra kI nitya vastuoM meM kUTasthanityatA mAnI hai| dharma aura dharmI meM atyanta bheda svIkAra karane ke kAraNa pariNAmInityatA ke siddhAnta ko unhoMne mAnya nahIM kiyaa| bauddhoM ne kSaNikavAda svIkAra kiyA hai| kSaNikavAda svIkAra karane para bhI unhoMne punarjanma ko svIkAra kiyA hai| unhoMne santati-nityatA ke rUpa ke nityatA kA tRtIya prakAra svIkAra kiyA hai| __ prajJApanA ke prastuta pada meM jainadRSTi se jIva aura ajIvoM donoM ke pariNAma pratipAdita kie haiN| jisase spaSTa hai ki sAMkhyadarzana mAnya puruSakUTasthavAda jainoM ko amAnya hai| pahale jIva ke pariNAmoM ke bheda-prabhedoM ko pratipAdita kara naraka Adi caubIsa daNDakoM meM pariNAmoM kA vicAra kiyA gayA hai| usake pazcAt ajIva ke pariNAmoM kI parigaNanA kI gaI hai| yahA~ para vizeSa rUpa se dhyAna dene kI bAta yaha hai ki ajIva meM kevala pudgala ke pariNAmoM kI hI carcA kI gaI hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi arUpI ajIva dravyoM ke pariNAmoM kI carcA nahIM hai| AgamaprabhAvaka puNyavijaya jI mahArAja va paMDita dalasukha mAlavaNiyA Adi ne prajJApanA (zrI mahAvIra vidyAlaya, baMbaI prakAzana) kI prastAvanA meM isa saMbaMdha meM vizeSa carcA kI hai, vaha carcA jJAnavarddhaka hai, ataH hama jijJAsuoM ko usake par3hane kA sUcana karate haiN| yahA~ para pariNAma kA artha paryAya athavA bhAvoM kA pariNamana hai| kaSAya : eka ciMtana caudahaveM pada kA nAma kaSAyapada hai| kaSAya jainadarzana kA pAribhASika zabda hai| jo jIva ke zuddhopayoga meM malInatA utpanna karatA hai, vaha kaSAya hai|138 kaSa kA artha hai kuredanA, khodanA aura kRSi krnaa| jisase karmoM kI kRSi lahalahAtI ho vaha kaSAya hai| kaSAya ke pakate hI sukha aura duHkha rUpI phala nikala Ate haiM kaSAya zabda kaSaile rasa kA bhI dyotaka hai| jisa prakAra kaSAya rasa pradhAna vastu ke sevana se annaruci nyUna hotI hai, vaise hI kaSAyapradhAna jIvoM meM mokSAbhilASA kramazaH kama ho jAtI hai| kaSAya vaha hai jisase samatA, zAnti aura saMtulana naSTa ho jAtA hai|39 kaSAya eka prakAra kA prakampana hai, uttApa hai aura Avarta hai, jo caitanyopayoga meM vikSobha utpanna karatA hai| krodha-mAna-mAyA-lobha ina cAroM ko eka zabda meM kahA jAe to vaha kaSAya hai| kaSAya mana kI mAdakatA hai| kaSAya kI tulanA Avarta se kI gaI hai para krodha ke Avarta se mAna kA Avarta bhinna hai aura mAna ke Avarta se mAyA kA Avarta bhinna hai| krodha kA Avarta kharAvarta hai| kharAvarta sAgara meM hone vAle tIkSNa Avarta ke sahaza hai| mAna kA Avarta unnatAvarta hai| isa Avarta se prerita manodazA pahADa kI coTI ko apane bahAva meM ur3A le jAne vAlI teja pavana ke sadRza hai| abhimAnI dUsaroM ko miTAkara apane-Apake astitva kA anubhava karatA hai| mAyA gUDhAvarta ke sadRza hai| mAyAvI kA mana ghumAvadAra hotA 137. dvayI ceyaM nityatA kUTasthanityatA pariNAminityatA c| tatra kUTasthanityatA purusssy| pariNAminityatA guNAnAm / -pAtaJjalabhASya 4 , 33 138. prajJApanA pada 14 TIkA 139. annarucistambhanakRt kssaayH| -sthAnAMga TIkA [64]
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| isake vicAra gUDha hote haiM, vaha vicAroM ko chupAe rakhatA hai| lobha AbhiSAvarta hai, lobhI kA mAnasa kisI eka kendra ko mAnakara usake cAroM ora ghUmatA hai, jaise cIla Adi pakSI mAMsa ke cAroM ora ghUmate haiM, usake prApta nahIM hone taka unake mana meM zAnti nahIM hotii| isI prakAra kaSAya cakrAkAra hai jo cetanA ko ghumAtI rahatI hai| prastuta pada meM krodha-mAna-mAyA-lobha ye cAroM kaSAya caubIsa daNDakoM meM batAye gaye haiN| kSetra, vastu, zarIra aura upadhi ko lekara sampUrNa sAMsArika jIvoM meM kaSAya utpanna hotA hai| kitanI bAra jIva ko kaSAya kA nimitta milatA hai aura kitanI bAra binA nimitta ke bhI kaSAya utpanna ho jAtA hai| cAroM hI kaSAyoM ke taratamatA kI dRSTi se ananta stara hote haiM, tathApi AtmavikAsa ke ghAta kI dRSTi se unameM se pratyeka ke cAra-cAra stara haiM-anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura sNjvln| anantAnubaMdhI kaSAya ke udayakAla meM samyagdarzana prApta nahIM hotaa| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udayakAla meM aNuvrata kI yogyatA, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udayakAla meM mahAvrata kI yogyatA prApta nahIM hotI aura saMjvalana kaSAya ke udayakAla meM vItarAgatA utpanna nahIM hotii| ye cAroM prakAra ke kaSAya uttarottara, maMdamaMdatara hote haiM, sAtha hI Abhoganirvartita, aura anAbhoganirvartita, upazAnta aura anupazAnta, isa prakAra ke bheda bhI kie gae haiN| Abhoganirvartita kaSAya kAraNa upasthita hone para hotA hai tathA jo binA kAraNa hotA hai vaha anAbhoganivartita kahalAtA hai| ___ karmabaMdhana kA kAraNa mukhya rUpa se kaSAya hai| tInoM kAloM meM AThoM karmaprakRtiyoM ke cayana ke sthAna aura prakAra, 24 daMDaka ke jIvoM meM kaSAya ko hI mAnA gayA hai| sAtha hI upacaya, baMdha, udIraNA, vedanA aura nirjarA meM cAroM kaSAya hI mukhya rUpa se kAraNa batAye haiN| indriya : eka ciMtana __pandrahaveM pada meM indriyoM ke saMbaMdha meM do uddezakoM meM ciMtana kiyA gayA hai| prANI aura aprANI meM bheda rekhA khIMcane vAlA cihna indriya hai| AcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi meM indriya zabda kI paribhASA karate hue likhA hai--parama aizvarya ko prApta karane vAle AtmA ko indra aura usa indra ke liMga yA cihna ko indriya kahate haiM athavA jo jIva ko artha kI upalabdhi meM nimitta hotA hai vaha indriya hai athavA jo indriyAtIta AtmA ke sadbhAva kI siddhi kA hetu hai vaha indriya hai| athavA indra arthAt nAmakarma ke dvArA nirmita sparzana Adi ko indriya kahA hai|140 tattvArthabhASya, 141 tattvArthavArtika, 142 Avazyakaniyukti 43 Adi aneka granthoM meM isase milatI-julatI paribhASAyeM haiN| tAtparya yaha hai ki AtmA kI svAbhAvika zakti para karma kA AvaraNa hone ke kAraNa sIdhA AtmA 140. indatIti indraH AtmA, tasya jJasvabhAvasya tadAvaraNakSayopazame sati svayamarthAn gRhItumasamarthasya tadarthopalabdhinimittaM liGgaM tadindrasya linggmindriymityucyte| athavA lInamartha gamayatIti linggm| Atmana:sUkSmasyAstitvAdhigama linggmindriym| athavA indra iti nAmakamaucyate, tena sRSTamindriyamiti / sarvArthasiddhi1-14 141. tattvArthabhASya 2-15 142. tattvArthavArtika 2 / 15 / 1-2 143. Avazyakaniyukti, haribhadrIyA vRtti 918, pRSTha 398 [65 ]
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ se jJAna nahIM ho sakatA, isalie kisI mAdhyama kI AvazyakatA hotI hai aura vaha mAdhyama indriya hai| ataeva jisakI sahAyatA se jJAna lAbha ho sake vaha indriya hai| indriyA~ pAMca haiM--sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura shrotr| inake viSaya bhI pAMca haiM--sparza, rasa, gaMdha, rUpa aura shbd| isalie indriya ko pratiniyata arthagrAhI kahA jAtA hai|144 pratyeka indriya, dravyendriya aura bhAvendriya rUpa se do-do prakAra kI hai|145 pudgala kI AkRtivizeSa dravyendriya hai aura AtmA kA pariNAma bhAvendriya hai| dravyendriya ke nirvRtti aura upakaraNa ye do bheda haiN|146 indriyoM kI vizeSa AkRti nirvRtti-dravyendriya hai| nirvRtti-dravyendriya kI bAhya aura Abhyantarika paudgalika zakti hai, jisake abhAva meM AkRti ke hone para bhI jJAna honA saMbhava nahIM hai; vaha upakaraNa dravyendriya hai| bhAvendriya bhI labdhi aura upayoga rUpa se do prakAra kI hai|147 jJAnAvaraNakarma Adi ke kSayopazama se prApta hone vAlI jo Atmika zaktivizeSa hai, vaha labdhi hai| labdhi prApta hone para AtmA eka vizeSa prakAra kA vyApAra karatI hai, vaha vyApAra upayoga hai| prathama uddezaka meM caubIsa dvAra aura dUsare meM bAraha dvAra haiM / indriyoM kI carcA caubIsa daNDakoM meM kI gaI hai| jIvoM meM indriyoM ke dvArA avagrahaNa-pariccheda, avAya, IhA aura avagraha-artha aura vyaMjana donoM prakAra se caubIsa daNDakoM meM nirUpaNa kiyA gayA hai| cakSurindriya ko chor3akara zeSa cAra indriyoM se vyaMjanAvagraha hotA hai| arthAvagraha cha: prakAra kA hai| vaha pAMca indriya aura chaThe noindriya-mana se hotA hai| isa prakAra indriyoM ke dravyendriya aura bhAvendriya do bheda kie haiN| dravyendriya pudgalajanya hone se jar3a rUpa hai aura bhAvendriya jJAna rUpa hai| isalie vaha cetanA zakti kA paryAya hai| dravyendriya aMgopAMga aura nirmANa nAmakarma ke udaya se prApta hai| indriyoM ke AkAra kA nAma nirvRtti hai| vaha nivRtti bhI bAhya rUpa se do prakAra kI hai| indriya ke bAhya AkAra ko bAhyanirvRtti aura Abhyantara AkRti ko AbhyantaranirvRtti kahate haiN| bAhya bhAga talavAra ke sadRza hai aura Abhyantara bhAga talavAra kI teja dhAra ke sadRza hai jo bahuta hI svaccha paramANuoM se nirmita hai| prajJApanA kI TIkA meM Abhyantara nirvRti kA svarUpa pudgalamaya batAyA hai148 to AcArAMga-vRtti meM usakA svarUpa cetanAmaya batAyA hai|149 yahA~ yaha smaraNa rakhanA hogA ki tvacA kI AkRti vibhinna prakAra kI hotI hai kintu usake bAhya aura Abhyantara AkAra meM pRthaktA nahIM hai| prANI kI tvacA kA jisa prakAra kA bAhya AkAra hotA hai vaisA hI Abhyantara AkAra bhI hotA hai, para anya cAra indriyoM ke saMbaMdha meM aisA nahIM hai| una indriyoM kA bAhya AkAra aura Abhyantara AkAra alaga-alaga hai| jaise--kAna kI Amyantara AkRti kadambapuSpa ke sadRza, AMkha kI 144. pramANamImAMsA 1 / 2 / 21-23 145. sarvArthasiddhi 2/16/179 146. nirvRtyupakaraNe drvyendriym| -tattvArthasUtra 2/17 147. labbyupayogau bhaavendriym|-tttvaarthsuutr 2/18 148. prajJApanAsUtra, indriyapada, TIkA pRSTha 294/1 149. AcArAMgavRtti, pRSTha 104 [66]
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Abhyantara AkRti masUra ke dAne ke sadRza, nAka kI Abhyantara AkRti atimuktaka ke phUla ke sadRza tathA jIbha kI AkRti chure ke samAna hotI hai| para bAhyAkAra sabhI meM pRthak-pRthak dRggocara hote haiN| manuSya, hAthI, ghor3e, pakSI Adi ke kAna, AMkha, nAka, jIbha Adi ko dekha sakate haiN| AbhyantaranirvRtti kI viSayagrahaNazakti upakaraNendriya hai| tattvArthasUtra,150 vizeSAvazyakabhASya,151 lokaprakAza152 prabhRti granthoM meM indriyoM para vizeSarUpa se vicAra kiyA gayA hai| prajJApanA meM indriyopacaya, indriyanirvartana, indriyalabdhi, indriyopayoga Adi dvAroM se dravyendriya aura bhAvendriya kI caubIsa daNDakoM meM vicAraNA kI gaI hai| prayoga : eka cintana solahavA~ prayogapada hai| mana, vacana, kAyA ke dvArA AtmA ke vyApAra ko yoga kahA gayA hai tathA usI yoga kA varNana prastuta pada meM prayoga zabda se kiyA gayA hai, yaha AtmavyApAra isalie kahA jAtA hai ki AtmA ke abhAva meM tInoM kI kriyA nahIM ho sktii| AcArya akalaMkadeva ne tInoM yogoM ke bAhya aura Amyantara kAraNa batAkara usakI vyAkhyA kI hai| saMkSepa meM vaha isa prakAra hai-bAhya aura Abhyantara kAraNoM se manana ke abhimukha AtmA kA jo pradezaparispandana hai vaha manoyoga kahalAtA hai| manovargaNA kA Alambana bAhya kAraNa hai| vIryAntarAyakarma kA kSaya, kSayopazama tathA noindriyAvaraNakarma kA kSaya-kSAyopazama isakA Abhyantara kAraNa hai| bAhya aura Abhyantara kAraNa-janya bhASAbhimukha AtmA kA pradezaparispanda vacanayoga hai| vacanavargaNA kA Alambana bAhya kAraNa hai aura vIryAntarAyakarma kA kSaya-kSayopazama tathA matijJAnAvaraNa aura akSarazrutajJAnAvaraNa Adi karma kA kSayopazama Abhyantara kAraNa hai| bAhya aura Abhyantara kAraNa se utpanna gamana Adi viSayaka AtmA kA pradezaparispandana kAyayoga hai| kisI bhI prakAra kI zarIravargaNA kA Alambana isakA bAhya kAraNa hai| vIryAntarAyakarma kA kSaya-kSayopazama isakA Abhyantara kAraNa hai| yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhie ki terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM vIryAntarAyakarma kA kSaya, jo Abhyantara kAraNa hai vaha donoM hI guNasthAnoM meM samAna hai kintu vargaNA kA AlambanarUpa bAhya kAraNa samAna nahIM hone se terahaveM guNasthAna meM yogavidhi hotI hai kintu caudahaveM meM nhiiN|153 yahA~ eka prazna yaha bhI udbuddha hotA hai ki manoyoga aura vacanayoga meM kisI na kisI prakAra kA kAyayoga kA Alambana hotA hI hai| isalie kevala eka kAyayoga kA mAnanA paryApta hai| uttara meM nivedana hai--manoyoga aura vacanayoga meM kAyayoga kI pradhAnatA hai| jaba kAyayoga manana karane meM sahAyaka banatA hai, taba manoyoga hai aura jaba kAyayoga bhASA bolane meM sahayogI banatA hai, taba vaha vacanayoga kahalAtA hai| vyavahAra kI dRSTi se kAyayoga ke hI ye 150. tattvArthasUtra, adhyAya 2, sUtra 17/18 151. vizeSAvazyakabhASya tathA vibhinna vattiyA~ gAthA 2993-3003 152. lokaprakAza, sarga 3, zloka 464 se Age 153. tattvArthasUtra rAjavArtika 6/1/10. [67 ]
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIna prakAra haiN| jo pudgala mana banane ke yogya haiM, unheM manovargaNA ke pudgala kahA gayA hai, jaba ve mana ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM taba unheM dravya - mana kahate haiM / zvetAmbaraparamparA ke anusAra dravyamana kA zarIra meM koI sthAnavizeSa nahIM hai, vaha sampUrNa zarIra meM vyApta hai| digambaraparamparA kI dRSTi se dravyamana kA sthAna hradaya hai aura usakA AkAra kamala ke sadRza hai| bhASAvargaNA ke pudgala jaba vacana rUpa meM pariNata hote haiM to ve vacana kahalAte haiM / audArika aura vaikriya Adi zarIra vargaNAoM ke pudgaloM se jo yoga pravartamAna hotA hai, vaha kAyayoga hai| 154 isa prakAra Alambanabheda se yoga ke tIna prakAra haiM / jainadRSTi se mana, vacana aura kAyA ye tInoM pudgalamaya haiM aura pudgala kI jo svAbhAvika gati hai vaha AtmA ke binA bhI usameM ho sakatI hai para jaba pudgala mana, vacana aura kAyA ke rUpa meM pariNata hoM taba AtmA ke sahayoga se jo viziSTa prakAra kA vyApAra hotA hai vaha apariNata meM asaMbhava hai| pudgala kA mana Adi rUpa meM pariNamana honA bhI AtmA ke karmAdhIna hI hai / isalie usake vyApAra ko AtmavyApAra kahA hai / mana, vacana aura kAyA ke prayoga ke pandraha prakAra batAye haiM, jo nimnalikhita haiM - 1. satyamanaHprayoga 2. asatyamana: prayoga 3. satyamRSAmana: prayoga 4. asatyAmRSAmanaHprayoga 5. satyavacanaprayoga 6. asatyavacanaprayoga 7. satyamRSAvacanaprayoga 8. asatyAmRSAvacanaprayoga 9. audArikakAyaprayoga 10. audArikamizrakAyaprayoga 11. vaikriyakAyaprayoga 12. vaikriyamizrakAyaprayoga 13. AhArakakAyaprayoga 14. AhArakamizrakAyaprayoga 15. kArmaNakAyaprayoga | prajJApanA kI TIkA meM AcArya malayagiri ne ina pandraha prayoga ke bhedoM meM tejasakAyaprayoga kA nirdeza na hone se kArmaNa ke sAtha taijasa ko milAkara taijasakArmaNazarIraprayoga kI carcA kI hai / 155 ina pandraha prayogoM kI jIva meM aura vizeSa rUpa se caubIsa daNDakoM meM yojanA batAI hai| prayoga ke vivecana ke pazcAt isa pada meM gatiprapAta kA bhI nirUpaNa hai| usake pAMca prakAra batAye haiM-- prayogagati, tatgati, bandhanachedanagati, upapAtagati aura vihAyogati / inake bhI avAntara aneka bheda-prabheda haiN|. lezyA : eka vizleSaNa satrahavAM lezyApada hai| lezyA eka prakAra kA paudgalika paryAvaraNa hai| jIva se pudgala aura pudgala jIva prabhAvita hote haiN| jIva ko prabhAvita karane vAle pudgaloM ke aneka samUha haiM / unameM se eka samUha kA nAma lezyA hai| uttarAdhyayana bRhadvRtti meM lezyA kA artha ANavika AbhA, krAnti, prabhA yA chAyA kiyA hai|156 digambaraparamparA ke AcArya zivArya ne lezyA use kahA hai jo jIva kA pariNAma chAyApudgaloM se prabhAvita hotA hai / 157 prAcIna jaina vAGmaya meM zarIra ke varNa, ANavika AbhA aura usase prabhAvita hone vAle 154. darzana aura ciMtana (hindI) pRSTha 309 - 311 - paMDita sukhalAla jI 155. prajJApanATIkA patra 319 - AcArya malayagiri 156. lezayati--zleSayatIvAtmani janayanAnIti lezyA atIva cakSurAkSepikA snigdhadIptarUpA chAyA / [ 68 ] - bRhadvRtti, patra 650
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra ina tInoM arthoM meM lezyA zabda vyavahata huA hai| zarIra ke varNa aura ANavika AbhA dravyalezyA haiM158 to vicAra bhAvalezyA haiN|159 vibhinna granthoM meM lezyA kI vibhinna paribhASAyeM prApta hotI haiN| prAcIna paMcasaMgraha, 160 dhavalA, 161 gommaTasAra, 162 Adi meM likhA hai ki jIva jisake dvArA apane ko puNya pApa se lipta karatA hai, vaha lezyA hai| tattvArthavArtika 163 paMcAstikAya, 164 Adi granthoM ke anusAra kaSAya ke udaya se anuraMjita yogoM kI pravRtti lezyA hai| sthAnAMga-abhayadevavRtti, 165 dhyAnazataka, 166 prabhRti granthoM meM likhA hai jisake dvArA prANI karma se saMzliSTa hotA hai usakA nAma lezyA hai| kRSNa Adi dravya kI sahAyatA se jo jIva kA pariNAma hotA hai vaha lezyA hai| yoga pariNAma lezyA hai|167 uparyukta paribhASAoM ke anusAra lezyA se jIva aura karma ke pudgaloM kA saMbaMdha hotA hai, karma kI sthiti niSpanna hotI hai aura karma kA udaya hotA hai| AtmA kI zuddhi aura azuddhi ke sAtha lezyA kA saMbaMdha hai| paudgalika lezyA kA mana kI vicAradhArA para prabhAva par3atA hai aura mana kI vicAradhArA kA lezyA para prabhAva par3atA hai| jisa prakAra kI lezyA hogI vaisI hI mAnasika pariNati hogii| kitane hI mUrdhanya manISiyoM kA yaha mantavya hai ki kaSAya kI maMdatA se adhyavasAya meM vizuddhi hotI hai aura adhyavasAya kI vizuddhi se lezyA kI zuddhi hotI hai|168 jiMsa paribhASA ke anusAra yogapravRtti lezyA hai, usa dRSTi se terahaveM guNasthAna taka bhAvalezyA kA sadbhAva hai aura jisa paribhASA ke anusAra kaSAyodaya-anuraMjita yogapravRtti lezyA hai, usa dRSTi se dasaveM guNasthAna paryanta hI lezyA hai| ye donoM paribhASAyeM apekSAkRta hone se eka-dUsare ke viruddha nahIM haiN| jahA~ yogapravRtti ko lezyA kahA hai, vahA~ para prakRti aura pradezabandha ke nimittabhUta pariNAma lezyA ke rUpa meM 157. jaha bAhiralessAo, kiNhAdIo havaMti purisss| abbhantaralessAo, taha kiNhAdIya purisss||-muulaaraadhnaa, 711907 158. (ka) gommaTasAra, jIvakANDa gAthA, 494 (kha) uttarAdhyayananiyukti, gAthA 539 159. uttarAdhyayananiyukti, gAthA 540 160. prAcIna paMcasaMgraha 1-142 161. dhavalA, pu. 1, pR. 150 162. gommaTasAra, jIvakANDa 489 163. tattvArthavArtika 2, 6, 8 164. paMcAstikAya jayasenAcArya vRtti 140 165. lizyate prANI karmaNA yayA sA lezyA sthAnAMga abhayadevavRtti 51, pR. 31 166. kRSNAdi dravyasAcivyAt pariNAmo ya aatmnH| sphaTikasyeva tatrAyaM lezyAzabdaH pryjte||-dhyaanshtk haribhadrIyAvatti 14 167. uttarAdhyayana bRhadvRtti patra 650 168. (ka) lessAsodhI ajjhavasANavisodhie hoI jnss| ajjhavasANavisodhI, maMdalesAyassa nnaadvvaa||-muulaaraadhnaa 1 / 1911 . (kha) antarvizuddhito jantoH zuddhiH sampadyate bhiH| bAhyo hi zudhyate doSaH sarvamantaradoSataH // -mUlArAdhanA (amitagati), 7 / 1967 [69 ]
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivakSita haiM aura jahA~ kaSAyodaya se anuraMjita yoga kI pravRtti ko lezyA kahA hai, vahA~ sthiti, anubhAga Adi cAroM bandha ke nimittabhUta pariNAma lezyA rUpa meM vivakSita haiN|169 prastuta pada meM chaH uddezaka haiN| prathama uddezaka meM nAraka Adi caubIsa daNDakoM ke sambandha meM AhAra, zarIra, zvAsocchvAsa, karma, varNa, lezyA, vedanA, kriyA Ayu Adi kA varNana hai| jina nAraka jIvoM ke zarIra kI avagAhanA bar3I hai unameM AhAra Adi bhI adhika hai| nArakoM meM uttarottara avagAhanA bar3hatI hai| prathama naraka kI apekSA dvitIya meM aura dvitIya se tRtIya meM, para devoM meM isase ulTA krama hai| vahAM para uttarottara avagAhanA kama hotI hai aura AhAra kI mAtrA bhii| AhAra kI mAtrA adhika honA duHkha kA hI kAraNa hai| duHkhI vyakti adhika khAtA hai, sukhI km| salezya jIvoM kI apekSA nAraka Adi caubIsa daNDakoM meM samaviSama AhAra Adi kI carcA hai| dvitIya uddezaka meM lezyA ke kRSNa, nIla, kApota, teja, padma, zukla ye chaH bheda batAkara naraka Adi cAra gatiyoM ke jIvoM meM kitanI-kitanI lezyAyeM hotI haiM isakA vistAra se nirUpaNa hai| apekSA dRSTi se lezyA alpabahutva kA bhI cintana isameM kiyA gayA hai| sAtha hI 24 daNDaka ke jIvoM ko lekara lezyA kI apekSA se Rddhi ke alpa aura bahutva ke sambandha meM prakAza DAlA hai| tRtIya uddezaka meM janma aura mRtyu kAla kI lezyA sambandhI carcA hai| amaka-amaka lezyA vAle jIvoM ke avadhijJAna kI viSaya-maryAdA para bhI prakAza DAlA gayA hai| caturtha uddezaka meM eka lezyA kA dUsarI lezyA meM pariNamana hone para usake varNa,rasa,gaMdha, sparza kisa prakAra parivartita hote haiM, isakI vistRta carcA hai| lezyAoM ke vividha pariNAma, unake pradeza, avagAhanA, kSetra aura sthAna kI apekSA se alpabahutva dravya aura pradeza ko lekara kiyA gayA hai| pAMcaveM uddezaka meM eka lezyA kA dUsarI lezyA meM deva-nAraka kI apekSA se pariNamana nahIM hotA, yaha batAyA hai| chaThe uddezaka meM vividha kSetroM meM rahe hue manuSya aura manuSyanI kI apekSA se cintana kiyA gayA hai| yaha smaraNa rakhanA hogA ki jo lezyA mAtA-pitA meM hotI hai vahI lezyA putra aura putrI meM bhI ho, yaha niyama nahIM hai| ___ jIva ko lezyA kI prApti ke pazcAt antarmuhUrta vyatIta ho jAne para tathA antarmuhUrta zeSa raha jAne para jIva paraloka meM janma grahaNa karatA hai, kyoMki mRtyukAla meM AgAmI bhava kI aura utpattikAla meM usI lezyA kA antarmuhUrta kAla taka honA Avazyaka hai| jIva jisa lezyA meM maratA hai, agale bhava meM usI lezyA meM janma letA hai|170 uttarAdhyayana meM kisa kisa lezyA vAle jIva ke kisa kisa prakAra ke adhyavasAya hote haiM tathA bhagavatI meM lezyAoM ke dravya aura bhAva ye bheda kie gae haiN| para prajJApanA kA lezyApada bahuta hI vistRta hone para bhI usameM usakI paribhASA evaM dravya aura bhAva Adi bAtoM kI kamI hai| isa kamI ke sambandha meM AgamaprabhAvaka puNyavijayajI mahArAja kA yaha mAnanA hai ki yaha isa Agama kI prAcInatA kA pratIka hai| 169. jogapauttI lessA, kasAyaudayANuraMjiyA hoi| ___ tatto doNNaM kajaM, baMdhacaukkaM samuddiThaM // 489 // -go. jIvakANDa 170. jallesAI davvAiM AyaittA kAlaM karei, tallesesu uvvjji| [70]
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyasthiti : eka vivecana __ aThArahaveM pada kA nAma kAyasthiti hai| isameM jIva aura ajIva donoM apanI apanI paryAya meM kitane kAla taka rahate haiM, isa para cintana kiyA gayA hai| caturtha sthitipada aura isa pada meM antara yaha hai ki sthitipada meM to 24 daNDakoM meM jIvoM kI bhavasthiti arthAt eka bhava kI apekSA se AyuSya kA vicAra hai jabaki isa pada meM eka jIva marakara satata usI paryAya meM janma letA rahe to aise saba bhavoM kI paramparA kI kAla-maryAdA athavA una sabhI bhavoM meM AyuSya kA kula jor3a kitanA hogA? sthitipada meM to kevala eka bhava kI Ayu kA hI vicAra hai jabaki prastuta pada meM dharmAstikAya, adharmAstikAya, pudgalAstikAya Adi ajIva dravya, jo kAya ke rUpa meM jAne jAte haiM, unakA usa rUpa meM rahane ke kAla kA arthAt sthiti kA bhI vicAra kiyA gayA hai| isameM jIva, gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, saMyata, upayoga, AhAra, bhASaka, paritta, paryApta, sUkSma, saMjJI, bhava (siddhi), asti (kAya), carima kI apekSA se kAyasthiti kA varNana hai| vanaspati kI kAyasthiti 'asaMkhejjA poggalapariyaTTA' batAI hai| isakA tAtparya yaha hai ki koI bhI vanaspati kA jIva anAdi kAla se vanaspatirUpa meM nahIM raha sktaa| usa jIva ne vanaspati ke atirikta anya bhava kiye hone caahie| isase yaha spaSTa hai prajJApanA ke racayitA AcArya zyAma ke samaya taka vyavahArarAzi-avyavahArarAzi kI kalpanA paidA nahIM huI thii| vyavahArarAzi-avyavahArarAzi kI kalpanA dArzanika yuga kI dena hai| yahI kAraNa hai ki prajJApanA kI TIkA meM vyavahArarAzi aura avyavahArAzi. ye do bheda vanaspati ke kie gaye haiM aura nigoda ke jIvoM ke svarUpa kA varNana hai| mAtA marudevI kA jIva anAdi kAla se vanaspati meM thA; isakA ullekha TIkA meM kiyA gayA hai|171 isa pada meM aneka jJAtavya viSayoM para carcA kI gaI hai| TIkAkAra malayagiri ne mUla sUtra meM AI huI aneka bAtoM kA spaSTIkaraNa TIkA meM kiyA hai| unnIsavA~ samyaktvapada hai| isameM jIvoM ke caubIsa daNDakoM meM samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi ke sambandha meM vicAra karate hue batAyA hai ki samyag-mithyAdRSTi kevala paMcendriya hotA hai aura ekendriya mithyAdRSTi hI hotA hai| dvIndriya se lekara caturindriya taka samyagmithyAdRSTi nahIM hote| SaTkhaNDAgama meM asaMjJI paMcendriya ko mithyAdRSTi hI kahA hai| samyagdRSTi aura mithyAdRSTi dvIndriya se lekara paMcendriya taka hote haiN| samyaktva se tAtparya hai--vyavahAra se jIvAdi kA zraddhAna aura nizcaya se AtmA kA zraddhAna hai|172 jIva-ajIva Adi nau padArtha haiN| una paramArthabhUta padArthoM ke sadbhAva kA upadeza se athavA nisarga se hone vAle zraddhAna ko samyaktva jAnanA caahie|173 171. prajJApanA TIkA patra 379 / 385 172. jIvAdIsadahaNaM sammattaM jiNavarehiM paNNattaM / vavahArA Nicchayado appANaM havaI sammattaM // -darzanAprAbhRta, 20 173. jIvA'jIvA ya baMdho ya, puna-pAvA''savo thaa| saMvaro NijjarA mokkho, saMtee tahiyA nv|| tahiyANaM tu bhAvANaM sabbhAve uvesnnN| bhAveNa saddahaMtassa, sammattaM taM viyAhiyaM-uttarAdhyayana 28 / 14-15 [71 ]
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ antakriyA : eka cintana bIsa pada kA nAma antakriyA hai| mRtyu hone para jIva kA sthUla zarIra yahIM para raha jAtA hai para taijasa aura kArmaNa, jo sUkSma zarIra haiM, usake sAtha rahate haiN| kArmaNazarIra ke dvArA hI phira sthUla zarIra niSpanna hotA hai| ataH sthUla zarIra ke eka bAra chUTa jAne ke bAda sUkSma zarIra rahane ke kAraNa janma-maraNa kI paramparA kA anta nahIM hotaa| jaba sUkSma zarIra naSTa ho jAte haiM to bhavaparamparA kA bhI anta ho jAtA hai| antakriyA kA artha hai janma-maraNa kI paramparA kA anta krnaa| bhava kA anta karane vAlI kriyA antakriyA hai| yaha kriyA do arthoM meM vyavahata haI hai-navIna bhava athavA mokSa. dasare zabdoM meM yahA~ para mokSa aura maraNa donoM arthoM meM antakriyA zabda kA prayoga huA hai| sthAnAMga meM bharata gajasukumAla, sanatkumAra aura mAtA marudevI kI jo antakriyA batAI gaI hai, vaha janma-maraNa kA anta kara mokSa prApta karane kI kriyA hai| ve AtmA evaM zarIra Adi se utpanna kriyAoM kA anta kara akriya bana ge|74 prastuta pada meM antakriyA kA vicAra jIvoM ke naraka Adi caubIsa daNDakoM meM kiyA gayA hai| yaha bhI batAyA gayA hai ki sirpha mAnava hI antakriyA yAnI mukti prApta kara sakate haiN| isakA varNana dasa dvAroM ke dvArA kiyA gayA hai| avagAhanA-saMsthAna : eka cintana - ikkIsavA~ avagAhanAsaMsthAna' pada hai| isa pada meM jIvoM ke zarIra ke bheda, saMsthAna-AkRti, pramANazarIra kA mApa, zarIranirmANa ke lie pudgaloM kA cayana, jIva meM eka sAtha kaunase zarIra hote haiM? zarIroM ke dravyoM aura pradezoM kA alpa-bahutva aura avagAhanA kA alpa-bahutva ina sAta dvAroM se zarIra ke sambandha meM vicAraNA kI gaI hai| gati Adi aneka dvAroM se pUrva meM jIvoM kI vicAraNA huI hai, para unameM zarIradvAra nahIM hai| yahA~ para prathama vidhidvAra meM zarIra ke pAMca bhedoM -audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa kA varNana karane ke pazcAt audArika Adi zarIroM ke bhedoM kI carcA hai| audArikazarIradhArI ekendriya Adi meM kaunasA saMsthAna hai, unakI avagAhanA kitanI hai? eka jIva meM eka sAtha kitane-kitane zarIra sambhava haiM? zarIra ke dravya-pradezoM kA alpabahutva, zarIra kI avagAhanA kA alpabahutva Adi ke sambandha meM vistAra se carcA hai| kriyA : eka cintana bAIsavA~ kriyApada hai| prAcIna yuga meM sukRta-duSkRta, puNya-pApa, kuzala-akuzala karma ke lie kriyA zabda vyavahRta hotA thA aura kriyA karane vAloM ke lie kriyAvAdI zabda kA prayoga kiyA jAtA thaa| Agama va pAlI-piTakoM meM prastuta artha meM kriyA kA prayoga aneka sthaloM para huA hai|175 prastuta pada meM kriyA-karma kI vicAraNA kI gaI hai| karma arthAt vAsanA yA saMskAra, jinake kAraNa punarjanma hotA hai| jaba hama AtmA ke janma-janmAntara kI kalpanA karate haiM taba usake kAraNa-rUpa karma kI vicAraNA anivArya ho jAtI hai| 174. sthAnAMga, sthAna 41 175. dIghanikAya sAmaJjaphalasutta [72]
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra aura buddha ke samaya kriyAvAda zabda karma ko mAnane vAloM ke lie pracalita thA / isalie kriyAvAda aura -- karmavAda donoM zabda eka-dUsare ke paryAyavAcI ho gae the| usake bAda kAlakrama se kriyAvAda zabda ke sthAna para karmavAda hI pracalita ho gayA / isakA eka kAraNa yaha bhI hai ki karma- vicAra kI sUkSmatA jyoM-jyoM bar3hatI gaI tyoM-tyoM vaha kriyA- vicAra se dUra bhI hotA gayA / yaha kriyAvicAra karmavicAra kI pUrva bhUmikA ke rUpa meM hamAre samakSa upasthita hai / prajJApanA meM kriyApada, sUtrakRtAGga meM kriyAsthAna 177 aura bhagavatI 178 meM aneka prasaMgoM para kriyA aura kriyAvAda kI carcA kI gaI hai| isase jJAta hotA hai usa samaya kriyA kI carcA kA kitanA mahattva thA / prastuta pada meM vibhinna dRSTiyoM se kriyA para cintana hai / kriyA kA sAmAnya artha pravRtti hai, para yahA~ vizeSa pravRtti ke artha meM kriyA zabda vyavahata huA hai| kyoMki vizva meM aisI koI vastu nahIM jisameM kriyAkAritva na ho / vastu vahI hai jisameM artha-kriyA kI kSamatA ho, jisameM artha-kriyA kI kSamatA nahIM vaha avastu hai / isalie hara eka vastu meM pravRtti to hai hI, para yahA~ vizeSa pravRtti ko lekara hI kriyA zabda kA prayoga huA hai / kriyA ke kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI, pAritApanikI, prANAtipAtakI, ye pAMca prakAra batAe haiN| kriyA ke jo ye pAMca vibhAga kie gae haiM ve hiMsA aura ahiMsA ko lakSya meM rakhakara kie gae haiN| ina pAMcoM kriyAoM meM aThAraha pApasthAna prANatipAta, mRSAvAda, adattAdAna Adi samAviSTa ho jAte haiN| tIsare rUpa meM kriyA ke pA~ca prakAra batAe haiM - AraMbhiyA, pAriggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhAna tathA micchAdaMsaNavattiyA / ye pAMca kriyAeM bhI aThAraha pApasthAnoM meM samAviSTa ho jAtI haiM / yahA~ para kisake dvArA kaunasI kriyA hotI hai, yaha bhI batAyA hai| udAharaNa ke rUpa meM - prANAtipAta se hone vAlI kriyA SaTjIvanikAya ke sambandha meM hotI hai| naraka Adi caubIsa daNDakoM ke jIva chaha prakAra kA prANAtipAta karate haiM / mRSAvAda sabhI dravyoM ke sambandha meM kiyA jAtA hai / jo dravya grahaNa kiyA jAtA hai usake sambandha meM adattAdAna hotA hai / rUpa aura rUpa vAle dravyoM ke sambandha meM maithuna hotA hai / parigraha sarvadravyoM ke viSaya meM hotA hai / prANAtipAta Adi kriyAoM ke dvArA karma kI kitanI prakRtiyoM kA bandha hotA hai, isa sambandha meM carcA - vicAraNA kI gaI hai| 1 sthAnAMga 179 meM vistAra ke sAtha kriyAoM ke bheda-prabhedoM kI carcA hai / vahA~ jIvakriyA, ajIvakriyA aura phira unake bheda, upabheda -- kula bahattara kahe gae haiM / sUtrakRtAGga 180 meM teraha kriyAsthAna batAe haiM to tattvArthasUtra181 meM paccIsa kriyAoM kA nirdeza hai / bhagavatI 182 meM bhI aneka sthaloM meM kriyAoM kA varNana milatA hai| una sabhI ke sAtha prajJApanA ke prastuta kriyApada kI tulanA kI jA sakatI hai / 177. sUtrakRtAMGga 111 // 1 178. bhagavatI 30 - 1 179. sthAnAGga, pahalA sthAna, sUtra 4, dvitIya sthAna, sUtra 2-37 180. sUtrakRtAGga 2 / 2 / 2 181. avratakaSAyendriyakriyAH paJcacatuH paJca paJcaviMzatisaMkhyA:pUrvasya bhedAH / - tattvArthasUtra 6/6 182. bhagavatI zataka 1, uddezaka 2, zataka 8, uddezaka 4, zataka 3, uddezaka 3 [ 73 ]
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmasiddhAnta : eka cintana teIsa se lekara sattAIsaveM pada taka ke karmaprakRti, karmabandha, karmabandha-veda, karmaveda-bandha, karmavedavedaka, ina pAMca padoM meM karma sambandhI vicAraNA kI gaI hai| karma siddhAnta bhAratIya cintakoM ke cintana kA navanIta hai| vastutaH Astika darzanoM kA bhavya-bhavana karmasiddhAnta para hI AdhRta hai| bhale hI karma ke svarUpa-nirNaya ke sambandha meM mataikya na ho, para sabhI cintakoM ne AdhyAtmika utkarSa ke lie karma-mukti Avazyaka mAnI hai| yahI kAraNa hai ki sabhI dArzanikoM ne karma ke sambandha meM ciMtana kiyA hai| parantu jainadarzana kA karma saMbaMdhI cintana bahuta hI sUkSmatA ko lie hue hai| isa virAT vizva meM vividha prakAra ke prANiyoM meM dRggocara viSamatAoM kA mUla karma hai| jainadarzana ne karma ko kevala saMskAramAtra hI nahIM mAnA apitu vaha eka vastubhUta padArtha hai jo rAga-dveSa kI kriyA se AkRSTa hokara jIva ke sAtha baMdha jAtA haiN| vaha padArtha jIvapradeza ke kSetra meM sthita, sUkSma, karmaprAyogya anantAnanta paramANuoM se banA hotA hai| AtmA apane sabhI pradezoM--sarvAMga se karmoM ko AkRSTa karatA hai| ve karmaskandha jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya prabhRti vibhinna prakRtiyoM yA rUpoM meM pariNata hote haiN| pratyeka Atmapradeza para anantAnanta karmapudgalaskandha cipake rahate haiN| rAga-dveSamaya Atma-pariNati bhAvakarma hai aura usase AkRSTa-saMzliSTa hone vAle pudgala dravyakarma haiN| kArmaNavargaNA, jo pudgaladravya kA eka prakAra hai, sampUrNa saMsAra meM vyApta hai| vaha kArmaNavargaNA hI jIva ke bhAvoM kA nimitta pAkara karma rUpa meM pariNata hotI hai| yahAM prazna ho sakatA hai ki AtmA amarta aura karmadravya mUrta hai| to amUrta ke sAtha mUrta kA bandha kaise saMbhava hai? samAdhAna isa prakAra hai -jainadarzana ne jIva aura karma ko pravAhe kI dRSTi se anAdi mAnA haiM usakA yaha maMtavya nahIM hai ki jIva pahale pUrNa zuddha thA, usake pazcAt karmoM se Abaddha huaa| jo jIva saMsAra meM avasthita hai , janma-maraNa ke cakra meM par3A huA hai, usake pratipala-pratikSaNa rAga-dveSarUpa pariNAma hote haiN| una pariNAmoM ke phalasvarUpa nirantara karma baMdhate rahate haiN| una karmoM ke bandha se use vividha gatiyoM meM janma lenA par3atA hai| janma lene para zarIra hotA hai, zarIra meM indriyAM hotI haiM aura indriyoM se vaha AtmA viSaya grahaNa karatA hai| viSayoM ko grahaNa karane se rAga-dveSa ke bhAva udbuddha hote haiN| isa prakAra bhAvoM se karma aura karmoM se bhAva utpanna hote rahate haiN| isase spaSTa hai ki jo mUrta karmoM se baMdhA huA hai arthAt svarUpataH amUrta hone para bhI karmabaddha hone se mUrta banA huA hai, usI ke nUtana karma baMdhate haiN| isa taraha mUrta kA mUrta ke sAtha saMyoga hotA hai aura mUrta kA mUrta ke sAtha baMdha bhI hotA hai| AtmA meM avasthita purAne karmoM ke kAraNa hI nUtana karma baMdhate haiN| ____ AtmA ke sAtha karmabandha kI prakriyA cAra prakAra kI hai--prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha, prdeshaabndh| jaba AtmA karmapudgaloM ko grahaNa karatA hai, usa samaya ve pudgala ekarUpI hote haiN| parantu bandhakAla meM ve vibhinna prakRtiyoM-svabhAva vAle ho sakate haiN| yaha prakRtibandha kahalAtA hai| baddha karmoM meM samaya kI maryAdA kA honA sthitibandha hai| AtmapariNAmoM kI tIvratA aura maMdatA ke kAraNa karmaphala meM tIvratA yA maMdatA honA anubhAgabandha hai aura pudgaloM kA AtmapradezoM ke sAtha ekameka honA pradezabandha hai| yoga ke kAraNa prakRti aura pradezabandha hotA hai aura kaSAya ke kAraNa sthiti aura anubhAgabandha hotA hai| [74]
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta padoM meM vibhinna prakRtiyoM ke AdhAra para karma ke mUla ATha bheda kahe gaye haiM / karma kI AThoM mUla prakRtiyA~ nairayika Adi sabhI jIvoM meM hotI haiM / jJAnAvaraNa Adi karmoM ke bandha kA mUla kAraNa rAga aura dveSa hai| rAga meM mAyA aura lobha kA tathA dveSa meM krodha aura mAna kA samAveza kiyA gayA hai| karmoM ke vedana anubhava ke sambandha meM batAte hue kahA hai vedanIya, Ayu, nAma aura gotra karma to caubIsoM daNDakoM ke jIva vedate hI haiM parantu jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ina cAra karmoM ko koI jIva vedate bhI haiM aura nahIM bhI vedate / yahAM para vedanA ke lie 'anubhAva' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| AhAra : eka cintana aTThAIsaveM pada kA nAma AhArapada hai| isameM jIvoM kI AhAra saMbaMdhI vicAraNA do uddezakoM dvArA kI gaI hai| prathama uddezaka meM gyAraha dvAroM se aura dUsare uddezaka meM teraha dvAroM se AhAra ke sambandha meM vicAra kiyA gayA hai| caubIsa daNDakoM meM jIvoM kA AhAra sacitta hotA hai, acitta hotA hai yA mizra hotA hai? isa prazna kA uttara dete hue kahA hai ki vaikriyazarIradhArI jIvoM kA AhAra sacitta hI hotA hai parantu audArika zarIradhArI jIva tInoM prakAra kA AhAra grahaNa karate haiM / nArakAdi caubIsa daNDakoM meM sAta dvAroM se arthAta nAraka Adi jIva AhArArthI haiM yA nahIM ? kitane samaya ke pazcAt ye AhArArthI hote haiM ? AhAra meM ve kyA lete haiM ? sabhI dizAoM meM se AhAra grahaNa kara kyA sampUrNa AhAra ko pariNata karate haiM? jo AhAra ke pudgala ve lete haiM, sarvabhAva se lete haiM yA amuka bhAga kA hI AhAra lete haiM ? kyA grahaNa kie hue sabhI pudgaloM kA AhAra karate haiM ? AhAra meM lie hue pudgaloM kA kyA hotA hai ? ina sAta dvAroM se AhAra sambandhI vicAraNA kI gaI hai / jIva jo AhAra lete haiM vaha Abhoganirvartita - svayaM kI icchA hone para AhAra lenA aura anAbhoganirvartita binA icchA ke AhAra lenA, isa taraha do prakAra kA hai / icchA hone para AhAra lene meM jIvoM kI bhinna-bhinna kAlasthita hai parantu binA icchA liyA jAne vAlA AhAra nirantara liyA jAtA hai| varNa-rasa Adi se sampanna ananta pradezI skandha vAlA aura asaMkhyAtapradezI kSetra meM avagADha aura AtmapradezoM se spRSTa aise pudgala hI AhAra ke lie upayogI hote haiM / -- -- - prastuta pada ke dUsare uddezaka meM AhAra, bhavya, saMjJI, lezyA, dRSTi, saMyata, kaSAya, jJAna, yoga, upayoga, veda, zarIra aura paryApti ina teraha dvAroM ke mAdhyama se jIvoM ke AhAraka aura anAhAraka vikalpoM kI carcA kI gaI hai| prathama uddezaka meM jo AhAra ke bhedoM kI carcA hai, usakI yahAM para koI carcA nahIM hai / AhAraka aura anAhAraka ina do padoM ke AdhAra se yaha bhaMgoM kI racanA kI hai aura kina-kina jIvoM meM kitane bhaMga (vikalpa) prApta hote hai, isa sambandha meM cintana kiyA gayA hai| - AcArya malayagiri ne tIsare saMjJI dvAra meM yaha prazna utpanna kiyA hai| saMjJI kA artha samanaska hai / jaba jIva vigrahagati karatA hai usa samaya jIva anAhAraka hotA hai / vigrahagati meM mana nahIM hotaa| phira unheM saMjJI kaise kahA hai? AcArya ne isa prazna kA samAdhAna isa prakAra kiyA hai - jaba jIva vigrahagati karatA hai taba vaha saMjJI jIva sambandhI Ayukarma kA vedana karatA hai, isa kAraNa use saMjJI kahA hai, bhale hI usa samaya usake mana na ho / dUsarA prazna yaha hai bhavanapati aura vANavyantara ko asaMjJI kyoM kahA ? isakA uttara yaha hai ki nAraka, ina tInoM meM asaMjJI jIva utpanna hotA hai, isa apekSA se unheM asaMjJI kahA hai| [ 75 ] --
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayoga aura pazyatA unatIsaveM, tIsaveM aura tetIsaveM, ina tIna padoM meM kramazaH upayoga, pazyatA aura avadhi kI carcA hai| prajJApanA meM jIvoM ke bodha-vyApAra athavA jJAna-vyApAra ke sambandha meM ina padoM meM carcA-vicAraNA kI gaI hai, ataeva hamane yahAM para tInoM ko eka sAtha liyA hai| __ jaina dRSTi se AtmA vijJAtA hai, 183 usameM na rUpa hai, na rasa hai, na gandha hai| vaha arUpI hai, lokapramANa asaMkhyapradezI hai, nitya hai, upayoga usakA viziSTa guNa hai| 184 saMkhyA kI dRSTi se vaha ananta hai| upayoga AtmA kA lakSaNa bhI hai aura guNa bhI, 185 upayoga meM avadhi kA samAveza hone para bhI inake lie alaga pada dene kA kAraNa yaha hai ki usa kAla meM avadhi kA vizeSa vicAra huA thaa| prastuta pada meM upayoga aura pazyatA ke do do bheda kie haiM- sAkArApayoga (jJAna) aura anAkAropayoga (darzana),sAkArapazyata aura anaakaarpshytaa| ___ AcArya abhayadeva ne pazyatA ko upayoga-vizeSa hI kahA hai| adhika spaSTIkaraNa karate hue yaha bhI batAyA hai ki jisa bodha meM kevala traikAlika avabodha hotA ho vaha pazyatA hai parantu jisa bodha meM vartamAnakAlika, bodha hotA hai vaha upayoga hai| yahI kAraNa hai ki matijJAna aura mati ajJAna ko sAkAra pazyatA ke bhedoM meM nahIM liyA hai, kyoMki matijJAna aura mati-ajJAna kA viSaya vartamAna kAla meM jo padArtha hai vaha banatA hai| anAkAra pazyatA meM acakSudarzana kyoM nahIM liyA gayA hai? isa prazna kA samAdhAna AcArya ne isa prakAra kiyA hai ki pazyatA prakRSTa IkSaNa hai aura prekSaNa to kevala cakSudarzana meM hI sambhava hai, anya indriyoM dvArA hone vAle darzana meM nhiiN| anya indriyoM kI apekSA cakSu kA upayoga svalpakAlIna hotA hai aura jahAM para svalpakAlIna upayoga hotA hai vahAM bodhakriyA meM atyanta zIghratA hotI hai| yahI isa prakRSTatA kA kAraNa hai|186 . __AcArya malayagiri ne likhA hai ki pazyatA zabda rUr3hi ke kAraNa upayoga zabda kI taraha sAkAra aura anAkAra bodha kA pratipAdana karane vAlA hai, tathApi yaha samajhanA Avazyaka hai ki jahAM para lambe samaya taka upayoga hotA hai vahIM para tInoM kAla kA bodha sambhava hai| matijJAna meM dIrghakAla kA upayoga nahIM hai| isalie usameM traikAlika bodha nahIM hotA, jisase use pazyatA meM sthAna nahIM diyA gayA hai| 187 yahI hai upayoga aura pazyatA meM antr| upayoga aura pazyatA ina donoM kI prarUpaNA caubIsa daNDakavartI jIvoM meM kI gaI hai| vastutaH inameM vizeSa koI antara nahIM hai| pazyatApada meM kevalajJAnI kA jJAna aura darzana kA upayoga yugapat hai yA kramazaH isa sambandha meM bhI carcA karate hue tarka diyA hai ki jJAna sAkAra hai aura darzana anaakaar| isalie eka hI 183. AcArAMga 515 sUtra 165 / / 184. AcArAMga 516 sUtra 170-171 185. guNao uvoggunne| - bhagavatI 21 // 118 186. bhagavatI sUtra, abhayadeva vRtti pRSTha 714 187. prajJApanA, malayagiri vRtti pRSTha 730 [76]
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya meM donoM upayoga kaise ho sakate haiM? sAkAra kA artha savikalpa hai aura anAkAra kA artha nirviklp| jo upayoga vastu ke vizeSa aMza ko grahaNa karatA hai vaha savikalpa aura jo upayoga sAmAnya aMza ko grahaNa karatA hai vaha nirvikalpa hai| 188 jJAna darzana : eka cintana jJAna aura darzana kI mAnyatA jaina-sAhitya meM atyadhika prAcIna hai| jJAna ko AvRtta karane vAle karma kA nAma jJAnAvaraNa hai aura darzana ko AcchAdita karane vAlA karma darzanAvaraNa hai| ina karmoM ke kSaya athavA kSayopazama se jJAna aura darzana guNa prakaTa hote haiN| Agama-sAhitya meM yatra-tatra jJAna ke lie 'jANai' aura darzana ke lie 'pAsai' zabda vyavahRta huA hai| digambara AcAryoM kA abhimata hai ki bahirmukha upayoga jJAna hai aura antarmukha upayoga darzana hai| AcArya vIrasena SaTkhaNDAgama kI dhavalATIkA meM likhate haiM ki sAmAnya-vizeSAtmaka bAhyArtha kA grahaNa jJAna hai aura tadAtmaka AtmA kA grahaNa darzana hai| 189 darzana aura jJAna meM yahI antara hai ki darzana sAmAnya-vizeSAtmaka AtmA kA upayoga hai - svarUpa-darzana hai, jabaki jJAna AtmA se itara prameya kA grahaNa karatA hai| jisakA yaha mantavya hai ki sAmAnya kA grahaNa darzana hai aura vizeSa kA grahaNa jJAna hai, ve prastuta mata ke anusAra darzana aura jJAna ke viSaya se anabhijJa haiN| sAmAnya aura vizeSa ye donoM padArtha ke dharma haiN| eka ke abhAva meM dUsare kA astitva nahIM hai| kevala sAmAnya aura kevala vizeSa kA grahaNa karane vAlA jJAna apramANa hai| isI taraha vizeSa vyatirikta sAmAnya kA grahaNa karane vAlA darzana mithyA hai| 190 prastuta mata kA pratipAdana karate hue dravyasaMgraha kI vRtti meM brahmadeva ne likhA hai - jJAna aura darzana kA do dRSTiyoM se cintana karanA cAhie - tarkadRSTi se aura siddhAntadRSTi se| darzana ko sAmAnyagrAhI mAnanA tarkadRSTi se ucita hai kintu siddhAntadRSTi se AtmA kA sahI upayoga darzana hai aura bAhya artha kA grahaNa jJAna hai|191 vyAvahArika dRSTi se jJAna aura darzana meM bhinnatA hai para naizcayika dRSTi se jJAna aura darzana meM kisI bhI prakAra kI bhinnatA nahI hai / 192 sAmAnya aura vizeSa ke AdhAra se jJAna aura darzana kA jo bheda kiyA gayA hai usakA nirAkaraNa anya prakAra se bhI kiyA gayA hai| yaha anya dArzanikoM ko samajhAne ke lie sAmAnya aura vizeSa kA prayoga kiyA gayA hai kintu jo jaina tatvajJAna ke jJAtA haiM unake lie Agamika vyAkhyAna hI grAhya hai| zAstrIya paramparA ke anusAra AtmA aura itara kA bheda hI vastutaH sArapUrNa hai|93 ullikhita vicAradhArA ko mAnane vAle AcAryoM kI saMkhyA adhika nahIM hai, adhikAMzataH darzanika AcAryoM ne sAkAra aura anAkAra ke bheda ko svIkAra kiyA hai| darzana ko sAmAnyagrAhI mAnane kA tAtparya 188. tattvArthasUtra bhASya 1 / 9 181. SaTkhaNDAgama, dhavalA TIkA 1 / 1 / 4 190. SaTkhaNDAgama, dhavalA vRtti 1 / 4 191. dravyasaMgrahavRtti gAthA 44 192. dravyasaMgrahavRtti gAthA 44 193. dravyasaMgrahavRtti gAthA 44 [77 ]
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ itanA hI hai ki usa upayoga meM sAmAnya dharma pratibimbita hotA hai aura jJAnopayoga meM vizeSa dharma jhalakatA hai| vastu meM donoM dharma haiM para upayoga kisI eka dharma ko mukhya rUpa se grahaNa kara pAtA hai| upayoga meM sAmAnya aura vizeSa kA bheda hotA hai kintu vastu meM nahIM / kAla kI dRSTi se darzana aura jJAna kA kyA sambandha hai ? isa prazna para bhI cintana karanA Avazyaka 1 chadmasthoM ke lie sabhI AcAryoM kA eka mata hai ki chadmasthoM ko darzana aura jJAna kramazaH hotA hai, yugapata nahIM / kevalI meM darzana aura jJAna kA upabhoga kisa prakAra hotA hai / isa sambandha meM AcAryoM ke tIna mata haiN| prathama mata jJAna aura darzana kramazaH hote haiM / dvitIya mAnyatA - darzana aura jJAna yugapata hote haiN| tRtIya mAnyatA jJAna aura darzana meM abheda hai arthAt donoM eka haiM / - -- Avazyakaniryukti, 194 vizeSAvazyakabhASya 195 Adi meM kahA gayA hai ki kevalI ke bhI do upayoga eka sAtha nahIM ho sakate / zvetAmbara paramparA ke Agama kevalI ke darzana aura jJAna ko yugapata nahIM mAnate / 196 digambara paramparA ke anusAra kevaladarzana aura kevalajJAna yugapata hote haiM / 197 AcArya umAsvAti kA bhI yahI abhimata rahA hai| mati-zruta Adi kA upayoga krama se hotA hai, yugapata nahIM / kevalI meM darzana aura jJAnAtmaka upayoga pratyeka kSaNa meM yugapata hotA hai / 198 niyamasAra meM AcArya kundakunda ne spaSTa likhA hai ki jaise sUrya meM prakAza aura Atapa eka sAtha rahatA hai usI prakAra kevalI meM darzana aura jJAna eka sAtha rahate haiM / 199 tIsarI paramparA caturtha zatAbdI ke mahAn dArzanika AcArya siddhasena divAkara kI hai| unhoMne sanmati - tarkaprakaraNa grantha meM likhA hai - manaHparyAya taka to jJAna aura darzana kA bheda siddha kara sakate haiM kintu kevalajJAna kevaladarzana meM bheda siddha karanA saMbhava nahIM / 200 darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa kA kSaya yugapata hotA hai| usa kSaya se hone vAle upayoga meM yaha prathama hotA hai, yaha bAda meM hotA hai' isa prakAra kA bheda kisa prakAra se kiyA jA sakatA hai? 209 kaivalya kI prApti jisa samaya hotI hai usa samaya sarvaprathama mohanIya karma kA kSaya hotA hai| jaba darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa donoM ke kSaya meM kAla kA bheda nahIM hai, taba yaha kisa AdhAra para kahA jA sakatA hai ki prathama kevaladarzana hotA hai, bAda meM kevljnyaan| isa samasyA ke samAdhAna ke lie koI yaha mAne ki donoM kA yugapata sadbhAva hai to yaha bhI ucita nahIM, kyoMki eka sAtha do upayoga nahIM ho skte| isa samasyA kA sabase sarala aura tarkasaMgata samAdhAna yaha hai ki kevalI avasthA meM darzana aura jJAna meM bheda nahIM hotA / darzana aura jJAna ko pRthak-pRthak mAnane se eka samasyA aura utpanna hotI hai ki yadi kevalI eka 195. 194. Avazyakaniryukti gAthA 177 - 171 . vizeSAvazyakabhASya gAthA 3088-3135 196. bhagavatI sUtra 18/8 tathA bhagavatI, zataka 14, uddezaka 10 197. gommaTasAra, jIvakANDa 730 aura dravyasaMgraha 44 198. tattvArthasUtra bhASya 1/31 199. niyamasAra, gAthA 159 200. sanmati0 prakaraNa 2/3 201. sanmati 0 prakaraNa 1 / 9 [78]
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI kSaNa meM sabhI kucha jAna letA hai to use sadA ke lie saba kucha jAnate rahanA cAhie / yadi usakA jJAna sadA pUrNa nahIM hai to vaha sarvajJa kaisA ?202 yadi usakA jJAna sadA pUrNa hai to krama aura akrama kA prazna hI utpanna nahIM hotA / yaha sadA ekarUpa hai| vahAM para darzana aura jJAna meM kisI bhI prakAra kA koI antara nahIM hai| jJAna savikalpa hai aura darzana nirvikalpa hai, isa prakAra kA bheda AvaraNa rUpa karma ke kSaya ke pazcAt nahIM rahatA 203 jahAM para upayoga kI apUrNatA hai, vahIM para savikalpaka aura nirvikalpaka kA bheda hotA hai| pUrNa upayoga hone para kisI prakAra kA bheda nahIM hotaa| eka samasyA aura hai, aura vaha yaha hai ki jJAna hamezA darzanapUrvaka hotA hai kintu darzana jJAnapUrvaka nahIM hotA / 204 kevalI ko eka bAra jaba sampUrNa jJAna ho jAtA hai taba phira darzana nahIM ho sakatA, kyoMki darzana jJAnapUrvaka nahIM hotA / etadartha jJAna aura darzana kA kramabhAva nahIM ghaTa sakatA / digambaraparamparA meM kevala yugapata pakSa hI mAnya rahA hai| zvetAmbaraparamparA meM isakI krama, yugapata aura abheda ye tIna dhArAeM bnii| ina tInoM dhArAoM kA vikrama kI satrahavIM zatAbdI ke mahAn tArkika yazovijayajI ne naI dRSTi se samanvaya kiyA hai / 205 RjusUtranaya kI dRSTi se kramika pakSa saMgata hai| yaha dRSTi vartamAna samaya ko grahaNa karatI hai| prathama samaya kA jJAna kAraNa hai aura dvitIya samaya kA darzana usakA kArya hai| jJAna aura darzana kAraNa aura kArya kA krama hai / vyavahAranaya bhedasparzI hai| usakI dRSTi se yugapata pakSa bhI saMgata haiM / saMgrahan2aya abhedasparzI hai, usakI dRSTi se abheda pakSa bhI saMgata hai| tarkadRSTi se dekhane para ina tIna dhArAoM meM abheda pakSa adhika yuktisaMgata lagatA hai 1 dUsarA dRSTikoNa Agamika hai / usakA pratipAdana svabhAvasparzI hai| prathama samaya vastugata bhinnatAoM ko jAnanA aura dUsare samaya meM bhinnatAgata abhinnatA ko jAnanA svabhAvasiddha hai| jJAna kA svabhAva hI isa prakAra kA hai ki bheda meM abheda aura abheda meM bheda samAyA huA hai, tathApi bhedapradhAna jJAna aura abhedapradhAna darzana kA samaya eka nahIM hotA / 206 prajJApanA meM upayoga aura pazyatA ke sambandha meM anya carcA nahIM hai / avadhi pada meM avadhijJAna ke sambandha meM bheda, viSaya, saMsthAna, Abhyantara aura bAhya avadhi, dezAvadhi, avadhi kI kSaya vRddhi, pratipAti aura apratipAti, ina sAta viSaya kI vistRta carcA hai / avadhijJAna ke do bheda haiM eka to janma se prApta hotA hai, dUsarA karma ke kSayopazama se / devoM nArakoM meM janma se hI avadhijJAna hotA hai, kintu manuSyoM aura tiryaca paMcendriyoM kA avadhijJAna kSAyopazamika hai / yadyapi donoM prakAra ke jJAna kSayopazamajanya hI haiM tathApi deva 202. sanmati 0 prakaraNa 2 / 10 203. sanmati 0 prakaraNa 2/11 204. sanmati 0 prakaraNa 2/22 205. jJAnabindu, pRSTha 154-164 206. (ka) vizeSa vitaraNa ke lie dekhie dharmasaMgrahaNI gAthA 1336 - 1359 (kha) tattvArthasUtra, siddhasena gaNI TIkA, adhyAya 1, sU. 31, pR. 77/1 (ga) nandIsUtra, malayagiri vRtti pR. 134-138 [ 79 ]
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ nArakoM ko yaha kSayopazama bhava ke nimitta se hotA hai aura manuSyoM evaM tiryacoM ko taponuSThAna Adi bAhya nimittoM se hotA hai| avadhijJAna kisameM kitanA hotA hai? isakI bhI vistRta carcA hai| paramAvadhijJAna kevala manuSya meM hI hotA hai| prajJApanA ke mUla pATha meM avadhijJAna kA nirUpaNa to hai para paribhASA nahIM dI hai| avadhijJAna kA tAtparya yaha hai- indriya aura mana kI sahAyatA ke binA hI AtmA se jo rUpI padArtha kA sImita jJAna hotA hai, vaha avadhijJAna hai| saMjJA : eka cintana ___ ikatIsaveM saMjJIpada se siddhoM sahita sampUrNa jIvoM ko saMjJI, asaMjJI aura nosaMjJI-noasaMjJI ina tIna bhedoM meM vibhakta karake vicAra kiyA gayA hai| siddha na to saMjJI haiM aura na asaMjJI, isalie unako nosaMjJInoasaMjJI kahA hai| manuSya meM bhI jo kevalI haiM ve bhI siddha samAna haiM aura isI saMjJA vAle haiN| kyoMki mana hone para bhI ve usake vyApAra se jJAna prApta nahIM krte| jIva saMjJI aura asaMjJI donoM prakAra ke haiN| ekendriya se caturindriya taka ke jIva asaMjJI hI hote haiN| nAraka, bhavanapati, vANavyaMtara aura paMcendriya tiryaMca saMjJI aura asaMjJI donoM prakAra ke haiN| jyotiSka aura vaimAnika sirpha saMjJI haiN| yahA~ para saMjJA kA kyA artha lenA cAhie ? yaha spaSTa nahIM haiM, kyoMki manuSyoM, nArakoM, bhavanapatiyoM aura vANavyaMtara devoM ko asaMjJI kahA hai| isalie jisake mana hotA hai vaha saMjJI hai, yaha artha yahA~ para ghaTita nahIM hotaa| ataeva AcArya malayagiri ne saMjJA zabda ke do artha kie haiM, tathApi pUrA samAdhAna nahIM ho paataa| nAraka, bhavanapati, vANavyaMtara Adi ko saMjJI aura asaMjJI kahA hai, ve jIva pUrva bhava meM saMjJI aura asaMjJI the isa dRSTi se unako saMjJI aura asaMjJI kahA hai|207 AgamaprabhAvaka puNyavijaya jI mahArAja208 kA abhimata hai ki yahA~ para jo saMjJI-asaMjJI zabda AyA hai vaha kisa artha kA sahI dyotaka hai? anveSaNIya hai| saMjJA zabda kA prayoga AgamasAhitya meM vibhinna arthoM ko lekara huaa| AcArAMga meM209 saMjJA zabda pUrvabhava ke jAtismaraNa jJAna ke artha meM vyavahata huA hai| dazAzrutaskandha210 meM dattacitta samAdhi kA ullekha hai, vahA~ bhI jAtismRti ke artha meM hI 'saNNinANaM' zabda kA upayoga huaa| sthAnAMga211 meM prathama sthAna meM eka saMjJA kA ullekha hai to caturtha sthAna meM AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA aura parigrahasaMjJA, ina cAra saMjJAoM kA ullekha hai212 to dasaveM sthAna213 meM dasa saMjJAoM kA varNana hai, uparyukta cAra saMjJAoM ke atirikta krodha, mAna, mAyA, lobha, loka aura ogha ina saMjJAoM kA ullekha hai| 207. prajJApanAsUtra bhAga 2, puNyavijaya jI ma. kI prastAvanA pRSTha 242 208. prajJApanA, prastAvanA, pRSTha 242 209. AcArAMga 1-2 210. dazAzrutaskandha, 5vIM dazA 211. sthAnAMga, prathama sthAna, sUtra 30 212. sthAnAMga, caturtha sthAna, sUtra 356 213. sthAnAMga, dasavAM sthAna, sUtra 105 [80]
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra saMjJA ke do artha haiM-- pratyabhijJAna aura anubhUti / inhIM meM matijJAna kA eka nAma saMjJA nirdiSTa hai|214 tattvArthasUtra meM umAsvAti ne mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha, inheM ekArthaka mAnA hai|215 malayagiri 216 aura abhayadeva 217 donoM ne saMjJA kA artha vyaMjanAvagraha ke pazcAt hone vAlI eka prakAra kI mati kiyA hai| AcArya abhayadeva ne dUsarA artha saMjJA kA anubhUti bhI kiyA hai / 218 saMjJA ke jo dasa prakAra sthAnAMga meM batAe haiM unameM anubhUti hI ghaTita hotA hai / 219 AcArya umAsvAti ne saMjJI - asaMjJI kA samAdhAna karate hue likhA hai ki saMjJI vaha hai jo mana vAlA hai 220 aura bhASya meM usakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai ki saMjJI zabda se ve hI jIva abhipreta haiM jinameM saMpradhAraNa saMjJA hotI hai 221 kyoMki saMpradhAraNa saMjJA vAle ko hI mana hotA hai| AhAra Adi saMjJA ke kAraNa jo saMjJI kahalAte haiM, ve jIva yahA~ abhipreta nahIM haiN| battIsaveM pada kA nAma saMyata hai| isameM saMyata, asaMyata, saMyatAsaMyata aura nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata isa prakAra saMyata ke cAra bhedoM ko lekara samasta jIvoM kA vicAra kiyA gayA hai / nAraka, ekendriya se lekara caturindraya jIvoM taka, avaga vAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika ye asaMyata hote haiN| paMcendriya tiryaMca asaMyata aura saMyatAsaMyata hote haiN| manuSya meM prathama ke tIna prakAra hote haiM aura siddhoM meM saMyata kA cauthA prakAra nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hai / saMyama ke AdhAra se jIvoM ke vicAra karane kI paddhati mahattvapUrNa hai / pravicAraNA : eka cintana cauMtIsaveM pada kA nAma pravicAraNA hai / prastuta pada meM 'paviyAraNa' (pravicAraNa) zabda kA jo prayoga huA hai usakA mUla 'pravicAra' zabda hai / 222 pada ke prArambha meM jahA~ dvAroM kA nirUpaNa hai vahA~ 'pariyAraNA' aura mUla meM 'pariyAraNayA' aisA pATha hai / krIDA, rati, indriyoM ke kAmabhoga aura maithuna ke lie saMskRta meM pravicAra athavA pravicAraNA aura prAkRta meM pariyAraNA athavA paviyAraNA zabda kA prayoga haA hai / paricAraNA kaba, kisako aura kisa prakAra kI sambhava hai, isa viSaya kI carcA prastuta pada meM 24 daNDakoM ke AdhAra se kI gaI hai| nArakoM ke sambandha meM kahA hai ki upapAta kSetra meM Akara turanta hI AhAra ke pudgala grahaNa karanA Arambha kara dete haiN| isase unake zarIra kI niSpatti hotI hai aura pudgala aMgopAMga, indriyAdi rUpa se pariNata hone ke pazcAt ve paricAraNa prArambha karate haiM arthAt zabdAdi sabhI viSayoM kA upabhoga karanA zurU karate haiM / paricAraNa ke bAda vikurvaNA ---- aneka prakAra ke rUpa dhAraNa karane kI prakriyA karate haiM / devoM meM isa 214. IhAapohavImaMsA, maggaNA ya gaveSaNA / -- naMdIsUtra 54, gA. 6 saNAsaI maI paNNA, savvaM AbhiNibohiyaM // 215. matiH smRti: saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthantaram / 216. saMjJAnaM saMjJA vyaMjanAvagrahottarakAlabhAvI mativizeSa ityartha / --naMdIvRtti, patra 187 - tattvArthasUtra 1/13 217. saMjJAna saMjJA vyaMjanAvagrahottarakAlabhAvI mativizeSaH / --sthAnAMgavRtti, patra 19 218. AhArabhayAdyupAdhikA vA cetanA saMjJA / - sthAnAMga vRtti, patra 47 219. sthAnAMga 10/105 220. saMjJinaH samanaskAH / - tattvArthasUtra 2/25 221. IhApohayuktA guNadoSavicAraNAtmikA sampradhAraNasaMjJA / - tattvArtha bhASya 2 / 25 222. (ka) kAyapravicAro nAma maithunaviSayopasevanam / (kha) pravIcAro maithunopasevanam / sarvArthasiddhi 4-7 [ 81 ]
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama meM yaha antara hai ki unakI vikurvaNA karane ke bAda paricAraNA hotI hai| ekendriya jIvoM meM paricAraNA nAraka kI taraha hai kintu unameM vikurvaNA nahIM hai, sirpha vAyukAya meM vikurvaNA hai| dvIndriya, trIndriya, caturindriya meM ekendriya kI taraha, paMcendriya tiryaMca aura manuSya meM nAraka kI taraha paricAraNA hai| prastuta pada meM jIvoM ke AhAragrahaNa ke do bheda--Abhoganirvartita aura anAbhoganirvartita--batAkara bhI carcA kI gii| ekendriya ke atirikta sabhI jIva Abhoganirvartita aura anAbhoganirvartita AhAra lete haiM parantu meM ekendriya sirpha anAbhoganirvartita AhAra hI hotA hai| jIva apanI icchA se upayogapUrvaka AhAra grahaNa karate haiN| vaha Abhoganirvartita hai aura icchA na hote hue bhI jo lomAhAra Adi ke dvArA satata AhAra kA grahaNa hotA rahatA hai vaha anAbhoganirvartita hai| ___ AcArya malayagiri ne prajJApanA kI TIkA meM likhA hai ki ekendriya meM bhI apaTu mana hai kyoMki manolabdhi sabhI jIvoM meM hai| dvIndriya se lekara caturindriya taka apaTu mana hai to phira ekendriya meM hI anAbhoganirvartita AhAra kahA hai aura zeSa meM kyoM nahIM ? isa prazna kA samyak samAdhAna nahIM hai| AgamaprabhAvaka puNyavijaya jI mahArAja kA aisA mantavya hai ki saMbhavataH rasanendriya vAle prANI ke mukha hotA hai isalie use khAne kI icchA hotI hai| ataeva usameM Abhoganirvartita AhAra mAnA gayA ho aura jisameM rasanendriya kA abhAva hai usameM anAbhoganirvartita mAnA ho| isa prakaraNa meM AhAra grahaNa karane vAlA vyakti AhAra ke pudgaloM ko jAnatA hai. dekhatA hai auha jAnatA bhI nahIM dekhatA bhI nahIM. Adi vikalpa kara usa para cintana kiyA hai| adhyavasAya ke sambandha meM bhI prAsaMgika carcA kI gaI hai| mukhya rUpa se adhyavasAya do prakAra ke hote haiM1. prazasta 2. aprazasta / taratamatA kI dRSTi se una adhyavasAyoM ke asaMkhyAta bheda hote haiN| caubIsoM daNDakoM ke jIvoM ke adhyavasAyoM kI carcA kI gaI hai| devoM kI paricAraNA ke sambandha meM cAra vikalpa batAe gae haiM - 1. deva sadevI saparicAra 2. deva sadevI aparicAra 3. deva adevI saparicAra 4. deva adevI aparicAra bhavanapati, vANavyaMtara, jyotiSka, saudharma aura IzAna, inameM deviyAM haiN| isalie prathama vikalpa hai| yahA~ para deva aura deviyoM ke kAyika paricAraNA hai| sanatkumAra se lekara acyuta kalpa taka kevala deva hI hote haiM, deviyAM nahIM hotii| tathApi unameM deviyoM ke abhAva meM bhI paricAraNA hai| graivayaka aura anuttara vimAnoM meM deva haiM, deviyAM nahIM hai aura paricAraNA bhI nahIM hai| dvitIya vikalpa deva haiM, deviyAM haiM aura aparicAraka haiM yaha vikalpa kahIM saMbhava nahIM hai| devI nahIM tathApi paricAraNA kisa prakAra saMbhava hai, isakA spaSTIkaraNa karate hue kahA hai (1) sanatkumAra-mAhendrakalpa meM sparzaparicAraNA hai (2) brahmaloka-lAntaka kalpa meM rUpaparicAraNA hai (3) mahAzukrasahasrAra meM zabda paricAraNA hai| (4) Anata-prANata-AraNa-acyuta kalpa meM manaHparicAraNA hai| [82]
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyaparicAraNA meM manuSya kI taraha deva devI ke sAtha maithuna sevana karate hai| devoM meM zukra ke pudgala yahA~ batAye haiM aura ve zukrapudgala deviyoM meM jAkara pAMca indriyoM ke rUpa meM pariNata hote haiN| usa zukra se garbhAdhAna nahIM hotA223 kyoMki devoM meM vaikriya zarIra hai| yaha zukra vaikriyavargaNAoM se nirmita hotA hai| jahA~ para sparza Adi paricAraNA batAI hai una devalokoM meM deviyAM nahIM hotI, para jaba una devoM kI icchA hotI hai taba sahasrAra devaloka taka deviyAM vikarvaNA karake vahA~ upasthita hotI haiM aura deva anakrama se unake sparza rUpa, zabda se saMtuSTa hote haiM / 224 TIkAkAra ne yahAM batAyA hai--una devoM meM bhI zukravisarjana hotA hai arthAt deva aura deviyoM meM samparka nahIM hotA tathApi zakra-saMkramaNa hotA hai aura usake pariNamana se unake rUpa-lAvaNya meM vRddhi hotI hai| Anata-prANata-AraNa-acyuta kalpa meM jaba devoM kI icchA mana:paricAraNa kI hotI hai taba devI apane sthAna para rahakara hI divya rUpa aura zRMgAra sajAtI hai aura ve deva svasthAna para rahakara hI saMtuSTa hote haiM aura devI bhI apane sthAna para rahakara hI rUpa-lAvaNyavatI bana jAtI hai| yahA~ yaha smaraNa rakhanA hogA ki kAyaparicAraNA Adi meM pUrva ko apekSA uttara kI paricAraNA meM kramazaH adhika sukha hai aura aparicAraNA vAle devoM meM usase bhI adhika sukha hai| isase spaSTa hai ki paricAraNA meM sukha kA abhAva hai para prANI cAritramohanIya kI prabalatA ke kAraNa usameM sukha kI anubhUti karatA hai|225 vedanA: eka cintana ___paiMtIsavA~ pada vedanApada hai| caubIsa daNDakoM meM jIvoM ko aneka prakAra kI vedanA kA jo anubhava hotA hai, usakI vicAraNA isa pada meM kI gaI hai| vedanA ke aneka prakAra batAye gaye haiM, jaise ki (1) zIta, uSNa, zItoSNa (2) dravya, kSetra, kAla, bhAva (3) zArIrika, mAnasika aura ubhaya (4) sAtA, asAtA, sAtAsAtA (5) duHkhA, sukhA, aduHkhA-asukhA (6) AbhyupagamikI, aupakramikI (7) nidA-anidA aadi| saMjJI kI vedanA nidA hai aura asaMjJI kI vedanA ko anidA kahA hai| zItoSNa vedanA ke sambandha meM AcArya malayagiri ne yaha prazna upasthiti kiyA hai ki upayoga kramika hai to phira zIta aura uSNa ina donoM kA yugapat anubhava kisa prakAra ho sakatA hai? prazna kA samAdhAna karate hue likhA hai-upayoga kramika hai parantu zIghra saMcAraNa ke kAraNa anubhava karate samaya krama kA anubhava nahIM hotA, isI kAraNa Agama meM zItoSNa vedanA kA yugapat anubhava kahA hai|226 yahI bAta zArIrika-mAnasika, sAtA-asAtA ke sambandha meM hai|227 AcArya malayagiri ne aduHkhA-asukhA vedanA kA artha sukha-duHkhAtmikA kiyA hai arthAt jise sukha saMjJA na dI jA sake, kyoMki usameM duHkha kA bhI anubhava hai| duHkha saMjJA nahIM dI jA sakatI hai kyoMki usameM 223. kevalaM te vaikriyazarIrAntargatA iti na grbhaadhaanhetvH| -prajJApanAvRtti patra 550 224. pudgalasaMkramo divyprbhaavaadvseyH| -prajJApanAvRtti patra 551 225. prajJApanATIkA, patra 252 226. prajJApanATIkA, patra 555 227. prajJApanATIkA, patra 556 [83 ]
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha kA bhI anubhava hai|228 sAtA-asAtA tathA sukha aura duHkha meM kyA bheda hai? isa prazna kA uttara bhI AcArya ne yaha diyA hai ki vedanIyakarma meM pudgaloM kA krama-prApta udaya hone se jo vedanA hotI hai vaha sAtA-asAtA hai para jaba koI dUsarA vyakti udIraNA karatA hai, usa samaya jo sAtA-asAtA kA anubhava hotA hai vaha sukha-duHkha kahalAtA hai|229 vedanA ke AbhyupagamikI aura aupakramikI ye do prakAra haiN| abhyupagama kA artha aMgIkAra hai| hama kitanI hI bAtoM ko svecchA se svIkAra karate haiN| tapasyA kisI karma ke udaya se nahIM hotI, vaha abhyupagama ke kAraNa kI jAtI hai| tapa meM jo vedanA hotI hai vaha AbhyupagamikI vedanA hai| upakrama kA artha karma kI udIraNA kA hetu hai| zarIra meM jaba roga hotA hai to usase karma kI udIraNA hotI hai isalie vaha karma kI udIraNA kA upakrama hai| upakrama ke nimitta se hone vAlI vedanA aupakramikI vedanA hai|230 samudghAta : eka cintana chattIsaveM pada kA nAma samudghAtapada hai| zarIra se bAhara AtmapradezoM ke prakSepa ko samudghAta kahate hai|231 dUsare zabdoM meM yaha bhI kaha sakate haiM ki sambhUta hokara AtmapradezoM kA zarIra se bAhara jAne kA nAma samudghAta hai|232 samudghAta ke sAta prakAra batAye haiM--vedanA samudghAta, asAtAvedanIya karma ke Azrita hone vAlA samudghAta / 2. kaSAyasamudghAta, kaSAyamohakarma ke Azrita hone vAlA samudghAta / 3. mAraNAntikasamudghAta, AyuSya ke antarmuhUrta avaziSTa raha jAne para usake Azrita hone vAlA smudghaat| 4. vaikriyasamadghAta, vaikriyazarIra nAmakarma ke Azrita hone vAlA smudghaat| 5. taijasasamudghAta, taijasazarIra nAmakarma ke Azrita hone vAlA samudghAta 6. AhArakasamudghAta, AhArakazarIranAmakarma ke Azrita hone vAlA smudghaat| 7. kevalisamudghAta, vedanIya, nAma gotra aura AyuSyakarma ke Azrita hone vAlA smudghaat| ina sAta samudghAtoM meM se kisa jIva meM kitane samudghAta pAe jA sakate haiM, isa para vicAra karate hue likhA hai--nAraka ke prathama cAra samudghAta haiN| devoM meM aura tiryaMJca paMcendriyoM meM prathama pA~ca samudghAta haiN| vAyu ke atirikta zeSa ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya meM prathama tIna samudghAta haiN| vAyukAya meM prathama cAra samudghAta haiN| manuSya meM sAtoM hI samudghAta ho sakate haiN| jIvoM kI dRSTi se samudghAta kI apekSA se alpabahutva para cintana karate hue batAyA hai ki jaghanya saMkhyA AhArakasamudghAta karane vAloM kI hai aura sabase adhika saMkhyA vedanAsamudghAta karane vAloM kI hai| unase adhika jIva aise hai jo samudghAta nahIM krte| isI taraha daNDakoM ke sambandha meM bhI alpabahutva kI dRSTi se cintana kiyA hai| kaSAyasamudghAta ke cAra 228. prajJApanATIkA, patra 556 229. prajJApanATIkA, patra 556 230. abhyupagamena-aGgIkAraNe nivRttA tatra vA bhavA AbhyupagamikI tayA-zirolocatapazcaraNAdikayA vedayA -pIDayA upakrameNa karmodIraNakAraNena nirvRttA tatra vA bhavA aupakramikI tyaa-jvraatisaaraadijnyyaa| -sthAnAMga vRtti patra 84 231. samudghananaM samudghAta:zarIrAd bhirjiivprdeshprkssepH| -sthAnAMga abhayadeva vRtti 380 232. hantargamikriyAtvAt sambhUyAtmapradezAnAM ca bahirudhananaM smudghaatH| -tattvArthavArtika 1, 20, 12 [84]
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra kiye gaye haiM aura daNDakoM ke AdhAra para vicAra kiyA gayA hai| pUrva ke chahoM samudghAta chAdmasthika haiN| ina samudghAtoM ke avagAhanA aura sparza kitane hote haiM tathA kitane kAla taka ye rahate haiM ? samudghAta ke samaya jIva kI kitanI kriyAe~ hotI haiM ? ina sabhI praznoM para vicAra kiyA hai| kevalisamudghAta ke sambandha meM vistAra se carcA hai| kevalisamudghAta karane ke pUrva eka vizeSa kriyA hotI hai jo zubha yoga rUpa hai| usakI sthiti antarmuhUrta pramANa hai| usakA kArya udayAvalikA meM karmadalikoM kA nikSepa karanA hai| yaha kriyA AvarjIkaraNa kahalAtI hai| mokSa kI ora AtmA Avarjita yAnI jhukI huI hone se ise AvarjitakaraNa bhI kahate haiN| kevalajJAniyoM ke dvArA avazya kiye jAne ke kAraNa ise AvazyakakaraNa bhI kahate haiN| vizeSAvazyakabhASya, paMcasaMgraha Adi meM ye tInoM nAma prApta hote haiN|233 digambara paramparA ke sAhitya meM kevala AvarjitakaraNa nAma hI milatA hai|234 jaba vedanIya, nAma aura gotra karma kI sthiti meM dalika Ayukarma kI sthiti aura dalikoM se adhika hoM taba una sabhI ko barAbara karane ke lie kevalisamudghAta hotA hai| antarmuhUrta pramANa Ayu avazeSa rahane para yaha samudghAta hotA hai| kevalisamudghAta kA kAlapramANa ATha samaya kA hai| prathama samaya meM AtmA ke pradezoM ko zarIra se bAhara nikAlA jAtA hai| usa samaya unakA AkAra daNDa sadRza hotA hai| AtmapradezoM kA yaha daNDarUpa UMcAI meM loka ke Upara se nIce taka arthAt caudaha rajju lambA hotA hai| usakI moTAI kevala svayaM ke zarIra ke barAbara hotI haiN| dUsare samaya meM usa daNDa ko pUrva, pazcima yA uttara, dakSiNa meM vistIrNa kara usakA AkAra kapATa ke sadRza banAyA jAtA hai| tRtIya samaya meM kapATa ke AkAra ke AtmapradezoM ko maMthAkAra banAyA jAtA hai arthAt pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa cAroM tarapha phailAne se usakA AkAra mathanI kA sA bana jAtA hai| caturthasamaya meM vidizAoM ke khAlI bhAgoM ko AtmpradezoM se pUrNa karake unheM sampUrNa loka meM vyApta kiyA jAtA hai| pA~caveM samaya meM AtmA ke lokavyApI AtmapradezoM ko saMharaNa ke dvArA phira maMthAkAra, chaThe samaya meM maMthAkAra se kapATAkAra banA liyA jAtA hai| sAtaveM samaya meM Atmapradeza phira daNDa rUpa meM pariNata hote haiM aura AThaveM samaya meM punaH ve apanI asalI sthiti meM A jAte haiN| vaidika paramparA235 ke granthoM meM AtmA kI vyApakatA ke sambandha meM jo cintana kiyA gayA hai, usakI tulanA hama kevalisamudghAta ke caturtha samaya meM jaba AtmA lokavyApI bana jAtA hai, usase kara sakate haiN| vyAkhyAsAhitya isa prakAra prajJApanA ke chattIsa padoM meM vipula dravyAnuyoga sambandhI sAmagrI kA saMkalana hai| isa prakAra kA saMkalana anyatra durlabha hai| prajJApanA kA viSaya gambhIratA ko lie hue hai| AgamoM ke gambhIra rahasyoM ko 233. (ka) vizeSAvazyakabhASya, gAthA 3050-51 (kha) paMcasaMgraha, dvAra 1, gAthA 16 kI TIkA 234. labdhisAra, gA. 617 235. (ka) vizvatazcakSuruta vizvato mukho vizvato bAhuruta vizvataH paat| -zvetAzvataropaniSad 3-3, 111-5 (kha) sarvataH pANipAdaM tat, srvto'kssishiromukhm| . sarvataH zrutimalloke, sarvamAvRtya tiSThati // -bhagavadgItA, 13, 13 [85 ]
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ udghATita karane ke lie mUrdhanya manISiyoM ke dvArA vyAkhyAsAhitya kA nirmANa kiyA gayA hai| prajJApanA para nirukti aura bhASya nahIM likhe ge| kintu AcArya haribhadra ne prajJApanA kI pradeza-vyAkhyA meM prajJApanA kI avacUrNi kA ullekha kiyA hai|236 isase yaha spaSTa hai AcArya haribhadra ke pUrva isa para koI na koI avacUrNi avazya rahI hogI, kyoMki vyAkhyA meM yatra-tatra 'etaduktaM bhavati', 'kimuktaM bhavati' 'ayamatra bhAvArthaH', 'idamatra hRdayam', 'etisiM bhAvaNA' zabda prayukta hue haiN| AcArya malayagiri 237 ne bhI apanI vRtti meM cUrNi kA ullekha kiyA hai| yahA~ yaha jijJAsA ho sakatI hai ki avacUrNi yA cUrNi kA racayitA kauna thA? munizrI puNyavijaya jI mahArAja kA abhimata hai ki cUrNi ke racayitA AcArya haribhadra ke guru hI hone cAhie, kyoMki vyAkhyA meM ye zabda prayukta hue haiM--evaM tAvat pUjyapAdA vyAcakSate', 'guravastu', 'iha tu pUjyAH', 'atra guravo vyaacksste|' puNyavijaya jI mahArAja kA bhI yaha mantavya hai ki prajJApanA para AcArya haribhadra ke guru jinabhadra ke atirikta anya AcAryoM kI vyAkhyAe~ bhI honI caahie|238 para upalabdha nahIM hone se isakA kyA rUpa thA, yaha nahIM kahA jA sktaa| ___ prajJApanA para vartamAna meM jo TIkAe~ upalabdha haiM unameM sarvaprathama AcArya haribhadra kI pradezavyAkhyA hai| haribhadra jaina AgamoM ke prAcIna TIkAkAra haiN| unhoMne Avazyaka, dazavaikAlika jIvAjIvAbhigama, nandI, anuyogadvAra, piNDaniyukti, prabhRti para mahattvapUrNa TIkAeM likhI haiM / prajJApanA kI TIkA meM sarvaprathama jainapravacana kI mahimA gAI hai|239 usake pazcAt maMgala kA vizleSaNa kiyA hai aura sAtha hI yaha bhI sUcita kiyA hai ki maMgala kI vizeSa vyAkhyA Avazyaka TIkA meM kI gaI hai| bhavya-abhavya kA vivecana karate hue AcArya ne vAdimukhya kRta abhavya-svabhAva ke sUcaka zloka ko bhI uddhRta kiyA hai|240 prajJApanA para dUsarI vRtti navAMgI TIkAkAra AcArya abhayadeva kI hai| para yaha vRtti sampUrNa prajJApanA para nahIM hai kevala prajJApanA ke tIsare pada--jIvoM ke alpabahutva--para hai| AcArya ne 133 gAthAoM ke dvAsa isa pada para prakAza DAlA hai| svayaM AcArya ne use 'saMgraha' kI abhidhA pradAna kI hai| yaha vyAkhyA dharmaratnasaMgrahaNI aura prajJApanoddhAra nAma se bhI vizruta hai| isa saMgrahaNI para kulamaNDanagaNI ne saMvat 1441 meM eka avacUrNi kA nirmANa kiyA hai| AtmAnanda jaina sabhA bhAvanagara se prajJApanA tRtIya pada saMgrahaNI para eka avacUrNi prakAzita huI hai| para usa avacUrNi ke racayitA kA nAma jJAta nahIM hai| yaha avacUrNi kulamaNDanagaNI viracita avacUrNi se kucha vistRta hai| puNyavijaya jI mahArAja kA yaha abhimata hai ki kulamaNDanakRta avacUrNi ko hI adhika spaSTa karane ke lie kisI vijJa ne isakI racanA kI hai| 236. alamatiprasaGgena avacUrNikAmAtrametaditi / -prajJApanApradezavyAkhyA, pR. 28, 113 237. prajJApanA malayagiri vRtti, patra 263-271 238. prajJApanA, prastAvanA pR. 152 239. rAgAdivadhyapaTaH surlokseturaannddundubhirstkRtivNctinaam| saMsAracArakapalAyanaphAlaghaMTA, jainaM vacastadiha ko na bhajeta vidvAn // 1 // -prajJApanA pradezavyAkhyA 240. saddharmabIjavapanAnaghakauzalasya, yallAhyakabAndhava! tavApi khilaanybhuuvn| tannAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu, sUryAMzavo mdhukriicrnnaavdaataaH||1|| -prajJApanA pradezavyAkhyA [86]
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA para vistRta vyAkhyA malayagiri kI hai| AcArya malayagiri suprasiddha TIkAkAra haiN| unakI TIkAoM meM viSaya kI vizadatA, bhASA kI prAMjalatA, zailI kI praur3hatA eka sAtha dekhI jA sakatI hai| kahA jAtA hai ki unhoMne chabbIsa granthoM para vRttiyA~ likhI haiM, unameM se bIsa grantha hI upalabdha haiN| malayagiri ne svatantra grantha na likhakara TIkAe~ hI likhI haiM para unakI TIkAoM meM prakANDa pANDitya mukharita huA hai| ve sarvaprathama mUla sUtra ke zabdArtha kI vyAkhyA karate haiM, artha kA spaSTa nirdeza karate haiM, usake pazcAt vistRta vivecana karate haiN| viSaya se sambandhita prAsaMgika viSayoM ko bhI chUte cale jAte haiN| viSaya ko prAmANika banAne ke lie prAcIna granthoM ke uddharaNa bhI dete haiN| prajJApanAvRtti unakI mahattvapUrNa vRtti hai| yaha vRtti AcArya haribhadra kI pradezavyAkhyA se cAra guNI adhika vistRta hai| prajJApanA ke guru gambhIra rahasyoM ko samajhane ke lie yaha vRtti anyanta upayogI hai| vRtti ke prArambha meM AcArya ne maMgalasUcaka cAra zloka die haiN| prathama zloka meM bhagavAn mahAvIra kI stuti hai, dvitIya meM jina pravacana ko namaskAra kiyA gayA hai, tRtIya zloka meM guru ko namana kiyA gayA hai aura caturtha zloka meM prajJApanA para vRtti likhane kI pratijJA kI hai|241 AcArya malayagiri ne prajJApanA kA zabdArtha karate hue likhA hai ki 'prakarSeNa jJApyante aneyati prajJApanA' arthAt jisake dvArA jIva-ajIva Adi padArthoM kA jJAna kiyA jAya vaha prajJApanA hai| AcArya haribhadra ne apanI vRtti meM prajJApanA ko upAMga ke rUpa meM ullikhita kiyA hai para AcArya malayagiri ne unase Age bar3hakara samavAyAGga kA upAMga prajJApanA ko batAyA hai| unakA yaha spaSTa abhimata hai ki samavAyAGga nirUpita artha kA pratipAdana prajJApanA meM huA hai| unhoMne yaha bhI likhA hai ki kahA jA sakatA hai ki samavAyAGga nirUpita artha kA prajJApanA meM pratipAdana karanA ucita nahIM, para yaha kathana upayukta nahIM, kyoMki prajJApanA meM samavAyAGga pratipAdita artha kA hI vistAra hai aura yaha vistAra maMdamati ziSya ke vizeSa upakAra ke lie kiyA gayA hai| isalie isakI racanA pUrNa sArthaka hai| vijJoM kA yaha mAnanA hai ki amuka aMga kA amuka upAMga hai, isa prakAra kI vyavasthA AcArya haribhadra ke pazcAt aura AcArya malayagiri ke pUrva huI hai| malayagiri kI vRtti kA mUlAdhAra AcArya harabhidra kI pradezavyAkhyA rahI hai tathApi AcArya malayagiri ne anya aneka granthoM kA upayoga kiyA hai|242 udAharaNa ke rUpa meM AcArya haribhadra ne strI tIrthaMkara bana 241. jayati namadamaramukuTapratibimbacchadmavihita bhuruupH| uddhartumiva samastaM vizvaM bhvpngktoviirH|| 1 // jinavacanAmRtajaladhiM vande ybindumaatrmaadaay| abhavannUnaM sattvA jnm-jraa-vyaadhiprihiinaaH|| 2 // praNamata gurupdpngkjmdhriikRtkaamdhenuklpltm| yadupAstivazannirupamamaznuvate brahma tnubhaajH||3|| jaDamatirapi gurucrnnopaastismudbhuutvipulmtivibhvH| samayAnusArato'haM vidadhe prjnyaapnaavivRttim||4|| -prajJApanA TIkA 242. (ka) pANiniH svaprAkRtavyAkaraNe--patra 5, patrA 365 (kha) uttarAdhyayana niyukti gAthA-patra 12 / jIvAbhigamacUrNi pa. 308 aadi| [87 ]
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatI hai yA nahIM? isake lie siddha prAbhRta kA saMketa kiyA hai jabaki AcArya malayagiri ne strI mukta hotI hai yA nahIM ? isa sambandha meM pUrvapakSa aura uttarapakSa kI racanA kA vistAra se vizleSaNa kiyA hai|243 isI prakAra siddha ke svarUpa ke sambandha meM vibhinna dArzanikoM ke mantavya kI carcA karake anta meM jainadarzana kI dRSTi se siddha ke svarUpa kI saMsthApanA kI hai|244 sAmAnya rUpa se AcArya malayagiri ne vyAkhyA ke sambandha meM vibhinna cintakoM ke matabheda kA sUcana kiyA hai para kucha sthaloM para unhoMne apanA svatantra mata bhI prakaTa kiyA hai aura jahA~ unheM lagA ki yaha ulajhana bharA hai vahA~ unhoMne apanA mata na dekara kevaligamya kahakara santoSa kiyA hai| yaha kathana unakI bhavabhIrutA kA dyotaka hai| Aja jina viSayoM meM kucha bhI nahIM jAnate usa viSaya meM bhI jo loga adhikAra ke sAtha apanA mata de dete haiM, unheM isa mahAna AcArya se preraNA lenI caahie| AcArya malayagiri ne kitane hI viSayoM kI carcA tarka aura zraddhA donoM hI dRSTi se kI hai| jaiseprajJApanA kI racanA zyAmAcArya ne kI tathApi isameM zramaNa bhagavAn mahAvIra aura gaNadhara gautama kA saMvAda kaise? bhagavAn mahAvIra aura gautama kA saMvAda hone para bhI isameM aneka matabhedoM kA ullekha kaise ? siddha ke pandraha bhedoM kI vyAkhyA ke sAtha unakI samIkSA bhI kI hai| striyA~ mokSa pA sakatI haiM, ve SaDAvazyaka, kAlika aura utkAlika sUtroM kA adhyayana kara sakatI haiM, nigoda kI carcA, mleccha kI vyAkhyA, asaMkhyAta AkAza pradezoM meM ananta pradezI skandha kA samAveza kisa prakAra hotA hai ? bhASA ke pudgaloM ke grahaNa aura nisarga kI carcA, ananta jIva hone para bhI zarIra asaMkhyAta kaise ? Adi vividha viSayoM para kalama calAkara AcArya ne apanI prakRSTa pratibhA kA jvalanta paricaya diyA hai| aneka viSayoM kI saMgati biThAne hetu AcArya ne nayadRSTi kA avalambana lekara vyAkhyA kI hai aura sthaloM para pUrvAcAryoM kA aura pUrva saMpradAyoM kI mAnyatAoM kA ullekha kiyA hai| prastuta vRtti kA granthamAna 16000 zloka pramANa hai| AcArya malayagiri kI vyAkhyA ke pazcAt anya kucha AcAryoM ne bhI vyAkhyAeM likhI haiM, para ve vyAkhyAeM pUrNa Agama para nahIM haiM aura na itanI vistRta hI haiN| muni candrasUri ne prajJApanA ke vanaspati ke viSaya ko lekara vanaspatisaptatikA grantha likhA hai jisameM 71 gAthAeM haiN| isa para eka ajJAta lekhaka kI eka avacUri bhI hai| yaha aprakAzita hai aura isakI prati lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmandira granthagAra meM hai| prajJApanAbIjaka--yaha harSakulagaNI kI racanA hai, aisA vijJoM kA mata hai| kyoMki grantha ke prArambha meM aura anta meM kahIM para bhI koI sUcanA nahIM hai| isameM prajJApanA ke chattIsa padoM kI viSayasUcI saMskRta bhASA meM dI gaI hai| yaha prati bhI aprakAzita hai aura lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmandira granthAgAra ke saMgraha meM hai| padmasundarakRta avacUri--yaha bhI eka aprakAzita racanA hai, jisakA saMketa AcArya malayagiri ne apanI TIkA meM kiyA hai| isakI prati bhI uparyukta granthAgAra meM upalabdha hai| dhanavimalakRta bAlAvabodha bhI aprakAzita racanA hai| sarvaprathama bhASAnuvAda isameM huA hai jise TabA kahate haiM / isa Tabe kI racanA saMvat 1767 se pahale kI hai| zrI jIvavijayakRta dUsarA TabA yAnI bAlAvabodha 243. paNNavaNAsuttaM-prastAvanA bhAga 2, pR. 154-157 244. dekhie-paNNavaNAsuttaM-prastAvanA, 2, 157 [88]
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI prApta hotA hai| yaha TabA saMvata 1764 meM racita haiM / paramAnandakRta stavaka arthAt bAlAvabodha prApta hai, jo saMvata 1876 kI racanA hai / yaha TabA rAyadhanapatasiMha bahAdura kI prajJApanA kI AvRtti meM prakAzita hai| zrI nAnakacaMdakRta saMskRtachAyA bhI prApta hai, jo rAyadhanapatasiMha bahAdura ne prakAzita kI hai (prajJApanA ke saath)| paNDita bhagavAnadAsa harakacanda ne prajJApavanAsUtra kA anuvAda bhI taiyAra kiyA thA, jo vikrama saMvat 1991 meM prakAzita huA / AcArya amolaka RSi jI mahArAja ne bhI hindI anuvAda sahita prajJApanA kA eka saMskaraNa prakAzita kiyA thA / isa prakAra samaya-samaya para prajJApanA para vividha vyAkhyA sAhitya likhA gayA hai / sarvaprathama san 1884 meM malayagirivihita vivaraNa, rAmacandrakRta saMskRtachAyA va paramAnandarSikRta stavaka ke sAtha prajJApanA kA dhanapatasiMha ne banArasa se saMskaraNa prakAzita kiyaa| usake pazcAt san 1918-1919 meM Agamodaya samiti bambaI ne malayagiri TIkA ke sAtha prajJApanA kA saMskaraNa prakAzita kiyaa| vikrama saMvat 1991 meM bhagavAnadAsa harSacandra jaina sosAyaTI ahamadAbAda se malayagiri TIkA ke anuvAda ke sAtha prajJApanA kA saMskaraNa niklaa| san 1947 - 1949 meM RSabhadevajI kesarImalajI zvetAmbara saMsthA ratalAma, jaina pustaka pracAra saMsthA, sUrata se haribhadravihita pradezavyAkhyA sahita prajJApanA kA saMskaraNa niklaa| san 1971 meM zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI se paNNavaNAsuttaM mUla pATha aura vistRta prastAvanA ke sAtha, puNyavijayajI mahArAja dvArA sampAdita prakAzita huA hai| vikrama samvat 1975 meM zrI amolaka RSijI mahArAja kRta hindI anuvAda sahita haidarAbAda se eka prakAzana nikalA hai / vi. samvat 2011 meM sUtrAgamasamiti guDagAMva chAvanI se zrI pupphabhikkhu dvArA sampAdita prajJApanA kA mUla pATha prakAzita huA hai| isa taraha samaya-samaya para Aja taka prajJApanA ke vividha saMskaraNa nikale haiM / prastuta saMskaraNa prajJApanA ke aneka saMskaraNa prakAzita hone para bhI eka aise saMskaraNa kI AvazyakatA thI jisameM zuddha mUla pATha ho, artha ho aura mukhya sthaloM para vivecana bhI ho, jisase viSaya sahaja rUpa se samajhA jA ske| isa dRSTi se prastuta Agama kA prakAzana ho rahA hai| zramaNasaMgha ke yuvAcArya mahAmahima madhukara munijI mahArAja ne AgamoM ke abhinava saMskaraNa nikAlane kI yojanA banAI / yaha yojanA yuvAcArya zrI kI dUradarzitA, dRr3hasaMkalpa, zakti aura AgamasAhitya ke prati agAdha bhakti kA pAvana pratIka hai / yuvAcArya zrI ke prabala puruSArtha ke phalasvarUpa hI svalpakAla meM aneka Agama prakAzita ho cuke haiM aura aneka Agama zIghra prakAzita hone vAle haiN| aneka manISiyoM ke sahayoga ke kAraNa yaha gurutara kArya sahaja aura sugama ho gayA hai| prastuta prajJApanA ke saMskaraNa kI apanI vizeSatA hai / isameM zuddha mUlapATha, bhAvArtha aura vivecana hai| vivecana na bahuta adhika lambA hai aura na bahuta saMkSipta hI / viSaya ko spaSTa karane ke lie prAcIna TIkAoM kA bhI upayoga kiyA hai / viSaya bahuta hI gambhIra hone para bhI vivecanakAra ne use sahaja, sarala aura sarasa banAne kA bharasaka prayAsa kiyA hai / yaha kahA jAya ki vivecana meM gAgara meM sAgara bhara diyA gayA hai to atizyokti nahIM hogA / prajJApanA jaina-tattva - jJAna kA vUhat koSa hai / isameM jainasiddhAnta ke aneka mahattvapUrNa viSayoM kA saMkalana hai / upAMgoM meM yaha sabase adhika vizAla hai / aMgoM meM jo sthAna vyAkhyAprajJapti kA hai vahI sthAna upAMgoM meM [89 ]
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA kA hai| isakA sampAdanakArya sarala nahIM apitu kaThina aura kaThinatara hai para parama AhlAda hai ki vAg devatA ke varada putra zrI jJAnamunijI ne isa mahAn kArya ko sampanna kiyA hai| munizrI kA prakANDa pANDitya yatra-tatra mukharita huA hai| unhoMne gambhIra aura sUkSma viSaya ko apane cintana kI sUkSmatA aura tIkSNatA se sparza kiyA hai jisase viSaya vidvAnoM ke lie hI nahIM, sAmAnya jijJAsuoM ke lie bhI hastAmalakavat ho gayA hai| unhoMne prajJApanA kA sampAdana aura vivecana kara bhAratI ke bhaMDAra meM eka anamola bheMTa samarpita kI hai| tadartha ve sAdhuvAda ke pAtra haiN| sAtha hI isameM paNDita zobhAcaMdrajI bhArilla kA zrama bhI mukharita ho rahA prajJApanA kI prastAvanA meM bahuta hI vistAra ke sAtha likhanA cAhatA thA, kyoMki prajJApanA meM aise aneka maulika viSaya haiM jina para tulanAtmaka dRSTi se ciMtana karanA Avazyaka thA, para asvastha ho jAne ke kAraNa cAhate hue bhI nahIM likha skaa| paramazraddheya sadguruvarya upAdhyAya zrI puSkaramuni mahArAja kA mArgadarzana bhI mere lie atIva upayogI rahA hai| mujhe AzA aura dRr3ha vizvAsa hai ki prajJApanA kA yaha saMskaraNa prabuddha pAThakoM ke lie atyanta upayogI siddha hogaa| ve isakA svAdhyAya kara apane jJAna meM abhivRddhi kreNge| anya AgamoM kI taraha yaha Agama bhI jana-jana ke mana ko mugdha kregaa| --devendramuni zAstrI jaina sthAnaka madanagaMja-kizanagar3ha vijayadazamI 13 akTUbara 1983 [90]
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA sUtra pRSThAMka prajJApanAsUtra - viSayaparicaya maMgalAcaraNa aura zAstra sambandhI cAra anubandha prajJApanAsUtra ke chattIsa padoM ke nAma prathama prajJApanApada prajJApanA : svarUpa aura prakAra ajIvaprajJApanA : svarUpa aura prakAra arUpI-ajIva-prajJApanA rUpI-ajIva-prajJApanA (varNa-gaMdha-rasa-sparza-saMThANa) rUpI ajIva kI paribhASA, dharmAstikAya Adi kI paribhASA, varNapariNata pudgaloM ke bheda tathA unakI vyAkhyA (29-30) jIva prajJApanA : svarUpa aura prakAra 15-17 asaMsArasamApanna jIva-prajJApanA (asaMsArasamApanna jIvoM (siddha) ke 15 bheda -(32-33) 18 saMsArasamApanna jIva-prajJApanA ke pAMca prakAra 19 ekendriya saMsArI jIvoM kI prajJApanA 20-25 pRthvIkAyika jIvoM kI prajJApanA 26-28 apkAyika jIvoM kI prajJApanA 29-31 tejaskAyika jIvoM kI prajJApanA 32-34 vAyukAyika jIvoM kI prajJApanA 35-53 vanaspatikAyikoM kI prajJApanA (pratyeka zarIra bAdara vanaspati ke 12 bheda-48-56) 54-55 sAdhAraNazarIra bAdara vanaspatikAyika (anantakAya) kA svarUpa tathA prakAra (vRkSAdi 12 bhedoM kI vyAkhyA pratyekazarIrI aneka jIvoM kA eka zarIrAkAra kaise? do dRSTAnta ananta jIvoM vAlI vanaspati ke lakSaNa bIja kA jIva mUlAdi kA jIva bana sakatA hai yA nahIM ? sAdhAraNazarIra bAdara vanaspatikAyika jIvoM kA lakSaNa [91 ]
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 57 58 59 60 61-68 69-81 82-85 86-91 22 23 2 92 93 dvIndriya saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA dvIndriya jIvoM kI jAti evaM yoniyA~ trIndriya saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA caturindriya saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA caturvidha paMcendriya saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA nairayika jIvoM kI prajJApanA samagra paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI prajJApanA 3 bheda - jalacara, sthalacara, khecara / jalacara ke pAMca bheda 139 thalacara paMcendriya ke vividha bheda AsAlika kI utpatti kahA~ ? khecara paMcendriya tiryaMcayonika ke vividha bheda carmapakSI, lomapakSI, samudgapakSI, vitatapakSI samagra manuSya jIvoM kI prajJApanA sammUcchima manuSya utpatti ke 14 sthAna garbhaja manuSya ke tIna prakAra antadvIpaka manuSya ke aTThAIsa bheda karmabhUmaka manuSya ke tIsa bheda karmabhUmaka manuSya : do bheda mleccha (anArya) bheda Arya ke vividha bheda Rddhi prApta Arya : 6 bheda ( arahaMta, cakravartI Adi) Rddhi- aprApta Arya : nau bheda kSetrArya : sAr3he chabbIsa AryakSetra jAtyA 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 - chaha prakAra 104 kulArya :- chaha prakAra -- 105-106 karmArya -- zilpArya : vividha bheda 107 bhASArya kauna ? lipi ke 18 bheda 108-138 jJAnArya- darzanArya cAritrArya : vividha bheda - Arya-mleccha vivecana -- antadvapaka manuSya - kahA~, kaise ? akarmabhUmaka tathA Arya jAtiyA~ - vivecana cAritrAryaH vividha samIkSAe~ caturvidha devoM kI prajJApanA [ 92] 75 76 77 78 79 79 81 85 88 88 92 92 93 93 93 94 94 95 95 95 95 95 97 97 98 99 103 - 106 120
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 daza prakAra ke bhavanavAsI deva 141 ATha prakAra ke vANavyantara deva 142. pAMca prakAra ke jyotiSka deva 143-147 vaimAnika deva : do prakAra (devoM ke vividha svarUpa : bhavana-AvAsa Adi) dvitIya sthAnapada prAthamika 148-150 pRthvIkAyikoM ke sthAna kA nirUpaNa ATha pRthvI-ratnaprabhA Adi kA varNana pRthvIkAyikoM kA tInoM lokoM meM nivAsasthAna kahA~ kahA~ ? 151-153 apkAyikoM ke sthAna kA nirUpaNa sAta ghanodadhi Adi kA varNana 154-156 tejaskAyikoM ke sthAna kA nirUpaNa do UrdhvakapATa : vivecana 157-159 vAyukAyikoM ke sthAna kA nirUpaNa 160-162 vanaspatikAyikoM ke sthAnoM kA nirUpaNa 163 dvIndriya jIvoM ke sthAnoM kA nirUpaNa 164-165 trIndriya caturindriya jIvoM ke sthAnoM kA nirUpaNa 166 paMcendriya jIvoM ke sthAna kI pRcchA 167-174 nairayikoM ke sthAnoM kI prarUpaNA (ratnaprabhA Adi sAta pRthviyoM kA sthAna, varNa, gaMdha, moTAI, saMkhyA Adi kA nirUpaNa) 175 paMcendriya tiryaMcayonikoM ke sthAna kI prarUpaNA 176 manuSyoM ke sthAnoM kI prarUpaNA . 177 sarva bhavanavAsI devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 178-180 asurakumAra Adi ke bhavanAvAsa tathA anya varNana camarendra va balIndra kA varNana dAkSiNAtya asurakumAroM (camarendra) kA varNana uttaradizAvAsI asurakumAra balIndra - vairocanendra kA varNana 181-183 nAgakumAroM kA varNana dAkSiNAtya tathA uttaradizAvAsI nAgakumAroM kA varNana 184-187 suparNakumAra devoM ke sthAna Adi kA varNana 137 139 141 141 143 144 155 155 156 159 166 166 168 [13]
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 196 - 197 188 202 215 215 225 188-194 samasta vANavyantara devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 174 195 jyotiSka devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA sarva vaimAnika devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 184 saudharmakalpagata devoM ke sthAna kI prarUpaNA 186 198 IzAnakalpavAsI devoM ke sthAna kI prarUpaNA 199-206 sanatkumAra Adi AraNa-acyutakalpavAsI devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 189 207-209 graiveyakavAsI devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 198 210 anuttaraupapAtika devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 200 kalpoM ke avataMsakoM kA rekhAcitra 202 211 siddhasthAna kA varNana tRtIya bahuvaktavyatA (alpa-bahutva) pada prAthamika 212 dizAdi 27 dvAroM ke nAma 213-224 dizA kI apekSA se jIvoM kA alpa-bahutva 225-226 pA~ca yA ATha gatiyoM kI apekSA se jIvoM kA alpa-bahutva 227-231 indriyoM kI apekSA se jIvoM kA alpa-bahutva 227 232-236 kAya kI apekSA se sakAyika, akAyika evaM SaTkAyika jIvoM kA alpa-bahutva232 237-251 sUkSma-bAdara kAya kA alpa-bahutva 237 252 yogoM kI apekSA se jIvoM kA alpa-bahutva 256 253 vedoM kI apekSA se jIvoM kA alpa-bahutva 257 254 kaSAyoM kI apekSA se jIvoM kA alpa-bahutva 258 lezyA kI apekSA jIvoM kA alpa-bahutva 256 tIna dRSTiyoM kI apekSA jIvoM kA alpa-bahutva 257-259 jJAna aura ajJAna kI apekSA jIvoM kA alpa-bahutva 261 darzana kI apekSA jIvoM kA alpa-bahutva 261 saMyata Adi kI apekSA jIvoM kA alpa-bahutva 263 262 upayogadvAra kI dRSTi se jIvoM kA alpa-bahutva 264 263 AhAraka-anAharaka jIvoM kA alpa-bahutva 265 264 bhASA kI apekSA jIvoM kA alpa-bahutva 265 265 paritta Adi kI dRSTi se jIvoM kA alpa-bahutva paryApti kI apekSA jIvoM kA alpa-bahutva 267 267 sUkSma Adi kI dRSTi se jIvoM kA alpa-bahutva 267 255 259 260 260 263 266 266 [94]
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 268 268 269 275 276 276 297 299 307 315 317 322 323 268 saMjJI Adi kI dRSTi se jIvoM kA alpa-bahutva bhavasiddhikadvAra ke mAdhyama se jIvoM kA alpa-bahutva 270-273 astikAyadvAra ke mAdhyama se SaDdravya kA alpa-bahutva 274 carama aura acarama jIvoM kA alpa-bahutva 275 jIvAdi kA alpa-bahutva 276-324 kSetra kI apekSA se UrdhvalokAdigata vividha jIvoM kA alpa-bahutva 325 AyuSyakarma ke bandhaka-abandhaka Adi jIvoM kA alpa-bahutva 326-333 pudgala dravyoM Adi kA dravyAdi vividha apekSAoM se alpa-bahutva 334 vibhinna vivakSAoM se sarva jIvoM ke alpa-bahutva kA nirUpaNa caturtha sthitipada prAthamika 335-342 nairayikoM kI sthiti prajJApanA 343-344 devoM aura deviyoM kI sthiti kI prarUpaNA 345-353 bhavanavAsiyoM kI sthiti-prarUpaNA 354-365 ekendriya jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 366-368 vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 369 dvIndriya jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 370 trIndriya jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 371 caturindriya jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 372-389 paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 390-392 manuSyoM kI sthiti-prarUpaNA 393-394 vANavyantara devoM kI sthiti-prarUpaNA 395-406 jyotiSka devoM kI sthiti-prarUpaNA 407-437 vaimAnika devoM kI sthiti-prarUpaNA paMcama vizeSapada (paryAyapada) prAthamika (paryAya ke artha, anya darzanoM ke sAtha saiddhAntika tulanA) paryAyoM ke prakAra jIvaparyAya kA nirUpaNa 440 nairayikoM ke ananta paryAya : kyoM aura kaise ? (SaTsthAnapatitatva kA svarUpa) 442 asurakumAra Adi bhavanavAsI devoM ke ananta paryAya 328 334 335 335 336 346 347 348 355 373 378 438 439 378 379 384 384 385 [95 ]
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 443-447 pA~ca sthAvaroM ke ananta paryAyoM kI prarUpaNA 387 448-451 vikalendriya evaM tiryaMca paMcendriya jIvoM ke ananta paryAyoM kA nirUpaNa 391 452 manuSyoM ke ananta paryAyoM kI sayuktika prarUpaNA 392 453-454 vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke ananta paryAyoM kI prarUpaNA 393 455-463 vibhinna apekSAoM se jaghanyAdiyukta avagAhanAdi vAle nArakoM kI prarUpaNA 464-465 jaghanyAdiyukta avagAhanA vAle asurakumArAdi bhavanapati devoM ke paryAya 402 466-472 jaghanyAdi yukta avagAhanAdi viziSTa ekendriya ke paryAya 403 473-480 jaghanyAdi yukta avagAhanAdi viziSTa vikalendriyoM ke paryAya 408 481-488 jaghanya avagAhanAdi vAle paMcendriyatiryaMcoM kI vividha apekSAoM se paryAya-prarUpaNA 413 489-498 jaghanya-utkRSTa-madhyama avagAhanAdi vAle manuSyoM kI paryAya-prarUpaNA 499 vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI paryAya-prarUpaNA ajIva-paryAya 500-503 ajIvaparyAya ke bheda-prabheda aura paryAyasaMkhyA 504-524 paramANupudgala Adi kI paryAya sambandhI vaktavyatA (paramANu pudgaloM meM ananta paryAyoM kI siddhi paramANu catu:sparzI aura SaTsthAnapatita dvipradezI-yAvat dazapradezI skandha taka kI hInAdhikatA avagAhanA kI dRSTi se 525-537 jaghanyAdi viziSTa avagAhanA evaM sthiti vAle dvipradezI se ananta pradezI skandha taka kI paryAya-prarUpaNA dvipradezI skandha meM madhyama avagAhanA nahIM hotI 538-553 jaghanyAdi yukta varNAdiyukta pudgaloM kI paryAya-prarUpaNA 554-558 jaghanyAdi sAmAnya pudgala skandhoM kI vividha apekSAoM se paryAya-prarUpaNA chaThA vyutkrAntipada prAthamika 464 559 vyutkrAnti pada ke ATha dvAra 467 560-568 narakAdi gatiyoM meM upapAta aura udvartanA kA virahakAla nirUpaNa (prathama dvAdaza dvAra) 467 569-608 nairayikoM se anuttaraupapAtikoM taka ke upapAta aura udvartanA ke virahakAla kI prarUpaNA (dvitIya caturviMzati dvAra) 609-625 nairayikoM se siddhoM taka kI utpatti aura udvartanA kA sAntara-nirantara-nirUpaNa (tIsarA sAntara dvAra) 477 626-638 (cauthA eka samaya dvAra :) caubIsa daNDakavartI jIvoM aura siddhoM kI eka samaya meM utpatti aura udvartanA kI saMkhyA-prarUpaNA 470 480 [96]
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 519 520 521 521 639-665 (paMcama kutodvAra) cAturgatika jIvoM kI pUrvabhavoM se utpatti (Agati) kI prarUpaNA 482 666-676 (chaThA udvartanA dvAra) cAturgatika jIvoM ke udavartanAnantara gamana evaM utpAda kI prarUpaNA 505 677-683 (saptama pArabhavikAyuSya dvAra) cAturgatika jIvoM kI pArabhavikAyuSya sambandhI prarUpaNA 512 684-692 (aSTama AkarSadvAra) sarva jIvoM ke SaDvidha AyuSyabandha, unake AkarSoM kI saMkhyA aura alpa-bahutva saptama ucchvAsapada prAthamika 693 nairayikoM meM ucchvAsa-nizvAsakAla-nirUpaNa 694-616 bhavanavAsI devoM meM ucchvAsa-virahakAla-prarUpaNA 520 697-698 ekendriya se lekara manuSya paryanta ucchvAsa-virahakAla-nirUpaNa 699 vANavyantara devoM meM ucchvAsa-virahakAla-prarUpaNA 700 jyotiSka devoM meM ucchvAsa-virahakAla-prarUpaNA 521 701-724 vaimAnika devoM meM ucchvAsa-virahakAla-prarUpaNA (ANamaMti, pANamaMti Adi padoM kI vyAkhyA) aSTama saMjJApada prAthamika 529 725 saMjJAoM ke dasa prakAra (saMjJA kI zAstrIya paribhASA) 726-729 nairayikoM se vaimAnikoM taka (24 daNDakoM meM) saMjJA kI sadbhAva-prarUpaNA 531 730-731 nArakoM meM saMjJAoM kA vicAra (alpa-bahutva) 532 732-733 tiryaMcoM meM saMjJAoM kA vicAra (alpa-bahutva) 534 734-735 manuSyoM meM saMjJAoM kA vicAra (alpa-bahutva) 535 736-737 devoM meM saMjJAoM kA vicAra (alpa-bahutva) 535 navama yonipada prAthamika 738 zItAdi trividha yoniyoM kI nArakAdi meM prarUpaNA 539 739-752 caubIsa daNDakoM meM zItAdi yoniyoM kI prarUpaNA / 539 753 jIvoM meM zItAdi yoniyoM meM alpa-bahutva 541 754-762 nairayikAdi jIvoM meM sacittAdi trividha yoniyoM kI prarUpaNA 543 763 sacittAdi trividhayonika jIvoM kA alpa-bahutva kathana 544 764-772 sarvajIvoM meM saMvRttAdi trividha yoniyoM kI prarUpaNA 773 manuSyoM kI vividha viziSTa yoniyAM 548 530 537 [97 ]
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ sirisAmajjavAyaga-viraiyaM cautthaM uvaMgaM paNNavaNAsuntaM zrImat - zyAmArya vAcaka - viracita caturtha upAMga prajJApanAsUtra
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM namo vItarAgAya zrImat-zyAmArya-vAcaka-viracita caturtha upAMga paNNavaNAsuttaM : prajJApanAsUtra viSaya-paricaya ra prajJApanA jaina Agama vAGmaya kA caturtha upAMga evaM aMgabAhyazruta hai| isameM 36 pada haiN| unakA saMkSipta paricaya isa prakAra haiN| prajJApanA kA prathama pada 'prajJApanA' hai| isa pada meM sarvaprathama prajJApanA ke do bheda batalA kara ajIva prajJApanA kA sarvaprathama nirUpaNa kiyA hai, tadanantara jIva-prajJApanA kaa| ajIva-prajJApanA meM arUpI ajIva aura rUpI ajIva ke bheda-prabheda batAe haiN| jIva-prajJApanA meM jIva ke do bheda saMsArI aura siddha batAkara siddhoM ke 15 prakAra aura samaya kI apekSA se bheda batAe haiN| phira saMsArI jIvoM ke bheda-prabheda batAe haiN| indriyoM ke krama ke anusAra ekendriya se paMcendriya taka meM saba saMsArI jIvoM kA samAveza karake nirUpaNa kiyA hai| yahA~ jIva ke bhedoM kA niyAmaka tattva indriyoM kI kramazaH vRddhi hai| - dUsare sthAnapada meM pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya, nairayika, tiryaMca, bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka, vaimAnika aura siddha jIvoM ke vAsasthAna kA varNana kiyA gayA hai| jIvoM ke nivAsasthAna do prakAra ke haiM - (1) jIva jahA~ janma lekara maraNaparyanta rahatA hai, vaha svasthAna aura (2) prAsaMgika vAsasthAna (upapAta aura smudghaat)| 0 tRtIya alpabahutvapada hai| isameM dizA, gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, saMyata, upayoga, AhAra, bhASaka, parIta, paryApta, sUkSma, saMjJI, bhava, astikAya, carama, jIva, kSetra, bandha, pudgala aura mahAdaNDaka, ina 27 dvAroM kI apekSA se jIvoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| 0 caturtha sthitipada meM nairayika, bhavanavAsI, pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvi-tri-catu-paMcendriya, manuSya, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika jIvoM kI sthiti kA varNana hai| - paMcama vizeSapada yA paryAyapada meM caubIsa daNDakoM ke krama se prathama jIvoM ke nairayika Adi vibhinna bheda-prabhedoM ko lekara vaimAnika devoM taka ke paryAyoM kI vicAraNA kI gaI hai| tatpazcAt
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra ajIva-paryAya ke bheda-prabheda tathA arUpI ajIva evaM rUpI ajIva ke bheda-prabhedoM kI apekSA se paryAyoM kI saMkhyA kI vicAraNA kI gaI hai| - chaThe vyutkrAntipada meM bAraha muhUrta aura caubIsa muhUrta kA upapAta aura udvartana (maraNa) sambandhI virahakAla kyA hai ? kahA~ jIva sAntara utpanna hotA hai, kahA~ nirantara ?, eka samaya meM kitane jIva utpanna hote aura marate haiM ?, kahA~ se Akara utpanna hote haiM ?, mara kara kahA~ jAte haiM ?, parabhava kI Ayu kaba bandhatI hai ?, Ayubandha sambandhI ATha AkarSa kauna-se haiM?, ina ATha dvAroM se jIva kI prarUpaNA kI gaI hai| / sAtaveM ucchvAsapada meM nairayika Adi ke ucchvAsa grahaNa karane aura chor3ane ke kAla kA varNana hai| AThaveM saMjJApada meM jIva kI AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, loka aura ogha ___ina 10 saMjJAoM kA 24 daNDakoM kI apekSA se nirUpaNa kiyA gayA hai| - nauveM yonipada meM jIva kI zIta, uSNa, zItoSNa, sacitta, acitta, mizra, saMvRta, vivRta, saMvRta-vivRta, kUrmonnata, zaMkhAvarta aura vaMzIpatra, ina yoniyoM ke Azraya se samagra jIvoM kA vicAra kiyA gayA hai| 0 dasaveM carama-acarama pada meM carama hai, acarama hai, carama haiM, acarama haiM, caramAntapradeza haiM, acaramAnta pradeza haiM, ina 6 vikalpoM ko lekara 24 daNDakoM ke jIvoM kA gatyAdi kI dRSTi se tathA vibhinna dravyoM kA loka-aloka Adi kI apekSA se vicAra kiyA gayA hai| 0 gyArahaveM bhASApada meM bhASAsambandhI vicAraNA karate hue batAyA hai ki bhASA kisa prakAra utpanna hotI hai ?, kahA~ para rahatI hai ?, usakI AkRti kisa prakAra kI hai ? usakA svarUpa tathA bolane vAle vyakti Adi praznoM para cintana prastuta kiyA gayA hai| sAtha hI satyabhASA, mRSAbhASA, tathA satyAmRSA aura asatyAmRSA bhASA ke kramazaH dasa, dasa, dasa aura solaha prakAra batAe haiN| anta meM 16 prakAra ke vacanoM kA ullekha kiyA hai| / bArahaveM zarIrapada meM pAMca zarIroM kI apekSA se caubIsa daNDakoM meM se kisake kitane zarIra haiM, tathA ina sabhI meM baddha-mukta kitane-kitane aura kauna-se zarIra hote haiM ? ityAdi sAMgopAMga vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| terahaveM pariNAmapada meM--jIva ke gati Adi dasa pariNAmoM aura ajIva ke bandhana Adi dasa pariNAmoM para vicAra kiyA gayA hai| / caudahaveM kaSAyapada meM krodhAdi cAra kaSAya, unakI pratiSThA, utpatti, prabheda tathA unake dvArA karma prakRtiyoM ke cayopacaya evaM bandha kI prarUpaNA kI gaI hai| 0 pandrahaveM indriyapada meM do uddezaka haiN| prathama uddezaka meM pAMcoM indriyoM kI saMsthAna, bAhalya Adi 24 dvAroM ke mAdhyama se vicAraNA kI gaI hai| dUsare uddezyaka meM indriyopacaya, indriyanirvartanA,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ A viSaya- paricaya ] nirvartanAsamaya, indriyalabdhi, indriya-upayoga Adi tathA indriyoM kI avagAhanA, avagraha, IhA, avAya, dhAraNA Adi 12 dvAroM ke mAdhyama se carcA kI gaI hai / anta indriyoM ke bheda-prabheda kA vicAra prastuta kiyA gayA hai| solahaveM prayogapada meM satyamanaH prayoga Adi 15 prakAra ke prayogoM kA caubIsa daNDakavarttI jIvoM kI apekSA se vicAra kiyA gayA hai / anta meM 5 prakAra ke gatiprapAta ke svarUpa kA cintana kiyA gayA hai| satrahaveM lezyApada meM chaha uddezaka haiN| prathama uddezaka meM samakarma, samavarNa, samalezyA, samavedanA, samakriyA aura samaAyu nAmaka adhikAra haiN| dUsare meM kRSNAdi 6 lezyAoM ke Azraya se jIvoM kA nirUpaNaM kiyA gayA hai| tIsare uddezaka meM lezyAsambandhI katipaya praznottara haiM / caturtha uddezaka meM pariNAma, varNa, rasa, gandha, zuddha, aprazasta, saMkliSTa, uSNa, gati, pariNAma, pradeza, avagAr3ha, vargaNA, sthAna aura alpa - bahutva nAmaka adhikAra haiM / lezyAoM ke varNa aura svAda (rasa) kA bhI varNana hai| pAMcaveM meM 'lezyAoM ke pariNAma batAe haiM aura chaThe uddezaka meM kisa jIva ke kitanI lezyAe~ hotI haiM ? isakA nirUpaNa hai / 1 aThArahaveM pada kA nAma kAyasthiti hai / isameM jIva aura ajIva donoM apanI-apanI paryAya meM kitane kAla taka rahate haiM, isakA cintana prastuta kiyA gayA hai| sthitipada aura kAyasthitipada meM antara yaha hai ki sthitipada meM to 24 daNDakavarttI jIvoM kI bhavasthiti -- eka bhava kI apekSA se AyuSya kA vicAra hai, jabaki kAyasthitipada meM jIva mara kara usI bhava meM janma letA rahe to aise saba bhavoM kI paramparA kI kAlamaryAdA yAnI saba bhavoM ke AyuSya kA kula jor3a kitanA hogA ?, isakA vicAra kiyA gayA hai| isake atirikta kAyasthitipada meM 'kAya' zabda se nirUpita dharmAstikAya Adi kA usa-usa rUpa meM rahane ke kAla (sthiti) kA bhI vicAra kiyA hai| ataH isameM jIva, gati, indriya, yoga, veda Adi se lekara astikAya aura carama ina dvAroM ke mAdhyama se vicAra prastuta kiyA gayA hai| unnIsaveM samyaktvapada meM 24 daNDakavartI jIvoM ke krama se samyagdRSTi, mithyAdRSTi, mizradRSTi kA vicAra kiyA gayA hai| bIsaveM antakriyApada meM batAyA gayA hai ki kauna-sA jIva antakriyA ( karmanAza dvArA mokSaprApti) kara sakatA hai, aura kyoM ? sAtha hI antakriyA zabda vartamAna bhava kA anta karake navIna bhavaprApti, (athavA mRtyu) ke artha meM bhI yahA~ prayukta kiyA gayA hai| aura isa prakAra kI antakriyA kA vicAra caubIsa daNDakavartI jIvoM se sambandhita kiyA gayA hai| karmoM kI antarUpa antakriyA to ekamAtra manuSya hI kara sakate haiM; isakA varNana 6 dvAroM ke mAdhyama se kiyA gayA hai / ikkIsaveM avagAhanA - saMsthAna ( yA zarIra ) pada meM zarIra ke vidhi ( bheda), saMsthAna, pramANa, pudgaloM
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra ke caya, zarIroM ke pArasparika sambandha, unake dravya, pradeza, dravyapradezoM tathA avagAhanA ke alpabahutva kI prarUpaNA kI gaI hai| bAIsaveM kriyApada meM kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI, pAritApanikI va prANAtipAtikI, ina 5 kriyAoM tathA inake bhedoM kI apekSA se samasta saMsArI jIvoM kA vicAra kiyA gayA hai| / teIsaveM karmaprakRtipada meM do uddezaka haiN| prathama uddezaka meM jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM meM se kauna jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai ? isakA vicAra hai| dvitIya uddezaka meM karmoM kI uttaraprakRtiyoM aura unake bandha kA varNana hai| caubIsaveM karmabandha pada meM yaha cintana prastuta kiyA gayA hai ki jJAnAvaraNIya Adi meM se kisa karma ko bAMdhate hue jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai ? paccIsaveM karmavedapada meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM ko bAMdhate hue jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? isakA vicAra kiyA gayA hai| / chabbIsaveM karmavedabandhapada meM yaha vicAra prastuta kiyA gayA hai ki jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA vedana karate hue jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai / / sattAIsaveM karmavedapada meM--jJAnAvaraNIya Adi kA vedana karate hue jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? isakA vicAra kiyA gayA hai| 0 aTThAIsaveM AhArapada meM do uddezaka haiN| prathama uddezaka meM--sacittAhArI AhArArthI kitane kAla taka, kisakA AhAra karatA hai ? kyA vaha sarvAtmapradezoM dvArA AhAra karatA hai, yA amuka bhAga se AhAra karatA hai ? kyA sarvapudgaloM kA AhAra karatA hai ? kisa rUpa meM usakA pariNamana hotA hai ? lomAhAra Adi kyA haiM ?, isakA vicAra hai| dUsare uddezaka meM AhAra, bhavya, saMjJI, lezyA, dRSTi Adi teraha adhikAra haiN| - unatIsaveM upayogapada meM do upayogoM ke prakAra batAkara kisa jIva meM kitane upayoga pAe jAte haiM ? isakA varNana kiyA hai| 0 tIsaveM pazyattApada meM bhI pUrvavat sAkArapazyattA (jJAna) aura anAkArapazyattA (darzana) ye do bheda batAkara inake prabhedoM kI apekSA se jIvoM kA vicAra kiyA gayA hai| 0 ikatIsaveM saMjJIpada meM saMjJI, asaMjJI aura nosaMjJI kI apekSA se jIvoM kA vicAra kiyA hai| battIsaveM saMyatapada meM saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata kI dRSTi se jIvoM kA vicAra kiyA gayA hai| - tetIsaveM avadhipada meM viSaya, saMsthAna, abhyantarAvadhi, bAhyAvadhi, dezAvadhi, sarvAvadhi, vRddhi-avadhi, pratipAtI aura apratipAtI, ina dvAroM ke mAdhyama se vicAraNA kI gaI hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya - paricaya] cautIsaveM pravicAraNA (yA paricAraNA) pada meM anantarAgata AhAraka, AhAraviSayaka Abhoga-anAbhoga, AhArarUpa se gRhIta, pudgaloM kI ajJAnatA, adhyavasAyakathana, samyaktvaprApti tathA kAyasparza, rUpa, zabda aura mana se sambandhita pravicAraNA (viSayabhoga-paricAraNA) evaM unake alpabahutva kA vicAra 0 paiMtIsaveM vedanApada meM--zIta, uSNa, zItoSNa, dravya, kSetra, kAla, bhAva, zArIrika, mAnasika, zArIrika mAnasika sAtA, asAtA, sAtA-asAtA, duHkhA, sukhA, aduHkhasukhA, AbhyupagamikI, aupakramikI, nidA (citta kI saMlagnatA) evaM anidA nAmaka vedanAoM kI apekSA se jIvoM kA vicAra kiyA gayA hai| 9 chattIsaveM samudghAtapada meM vedanA, kaSAya, maraNa, vaikriya, taijasa, AhAraka aura kevali samudghAta kI apekSA se jIvoM kI vicAraNA kI gaI hai| isameM kevalisamudghAta kA vistRta varNana hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNNavaNAsuttaM : prajJApanAsUtra paDhamaM paNNavaNApadaM prathama prajJApanApada prAthamika 0 prajJApanAsUtra kA yaha prathama pada hai, isakA nAma prajJApanApada hai| - isameM jainadarzanasammata jIvatattva aura ajIvatattva kI prajJApanA--prakarSarUpeNa prarUpaNA-bheda-prabheda batA kara kI gaI hai| jIva-prajJApanA se pUrva ajIva-prajJApanA isalie kI gaI hai ki isameM jIvatattva kI apekSA vaktavya ___ alpa hai| ajIvoM ke nirUpaNa meM rUpI aura arUpI, ye bheda aura inake prabheda prastuta kiye gae haiN| rUpI meM pudgala dravya kA aura arUpI meM dharmAstikAyAdi tIna dravyoM kA samAveza ho jAtA hai| tathA 'addhAsamaya' ke sAtha 'astikAya' zabda jur3A huA na hone para bhI vaha eka svatantra arUpI ajIva kAladravya kA dyotaka to hai hii| prastuta arUpI ajIva kA pratipAdana karane ke sAtha hI yahA~ dharmAstikAyAdi tIna ko deza aura pradeza ke bhedoM meM vibhakta kiyA gayA hai| tatpazcAt rUpI ajIva ke skandha se lekara paramANu pudgala taka mukhya 4 bheda batA kara unake varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna ke rUpa meM pariNata hone para aneka prabhedoM kA kathana kiyA hai| sAtha hI varNAdi ke paraspara sambandha se kula 530 bhaMga hote haiM, unakA nirUpaNa bhI yahA~ kiyA gayA hai| zAstrakAra kA Azaya yahI hai ki yoM pratyeka varNa Adi ke ananta-ananta bheda ho sakate haiN| yahA~ maulika bhedoM kA nirdeza karake Age zAstrakAra ne isI zAstra ke paMcama vizeSa-pada meM ajIva ke paryAyoM tathA terahaveM pariNAmapada meM pariNAmoM kA vistRta varNana kiyA hai| - jIva-prajJApanA meM jIva ke do mukhya bhedoM--siddha aura saMsArI kA asaMsArasamApanna aura saMsAra samApanna nAma se nirdeza kiyA hai| tatpazcAt siddhoM ke 15 prakAra tathA samaya kI apekSA se siddhoM kA paraspara antara batAkara mukta hone ke bAda AtmA ke paramAtmA meM vilIna ho jAne ke siddhAnta kA nirAkaraNa evaM pratyeka muktAtmA ke pRthak astitva ke siddhAnta kA maNDana dhvanita kiyA hai| isake pazcAt ekendriya se lekara paMcendriya taka pratyeka saMsArI jIva ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa karake jIva ko Izvara kA aMza na mAna kara pratyeka jIva kA apane-Apa meM svatantra astitva siddha kiyA hai| agara brahmaikatva--(AtmaikatvavAda) mAnA jAe to pratyeka jIva kA svatantra astitva, 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA.-1, pR. 3 se 45 taka (kha) paNNavaNAsuttaM bhA-2, prathama pada kI prastAvanA, pR. 29 se 36 tk|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] zubhAzubhakarmabandha tathA usake phala kI evaM karmabandha se mukti kI vyavasthA ghaTita nahIM ho sktii| yahI kAraNa hai ki zAstrakAra ne pRthvIkAyAdi ekendriya se lekara devayoni taka ke samasta saMsArIsaMsArasamApanna jIvoM kA pRthak-pRthak kathana kiyA hai| isa para se yaha bhI dhvanita kiyA hai ki cAra gatiyoM aura 84 lakSa yoniyoM yA 24 daNDakoM meM jaba taka paribhramaNa evaM AvAgamana hai, taba taka saMsArasamApannatA miTa nahIM sktii| kisI devI-deva yA Izvara athavA avatAra (bhagavAna) ke dvArA kisI kI saMsAra-samApannatA miTAI nahIM jA sakatI, vaha to svayaM kI ratnatraya-sAdhanA se hI miTAI jA sakatI hai| manuSya ke jJAnArya darzanArya evaM cAritrArya-rUpa bheda batAkara yaha spaSTa kara diyA hai ki upazAntakaSAyatva, kSINakaSAyatva, sUkSmasamparAyatva, vItarAgatva tathA kevalitva Adi se yukta AryatA prApta karanA manuSya ke apane adhikAra meM hai, svakIya-puruSArtha ke dvArA hI vaha uccakoTi kA Aryatva aura siddhatva prApta kara sakatA hai| - paMcendriya jIvoM meM nArakoM aura devoM kI prajJApanA se anyatra vistRtarUpa meM hI hai, kintu manuSyoM kI prajJApanA anyatra itanI vistRta rUpa se nahIM hai, ataeva prathama pada meM manuSyoM kA vistRta vivaraNa prastuta kiyA gayA hai, jo jainadarzana ke siddhAnta ko spaSTa karane meM upayogI hai| 00
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNNavaNAsuttaM prajJApanA-sUtra maMgalAcaraNa aura zAstra sambandhI cAra anubandha [namo arihNtaannN| namo siddhaannN| namo aayriyaannN| namo uvjjhaayaannN| namo loe svvsaahuunnN||] 1. vavagayajara-maraNabhae siddhe abhivaMdiUNa tivihennN| vaMdAmi jiNavariMdaM telokka guruM mahAvIraM // 1 // suyarayaNanihANaM jiNavareNaM bhviyjnnnnivvuikrennN| uvadaMsiyA bhayavayA paNNavaNA savvabhAvANaM // 2 // ajjhayaNamiNaM cittaM suyarayaNaM ditttthivaaynniisNdN| jaha vaNiyaM bhagavayA ahamavi taha vnnnnissaami|| 3 // arihantoM ko namaskAra ho, siddhoM ko namaskAra ho, AcAryoM ko namaskAra ho, upAdhyAyoM ko namaskAra ho, loka meM (vidyamAna) sarva-sAdhuoM ko namaskAra ho| - [1. gAthAoM kA artha-] jarA, mRtyu, aura bhaya se rahita siddhoM ko trividha (mana, vacana aura kAya se) abhivandana karake trailokyaguru jinavarendra zrI bhagavAn mahAvIra ko vandana karatA huuN|| 1 // bhavyajanoM ko nivRtti (nirvANa yA usake kAraNarUpa ratnatraya kA upadeza) karane vAle jinezvara bhagavAn ne zrutaratnanidhirUpa sarvabhAvoM kI prajJApanA kA upadeza diyA hai|| 2 // dRSTivAda ke niHsyanda-(niSkarSa = nicor3a) rUpa vicitra zrutaratnarUpa isa prajJApanA-adhyayana kA zrItIrthakara bhagavAn ne jaisA varNana kiyA hai, maiM (zyAmArya) bhI usI prakAra varNana kruuNgaa|| 3 // vivecana maMgalAcaraNa aura zAstrasambandhI cAra anubandha-prastuta sUtra meM tIna gAthAoM dvArA prajJApanAsUtra ke racayitA zrI zyAmAryavAcaka zAstra ke prArambha meM vighnazAnti-hetu maMgalAcaraNa tathA prastuta zAstra se sambandhita anubandhacatuSTaya prastuta karate haiN| ___ maMgalAcaraNa kA aucitya- yaha upAMga samasta jIva, ajIva Adi padArthoM kI zikSA (jJAna) dene vAlA hone se zAstra hai aura zAstra ke prArambha meM vicAraka ko zAstra meM pravRtta karane tathA vighnopazAnti ke hetu tIna prayojanoM kI dRSTi se tIna maMgalAcaraNa karane caahie| ziSTajanoM kA yaha AcAra hai ki nirvighnatA se zAstra ke pAragamana ke lie AdimaMgala, grahaNa kiye hue zAstrIya padArtha (prarUpaNa) ko
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalAcaraNa] sthira karane ke liye madhyamaMgala tathA ziSyaparamparA se zAstra kI vicAradhArA ko satata cAlU rakhane ke lie antima maMgalAcAra karanA caahie| tadanusAra prastuta meM 'vavagayajarAmaraNabhae.' Adi tIna gAthAoM dvArA zAstrakAra ne AdimaMgala, 'kaivihe NaM uvaoge pannatte ?' ityAdi jJAnAtmaka sUtrapATha madhyamaMgala evaM....' suhI suhaM pattA' ityAdi siddhAdhikArAtmaka sUtra-pATha dvArA antamaMgala prastuta kiyA hai| ___anubandha catuSTaya--zAstra ke prArambha meM samasta bhavyoM evaM buddhimAnoM ko zAstra meM pravRtta karane ke uddezya se cAra anubandha avazya batAne caahie| ve cAra anubandha isa prakAra haiM-(1) viSaya, (2) adhikArI, (3) sambandha aura (4) pryojn| maMgalAcaraNIya gAthAtraya se hI prastuta zAstra ke pUrvokta cAroM anubandha dhvanita hote haiN| abhidheya viSaya-prastuta zAstra kA abhidheya viSaya-zrutanidhirUpa sarvabhAvoM kI prajJApanA-prarUpaNA karanA hai| 'prajJApanA' zabda kA artha hI spaSTa rUpa se yaha prakaTa kara rahA hai ki 'jisake dvArA jIva, ajIva Adi tattva prakarSa rUpa se jJApita kiye jAe~ use prajJApanA--kahate haiN| yahA~ 'prakarSarUpa se' kA tAtparya hai-samasta kutIrthikoM ke pravartaka jisakI prarUpaNA karane meM asamartha haiM, aise vastusvarUpa kA yathAvasthitarUpa se nirUpaNa krnaa| jJApita karane kA artha hai-ziSya kI buddhi meM Aropita kara denAjamA. denaa| adhikArIisa zAstra ke paThana-pAThana kA adhikArI vaha hai, jo sarvajJavacanoM para zraddhA rakhatA ho, zAstrajJAna meM jisakI ruci ho, jise zAstrajJAna evaM tattvajJAna ke dvArA apUrva Ananda kI anubhUti ho| aisA adhikArI mahAvratI bhI ho sakatA hai, aNuvratI bhI aura samyagdRSTisampanna bhii| jaise ki kahA gayA hai--jo madhyastha ho, buddhimAna ho aura tattvajJAnArthI ho, vaha zrotA (vaktA) pAtra hai| sambandha-sambandha prastuta zAstra meM do prakAra kA hai - (1) upAyopeyabhAva-sambandha aura (2) guruprvkrmruup-smbndh| pahalA sambandha tarka kA anusaraNa karane vAloM kI apekSA se hai| vacanarUpa se prApta prakaraNa upAya hai aura usakA parijJAna upeya hai| guruparvakramarUpa-sambandha kevala zraddhAnusArI janoM 1. (ka) prajJApanAsUtra malayagirivRtti, patrAMka 2 (kha) prekSAvatAM pravRttyarthaM, phalAditritayaM sphuttm| maMgalaM caiva zAstrAdau, vAcyamiSTArthasiddhaye // 1 // (ga) taM maMgalamAIe majjhe pajaMtae ya stthss| paDhamaM satthatthAvigdhapAragamaNAya nidditttth||1|| tasseva ya thejjatthaM majjhimayaM aMtimapi tssev| avvocchittinimittaM sisspsissaaivNsss||2|| 2. (ka) 'pravRttiprayojakajJAnaviSayatvamanubandhatvam, viSayazcAdhikArI ca sambandhazca prayojanamiti anubndhctussttym|' (kha) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka. 1-2 3. prakarSaNa-ni:zeSakutIrthitIrthakarAsAdhyena yathAvasthitasvarUpanirUpaNalakSaNenajJApyante-ziSyabuddhAvAropyante jIvAjIvAdayaH padArthA anayeti prjnyaapnaa| -prajJApanA ma. vRtti, patrAMka 1 4. madhyastho baddhimAnarthI zrotA pAtramiti smRtH|-prjnyaapnaa ma. vRtti, patrAMka 7
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kI apekSA se hai, jise zAstrakAra svayaM Age btaaeNge| prayojana--prastuta zAstra kA prayojana do prakAra kA hai-- para (anantara) prayojana aura apara (parampara) pryojn| ye donoM prayojana bhI do-do prakAra ke haiM - (1) zAstrakartA kA para- apara - prayojana aura (2) zrotA kA para- apara - prayojana / [ prajJApanA sUtra zAstrakartA kA prayojana --- dravyAstikanaya kI dRSTi se vicAra karane para 'Agama' nitya hone se usakA koI kartA hai hI nhiiN| jaisA ki kahA gayA hai - 'yaha dvAdvazAMgI kabhI nahIM thI, aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai, aisA bhI nahIM hai aura kabhI nahIM hogI, aisA bhI nahIM hai| yaha dhruva, nitya aura zAzvata hai' ityaadi| paryAyArthika naya kI dRSTi se vicAra karane para Agama anitya hai, ataeva usakA kartA bhI avazya hotA hai| vastutaH tAttvika dRSTi se vicAra karane para Agama sUtra, artha aura tadubhayarUpa hai / ataH artha kI apekSA se nitya aura sUtra kI apekSA se anitya hone se zAstra kA kartA kathaMcit siddha hotA hai / zAstrakartA kA isa zAstraprarUpaNA se anantaraprayojana hai-- prANiyoM para anugraha karanA aura paramparaprayojana hai-- mokSaprApti / kahA bhI hai-- 'jo vyakti sarvajJokta upadeza dvArA duHkhasaMtapta jIvoM para anugraha karatA hai, vaha zIghra hI mokSa prApta karatA hai|' koI kaha sakatA hai ki artharUpa Agama ke pratipAdaka arha (tIrthaMkara) bhagavAn to kRtakRtya ho cuke haiM, unheM zAstra - pratipAdana se kyA prayojana hai? binA prayojana ke artharUpa Agama kA pratipAdana karanA vRthA hai / isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki aisI bAta nahIM hai.| tIrthaMkara bhagavAn tIrthaMkaranAmakarma ke vipAkodayavaza arthAgama kA pratipAdana karate haiM / Avazyakaniryukti isa viSaya meM eka praznottarI dvArA prakAza DAlA gayA hai - ( pra . ) 'vaha ( tIrthakara nAmakarma ) kisa prakAra se vedana kiyA ( bhogA) jAtA hai ?' (u. ) ' aglAna bhAva se dharmadezanA dene se (usakA vedana hotA hai ) / zrotAoM kA prayojana-- zrotAoM kA sAkSAt (anantaraprayojana hai-- vivakSita adhyayana ke artha kA parijJAna honA / arthAt Agama zravaNa karate hI usake abhISTa artha kA jJAna zrotA ko ho jAtA hai / paramparAprayojana hai-- mokSaprApti | jaba zrotA vivakSita adhyayana kA artha samIcInarUpa se jAna letA hai, hRdayaMgama kara letA hai, to saMsAra se use virakti ho jAtI hai / virakta hokara bhavabhramaNa se chuTakArA pAne hetu vaha AgamAnusAra saMyama mArga meM samyak pravRtti karatA hai / saMyama meM prakarSarUpa se pravRtti aura saMsAra se virakti ke kAraNa zrotA ke samasta karmoM kA kSaya ho jAne para mokSa kI prApti sambhava hai / kahA bhI haivastusvarUpa ke yathArtha parijJAna se saMsAra se virakta jana (mokSAnusArI) kriyA meM saMlagna hokara nirvighnatA se paramagati (mokSa) prApta kara lete haiM / 3 1. nandIsUtra, zrutajJAna-prakaraNa 2. 'taM ca kahaM veijjai ? agilAe dhammadesaNAe u' / 3. samyagbhAvaparijJAnAd viraktA bhavato janAH / kriyAsaktA hyabighnena gacchanti paramAM gatim // A. niryuk
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalAcaraNa] 13 . katipaya viziSTa zabdoM kI vyAkhyA-vavagayajaramaraNabhae'--jo jarA, maraNa aura bhaya se sadA ke lie mukta ho cuke haiN| yaha siddhoM kA vizeSaNa hai| jarA kA artha hai-vaya kI hAnirUpa vRddhAvasthA, maraNa kA artha prANatyAga, aura bhaya kA artha hai-ihalokabhaya, paralokabhaya Adi sAta prakAra kI bhiiti| siddha bhagavAn isase sarvathA rahita ho cuke haiN| siddhe-jinhoMne sita yAnI baddha aSTavidha-karmendhana ko jAjvalyamAna zukladhyAnAgni se dhmAta yAnI dagdha (bhasma) kara DAlA hai, ve siddha haiN| athavA jo siddha--niSThitArtha (kRtakRtya) ho cuke haiM, ve siddha haiN| yA 'Sidh' dhAtu zAstra aura mAMgalya artha meM hone se isake do artha aura nikalate haiM - (1) jo zAstA ho cuke haiM, athavA (2) maMgalarUpatA kA anubhava kara cuke haiM ve siddha haiN| jiNavaridaM = jo rAgAdi zatruoM ko jItate haiM, ve jina haiN| ve cAra prakAra ke haiM-- zrutajina, avadhijina, manaHparyAyajina aura kevlijin| yahA~ kevalijina ko sUcita karane ke lie 'vara' zabda prayukta kiyA gayA hai| jinoM meM jo vara yAnI zreSTha ho tathA atIta-anAgata-vartamAnakAla ke samasta padArthoM ke svarUpa ko jAnane vAle kevalajJAna se yukta ho, vaha jinavara kahalAtA hai| parantu aisA jinavara to sAmAnyakevalI bhI hotA hai, ataH tIrthakaratvasUcaka pada batalAne ke lie z2inavara ke sAtha 'indra' vizeSaNa lagAyA hai, jisakA artha hotA hai-'jinavaroM ke indr'| yahA~ RSabhadeva Adi anya tIrthaMkaroM ko vandana na karake tIrthaMkara mahAvIra ko hI vandana kiyA gayA hai, isakA kAraNa hai -mahAvIra vartamAna jinazAsana (dharmatIrtha) ke adhipati hone se Asanna upakArI haiN| mahAvIraM-jo mahAn vIra ho, vaha mahAvIra hai| AdhyAtmika kSetra meM vIra kA artha hai--jo kaSAyAdi zatruoM ke prati vIratva--parAkrama dikhalAtA hai| mahAvIra kA 'mahAvIra' yaha nAma parISahoM aura upasargoM ko jItane meM mahAvIra dvArA prakaTa kI gaI asAdhAraNa vIratA kI apekSA se suroM aura asuroM dvArA diyA gayA hai| telokkaguruM - bhagavAn mahAvIra kA yaha vizeSaNa haitInoM lokoM ke guru| guru use kahate haiM, jo yathArtharUpa se pravacana ke artha kA pratipAdana karatA hai| bhagavAn mahAvIra tInoM lokoM ke guru isalie the ki unhoMne adholokanivAsI asurakumAra Adi bhavanapati devoM ko, madhyalokavAsI manuSyoM, pazuoM, vidyAdharoM, vANavyantara evaM jyotiSkadevoM ko, tathA UrdhvalokavAsI saudharma Adi vaimAnika devoM, indoM Adi ko dharmopadeza diyaa| bhagavAn mahAvIra ke lie prayukta 'jinavarendra' 'mahAvIra' aura 'trailokyaguru' ye tInoM zabda kramazaH unake jJAnAtizaya, pUjAtizaya, apAyApagamAtizaya, evaM vacanAtizaya ko prakaTa karate haiN| 1. sitaM-baddhamaSTaprakAraM karmendhanaM, dhyAtaM--jAjvalyamAnazukladhyAnAnalena yaiste siddhaaH| yadi vA 'Sidha saMrAddhau' sidhyantisma niSThitArthA bhavantisma; yadvA 'SidhuH zAstre mAMgalye ca' - sedhantesma-zAsitAro'bhavan mAMgalyarUpatAM vA'nubhavantismeti siddhaaH| "dhmAtaM sitaM yena purANakarma, yo vA gato nirvRtisaudhamUni / khyAto'nuzAstA pariniSThitArtho, yaH so'stu siddhaH kRtamaMgalo me|| -prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka-2-3 2. ayale bhayabheravANaM khaMtikhame priishovsggaannN| devehiM kae mahAvIra' iti|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 [prajJApanA sUtra jiNavareNaM bhagavayA--sAmAnya kevalI bhI jina kahalAte haiM kintu isake 'vara' zabda jor3ane se sAmAnya kevalaliyoM se bhI vara-uttama tIrthaMkara sUcita ho sakate haiM, kintu chadmastha-kSINamoha-jina kI apekSA se sAmAnyakevalI bhI 'jinavara' kahalA sakate haiM, ataH tIrthaMkara artha dyotita karane hetu 'bhagavayA' vizeSaNa lagAyA gyaa| bhagavAn mahAvIra meM samagra aizvarya (aSTa mahAprAtihArya, trailokyAdhipatitva Adi), dharma, yaza, zrI, vairAgya evaM prayatna ye 6 bhagavattatva the, isalie yahA~ 'tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ne' yahI artha spaSTataH sUcita hotA hai| bhaviyajaNaNivvuikareNaM-isake do artha phalita hote haiM tathAvidha anAdipAriNAmika-bhAva ke kAraNa jo siddhigamanayogya ho, vaha bhavya kahalAtA hai| aise bhavyajanoM ko jo nirvRti--nirvANa, zAnti yA nirvANa ke kAraNabhUta samyagdarzanAdi pradAna karane vAle haiN| nirvANa kA eka artha hai--samasta karmamala ke dUra hone se svasvarUpa ke lAbha se parama svaasthy| prazna yaha hai ki aise nirvANa ke hetubhUta samyagdarzanAdi ratnatraya bhI kevala bhavyajanoM ko hI bhagavAn dete haiM, yaha to eka prakAra kA pakSapAta huA bhavyoM ke prati / isakA samAdhAna yaha hai ki sUrya sabhI ko samAnabhAva se prakAza detA hai, kintu usa prakAra ke yogya cakSuSmAn prANI hI usase lAbha uThA pAte haiM, tAmasa khagapakSI (ullU Adi) ko usakA prakAza upakAraka nahIM hotA, vaise hI bhagavAn sabhI prANiyoM ko samAnabhAva se upadeza dete haiM, kintu abhavya jIvoM kA svabhAva hI aisA hai ki ve bhagavAn ke upadeza se lAbha nahIM uThA paate| uvadaMsiyA--jaise zrotAoM ko jhaTapaTa yathArthavastutatvabodha samIpa se hotA hai, vaise hI bhagavAn ne spaSTa pravacanoM se zrotAoM ke lie yaha (prajJApanA) zravaNagocara kara dI, upadiSTa kii| paNNavaNA-prajJApanA--jIvAdi bhAva jisa zabdasaMhati dvArA prajJApita-prarUpita kiye jAte haiN| prajJApanAsUtra ke chattIsa padoM ke nAma 2. paNNavaNA 1 ThANAI 2 bahuvattavvaM 3 ThiI 4 visesA ya 5 / vakkaMtI 6 ussAso 7 saNNA 8 joNI ya 9 carimAI 10 // 4 // bhAsA 11 sarIra 12 pariNAma 13 kasAe 14 iMdie 15 paoge ya 16 / lesA 17 kAyaThiI yA 18 sammatte 19 aMtakiriyA ya 20 // 5 // ogAhaNasaMThANe 21 kiriyA 22 kamme tti yAvare 23 / kammassa baMdhae 24 kammavedae 25 vedassa baMdhae 26 veyaveyae 27 // 6 // 1. aizvaryasya samagrasya dharmasya yazasaH shriyH| vairAgyasyAtha prayatnasya SaNNAM bhaga itiinggnaa|--prjnyaapnaa. ma. vRtti, patrAMka-3-4 2. prajJApanA. malayavRtti, patrAMka 2
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalAcaraNa] AhAre 28 uvaoge 29 pAsaNayA 30 saNNi 31 saMjame 32 cev| ohI 33 paviyAraNa 34 veyaNA ya 35 tatto samugghAe 36 // 7 // 2. [arthAdhikAra-saMgrahaNI gAthAoM kA artha--] (prajJApanAsUtra meM chattIsa pada haiN| ve kramazaH isa prakAra haiM-) 1. prajJApanA, 2. sthAna, 3. bahuvaktavya, 4. sthiti, 5. vizeSa, 6. vyutkrAnti (upapAtaudvartanAdi), 7. ucchvAsa, 8. saMjJA, 9 yoni, 10. crm||4|| . 11. bhASA, 12. zarIra, 13. pariNAma, 14. kaSAya, 15. indriya, 16. prayoga, 17. lezyA 18. kAyasthiti, 19. samyaktva aura 20. antakriyA // 5 // 21. avagAhanA-saMsthAna, 22. kriyA, 23. karma aura isake pazcAt, 24.karma kA bandhaka, 25. karma kA vedaka, 26. veda kA bandhaka, 27. ved-vedk||6|| 28. AhAra, 29. upayoga, 30. pazyattA, 31. saMjJI aura 32. saMyama, 33. avadhi, 34. pravicAraNA, 35. tathA vedanA, evaM isake anantara 36. samudghAta // 7 // (ina sabake anta meM 'pada' zabda jor3a denA caahie|)
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ paDhamaM paNNavaNApadaM prathama prajJApanApada prathama : svarUpa aura prakAra 3. se kiM taM paNNavaNA? paNNavaNA duvihA pnnttaa| taM jahA--jIvapaNNavaNA ya 1 ajIvapaNNavaNA ya 2 / [3-pra.] vaha (pUrvokta) prajJApanA (kA artha) kyA hai ? [3-u.] prajJApanA do prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra--jIvaprajJApanA aura ajiivprjnyaapnaa| ajIvaprajJApanA : svarUpa aura prakAra 4. se kiM taM ajIvapaNNavaNA? ajIvapaNNavaNA duvihA pnnnnttaa| taM jahA-rUviajIvapaNNavaNA ya 1 arUviajIva- . paNNavaNA ya 2 / [4-pra.] vaha ajIvaprajJApanA kyA hai ? [4-u.] ajIvaprajJApanA do prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra--1. rUpI-ajIvaprajJApanA aura 2. aruupii-ajiivprjnyaapnaa| arUpI-ajIvaprajJApanA ___5. se kiM taM arUviajIvapaNNavaNA ? arUviajIvapaNNavaNA dasavihA pnnttaa| taM jahA--dhammatthikAe 1 dhammatthikAyassa dese 2 dhammatthikAyassa padesA 3, adhammatthikAe 4 adhammatthikAyassa dese 5 adhammatthikAyassa padesA 6, AgAsatthikAe 7 AgAsatthikAyassa dese 8 AgAsatthikAyassa padesA 9, addhAsamae 10 / se taM aruuviajiivpnnnnvnnaa| [5-pra.] vaha arUpI-ajIvaprajJApanA kyA hai ? [5-u.] arUpI-ajIvaprajJApanA dasa prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra-1. dharmAstikAya, 2. dharmAstikAya kA deza, 3. dharmAstikAya ke pradeza, 4. adharmAstikAya, 5. adharmAstikAya kA deza, 6. adharmAstikAya ke pradeza, 7. AkAzAstikAya, 8. AkAzastikAya kA deza, 9 AkAzAstikAya ke pradeza aura 10. addhaakaal| yaha arUpI-ajIvaprajJApanA hai| rUpI-ajIvaprajJApanA 6. se kiM taM rUviajIvapaNNavaNA?
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] 17 rUviajIvapaNNavaNA caunihA pnnnnttaa| taM tahA - khaMdhA ? khaMdhadesA 2 khaMdhappaesA 3 paramANupoggalA 4 / [6-pra.] vaha rUpI-ajIvaprajJApanA kyA hai ? [6-u.] rUpI-ajIvaprajJApanA cAra prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra -1. skandha, 2. skandhadeza, 3. skandhapradeza aura 4. prmaannupudgl| 7. te samAsato paMcavihA pnnnnttaa| taM jahA--vaNNapariNayA 1 gaMdhapariNayA 2 rasapariNayA 3 phAsapariNayA 4 saMThANapariNayA 5 / 7. ve (cAroM) saMkSepa se pAMca prakAra ke kahe gae haiM, yathA--(1) varNapariNata, (2) gandhapariNata (3) rasapariNata, (4) sparzapariNata aura (5) sNsthaanprinnt| 8. [1] je vaNNapariNayA te paMcavihA pnnnnttaa| taM jahA-kAlavaNNapariNayA 1 nIlavaNNapariNayA 2 lohiyavaNNapariNayA 3 hAliddavaNNapariNayA 4 sukkilavaNNapariNayA 5 / [8-1] jo varNapariNata hote haiM, ve pAMca prakAra ke kahe haiN,| yathA--(1) kAle varNa ke rUpa meM pariNata, (2) nIle varNa ke rUpa meM pariNata, (3) lAla varNa ke rUpa meM pariNata, (4) pIle (hAridra) varNa ke rUpa meM pariNata, aura (5) zukla (zveta) varNa ke rUpa meM pariNata / [2] je gaMdhapariNatA te duvihA pnnttaa| taM jahA-subbhigaMdhapariNatA ya 1 dubbhigaMdhapariNatA y2| [8-2] jo gandhapariNata hote haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiM--(1) sugandha ke rUpa meM pariNata aura (2) durgandha ke rUpa meM pariNata / [3] je rasapariNatA se paMcavihA pnnttaa| taM jahA--tittarasapariNatA 1 kaDuyarasapariNatA 2 kasAyarasapariNatA 3 aMbilarasapariNatA 4 mahurarasapariNatA 5 / [8-2] jo rasapariNata hote haiM, ve pAMca prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -(1) tikta (tIkhe) rasa ke rUpa meM pariNata, (2) kaTu (kar3ave) rasa ke rUpa meM pariNata, (3) kaSAya--(kasaile) rasa ke rUpa meM pariNata, (4) amla (khaTTe) rasa ke rUpa meM pariNata aura (5) madhura (mIThe) rasa ke rUpa meM prinnt| [4] je phAsapariNatA te aTTavihA pnnnnttaa| taM jahA-kakkhaDaphAsapariNatA 1 mauyaphAsapariNatA 2 garuyaphAsapariNatA 3 lahuyaphAsapariNatA 4 sIyaphAsapariNatA 5 usiNaphAsapariNatA 6 niddhaphAsapariNatA 7 lukkhaphAsapariNatA 8 / / [8-4] jo sparzapariNata hote haiM, ve ATha prakAra ke kahe gae haiM, yathA-(1) karkaza (kaThora) sparza ke rUpa meM pariNata, (2) mRdu (komala) sparza ke rUpa meM pariNata, (3) guru (bhArI) sparza ke rUpa meM pariNata, (4) laghu (halke) sparza ke rUpa meM pariNata, (5) zIta (ThaMDe) sparza ke rUpa meM pariNata,
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 [ prajJApanA sUtra (6) uSNa (garma) sparza ke rUpa meM pariNata, (7) snigdha (cikane) sparza ke rUpa meM pariNata aura (8) rUkSa (rUkhe) sparza ke rUpa meM pariNata / [5] je saMThANapariNatA te paMcavihA paNNattA / taM jahA -- parimaMDalasaMThANapariNatA 1 vaTTasaMThANapariNatA 2 taMsasaMThANapariNatA 3 cauraMsasaMThANapariNatA 4 AyatasaMThANapariNatA 5 / 25 / [8-5] jo saMsthAnapariNata hote haiM, ve pAMca prakAra kahe gae haiN| ve isa prakAra - (1) parimaNDala - saMsthAna ke rUpa meM pariNata, (2) vRtta (gola) cUr3I ke saMsthAna ke rUpa meM pariNata, (3) tryasra (tikona) saMsthAna ke rUpa meM pariNata, (4) caturasra ( cokona) saMsthAna ke rUpa meM pariNata aura (5) Ayata ( lambe ) saMsthAna (AkAra) ke rUpa meM pariNata // 25 // 9. [ 1 ] je vaNNao kAlavaNNapariNatA se gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sIyaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lakkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 20 / [9-1] jo varNa se kAle varNa ke rUpa meM pariNata haiM, unameM se koI gandha kI apekSA se surabhi - gandha - pariNata bhI hote haiM, durabhigandha - pariNata bhI / rasa se koI tiktarasa - pariNata bhI hote haiM, koI kaTurasapariNata bhI, isI prakAra kaSAyarasa - pariNata bhI, amlarasa - pariNata bhI aura madhurarasaM pariNata bhI hote haiM / unameM se koI sparza se karkazasparzapariNata bhI hote haiM, koI mRdusparza- pariNata bhI evaM gurusparza- pariNata bhI, laghusparza- pariNata bhI, zItasparza - pariNata bhI, uSNasparza- pariNata bhI, snigdha sparza - pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza - pariNata bhI / ve saMsthAna se ( AkAra se ) parimaNDalasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna - pariNata bhI, tryasra (trikoNa) saMsthAna - pariNata bhI, caturasra ( catuSkoNa) saMsthAna - pariNata bhI aura AyatasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM // 20 // [ 2 ] je vaNNao nIlavaNNapariNatA te gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaTuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsa - pariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lakkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taM saMThANapariNatA vi cauraMssaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 20 / [9-2] jo varNa se nIle varNa meM pariNata hote haiM, unameM se koI gandha kI apekSA sugandha- pariNata bhI hote haiM aura durgandha-pariNata bhI; rasa se tiktarasa - pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI, kaSAyarasa
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] 19 pariNata bhI, amlarasa - pariNata bhI aura madhurarasa - pariNata bhI hote haiM / (ve) sparza se karkaza- sparzapariNata bhI hote haiM, mRdusparza - pariNata bhI, gurusparza - pariNata bhI, laghusparza- pariNata bhI, zIta- sparza - pariNata bhI, uSNasparza - pariNata bhI, snigdhasparza - pariNata bhI aura rUkSasparza- pariNata bhI hote haiM / (ve) saMsthAna se parimaNDalasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna - pariNata bhI, tryasra (trikoNa) saMsthAna pariNata bhI, caturasra (catuSkoNa) saMsthAna - pariNata bhI aura AyatasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM // 20 // [3] je vaNNao lohiyavaNNapariNatA te gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThApariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 20 / [9-3] jo varNa se rakta varNa- pariNata haiM, unameM se koI gandha se sugandhapariNata hote haiM, koI durgandhapariNata / (ve) rasa se tiktarasa - pariNata bhI hote haiM, kaTurasa - pariNata bhI, kaSAyarasa - pariNata bhI, amlarasa-pariNata bhI madhurarasa - pariNata bhI hote haiM / sparza se ve karkazasparza - pariNata bhI hote haiM, mRdusparzapariNata bhI, gurusparza- pariNata bhI, laghusparza- pariNata bhI, zItasparza - pariNata bhI, uSNasparza-pariNata bhI, snigdhasparza - pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza - pariNata bhI / saMsthAna se parimaNDalasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna - pariNata bhI, tryastrasaMsthAna - pariNata bhI, caturasrasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM aura AyatasaMsthAna - pariNata bhI // 20 // [4] je vaNNao hAliddavaNNapariNatA te gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasa - pariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsa - pariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lakkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThApariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANa-pariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 20 / [9-4] jo varNa se hAridra ( pIta) varNa - pariNata hote haiM, unameM se koI gandha sugandha - pariNata hote haiM, koI durgandha-pariNata bhI ho sakate haiM / rasa se koI tiktarasa - pariNata bhI hote haiM, koI kaTurasapariNata bhI, koI kaSAyarasa - pariNata bhI, koI amlarasa - pariNata aura madhurarasa - pariNata bhI hote haiM / sparza se unameM se koI karkazasparza - pariNata hote haiM, koI mRdusparza- pariNata evaM gurusparza- pariNata bhI, laghusparza- pariNata bhI, zItasparza pariNata bhI, uSNasparzapariNata bhI, snigdhasparza pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza - pariNata bhI / saMsthAna se koI parimaNDalasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna - pariNata bhI, tryasrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAna - pariNata bhI aura AyatasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM // 20 //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 00 [prajJApanA sUtra [5] je vaNNao sukkilavaNNapariNatA te gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasa-pariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 20 / 100 / 1 / [9-5] jo varNa se zuklavarNa-pariNata hote haiM, unameM se koI gandha kI apekSA se sugandhapariNata hote haiM, koI durgandhapariNata bhI / isI prakAra rasa se- tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI, kaSAyarasa-pariNata bhI, amlarasa-pariNata bhI hote haiM aura madhurarasa-pariNata bhii| sparza se-(ve) karkazasparza-pariNata bhI hote haiM, koI mRdusparza-pariNata bhI, gurusparza-pariNata bhI, laghusparza-pariNata bhI, zItasparza pariNata bhI, uSNasparza-pariNata bhI, snigdhasparza pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza-pariNata bhii| saMsthAna se- parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-pariNata bhI, tryasrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAna-pariNata bhI aura AyatasaMsthAna-pariNata bhI // 20-100-1 // 10.[1] je gaMdhao subbhigaMdhapariNatA te vaNNao kAlavaNNapariNatA viNIlavaNNapariNatA vilohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, rasato tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsato kakkhaDaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi NiddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThApariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 23 / [10-1] jo gandha se sugandha-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIla varNa-pariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI, pItavarNa-pariNata bhI aura zuklavarNa-pariNata bhI hote haiN| ve rasa se tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI, kaSAyarasa-pariNata bhI, amlarasa-pariNata bhI hote haiM aura madhurarasa-pariNata bhii| sparza se (te) karkazasparza-pariNata bhI hote haiM, koI mRdusparza-pariNata bhI, gurusparza-pariNata bhI, laghusparza-pariNata bhI, zItasparza-pariNata bhI, uSNasparza-pariNata bhI, snigdhasparzapariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza-pariNata bhii| (ve) saMsthAna se- parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-pariNata bhI, tryasrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM aura AyatasaMsthAna -pariNata bhI hote haiM // 23 // [2] je gaMdhao dubbhigaMdhapariNatA te vaNNao kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, rasato tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sIyaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTa saMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 23 / 46 / 2 // [10-2] jo gandha se durgandhapariNata hote haiM, ve varNa se-kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIlavarNapariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI, pItavarNa-pariNata bhI aura zuklavarNa-pariNata bhI hote haiN| rasa se(ve) tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI, kaSAyarasa-pariNata bhI, amlarasa-pariNata bhI hote haiM aura madhurarasa-pariNata bhI hote haiN| sparza se (ve) karkazasparza-pariNata bhI hote haiM, mRdusparzapariNata bhI, gurusparza-pariNata bhI, laghusparza-pariNata bhI, zItasparza-pariNata bhI, uSNasparza-pariNata bhI, snigdhasparza-pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza-pariNata bhii| saMsthAna se (ve) parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-pariNata bhI, tryasrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAna-pariNata, aura AyatasaMsthAnapariNata bhI // 23/46 / 2 // . 11 [1] je rasao tittarasapariNatA te vaNNao kAlavaNNapariNatA viNIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dunbhigaMdhapariNatA vi phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 20 / [11-1] jo rasa se- tiktarasa-pariNata hote haiM, ve varNa se-- kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIlavarNa-pariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI hote haiM, pItavarNa-pariNata bhI aura zuklavarNa-pariNata bhI hote haiN| gandha se (ve)sugandha-pariNata aura durgandhapariNata bhI hote haiN| sparza se- (ve) karkazasparza-pariNata bhI hote haiM, mRdusparza-pariNata bhI, gurusparza-pariNata bhI, laghusparza-pariNata bhI, zItasparza- pariNata bhI, uSNasparza-pariNata bhI, snigdhasparza pariNata bhI hote haiM, aura rUkSasparza-pariNata bhii| saMsthAna se veparimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-pariNata bhI, tryasrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAnapariNata bhI aura AyatasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM // 20 // .. [2] je rasao kaDuyarasapariNatA te vaNNao kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi NiddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 [prajJApanA sUtra vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANa-pariNatA vi 20 / [11-2] jo rasa se kaTurasa pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIlavarNa-pariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI, pItavarNa-pariNata bhI hote haiM aura zuklavarNa-pariNata bhI hote haiN| gandha se (ve)sugandha pariNata hote haiM aura durgandha-pariNata bhii| sparza se karkazasparza-pariNata bhI hote haiM, mRdusparza-pariNata bhI, gurusparza-pariNata bhI laghusparza-pariNata bhI. zItasparza pariNata bhI. uSNasparza-pariNata bhI, snigdhasparza-pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza-pariNata bhii| (ve) saMsthAna se parimaNDalasaMsthAnapariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-pariNata bhI, yasrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAna-pariNata, bhI evaM AyatasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM // 20 // [3] je rasao kasAyarasapariNatA te vaNNao kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 20 / [11-3] jo rasa se kaSAyarasa-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIlavarNapariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI, pItavarNa-pariNata bhI aura zuklavarNa-pariNata bhI hote haiN| gandha se (ve)sugandha-pariNata hote haiM aura durgandha-pariNata bhii| sparza se- karkazasparza-pariNata bhI hote haiM, mRdusparzapariNata bhI, gurusparza-pariNata bhI laghusparza-pariNata bhI, zItasparza-pariNata bhI, uSNasparza-pariNata bhI, snigdhasparza-pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza-pariNata bhii| saMsthAna se parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-pariNata bhI, vyasrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAna-pariNata bhI evaM AyatasaMsthAnapariNata bhI hote haiM // 20 // [4] je rasao aMbilarasapariNatA te vaNNao kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subbhigaMdhapariNata vi dubbhigaMdhapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi.sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AvayasaMThAgapariNatA vi 20 / __ [11-4] jo rasa se amlarasa-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIlavarNapariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI, hAridra (pIta) varNa-pariNata bhI tathA zuklavarNa-pariNata bhI hote haiN|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] 23 ve gandha se sugandha-pariNata bhI hote haiM aura durgandha-pariNata bhii| sparza se karkazasparza-pariNata bhI hote haiM, mRdusparza-pariNata bhI, gurusparza-pariNata bhI laghusparza-pariNata bhI, zItasparza pariNata bhI, uSNasparzapariNata bhI, snigdhasparzapariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza-pariNata bhii| saMsthAna se (ve) parimaNDalasaMsthAnasaMsthita bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-saMsthita bhI, yasrasaMsthAna-saMsthita bhI, caturasrasaMsthAna-saMsthita bhI evaM AyatasaMsthAna-saMsthita bhI hote haiM // 20 // [5] je rasao mahurarasapariNatA te vaNNao kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mau yaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi, cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 20 / 100 / 3 / [11-5] jo rasa se madhura-rasapariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIlavarNa-pariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI hote haiM, pItavarNa-pariNata bhI tathA zuklavarNa-pariNata bhI hote haiN| gandha se-(ve) sugandha-pariNata bhI hote haiM aura durgandha-pariNata bhii| sparza se (ve) karkazasparza-pariNata bhI hote haiM; mRdusparza-pariNata bhI, gurusparza-pariNata bhI laghusparza-pariNata bhI haiM, zItasparza pariNata bhI, uSNasparza-pariNata bhI tathaiva, snigdhasparzapariNata bhI rUkSasparza-pariNata bhI hote haiN| saMsthAna se-(ve) parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-pariNata bhI, vyasrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAnapariNata bhI evaM AyatasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM / 20 / 100 / 3 / 12. [1] je phAsato kakkhaDa phAsapariNatA te vaNNao kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhapariNatA vi dabbhigaMdhapariNatA vi. rasao tittarasapariNatA vi kaDayarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi, cauraMsasaMThANapariNatA vi AyayasaMThANapariNatA vi 23 / [12-1] jo sparza se karkazasparza-pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIlavarNa-pariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI, pItavarNa-pariNata bhI, tathA zuklavarNa-pariNata bhI hote haiN| (ve) gandha se sugandhapariNata bhI hote haiM aura durgandhapariNata bhii| rasa se (ve) tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI kaSAyarasa-pariNata bhI, amlarasa-pariNata bhI aura madhurarasa-pariNata bhI hote haiN| sparza (ve) gurusparza-pariNata bhI hote haiM laghusparza-pariNata bhI, zItasparza pariNata bhI aura, uSNasparza
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra pariNata bhI evaM snigdhasparza - pariNata bhI tathA rUkSasparza - pariNata bhI hote haiM / sasthAna se ( ve) parimaNDalasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna - pariNata bhI, tryastrasaMsthAna - pariNata bhI tathA AyatasaMsthAnapariNata bhI hote haiM // 23 // 24 [2] je phAsato mauyaphAsapariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subhagaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lakkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasa~ThANapariNatA vi, cauraMsasaMThANapariNatA vi AyayasaMThANapariNatA vi 23 / [12-2] jo sparza se mRdu (komala) - sparza - pariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa- pariNata bhI hote haiM, nIlavarNa-pariNata bhI, raktavarNa - pariNata bhI, pItavarNa - pariNata bhI, tathA zuklavarNa - pariNata bhI hote haiN| (ve) gandha se sugandhapariNata bhI aura durgandhapariNata bhI / rasa se (ve) tiktarasa pariNata bhI hote haiM, kaTurasa - pariNata bhI kASAyarasa - pariNata bhI, amlarasa - pariNata bhI aura madhurarasa - pariNata bhI hote haiN| sparza se (ve) gurusparza - pariNata bhI hote haiM laghusparza- pariNata bhI, zItasparza pariNata bhI, uSNasparzapariNata bhI, snigdhasparza - pariNata bhI aura rUkSasparza - pariNata bhI hote haiM / saMsthAna se parimaNDalasaMsthAnapariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna - pariNata bhI, tryastrasaMsthAna - pariNata bhI, caturasrasaMsthAna - pariNata, bhI hote haiM tathA AyatasaMsthAna - pariNata bhI // 23 // [3] je phAsato garuyaphAsapariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi sIyaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi kkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThApariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi, cauraMsasaMThANapariNatA vi AyayasaMThANapariNatA vi 23 / [12-3] jo sparza se gurusparza-pariNata hote haiM ve varNa se kRSNavarNa- pariNata bhI hote haiM, nIlavarNapariNata bhI, raktavarNa - pariNata bhI, pItavarNa pariNata bhI aura zuklavarNa - pariNata bhI hote haiM / gandha se sugandhapariNata bhI aura durgandhapariNata bhI / rasa se (ve ) tiktarasa - pariNata bhI hote haiM, kaTurasa - pariNata bhI kaSAyarasa - pariNata bhI, amlarasa - pariNata bhI aura madhurarasa pariNata bhI hote haiM / sparza se (ve) karkazasparzapariNata bhI hote haiM, mRdusparza- pariNata bhI zItasparza - pariNata bhI uSNasparza pariNata bhI, snigdhasparzapariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza- pariNata bhI / saMsthAna kI apekSA se (ve) parimaNDalasaMsthAna - pariNata
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] 25 bhI hote haiM, vRttasaMsthAna - pariNata bhI, tryastrasaMsthAna - pariNata tathA, caturasrasaMsthAna - pariNata, bhI evaM AyatasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM // 23 // [4] je phAsato lahuyaphAsapariNatA te vaNNao kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi sIyaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi NiddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsaThANapariNatA vi, cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 23 / [12-4] jo sparza kI apekSA se laghu ( halake) sparza se pariNata hote haiM, ve varNa kI apekSA se kRSNavarNa- pariNata bhI hote haiM, nIlavarNa - pariNata bhI, raktavarNa- pariNata bhI, pItavarNa pariNata bhI evaM zuklavarNa - pariNata bhI hote haiM / gandha kI apekSA se (ve) sugandha - pariNata bhI hote haiM aura durgandha-pariNata bhii| rasa kI apekSA se (ve) tiktarasa pariNata bhI hote haiM, kaTurasa - pariNata bhI kaSAyarasa, pariNata bhI, amlarasa - pariNata bhI aura madhurarasa - pariNata bhI hote haiM / sparza kI apekSA se (ve) karkazasparza - pariNata bhI hote haiM, mRdusparza-pariNata bhI, zItasparza - pariNata bhI, uSNasparza - pariNata bhI, snigdhasparza - pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza - pariNata bhI / saMsthAna kI apekSA se (ve) parimaNDalasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-pariNata bhI, tryastrasaMsthAna - pariNata bhI, caturasrasaMsthAna - pariNata bhI hote haiM evaM AyatasaMsthAnapariNata bhI // 23 // 1 [5] je phAsato sIyaphAsapariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiMyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lakkhaphAsapariNatA vi, saMThANao parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi, cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 23 / [12-5] jo sparza kI apekSA se zItasparzapariNata hote haiM, ve varNa kI apekSA se kRSNavarNapariNata bhI hote haiM, nIlavarNa - pariNata bhI, raktavarNa - pariNata bhI, pItavarNa - pariNata bhI, zuklavarNa - pariNata bhI hote haiN| gandha kI apekSA se (ve) sugandha - pariNata bhI hote haiM, aura durgandha - pariNata bhI / rasa kI apekSA se (ve) tiktarasa - pariNata bhI hote haiM, kaTurasa - pariNata bhI, kaSAyarasapariNata bhI, amlarasapariNata bhI tathA madhurarasa - pariNata bhI hote haiM / sparza kI apekSA se (ve) karkazasparza- pariNata bhI hote
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra haiM, mRdusparza-pariNata bhI gurusparza-pariNata bhI laghusparza-pariNata bhI tathA, snigdhasparza pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza-pariNata bhii| saMsthAna kI apekSA se (ve) parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, tryasrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAna-pariNata bhI tathA AyatasaMsthAnapariNata bhI hote haiM // 23 // [6] je phAsato usiNaphAsapariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhato subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasato tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsato kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi NiddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi, saMThANato parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 23 / [12-6] jo sparza se uSNasparza-pariNata hote haiM, ve varNa kI apekSA se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIlavarNa-pariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI aura pItavarNa-pariNata bhI, hote haiM tathA zuklavarNapariNata bhii| gandha kI apekSA se (ve) sugandha-pariNata bhI hote haiM aura durgandha-pariNata bhii| rasa kI apekSA se (ve) tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI, kaSAyarasa-pariNata bhI, amlarasapariNata bhI hote haiM aura madhurarasa-pariNata bhii| sparza kI apekSA se (ve) karkazasparza-pariNata bhI hote haiM, mRdusparza-pariNata bhI gurusparza-pariNata bhI aura laghusparza-pariNata bhI tathA snigdhasparza-pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza-pariNata bhii| saMsthAna kI apekSA sa (ve) parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna- pariNata bhI, tryastrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM aura AyatasaMsthAnapariNata bhii|| 23 // ___ [7] je phAsato NiddhaphAsapariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhato subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasato tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAbarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsato kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi, lahayaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi, saMThANato parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTa saMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyayasaMThANapariNatA vi 23 / [12-7] jo sparza se snigdhasparza-pariNata hote haiM, varNa kI apekSA se ve kRSNavarNa-pariNata bhI, hote haiM, nIlavarNa-pariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI, pItavarNa-pariNata bhI aura zuklavarNa-pariNata bhI hote haiN| gandha kI apekSA se (ve) sugandha-pariNata bhI hote haiM, aura durgandha-pariNata bhii| rasa kI apekSA se (ve) tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI, kaSAyarasa-pariNata bhI amlarasa-pariNata bhI
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] hote haiM aura madhurarasa-pariNata bhI / sparza kI apekSA se (ve) karkazasparza-pariNata bhI hote haiM, mRdusparzapariNata bhI, gurusparza-pariNata bhI, laghusparza-pariNata bhI, zItasparza- pariNata bhI aura uSNasparza-pariNata bhI hote hai| saMsthAna kI apekSA se (ve) parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAna-pariNata bhI, vyasrasaMsthAna-pariNata bhI, caturasrasaMsthAna-pariNata bhI aura AyatasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM // 23 // [8] je phAsato lukkhaphAsapariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasato tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsato kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi, lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi, saMThANato parimaMDalasaMThANapariNatA vi vaTTasaMThANapariNatA vi taMsasaMThANapariNatA vi cauraMsasaMThANapariNatA vi AyatasaMThANapariNatA vi 23 / 184 // 8 // [12-8] jo sparza se rUkSasparza-pariNata hote haiM, ve varNa kI apekSA se kRSNavarNa-pariNata bhI, hote haiM, nIlavarNa-pariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI aura pItavarNa-pariNata bhI hote haiM tathA zuklavarNapariNata bhii| gandha kI apekSA se (ve) sugandha-pariNata bhI hote haiM, aura durgandha-pariNata bhii| rasa kI apekSA se (ve) tiktarasa pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI, kaSAyarasa-pariNata bhI, amlarasapariNata bhI aura madhurarasa-pariNata bhii| sparza kI apekSA se--(ve) karkazasparza-pariNata bhI hote haiM, mRdusparza pariNata bhI gurusparza pariNata bhI, laghusparza-pariNata bhI hote hai tathA zItasparza- pariNata bhI hote haiM aura uSNasparzapariNata bhii| saMsthAna se--(ve) parimaNDalasaMsthAna-pariNata bhI hote haiM, vRttasaMsthAnapariNata bhI, tryasrasaMthAna-pariNata bhI hote haiM aura caturasrasaMsthAnapariNata bhI tathA Ayata-saMsthAna-pariNata bhI hote haiM // 23 / 184 // 8 // 13. [1] je saMThANato parimaMDalasaMThANapariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhato sabbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasato tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsato kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sIyaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi NiddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi 20 / / ___ [13-1] jo saMsthAna kI apekSA se parimaNDalasaMsthAnapariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNapariNata bhI hote haiM nIlavarNa-pariNata bhI hote haiM, raktavarNa-pariNata bhI, pItavarNa-pariNata bhI aura zuklavarNapariNata bhI hote haiN| gandha kI apekSA se (ve) sugandha-pariNata bhI hote haiM aura durgandha- pariNata bhii| rasa kI apekSA se tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI, kaSAyarasa-pariNata bhI, amlarasa-pariNata
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra bhI aura madhurarasa-pariNata bhI hote haiN| sparza kI apekSA se (ve) karkazasparza-pariNata, mRdusparza pariNata bhI, gurusparza pariNata bhI, laghusparza-pariNata bhI, zItasparza-pariNata bhI, uSNasparza-pariNata bhI, snigdhasparzapariNata bhI aura rUkSasparza-pariNata bhI hote haiM // 20 // __ [2 [je saMThANao vaTTasaMThANapariNatA te vaNNao kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhato subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi NiddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi 20 / [13-2] jo saMsthAna kI apekSA se vRttasaMsthAnapariNata hote haiM, ve varNa se kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIlavarNa-pariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI, pItavarNa-pariNata bhI, aura zuklavarNa pariNata bhii| gandha kI apekSA se (ve) sugandhapariNata bhI hote haiM aura durgandhapariNata bhii| (ve) rasa kI apekSA se tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI kaSAyarasa-pariNata bhI, amlarasa-pariNata bhI aura madhurarasapariNata bhI hote haiN| sparza kI apekSA se (ve) karkaza-sparzapariNata bhI hote haiM, mRdu-sparzapariNata bhI, gurusparzapariNata bhI hote haiM, laghusparza-pariNata bhI zItasparza-pariNata bhI aura uSNasparza-pariNata bhI hote haiM tathA snigdhasparza-pariNata bhI hote haiM aura rUkSasparza-pariNata bhI // 20 // [3] je saMThANato taMsasaMThANapariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasao tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsao kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sIyaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi 20 / [13-3] jo saMsthAna kI apekSA se vyasrasaMsthAna-pariNata haiM, ve varNataH kRSNavarNapariNata haiM, nIlavarNapariNata bhI, raktavarNapariNata bhI, pItavarNapariNata bhI aura zuklavarNapariNata bhI hote haiN| gandhataH (ve) sugandhapariNata bhI hote haiM aura durgandhapariNata bhii| rasataH (ve) tiktarasapariNata bhI hote haiM, kaTurasapariNata bhI, kaSAyarasapariNata bhI, amlarasapariNata bhI hote haiM aura madhurarasapariNata bhii| sparza kI apekSA se (ve) karkazasparzapariNata bhI hote haiM, mRdusparzapariNata bhI, gurusparzapariNata bhI laghusparzapariNata bhI, zItasparzaNita bhI aura uSNasparzapariNata bhI tathA snigdhasparzapariNata bhI hote haiM aura rUkSasparzapariNata bhI // 20 // [4] je saMThANao cauraMsasaMThANapariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhao subbhigaMdha
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] 29 pariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasato tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsato kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi 20 / [13-4] jo saMsthAna se caturasrasaMsthAnapariNata haiM, ve varNa se kRSNavarNapariNata bhI hote haiM, nIlavarNapariNata bhI, raktavarNapariNata bhI, pItavarNapariNata bhI aura zuklavarNapariNata bhI hote haiN| gandha kI apekSA se (ve) sugandhapariNata bhI hote haiM aura durgandhapariNata bhii| rasa kI apekSA se (ve) tiktarasapariNata bhI hote haiM, kaTurasapariNata bhI, kaSAyarasapariNata bhI amlarasapariNata bhI hote haiM aura madhurarasarariNata bhii| sparza kI apekSA se (ve) karkazasparzapariNata bhI hote haiM, mRdusparzapariNata bhI, gurusparzapariNata bhI, laghusparzapariNata bhI, zItasparzapariNata bhI, uSNasparza pariNata bhI aura snigdhasparza-pariNata bhI hote haiM, tathA rUkSasparzapariNata bhii||20|| [5] je saMThANato AyatasaMThANapariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNatA vi nIlavaNNapariNatA vi lohiyavaNNapariNatA vi hAliddavaNNapariNatA vi sukkilavaNNapariNatA vi, gaMdhato subbhigaMdhapariNatA vi dubbhigaMdhapariNatA vi, rasato tittarasapariNatA vi kaDuyarasapariNatA vi kasAyarasapariNatA vi aMbilarasapariNatA vi mahurarasapariNatA vi, phAsato kakkhaDaphAsapariNatA vi mauyaphAsapariNatA vi garuyaphAsapariNatA vi lahuyaphAsapariNatA vi sItaphAsapariNatA vi usiNaphAsapariNatA vi niddhaphAsapariNatA vi lukkhaphAsapariNatA vi 201005 / se taM ruuviajiivpnnnnvnnaa| se taM ajiivpnnnnvnnaa| [13-5] jo saMsthAna kI apekSA se AyatasaMsthAnapariNata hote haiM, ve varNa se--kRSNavarNa-pariNata bhI hote haiM, nIlavarNa-pariNata bhI, raktavarNa-pariNata bhI, pItavarNa-pariNata bhI aura zuklavarNa-pariNata bhI hote haiN| gandha kI apekSA se (ve) sugandha-pariNata bhI hote haiM aura durgandha-pariNata bhii| rasa kI apekSA se (ve) tiktarasa-pariNata bhI hote haiM, kaTurasa-pariNata bhI, kaSAyarasa-pariNata bhI, amlarasa-pariNata bhI aura madhurarasa-pariNata bhI hote haiN| sparza kI apekSA se--(ve) karkaza-sparza-pariNata bhI hote haiM, mRdusparzapariNata bhI, gurusparza-pariNata bhI, laghusparza-pariNata bhI, zItasparza-pariNata bhI, uSNasparza-pariNata bhI hote haiM, tathA snigdhasparza-pariNata bhI aura rUkSasparza-pariNata bhI hote haiM // 20 // 100 / 5 // yaha huI vaha (pUrvokta) ruupii-ajiiv-prjnyaapnaa| isa prakAra ajIva-prajJApanA kA varNana bhI pUrNa huaa| vivecana--prajJApanA : do prakAra tathA dvividha ajIva-prajJApanA kA nirUpaNa--prastuta gyAraha sUtroM (sU. 3 se 13 taka) meM prajJApanA ke jIva-ajIva sambandhI mukhya do prakAra, tatpazcAt ajIvaprajJApanA ke arUpI aura rUpI ke bheda se do prakAra aura unake vividha vikalpoM (bhaMgoM) kA nirUpaNa kiyA gayA hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra prathama prajJApanApadaH praznakartA kauna, uttaradAtA kauna ? prajJApanAsUtra ke racayitA zrI zyAmArya (zyAmAcArya) vAcaka haiM, unhoMne prArambha meM sAmAnyarUpa se kisI anAgrahI, madhyastha, buddhimAn evaM tattvajJAnArthI zrotA yA jijJAsu kI ora se svayaM prazna uThAe haiM aura Age aneka sthaloM yA padoM meM zrI gautama gaNadhara dvArA prazna uThAe haiM, tathA uttara bhagavAn mahAvIra kI ora se prastuta kiye haiN| yadyapi sAkSAt gautama gaNadhara yA koI madhyastha praznakartA tathA bhagavAn mahAvIra jaise uttaradAtA yahA~ nahIM haiM, kintu 'atthaM bhAsai arahA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM' (zAstrokta artha kA kathana arhanta karate haiM aura gaNadhara sUtrarUpa meM usakA kuzalatApUrvaka grathana (racanA) karate haiN|) isa nyAya se pamparAgata zAstrapratipAdita artha tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra aura gautamAdi gaNadharoM se hI AyAta hai, isalie tathA sArA zAstrIyajJAna tIrthaMkaroM kA hai, maiM to usakI kevala saMkalanA karane vAlA hU~, isa prakAra apanI namratA pradarzita karane ke lie tIrthaMkara bhagavAn dvArA upadiSTa tattvoM kI praznottara-rUpa meM prarUpaNA karanA yuktiyukta hI hai| yaha zAstra kahA~ se uddhRta kiyA gayA hai ? isameM pratipAdita artha kina-kina ke dvArA varNita haiM ? yaha dUsarI, tIsarI maMgalAcaraNagAthA meM spaSTa kaha diyA hai| prajJApanA kA prakArAtmaka svarUpa-prajJApanA kyA hai ? yaha prazna yA isa prakAra ke zAstrIyazailI ke praznoM kA phalitArtha yaha hai ki prajJApanA yA anya vivakSita tattvoM kA prakArAtmaka svarUpa kyA hai ? prajJApanA kA vyutpatti ke anusAra artha yA svarUpa to pahale pratipAdita kiyA jA cukA hai| vAstava meM jIva aura ajIva se sambandhita samasta padArthoM yA tattvoM ko ziSya yA tattvajijJAsu kI buddhi meM sthApita kara denA hI prajJApanA kA artha yA svarUpa hai| jIvaprajJApanA aura ajIvaprajJApanA--samasta cetanAzIla evaM upayoga vAle jIva kahalAte haiM, jinameM cetanA nahIM hotI, upayoga nahIM hotA, ve saba ajIva kahalAte haiN| jIvoM kI prajJApanA meM indriyoM tathA vibhinna gatiyoM evaM yoniyoM kI dRSTi se jIvoM kA vargIkaraNa karake unake bheda-prabheda prastuta kiye gae haiM tathA ajIvaprajJApanA meM arUpI aura rUpI ajIvoM ke bheda-prabhedoM kA vargIkaraNa tathA vividha varNa, gandha, rasa sparza evaM saMsthAna eka dUsare ke sAtha sambandhita hone se hone vAle vikalpa (bhaMga) bhI prastuta kiye gae haiN| vaise dekhA jAe to jIva aura ajIva ina donoM ke nimitta se hone vAle vibhinna tattvoM yA padArthoM kA hI vizleSaNa samagra prajJApanAsUtra meM hai| jIvaprajJApanA aura ajIvaprajJApanA ye do hI prastuta zAstra ke samasta padoM (adhyayanoM) kI mUla AdhArabhUmi haiN| 1. (ka) 'madhyastho buddhimAnarthI, zrotA pAtramiti smRtH|' (kha) prajJApanAsUtra malaya, vRtti, patrAMka 7 (ga) 'prakarSeNa yathAvasthitasvarUpanirUpaNalakSaNena jJApyante-ziSyabuddhAvAropyante jIvAjIvAdayaH padArthA anayeti prjnyaapnaa|'-prjnyaapnaa. ma. vRtti. pa. 1 2. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1, pR. 12 se 45 taka
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] rUpI ajIva kI paribhASA--jinameM rUpa ho, ve rUpI kahalAte haiN| yahA~ rUpa ke grahaNa se, upalakSaNa se zeSa rasa, gandha, sparza aura saMsthAna kA bhI grahaNa kara lenA cAhie; kyoMki rasa-gandhAdi ke binA akele rUpa kA astitva sambhava nahIM hai| pratyeka paramANu rUpa, rasa, gandha aura sparza vAlA hotA hai| kevala paramANu ko hI lIjie, vaha bhI kAraNa hI hai, kArya nahIM tathA vaha antima, sUkSma, aura dravya rUpa se nitya tathA paryAyarUpa se anitya tathA usameM eka rasa, eka gandha, eka varNa aura do sparza hote haiN| yaha sAMvyavahArika pratyakSa se jJAta nahIM hotA, kevala skandharUpa kArya se usakA anumAna hotA hai| athavA rUpa kA artha hai-sparza, rUpa Adimaya mUrti, vaha jinameM ho, ve mUrtika yA rUpI kahalAte haiN| saMsAra meM jitanI bhI rUpAdimAn ajIva vastue~ haiM, ve saba rUpI ajIva meM parigaNita haiN| __ arUpI ajIva kI paribhASA--jinameM varNa, gandha, rasa, sparza Adi na hoM, ve saba acetana padArtha arUpI ajIva kahalAte haiN| arUpI ajIva ke mukhya dasa bheda hone se usakI prajJApanA--prarUpaNA bhI dasa prakAra kI kahI gaI hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ina tInoM ke skandha, deza aura pradeza tathA addhAkAla, yoM kula 10 bheda hote hai| dharmAstikAya Adi kI paribhASA-dharmAstikAya svayaM gatipariNAma meM pariNata jIvoM aura pudgaloM kI gati meM jo nimitta kAraNa ho, jIvoM-pudgaloM ke gatirUpasvabhAva kA jo dhAraNa-poSaNa karatA ho, vaha dharma kahalAtA hai| asti kA artha yahA~ pradeza hai, una (astiyoM) kA kAya arthAt saMghAta (pradezoM kA samUha) astikAya hai| dharmarUpa astikAya dharmAstikAya kahalAtA hai| dharmAstikAya kahane se asaMkhyAtapradezI dharmAstikAya rUpa avayavI dravya kA bodha hotA hai| avayavI avayavoM ke tathArUpa-saMghAtapariNAma vizeSarUpa hotA hai, kintu avayavoM se pRthak arthAntara dravya nahIM hotaa| dharmAstikAya kA deza--usI dharmAstikAya kA buddhi dvArA kalpita do, tIna Adi pradezAtmaka vibhaag| dharmAstikAya kA pradeza-dharmAstikAya kA buddhikalpita prakRSTa deza, pradeza-jisakA phira vibhAga na ho sake, aisA nirvibhAga vibhaag| adharmAstikAya-dharmAstikAya kA pratipakSabhUta adharmAstikAya hai| arthAt-sthitipariNAma meM pariNata jIvoM aura pudgaloM kI sthiti meM jo sahAyaka ho, aisA amUrta, asaMkhyAtapradezasaMghAtAtmaka dravya adharmAstikAya hai| adharmAstikAya kA deza, pradeza-adharmAstikAya kA buddhikalpita dvipradezAtmaka Adi khaNDa adharmAstikAyadeza, evaM usakA sabase sUkSma vibhAga, jisakA phira dUsarA vibhAga na ho sake vaha adharmAstikAya-pradeza hai| dharmAstikAya evaM adharmAstikAya ke pradeza asaMkhyAta haiM, lokAkAza ke pradezoM ke barAbara haiN| AkAzastikAya--jisameM avasthita padArtha (A-maryAdA se) apane svabhAva kA parityAga kiye binA (pra)kAzita svarUpa se pratibhAsita hote haiM, vaha AkAza hai; athavA jo saba padArthoM meM abhivyApta hokara prakAzita hotA (rahatA) hai, vaha AkAza hai| astikAya kA artha--pradezoM kA saMghAta hai| AkAzarUpa 1. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 8
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 [prajJApanA sUtra astikAya ko AkAzAstikAya kahate haiN| AkAzAstikAya ke deza aura pradeza kA artha pUrvavat hai| yadyapi lokAkAza asaMkhyAtapradezAtmaka hai, kintu alokAkAza ananta hai, isa dRSTi se AkAzAstikAya ke pradeza ananta haiN| addhAsamaya-addhA kahate haiM--kAla ko| addhArUpa samaya addhAsamaya hai| athavA addhA (kAla) kA samaya arthAt nirvibhAga (aMza) 'addhAsamaya' kahalAtA hai| paramArtha dRSTi se vartamAna kAla kA eka hI samaya 'sat' hotA hai; atIta aura anAgata kAla ke samaya nahIM; kyoMki atItakAla ke samaya naSTa ho cuke haiM aura anAgatakAla ke samaya abhI utpanna hI nahIM hue| ataeva kAla meM deza-pradezoM ke saMghAta kI kalpanA ho nahIM sktii| asaMkhyAta samayoM ke samUha rUpa AvalikA Adi kI kalpanA kevala vyavahAra ke lie kI gaI hai| skandha Adi kI vyAkhyA skandha-vyutpatti ke anusAra skandha kA artha hotA hai jo pudgala anya pudgaloM ke milane se puSTa hote haiM--bar3ha jAte haiM, tathA vighaTana ho jAne--haTa jAne yA pRthak ho jAne se ghaTa jAte haiM, ve skandha haiN| 'skandha' zabda meM bahuvacana kA prayoga pudgala-skandhoM kI anantatA batAne ke lie hai. kyoMki AgamoM meM skandha ananta batAe gae haiN| skandhapradeza-skandharUpa pariNAma ko nahIM tyAgane vAle skandhoM ke hI buddhikalpita dvipradezI Adi (dvipradeza se lekara anantapradeza taka) vibhAga skandhadeza kahalAte haiN| yahA~ bhI skandhapradeza ke lie bahuvacanAnta prayoga tathAvidha anantAnanta-pradezI skandhoM meM, ananta skandhadeza bhI ho sakate haiM, ise sUcita karane hetu hai| skandha-pradeza skandhoM ke buddhikalpita prakRSTa deza ko arthAt skandha meM mile hue nirvibhAga aMza (paramANu) ko skandhapradeza kahate haiN| paramANu-pudgala--nirvibhAgadravya (jinake vibhAga na ho sakeM, aise pudgaladravya) rUpa parama aNu, paramANu-pudgala kahalAte haiN| paramANu skandha meM mile hue nahIM hote, ve svatantra pudgala hote haiN| varNAdipariNata skandhAdi cAra-skandha, deza, pradeza aura paramANupudgala ye cAroM rUpI-ajIva saMkSepataH pratyeka pAMca-pAMca prakAra ke kahe gae haiN| yathA--jo varNarUpa meM pariNata hoM ve varNapariNata kahalAte haiN| isI prakAra gandhapariNata, rasapariNata, sparzapariNata aura saMsthAnapariNata bhI samajha lenA caahie| 'pariNata' zabda atItakAla kA nirdezaka hote hue bhI upalakSaNa se vartamAna aura bhaviSyatkAla kA bhI sUcaka hai, kyoMki vartamAna aura anAgata ke binA atItatva sambhava nahIM hai| jo vartamAnatva kA atikramaNa kara jAtA hai, vahI atIta hotA hai, aura vartamAnatva kA vahI anubhava karatA hai, jo abhI anAgata bhI hai--jo abhI vartamAnatva ko prApta hai, vahI atIta hotA hai, aura jo vartamAnatva ko prApta karegA, vahI anAgata hai| isa dRSTi se varNapariNata kA artha hai-varNarUpa meM jo pariNata ho cuke haiM, pariNata hote haiM, aura pariNata hoNge| isI prakAra gandhapariNata Adi kA trikAlasUcaka artha samajha lenA caahie| 1-2.prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 8-9-10
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] 33 varNapariNata Adi pudgaloM ke bheda tathA unakI vyAkhyA-varNapariNata ke 5 prakAra-varNarUpa meM pariNata, jo pudgala haiM, ve 5 prakAra ke haiM--(1) koI kAjala Adi ke samAna kAle hote haiM, ve kuSNavarNapariNata, (2) koI nIla yA mora ko gardana Adi ke samAna nIle raMga ke hote haiM, ve nIlavarNapariNata, (3) koI hIMgalU Adi ke samAna lAla raMga ke hote haiM, ve lohita (rakta) varNapariNata, (4) koI haladI Adi ke samAna pIle raMga ke hote haiM, ve hAridra (pIta) varNa-pariNata, (5) zaMkha Adi ke samAna koI pudgala zveta raMga ke hote hai, ve zuklavarNapariNata haiN| gandhapariNata ke do prakAra-koI pudgala candanAdi anukUla sAmagrI milane se sugandha vAle ho jAte haiM, ve sugandhapariNata aura koI lahasuna Adi ke samAna sAmagrI milane se durgandha vAle ho jAte haiM, ve durgandhapariNata ho jAte haiN| rasapariNata pudgaloM ke pAMca prakAra--(1) koI mirca Adi ke samAna tikta (tIkhe yA caTapaTe) rasa vAle hote haiM, (2) koI nIma, cirAyatA Adi ke samAna kaTurasa vAle hote haiM, (3) koI haraDa Adi ke samAna kasaile (kaSAya) rasa vAle hote haiM, (4) koI imalI Adi ke samAna khaTTe (amla) rasa vAle hote haiM aura (5) koI zakkara Adi ke samAna madhura (mIThe) rasa vAle hote haiN| sparzapariNata pudgaloM ke ATha prakAra--(1) koI pASANa Adi ke samAna kaThorasparza vAle, (2) koI Aka kI ruI yA rezama ke samAna komala sparza vAle, (3) koI vajra yA loha Adi ke samAna bhArI (guru sparza vAle) hote haiM, to (4) koI pudgala semala kI ruI Adi ke samAna halake (laghusparza vAle) hote haiN| (5) koI mRNAla, kadalIvRkSa Adi ke samAna ThaNDe (zItasparza vAle) hote haiM, to koI (6) agni Adi ke samAna garma (uSNasparza vAle) hote haiN| (7) koI ghI Adi ke samAna cikane (snigdhasparza vAle) hote haiM to (8) koI rAkha Adi ke samAna rUkhe (rUkSasparza vAle) hote haiN| saMsthAnapariNata ke pAMca prakAra-(1) koI pudgala valaya (kar3A-cUr3I) Adi ke samAna parimaNDalasaMsthAna (AkAra) ke hote haiM, jaise - 0 / (2) koI cAka, thAlI Adi ke samAna vRtta (gola) saMsthAna vAle hote haiM, yathA koI siMghAr3e ke samAna tikone (tryasra) AkAra ke hote haiM, yathA - A / (4) koI kumbhikA Adi ke samAna caukora Akara ke (caturasrasaMsthAna ke) hote haiM, yathA - / / aura koI pudgala daNDa Adi ke samAna Ayata saMsthAna ke hote haiM, yathA- / varNa, gandha, rasa sparza aura saMsthAnoM ke pArasparika sambandha se samutpanna bhaMgajAla-aba zAstrakAra pUrvokta varNAdi se yukta skandhAdicatuSTaya ke pArasparika sambandha se utpanna hone vAle bhaMga-jAla kI prarUpaNA karate haiN| arthAt pratyeka varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se pariNata skandhAdi pudgaloM ke sAtha jaba anya varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAnoM kI apekSA se yathAyogya sambandha hotA hai taba jo bhaMga (vikalpa) hote haiM, unhIM kA nirUpaNa yahA~ kiyA gayA hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra (1) jo pAMca varSoM meM se kisI bhI eka varNa ke rUpa meM pariNata haiM, ve hI yadi do gandha, pAMca rasa, ATha sparza evaM pAMca saMsthAnoM meM se kisI eka ke svarUpa meM pariNata hoM to pAMcoM vargoM ke 20 + 20 + 20 + 20 + 20 = 100 bhaMga ho jAte haiN| (2) do gandhoM meM pratyeka ke rUpa meM pariNata pudgala, yadi pAMca varNa, pAMca rasa, ATha sparza aura pAMca saMsthAnoM kI apekSA se pariNata hoM to una donoM gandhoM ke 23 + 23 = 46 bhaMga ho jAte haiN| __ (3) pA~ca rasoM meM se pratyeka ke rUpa meM pariNata pudgala, yadi pAMca varNa, do gandha, ATha sparza aura pAMca saMsthAnoM ke rUpa se pariNata hoM to una pAMcoM ke 20+20+20+20+20 = 100 bhaMga ho jAte haiN| (4) ATha sparzoM meM se pratyeka ke rUpa meM pariNata pudgala yadi pAMca varNa, do gandha, pAMca rasa, chaha sparza (pratipakSI aura sva sparza ko chor3akara) tathA pAMca saMsthAnoM ke rUpa se pariNata hoM, to unake 23+23+23+23+23+23+23+23 = 184 bhaMga ho jAte haiN| (5) pAMca saMsthAnoM meM se pratyeka ke rUpa meM pariNata pudgala, yadi pAMca varNa, do gandha, pAMca rasa tathA ATha sparzoM ke rUpa se pariNata hoM to unake 20+20+20+20+20+ = 100 bhaMga hote haiN| isa prakAra varNAdi pAMcoM ke pArasparika sambandha kI apekSA se 100+46+100+184+100 = kula 530 bhaMga (vikalpa) niSpanna hote haiN| ___ise spaSTarUpa se samajhane ke lie eka udAharaNa lIjie--mAna lo, kucha skandharUpa pudgala kAle varNa vAle haiM, yAnI kRSNavarNa ke rUpa meM pariNata haiM, unameM se gandha kI apekSA se koI sugandha vAle hote haiM, koI durgandha vAle bhI hote haiN| rasa kI apekSA se--ve tiktarasa vAle bhI ho sakate haiM, kaTurasa vAle bhI, kaSAyarasa vAle bhI, amlarasa vAle bhI aura madhurarasa vAle bhI hone saMbhava haiN| sparza kI dRSTi se soceM to ve karkaza Adi AThoM hI sparzoM meM se koI na koI kisI na kisI sparza ke ho sakate haiN| saMsthAna kI apekSA se vicAra kiyA jAe to ve kRSNavarNa-pariNata pudgala parimaNDala bhI hote haiM, vRtta bhI, trikoNa bhI, catuSkoNa bhI aura Ayata AkAra ke bhI hote haiN| isa prakAra eka kRSNavarNIya pudgala ke sAtha pratyeka gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se 20 bhaMga ho jAte haiN| isI taraha. pUrvokta sabhI bhaMgoM kA vicAra kara lenA caahie| vikalpoM kI saMkhyA sthUla dRSTi se, sUkSmadRSTi se nahIM--yadyapi bAdaraskandhoM meM pAMcoM varNa, donoM gandha pAMcoM rasa pAe jAte haiM. ataeva adhikata varNa Adi ke sivAya zeSa varNa A (vikalpa) ho sakate haiM, tathApi unhIM bAdara skandhoM meM jo vyAvahArika dRSTi se kevala kRSNavarNAdi se yukta bIca ke skandha haiM, jaise--dehaskandha meM hI eka netraskandha kAlA hai, tadantargata hI koI lAla hai, dUsarA antargata hI zukla hai, unhIM kI yahA~ vivakSA kI gaI hai| unameM dUsare varNAdi saMbhava nahIM haiM / sparza kI prarUpaNA meM, pratipakSI sparza ko chor3akara kisI eka sparza ke sAtha anya sparza bhI dekhe jAte haiN| ataeva yahA~ jo bhaMgoM kI saMkhyA batAI gaI hai, vaha yuktiyukta hai| kintu yaha vikalpasaMkhyA sthUladRSTi
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] se hI samajhanI caahie| sUkSmadRSTi se dekha jAe to taratamatA kI apekSA se inameM se pratyeka ke anantaananta bheda hone ke kAraNa ananta vikalpa ho sakate haiN| varNAdi pariNAmoM kA avasthAna jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAtakAla taka rahatA hai| jIvaprajJApanA : svarUpa aura prakAra 14. se kiM taM jIvapaNNavaNA? jIvapaNNavaNA duvihA pnnnntaa| taM jahA-saMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNa ya 1 asaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA 2 / [14 pra.] vaha (pUrvokta) jIvaprajJApanA kyA hai ? [14 u.] jIvaprajJApanA do prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra--(1) saMsAra-samApanna (saMsArI) jIvoM kI prajJApanA aura (2) asaMsAra-samApanna (mukta) jIvoM kI prjnyaapnaa| vivecanajIvaprajJApanA : svarUpa aura prakAra--prastuta sUtra 14 se jIvoM kI prajJApanA prArambha hotI hai, jo sU. 147 meM pUrNa hotI hai| isa prakAra sUtra meM jIva-prajJApanA kA upakrama aura usake do prakAra batAe gae haiN| jIva kI paribhASA--jo jIte haiM, prANoM ko dhAraNa karate haiM, ve jIva kahalAte haiN| prANa do prakAra ke haiM--dravyaprANa aura bhaavpraann| dravyaprANa 10 hai--pAMca indriyAM, tIna bala--mana-vacana-kAya, zvAsocchvAsa aura AyuSyabala praann| bhAvaprANa cAra haiM--jJAna, darzana, sukha aura viiry| saMsAra-samApanna samasta jIva yathAyogya bhAvaprANoM se tathA dravyaprANoM se yukta hote haiN| jo asaMsArasamApana siddha hote haiM. ve kevala bhAvaprANoM se yukta haiN| saMsArasamApanna aura asaMsArasamApana kI vyAkhyA saMsAra kA artha hai saMsAra-paribhramaNa, jo ki nAraka-tiryaJca-manuSya-devabhavAnubhavarUpa hai, ukta saMsAra ko jo prApta haiM, ve jIva saMsArasamApanna haiM, arthAtsaMsAravartI jIva haiN| jo saMsAra--bhavabhramaNa se rahita haiM, ve jIva asaMsArasamApana haiM / asaMsArasamApanna-jIvaprajJApanA : svarUpa aura bheda-prabheda 15. se kiM taM asaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ? ' asaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--aNaMtarasiddhaasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ya 1 paraMparasiddhaasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ya 2 ? [15 pra.] vaha (pUrvokta) asaMsArasamApannajIva-prajJApanA kyA hai ? 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 12, 17-18 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 7 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 18
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra [15 u.] asaMsArasamApannajIva - prajJApanA do prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra--1-- anantarasiddha - asaMsAra - samApannajIva - prajJApanA aura 2 - paramparAsiddha- asaMsAra - samApannajIva - prajJApanA / 16. se kiM taM aNaMtarasiddhaasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ? aNaMtarasiddhaasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA pannarasavihA pannattA / taM jahA -- titthasiddhA 1 atitthasiddhA 2 titthagarasiddha 3 atitthagarasiddhA 4 sayaMbuddhasiddhA 5 patteyabuddhasiddhA 6 buddhabohiyasiddhA 7 itthIliMgasiddhA 8 purisaliMgasiddhA 9 napuMsakaliMgasiddhA 10 saliMgasiddhA 11 aNNaliMgasiddhA 12 gihiliMgasiddhA 13 egasiddhA 14 aNegasiddhA 15 / se ttaM aNaMtarasiddhaasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA / 36 [16 pra.] vaha anantarasiddha - asaMsArasamApannajIva - prajJApanA kyA hai ? (16 u.) anantarasiddha-asaMsArasamApannajIva- prajJApanA pandraha prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai-- (1) tIrthasiddha, (2) atIrthasiddha, (3) tIrthaMkarasiddha, (4) atIrthaMkarasiddha, (5) svayaMbuddhasiddha, (6) pratyekabuddhasiddha, (7) buddhabodhitasiddha, (8) strIliMgasiddha, (9) puruSaliMgasiddha, (10) napuMsakaliMgasiddha, (11) svaliMgasiddha, (12) anyaliMgasiddha, (13) gRhasthaliMgasiddha, (14) ekasiddha aura (15) anekasiddha / yaha hai -- anantarasiddha - asaMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA (prarUpaNA ) / 17. se kiM taM paraMparasiddhaasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ? paraMparasiddhaasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA aNegavihA paNNattA / taM jahA-- apaDhamasamayasiddhA dusamayasiddhA tisamayasiddhA causamayasiddha jAva saMkhejjasamayasiddhA asaMkhejjasamayasiddhA aNaMtasamayasiddhA / se ttaM paraMparasiddhaasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA / se ttaM asaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA / [17 pra.] vaha (pUrvokta) paramparAsiddha- asaMsArasamApana - jIva - prajJApanA kyA hai ? [17 u.] paramparAsiddha-asaMsArasamApanna - jIva- prajJApanA aneka prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai-- aprathamasamayasiddha, dvisamayasiddha, trisamayasiddha, catuHsamayasiddha, yAvat ---- saMkhyAtasamaya-siddha, asaMkhyAta samayasiddha aura anantasamayasiddha / yaha huI-- paramparasiddha - asaMsAra samApanna - jIva- prajJApanA / isa prakAra vaha (pUrvokta) asaMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA (prarUpaNA) pUrNa huI / vivecana--asaMsAra- samApanna - jIvaprajJApanA : svarUpa aura bheda - prabheda - prastuta tIna sUtroM (sU. 15 se 17 taka) meM asaMsAra - samApannajIvoM kI prajJApanA kA prakArAtmaka svarUpa tathA usake bhedaprabhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| asaMsArasamApannajIvoM kA svarUpa- asaMsAra kA artha hai-- jahA~ janmamaraNarUpa cAturgatika
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 prathama prajJApanApada] saMsAraparibhramaNa na ho, arthAt --mokss| usa mokSa ko prApta, samasta karmoM se mukta, siddhiprApta jIva asaMsArasamApanna jIva kahalAte haiN| anantarasiddha-asaMsArasamApanna jIva--jina mukta jIvoM ke siddha hone meM antara arthAt samaya kA vyavadhAna na ho, ve anantarasiddha hote haiM, arthAt-siddhatva ke prathama samaya meM vidyamAna / jina jIvoM ko siddha hue prathama hI samaya ho, ve anantarasiddha haiN| anantarasiddha-asaMsArasamApanna jIvoM ke 15 bhedoM kI vyAkhyA () tIrthasiddha--jinake Azraya se saMsAra-sAgara ko tirA jAe-pAra kiyA jAya, use tIrtha kahate haiN| aisA tIrtha vaha pravacana hai, jo samasta jIva-ajIba Adi padArthoM kA yathArtharUpa se prarUpaka hai aura paramaguru-sarvajJa dvArA praNIta (pratipAdita) hai| vaha tIrtha nirAdhAra nahIM hotaa| ataH caturvidha saMgha athavA prathama gaNadhara ko bhI tIrtha samajhanA caahie| Agama meM kahA hai-(pra.) bhagavan ! tIrtha ko tIrtha kahate haiM yA tIrthakara ko tIrtha kahate haiM? (u.) gautama! arihanta bhagavAn (niyama se) tIrthakara hote haiM; tIrtha to cAturvarNya zramaNasaMgha (sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvika rUpa) athavA prathama gaNadhara hai| isa prakAra ke tIrtha kI sthApanA hone para jo jIva siddha hote haiM, ve tIrthasiddha kahalAte haiN| (2) atIrthasiddha tIrtha kA abhAva atIrtha kahalAtA hai| tIrtha kA abhAva do prakAra se hotA hai-yA to tIrtha kI sthApanA hI na huI ho, athavA sthApanA hone ke pazcAt kAlAntara meM usakA viccheda ho gayA ho| aise atIrthakAla meM jinhoMne siddhi prApta kI ho, ve atIrthasiddha kahalAte haiN| tIrtha kI sthApanA ke abhAva meM (pUrva hI) marudevI Adi siddha huI haiN| marudevI Adi ke siddhigamanakAla meM tIrtha kI sthApanA nahIM huI thii| tathA suvidhinAtha Adi tIrthaMkaroM ke bIca ke samaya meM tIrtha kA viccheda hone se tIrthavyavaccheda-siddha khlaaye| ye donoM hI prakAra ke siddha atIrthasiddha haiN| (3) tIrthakarasiddha-jo tIrthakara hokara siddha hote haiM, ve tIrthakarasiddha kahalAte haiN| jaiseisa avasarpiNIkAla meM RSabhadeva se lekara zrI vardhamAna svAmI taka caubIsa tIrthaMkara, tIrthaMkara hokara siddha hue| (4) atIrthaMkarasiddha--jo sAmAnya kevalI hokara siddha hote haiM, ve atIrthaMkarasiddha kahalAte (5) svayaMbuddhasiddha-jo paropadeza ke binA, svayaM hI sambuddha ho (saMsArasvarUpa samajha) kara siddha hote haiN| (6) pratyekabuddhasiddha-jo pratyekabuddha hokara siddha hote haiN| yadyapi svayaMbuddha aura pratyekabuddha donoM hI paropadeza ke binA hI siddha hote haiM, tathApi ina donoM meM antara yaha hai ki svayambuddha bAhya1. prajJApanAsUtra ma. vRtti patrAMka 18 2. (pra.) titthaM bhaMte! tirtha, titthakare titthaM ? - (u.) goyamA! arihA tAva (niyamA) titthakare, titthaM puNa cAuvaNNo samaNasaMgho paDhamagaNaharo vaa|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 [prajJApanA sUtra nimittoM ke binA hI, apane jAtismaraNAdi jJAna se hI sambuddha ho jAte (bodha prApta kara lete) haiM, jabaki pratyekabuddha ve kahalAte haiM, jo vRSabha, vRkSa bAdala Adi kisI bhI bAhya nimittakAraNa se prabuddha hote haiN| sunA jAtA hai ki karakaNDU Adi ko vRSabhAdi bAhyanimitta kI prekSA se bodhi prApta huI thii| pratyekabuddha bodhi prApta karake niyamataH ekAkI (pratyeka) hI vicarate haiM, gaccha (gaNa)- vAsI sAdhuoM kI taraha samUhabaddha ho kara nahIM vicaraNa krte| nandI-adhyayana kI cUrNi meM kahA hai-svayaMbuddha do prakAra ke hote haiM--tIrthakara aura tiirthkrbhinn| tIrthakara to tIrthakarasiddha kI koTi meM sammilita haiN| ataeva yahA~ tIrthakara-bhinna svayaMbuddha hI samajhanA caahie| 1 svayaMbuddhoM ke pAtrAdi ke bheda se bAraha prakAra kI upadhi (upakaraNa) hotI hai, jabaki pratyekabuddhoM kI jaghanya do prakAra kI aura utkRSTa (adhika se adhika) nau prakAra kI upadhi prAvaraNa (vastra) ko chor3a kara hotI hai| svayaMbuddhoM ke zruta (zAstra) pUrvAdhIta (pUrvajanmapaThita) hotA bhI hai, nahIM bhI hotaa| agara hotA hai to devatA unheM liMga (veSa) pradAna karatA hai, athavA ve guru ke sAnnidhya meM jAkara muniliMga svIkAra kara lete haiN| yadi ve ekAkI vicaraNa karane meM samartha hoM aura unakI ekAkI-vicaraNa kI icchA ho to ekAkI vicaraNa karate haiM, nahIM to gacchavAsI ho kara rahate haiN| yadi unake zruta pUrvAdhIta na ho to ve niyama se guru ke nikaTa jA kara hI muniliMga svIkAra karate haiM aura gacchavAsI ho kara hI rahate haiN| pratyekabuddhoM ke niyamataH zruta pUrvAdhIta hotA hai| ve jaghanyataH gyAraha aMga aura utkRSTataH dasa pUrva se kiJcit kama pahale par3he hue hote haiN| unheM devatA muniliMga detA hai, athavA kadAcit ve liMgarahitaM bhI vicarate haiN| ___ (7) buddhabodhitasiddha--buddha arthAt --bodhaprApta AcArya, unake dvArA bodhita ho kara jo siddha hote haiM ve buddhabodhitasiddha haiN| (8) strIliMgasiddha--ina pUrvokta prakAra ke siddhoM meM se kaI strIliMgasiddha hote haiN| jisase strI kI pahicAna ho vaha strI kA liMga-cihna strIliMga kahalAtA hai| upalakSaNa se strItvadyotaka hone se vaha 1. te duvihA sayaMbuddhA-titthayarA titthayaravairittA ya, iha vairittehi ahigaaro| -nandI, adhyayana cUrNi 2. patteyaM-bAhyaM vRSabhAdikaM kAraNamabhisamIkSya buddhAH, bahiSpratyayaM prati baddhAnAM ca patteyaM niyamA vihAro jamhA tamhA te ptteybuddhaa| patteyabuddhANaM jahanneNaM duviho, ukkoseNaM navaviho niyamA uvahI pAuraNavajo bhvi| sayaMbuddhassa puvvAhIyaM suyaM se havai vA na vA, jar3a se natthi to liMga niyamA gurusannihe paDivajai, jai ya egavihAra-viharaNasamattho icchA vA se to ekko ceva viharai, anyathA gacche vihri| patteyabuddhANaM puvvAhIyaM suyaM niyamA havai, jahanneNaM ikkArasa aMgA, ukkoseNaM bhinndspuvvaa| liMgaM ca se devayA payacchai, liMgavajio vA hvi|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] tIna prakAra kA ho sakatA hai--veda, zarIra kI niSpatti (racanA) aura vessbhuussaa| ina tIna prakAra ke liMgoM meM se yahA~ strI-zarIraracanA se prayojana hai; strIveda yA strIvezarUpa strIliMga se nahIM, kyoMki strIveda kI vidyamAnatA meM siddhatva prApta nahIM ho sakatA aura veza apramANika hai| ataH aise strIliMga meM vidyamAna hote hue jo jIva siddha hote haiM, ve strIliMgasiddha haiN| isa zAstrIya kathana se 'striyoM ko nirvANa nahIM hotA'; isa ukti kA khaNDana ho jAtA hai| vAstava meM mokSamArga samyagdarzana jJAna-cAritrarUpa hai| yaha ratnatraya puruSoM kI taraha striyoM meM bhI ho sakatA hai| isakI sAdhanA meM tathA pravacanArtha meM ruci evaM zraddhA rakhane meM strIliMga bAdhaka nahIM hai| (9) puruSaliMgasiddha-puruSa-zarIraracanArUpa pulliMga meM sthita hokara siddha hote haiM, ve puruSaliMgasiddha kahalAte haiN| (10) napuMsakaliMgasiddha--jo jIva na to strI ke aura na hI puruSa ke, kintu napuMsaka ke zarIra se siddha hote haiM, ve napuMsakaliMgasiddha kahalAte haiN| (11) svaliMgasiddha--jo svaliMga se arthAt rajoharaNAdirUpa veza meM rahate hue siddha hote haiN| * (12) anyaliMgasiddha--jo anyaliMga se, arthAt-parivrAjaka Adi se sambandhita valkala (chAla) yA kASAyAdi raMga ke vastra vAle dravyaliMga meM rahate hue siddha hote haiN| (13) gRhiliMgasiddha--jo gRhastha ke liMga (veSa) meM rahate hue siddha hote haiN| ve gRhiliMgasiddha hote haiM, jaise--marudevI aadi| (14) ekasiddha-jo eka samaya meM akele hI siddha hote haiM, ve ekasiddha haiN| (15) anekasiddha-jo eka hI samaya meM eka se adhika aneka siddha hote haiM, ve anekasiddha kahalAte haiN| siddhAntAnusAra eka samaya meM adhika se adhika 108 jIva siddha hote haiN| anantara siddhoM ke upAdhi ke bheda se ye 15 prakAra kahe haiN| 1. itthIe liMgaM ithiliMgaM uvalakkhaNaM ti vuttaM bhvi| taM ca tivihaM--vedo sarIranivittI nevatthaM c| iha sarIranivvattIe ahigAro, na vey-nevtthehi| -nandI, adhyayana cUrNi 2. strImukti kI vizeSa carcA ke lie dekhiye-prajJApanA. ma0 vRtti, patrAMka 20 se 22 taka digambarAcArya nemicandrakRta gomaTTasAra meM dekhiye--aDayAlA puMveyA, itthIveyA, havaMti caaliisaa| vIsa napuMsakaveyA, samaeNegeNa sijhNti|| 3. 'anekasiddha' kA vistRta varNana dekheM-prajJApanA0 ma0 vRtti, patrAMka 22 battIsA aDayAlA saTThI bAvattarI ya boddhvvaa| culasIi chaunnai u durahiyaM achuttarasayaM c|| 4. prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 19 se 22 taka
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra __paramparAsiddha-asaMsAra-samApanajIvoM ke prakAra--inake aneka prakAra haiM, isalie zAstrakAra ne inake prakAroM kI nizcita saMkhyA nahIM dI hai| aprathamasamayasiddha se lekara anantasamayasiddha taka ke jIva paramparAsiddha kI koTi meM haiN| aprathamasamayasiddha--jinheM siddha hue prathama samaya na ho, arthAt jinheM siddha hue eka se adhika samaya ho cuke hoM, ve aprathamasamayasiddha kahalAte haiN| athavA jo paramparasiddhoM meM prathamasamayavartI hoM ve prathamasamayasiddha hote haiN| isI prakAra tRtIya Adi samayoM meM dvitIyasamayasiddha Adi kahalAte haiN| athavA 'aprathamasamayasiddha' kA kathana sAmAnyarUpa se kiyA gayA hai, Age isI ke viSaya meM vizeSataH kahA gayA hai--dvisamayasiddha, trisamayasiddha, catuHsamayasiddha Adi yAvat ananta samayasiddha taka aprathamasamayasiddha-paraMparAsiddha samajhane caahie| athavA paramparasiddha kA artha isa prakAra se hai jo kisI bhI prathama samaya meM siddha hai, usase eka samaya pahale siddha hone vAlA 'para' kahalAtA hai| paramparasiddha kA Azaya yaha hai ki jisa samaya meM koI jIva siddha huA hai, usase pUrvavartI samayoM meM jo jIva siddha hue haiM, ve saba usakI apekSA paramparasiddha haiN| ananta atItakAla se siddha hote A rahe haiM, ve saba kisI bhI vivakSita prathama samaya meM siddha hone vAle kI apekSA se paramparasiddha haiN| aise muktAtmA paramparasiddha asaMsArasamApanna jIva haiN| saMsArasamApanna-jIvaprajJApanA ke pAMca prakAra 18. se kiM taM saMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ? saMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA paMcavihA pnnttaa| taM jahA-egidiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA 1 beMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA 2 teMdiyasaMsArasamAvannajIvapaNNavaNA 3 caureMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA 4 paMceMdiyasaMsArasamAvanajIvapaNNavaNA 5 / [18 pra.] vaha (pUrvokta) saMsArasamApannajIva-prajJApanA kyA hai ? [18 u.] saMsArasamApanna-jIvaprajJApanA pAMca prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai- (1) ekendriya saMsArasamApanna-jIvaprajJApanA, (2) dvIndriya saMsArasamApanna-jIvaprajJApanA, (3)trIndriya saMsArasamApannajIvaprajJApanA, (4) caturindriya saMsArasamApana-jIvaprajJApanA aura (5) paMcendriya sNsaar-smaapn-jiivprjnyaapnaa| vivecana--saMsArasamApana-jIvaprajJApanA ke pAMca prakAra--saMsArI jIvoM kI prajJApanA ke ekendriyAdi pAMca prakAra kramazaH isa sUtra (sU. 18) meM pratipAdita kiye gae haiN| saMsArI jIvoM ke pAMca prakAroM kI vyAkhyA-(1) ekendriya-pRthvIkAyAdi sparzanendriya vAle jIva ekendriya kahalAte haiN| (2) dvIndriya-jina jIvoM ke sparzanendriya aura rasanendriya, ye do indriyAM hotI haiM, ve dvIndriya hote haiN| jaise--zaMkha, sIpa, laTa, giMDolA Adi (3) trIndriya-jina jIvoM ke 1. prajJApanAsUtra malaya, vRtti, patrAMka 23 tathA 18
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] sparzana, rasana aura ghrANendriya hoM, ve trIndriya kahalAte haiN| jaise-jUM, khaTamala, cIMTI aadi| (4) caturindriya--jina jIvoM ke sparzana, rasana, ghrANa aura cakSurindriya ho ve caturindriya kahalAte haiN| jaiseTiDDI, pataMgA, makkhI, macchara aadi| (5) paMcendriya-jinake sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra, ye pAMcoM indriyAM hoM, ve paMcendriya kahalAte haiM jaise--nAraka, tiryaJca (matsya, gAya, haMsa, sarpa), manuSya aura dev| indriyAM do prakAra kI haiM--dravyendriya aura bhaavendriy| dravyendriya ke do rUpa-nirvRttirUpa aura upkrnnruup| indriyoM kI racanA ko nirvRtti-indriya kahate haiM aura nirvRtti-indriya kI zaktivizeSa ko upakaraNendriya kahate haiN| bhAvendriya labdhi (kSayopazama) tathA upayoga rUpa hai| ekendriya jIvoM meM bhI kSayopazama evaM upayogarUpa bhAvendriya pAMcoM hI sambhava haiM; kyoMki unameM se kaI ekendriya jIvoM meM unakA kArya dikhAI detA hai| jaise--jIvavijJAnavizeSajJa DaoN. jagadIzacandra bosa ne ekendriya vanaspati meM bhI nindA-prazaMsA Adi bhAvoM ko samajhane kI zakti (labdhi = kSayopazama) siddha karake batAI hai| ekendriya saMsArI jIvoM kI prajJApanA 19. se kiM taM egeMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ? -- egeMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA paMcavihA pnnnnttaa| taM jahA-puDhavikAiyA 1 AukAiyA 2 teukAiyA 3 vAukAiyA 4 vaNassaikAiyA 5 / [19 pra.] vaha (pUrvokta) ekendriya-saMsArasamApannajIva-prajJApanA kyA hai ? [19 u.] ekendriya-saMsArasamApannajIva-prajJApanA pAMca prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai--1. pRthvIkAyika, 2. apkAyika, 3. tejaskAyika, 4. vAyukAyika aura 5. vnsptikaayik| vivecana--ekendriyasaMsArI jIvoM kI prajJApanA-prastuta sUtra meM pRthvIkAyika Adi pAMca prakAra ke ekendriyajIvoM kI prarUpaNA kI gaI hai| ekendriya jIvoM ke prakAra aura lakSaNa- (1) pRthvIkAyika-pRthvI hI jinakA kAyazarIra hai, ve pRthvIkAya yA pRthvIkAyika kahalAte haiN| (2) apkAyika-apa-prasiddha jala hI jinakA kAya--zarIra hai, ve apkAya yA apkAyika kahalAte haiN| (3) tejaskAyika-teja yAnI agni hI jinakA kAya--zarIra hai, ve tejaskAya yA tejaskAyika kahalAte haiN| (4) vAyukAyika-vAyu--havA hI jinakA kAya--zarIra hai; ve vAyukAya yA vAyukAyika haiN| (5) vanaspatikAyika latAdirUpa vanaspati hI jinakA zarIra (kAya) hai, ve vanaspatikAya yA vanaspatikAyika kahalAte haiN| pRthvI samasta prANiyoM kI AdhArabhUta hone se sarvaprathama pRthvIkAyikoM kA grahaNa kiyA gyaa| apkAyika pRthvI ke Azrita haiM, isalie tadanantara apkAyikoM kA grahaNa kiyA gyaa| tatpazcAt unake pratipakSI 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 23-24
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra agnikAyikoM kA, agni vAyu ke samparka se bar3hatI hai, isalie usake bAda vAyukAyikoM kA aura vAyu dUrastha latAdi ke kampana se upalakSita hotA hai, isalie tatpazcAt vanaspatikAyikoM kA grahaNa kiyA gayA / ' 42 pRthvIkAyika jIvoM kI prajJApanA 20. se kiM taM puDhavikAiyA ? puDhavikAiyA duvihA paNNattA / taM jahA -- suhumapuDhavikAiyA ya bAdarapuDhavikAiyA ya / [20 pra.] ve pRthvIkAyika jIva kauna-se haiM ? [20 u.] pRthvIkAyika (mukhyatayA) do prakAra ke kahe gae haiM-- sUkSma pRthvIkAyika aura bAdara pRthvIkAyika / 21. se kiM taM suhumapuDhavikAiyA ? suhumapuDhavikAiyA duvihA paNNattA / taM jahA -- pajjattasuhumapuDhavikAiyA ya apajjattasuhumapuDhavikAiyAya / se taM suhumapuDhavikAiyA / [21 pra.] sUkSmapRthvIkAyika kyA haiM ? [21 u.] sUkSmapRthvIkAyika do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -- paryApta sUkSmapRthvIkAyika aura aparyApta sUkSmapRthvIkAyika / yaha sUkSmapRthvIkAyika kA varNana huaa| y| 22. se kiM taM bAdarapuDhavikAiyA ? bAdarapuDhavikAiyA duvihA pannattA / taM jahA - saNhabAdarapuDhavikAiyA ya kharabAdarapuDhavikAiyA [22 pra.] bAdarapRthvIkAyika kyA haiM ? [22 u.] bAdarapRthvIkAyika do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -- zlakSNa (cikane ) bAdarapRthvIkAyika aura kharabAdarapRthvIkAyika / 23. se kiM taM saNhabAdarapuDhavikAiyA ? sahabAdarapuDhavikAiyA sattavihA pannattA / taM jahA - kiNhamattiyA 1 nIlamattiyA 2 lohiyamattiyA 3 hAliddamattiyA 4 sukvillamattiyA 5 paMDumattiyA 6 paNagamattiyA 7 / se taM saNhabAdarapuDhavikAiyA / [23 pra.] zlakSNa bAdarapRthvIkAyika kyA haiM ? [23 u.] zlakSNa bAdarapRthvIkAyika sAta prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra (1) kRSNamRttikA (kAlI miTTI), (2) nIlamRttikA (nIle raMga kI miTTI), lohitamRttikA ( lAla raMga kI 1. prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 24 ----------
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] miTTI), (4) hAridramRttikA (pIlI miTTI), (5) zuklamRttikA (sapheda miTTI), (6) pANDumRttikA (pANDu -- maTamaile raMga kI miTTI) aura (7) panakamRttikA (kAI - sI hare raMga kI miTTI) / 24. se kiM taM kharabAdarapuDhavikAiyA ? kharabAdarapuDhavikAiyA aNegavihA paNNattA / taM jahA puDhavI ya 1 sakkarA 2 vAluyA ya 3 uvale 4 silA ya 5 loNUse 6-7 / aya 8 taMba 9 taya 10 sIsaya 11 ruppa 12 suvaNNe ya 13 vaire ya 14 // 8 // hariyAle 15 hiMgulue 16 maNosilA 17 sAsagaMjaNa 18-19 pavAle 20 / abbhapaDala 21 'bbhavAluya 22 bAdarakAe maNivihANA // 9 // 1 gomejjae ya 23 rupae 24 aMke 25 phalihe ya 25 lohiyakkhe ya 27 / maragaya 28 masAragalle 20 bhuyamoyaga 20 iMdanIle ya 31 // 10 // caMdaNa 32 geruya 33 haMse 34 pulae 35 sogaMdhie ya 36 boddhavve / caMdappabha 37 verulie 38 jalakaMte 39 sUrakaMte ya 40 // 11 // je yAva'NNe tahaypagArA / 43 [24-pra.] khara bAdarapRthvIkAyika kitane prakAra ke haiM ? [24-u.] khara bAdarapRthvIkAyika aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - (1) pRthvI, (2) zarkarA (kaMkara), (3) bAlukA (bAlu-reta), (4) upala ( pASANa - patthara), (5) zilA (caTTAna), (6) lavaNa (sAmudra, saiMcala Adi namaka), (7) USa (USara -- kSAra vAlI jamIna, baMjara bhUmi), (8) ayas (lohA), (9) tAmbA, (10) trapuS (rAMgA ), (11) sIsA, (12) raupya (cAMdI), (13) suvarNa (sonA), (14) vajra (hIrA), (15) har3atAla, (16) hIMgalU (17) mainasila, (18) sAsaga (pArada-- pArA), (19) aMjana (sauvIra Adi), (20) pravAla (mUMgA), (21) abhrapaTala (abhraka - bhoDala), (22) abhrabAlukA (abhraka - mizrita bAlU), bAdarakAya meM maNiyoM ke prakAra -- (23) gomejjaka (gomedarattra), (24) rucakaratna, (25) aMkaratna, (26) sphaTikaratna, (27) lohitAkSaratna, (28) marakataratna, (29) masAragallaratna, (30) bhujamocakarala, (31) indranIlamaNi, (32) candanaratna, (33) gairikaratna, (34) haMsaratna (haMsagarbharatna), (35) pulakaratna, (36) saugandhikaratna, (37) candraprabharala, (38) vaiDUryarana, (39) jalakAntamaNi aura (40) sUryakAntamaNi // 8- 9-10-11 // 1. gomejae ya 23 ruyage 24 aMke 25 phalihe ya 26 lohiyakkhe ya 27 / caMdaNa 28 geruya 29 haMsaga 30 bhuyamoya 31 masAragalle ya 32 / / 75 / / caMdappaha 33 verulie 33 jalakaMte 35 ceva sUrakaMte ya 37 / ee kharapuDhavIe nAmaM chattIsayaM hoi // 73 // isa prakAra AcArAMga vRttikAra zIlAMkAcArya ne AcArAganiryukti kI gAthAoM dvArA kharapRthvIkAya ke 36 bheda ginAe haiM, jabaki prajJApanA meM 40 bheda varNita haiN| uttarAdhyayana sUtra meM prajJApanA ke samAna hI gAthAe~ haiN| saM. -
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 [prajJApanA sUtra inake atirikta jo anya bhI tathA prakAra ke (vaise) (padmarAga Adi maNibheda haiM, ve bhI khara bAdarapRthvIkAyika samajhane caahie|) 25. [1] te samAsato duvihA pnttaa| taM jahA--pajjattagA ya apajjattagA y| [25-1] ve (pUrvokta sAmAnya bAdarapRthvIkAyika) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM--paryAptaka aura apryaaptk| [2] tattha NaM je te apajattagA te NaM asaMpattA / [25-2] unameM se jo aparyAptaka haiM, ve (svayogya paryAptiyoM ko) asamprApta hote haiM / [3] tattha NaM je te pajattagA etesi NaM vaNNAdeseNaM gaMdhAdeseNaM rasAdeseNaM phAsAdeseNaM sahassaggaso vihANAI, saMkhejjAiM jonnippmuhstshssaaiN| pajattagaNissAe apajjattagA vakkamaMti-jattha ego tattha NiyamA asNkhijjaa| se ttaM khrbaadrpuddhvikaaiyaa| se ttaM baadrpuddhvikaaiyaa| se taM puddhvikaaiyaa| __ [25-3] unameM se jo paryAptaka haiM, inake varNAdeza (varNa kI apekSA) se, gandha kI apekSA se, rasa kI apekSA se aura sparza kI apekSA se hajAroM sahasrazaH bheda (vidhAna) haiN| (unake) saMkhyAta lAkha yonipramukha (yonidvAra) haiN| paryAptakoM ke nizrAya (Azraya) meM, aparyAptaka (Akara) utpanna hote haiN| jahA~ eka (paryAptaka) hotA hai, vahAM (usake Azraya se) niyama se asaMkhyAta aparyAptaka (utpanna hote haiN|) yaha huA--vaha (pUrvokta) khara bAdara pRthvIkAyikoM kA niruupnn| (usake sAtha hI) bAdarapRthvIkAyikoM kA varNana pUrNa huaa| (isake pUrNa hote hI) pRthvIkAyikoM kI prarUpaNA samApta huii| vivecana--pRthvIkAyika jIvoM kI prajJApanA--prastuta chaha sUtroM (sU. 20se 25 taka meM) pRthvIkAyika jIvoM ke mukhya do bhedoM tathA unake avAntara bheda-prabhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| sUkSma pRthvIkAyika aura bAdara pRthvIkAyika kI vyAkhyA-jina jIvoM ko sUkSmanAmakarma kA udaya ho, ve sUkSma kahalAte haiN| aise pRthvIkAyika jIva sUkSmapRthvIkAyika haiN| jinako bAdaranAmakarma kA udaya ho, unheM bAdara kahate haiN| aise pRthvIkAyika bAdarapRthvIkAyika kahalAte haiN| bera aura AMvale meM jaisI sApekSa sUkSmatA aura bAdaratA hai, vaisI sUkSmatA aura bAdaratA yahAM nahIM samajhanI caahie| yahAM to (nAma-) karmodaya ke nimitta se hI sUkSma aura bAdara samajhanA caahie| mUla meM 'ca' zabda sUkSma aura bAdara ke aneka avAntarabhedoM, jaise--paryApta aura aparyApta Adi bhedoM tathA zarkarA, bAlukA Adi upabhedoM ko sUcita karane ke lie prayukta kiyA gayA hai| 'sUkSma sarvaloka meM hai' uttarAdhyayana sUtra kI isa ukti ke anusAra sUkSma pRthvIkAyika jIva samagra loka meM aise ThasAThasa bhare hue haiM, jaise kisI peTI meM sugandhita padArtha DAla dene para usakI mahaka usameM
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 prathama prajJApanApada] sarvatra vyApta ho jAtI hai| bAdarapRthvIkAyika niyata-niyata sthAnoM para lokAkAza meM hote haiN| yaha dvitIyapada meM batAyA jaaegaa| sUkSmapRthvIkAyikoM ke paryAptaka-aparyAptaka kI vyAkhyA - jina jIvoM kI paryAptiyA~ pUrNa ho cukI hoM ve paryApta yA paryAptaka kahalAte haiM / jo jIva apane yogya paryAptiyA~ pUrNa na kara sake hoM, ve aparyApta yA aparyAptaka kahalAte haiN| paryApta aura aparyApta ke pratyeka do-do bheda hote haiM--labdhiparyApta aura karaNa-paryApta, tathA labdhi-aparyAptaka aura krnn-apryaapt| jo jIva aparyApta raha kara hI mara jAte haiM, ve labdhi-aparyApta aura jinakI paryAptiyA~ abhI pUrI nahIM huI haiM, kintu pUrI hoMgI, ve karaNa-aparyApta kahalAte haiM / paryApti--paryApti AtmA kI eka viziSTa zakti kI paripUrNatA hai, jisake dvArA AtmA AhAra, zarIra Adi ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai aura unheM AhAra, zarIra Adi ke rUpa meM pariNata karatA hai| vaha paryAptirUpa zakti pudgaloM ke upacaya se utpanna hotI hai| tAtparya yaha hai ki utpattideza meM Ae hue navIna AtmA ne pahale jina pudgaloM ko grahaNa kiyA, unako tathA pratisamaya grahaNa kiye jA rahe anya pudgaloM ko, evaM unake samparka se jo tadrUpa pariNata ho gae haiM, unako AhAra, zarIra, indriya Adi ke rUpa meM jisa zakti ke dvArA pariNata kiyA jAtA hai, usa zakti kI pUrNatA paryApti kahalAtI hai| paryApti chaha haiM-(1) AhAraparyApti, (2) zarIraparyApti, (3) indriyaparyApti, (4) zvAsocchvAsa paryApti, (5) bhASAparyApti aura (6) manaH pryaapti| jisa zakti dvArA jIva bAhya AhAra (AhArayogya pudgaloM) ko lekara khala aura rasa ke rUpa meM pariNata karatA hai, vaha AhAra-paryApti hai| jisa zakti ke dvArA rasIbhUta (rasarUpa-pariNata) AhAra (AhArayogya pudgaloM) ko rasa, rakta, mAMsa, meda, haDDI, majjA aura zukra, ina sAta dhAtuoM ke rUpa meM pariNata kiyA jAtA hai, vaha zarIraparyApti hai| jisa zakti ke dvArA dhAturUpa meM pariNamita AhAra pudgaloM ko indriyarUpa meM pariNata kiyA jAtA hai , vaha indriyaparyApti hai| ise dUsarI taraha se yoM bhI samajhA jA sakatA hai--pA~coM indriyoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa karake anAbhoganirvartita (anajAne hI niSpanna) vIrya ke dvArA indriyarUpa meM pariNata karane vAlI zakti indriyaparyApti hai| jisa zakti ke dvArA (zvAsa tathA ucchvAsa ke yogya pudgaloM ko grahaNa karake, unheM (zvAsa evaM) ucchvAsarUpa pariNata karake aura phira unakA Alambana lekara chor3A jAtA hai, vaha (zvAsa) ucchvAsa-paryApti hai| jisa zakti se bhASA-yogya (bhASAvargaNA ke) pudgaloM ko grahaNa karake , unheM bhASArUpa meM pariNata karake, vacanayoga kA Alambana lekara chor3A jAtA hai, vaha bhASAparyApti hai| jisa zakti ke dvArA mana ke yogya pudgaloM ko grahaNa karake mana ke rUpa meM pariNata karake, manoyoga kA Alambana lekara chor3A jAtA hai, vaha manaHparyApti hai| ina chaha paryAptiyoM meM 1. (ka) prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 24-25 (kha) uttarAdhyayanasUtra,a. 36- 'suhamA svvlogNmi|'
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 46 se ekendriya meM cAra, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya tathA asaMjJI paMcendriya meM pAMca aura saMjJI paMcendriya meM chahoM paryAptiyA~ hotI haiN| jIva apanI utpatti (janma) ke prathama samaya meM hI, apane yogya sambhAvita paryAptiyoM ko eka sAtha niSpanna karanA prArambha kara detA hai| kintu ve ( paryAptiyA~) kramaza: pUrNa hotI haiN| jaise-- sarvaprathama AhAraparyApti, tatpazcAt zarIraparyApti, phira indriyaparyApti, tadanantara zvAsocchvAsaparyApti, usake bAda bhASAparyApti aura sabase anta meM manaHparyApti pUrNa hotI hai / AhAraparyApti prathama samaya meM hI niSpanna ho jAtI hai, zeSa paryAptiyoM ke pUrNa hone meM pratyeka ko antarmuhUrtta samaya laga jAtA hai| kintu samagra paryAptiyoM ke pUrNa hone meM bhI antarmuhUrttakAla hI lagatA hai kyoMki antarmuhUrtta ke aneka vikalpa haiN| isa para se sUkSmapRthvIkAyika aura bAdarapRthvIkAyika donoM ke paryAptaka aura aparyAptaka kA svarUpa samajha lenA cAhie / zlakSNa bAdarapRthvIkAyika-- pIse hue ATe samAna mRdu (mulAyama) pRthvI zlakSNa kahalAtI hai / zlakSNa pRthivyAtmaka jIva bhI upacAra se zlakSNa kahalAte haiN| jina bAdarapRthvI ke jIvoM kA zarIra zlakSNa-- mRdu hai, ve zlakSNa bAdarapRthvIkayika haiM / yaha mukhyatayA sAta prakAra kI hotI hai / unameM se pANDumRttikA kA artha yaha bhI hai ki kisI deza meM miTTI dhUlirUpa meM ho kara bhI 'pANDu' nAma se prasiddha hai / panakamRttikA kA artha vRttikAra ne isa prakAra kiyA hai-- nadI Adi meM bAr3ha se DUbe hue pradeza meM nadI Adi ke pUra cale jAne ke bAda bhUmi para jo zlakSNa mRdurUpa paMka zeSa raha jAtA hai, jise 'jalamala' bhI kahate haiM, vahI mRttikA hai| khara bAdarapRthvIkAyikoM kI vyAkhyA - prastuta gAthAoM meM khara bAdarapRthvIkAyikoM ke 40 bheda batAe haiM, anta meM yaha bhI kahA hai ki ye aura isI prakAra ke anya jo bhI padmarAgAdi ratna haiM, ve saba isI ke antargata samajhane caahie| aparyAptakoM kA svarUpa- khara bAdarapRthvIkAyika ke paryAptaka aura aparyAptaka jo do bheda haiM, unameM se aparyAptaka yA to apanI paryAptiyoM ko pUrNatayA asaMprApta haiM athavA unheM viziSTa varNa Adi prApta nahIM hue haiN| isa dRSTi se unake lie yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki ve kRSNa Adi varNa vAle haiN| zarIra Adi paryAptiyA~ pUrNa ho jAne para hI bAdara jIvoM meM varNa Adi vibhAga prakaTa hotA hai, apUrNa hone kI sthiti meM nahIM / tathA ve aparyAptaka ucchvAsa paryApti se aparyApta raha kara hI mara jAte haiM, isI kAraNa unameM spaSTatara varNAdi kA vibhAga sambhava nhiiN| isI dRSTi se unheM 'asamprApta' kahA hai| paryAptakoM ke varNAdi ke bheda se hajAroM bheda - inameM se jo paryAptaka haiM, jinakI apane yogya cAra paryAptiyAM pUrNa ho cukI haiM, unake varNa, gandha, rasa aura sparza ke bheda se hajAroM bheda hote haiN| jaise-- varNa ke 5, gandha ke 2, rasa ke 5 sparza ke 8 bheda hote haiM / phira pratyeka varNa, gandha, rasa aura sparza meM 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 25-26 (kha) AhAraparyApti ke sambandha meM sUkSmacarcA dekhiye - prajJApanA. 28 vAM AhArapada 2. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 26
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] 47 aneka prakAra kI taratamatA hotI hai| jaise--bhramara, koyala aura kajjala Adi meM kAlepana kI nyUnatA adhikatA hotI hai| ataH kRSNa, kRSNatara aura kRSNatama Adi aneka kRSNavargIya bheda ho ge| isI prakAra nIla Adi varNa ke viSaya meM samajhanA caahie| gandha, rasa aura sparza se sambandhita bhI aise hI aneka bheda hote haiN| isI prakAra vargoM ke paraspara mizraNa se dhUsaravarNa, karbura (citakabarA) varNa Adi agaNita varNa niSpanna ho jAte haiN| isI prakAra eka gandha meM dUsarI gaMdha ke milane se 2, eka rasa meM dUsarA rasa mizraNa karane se eka sparza ke sAtha dUsare sparza ke saMyoga se hajAroM bheda gandha, rasa aura sparza kI apekSA se ho jAte haiN| aise pRthvIkAyikoM kI lAkhoM yoniyAM - uparyukta pRthvIkAyika jIvoM kI lAkhoM yoniyAM haiN| yahI bAta mUlapATha meM kahI gaI hai--'saMkhejjAiM joNippamuhasayasahassAI'- arthAt 'saMkhyAtalAkha' yonipramukha yonidvaar| jaise ki eka-eka varNa, gandha rasa aura sparza meM pRthvIkAyikoM kI saMvRtA yoni hotI hai| vaha tIna prakAra kI hai--sacitta, acitta aura mishr| inake pratyeka ke tIna-tIra bheda hote haiM-zIta, uSNa aura shiitossnn| ina zIta Adi pratyeka ke bhI tAratamya ke kAraNa aneka bheda ho jAte haiM / yadyapi isa prakAra se svasthAna meM viziSTa varNAdi se yukta yoniyAM vyakti ke bheda se saMkhyAtIta ho jAtI haiM, tathApi ve saba jAti (sAmAnya) kI apekSA eka hI yoni meM parigaNita hotI haiN| isa dRSTi se pRthvIkAyika jIvoM kI saMkhyAta lAkha yoniyA~ hotI haiM aura ve sUkSma aura bAdara sabakI saba milakara sAta lAkha yoniyAM samajhanI caahie| apkAyika jIvoM kI prajJApanA 26. se kiM taM AukkAiyA ? AukkAiyA duvihA pnnnntaa| taM jahA-suhumaAukkAiyA ya bAdara AukkAiyA y| [26 pra.] ve (pUrvokta) apkAyika jIva kisa (kitane) prakAra ke haiM ? [26 u.] apkAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM -sUkSma apkAyika aura bAdara apkAyika / 27. se kiM te suhamaAukkAiyA ? suhumaAukkAiyA duvihA pnnttaa| taM tahA -pajjattasuhumaAukkAiyA ya apajjattasuhumaAukkAiyA ya / se ttaM suhumaAukkAiyA / [27 pra.] ve (pUrvokta) sUkSma apkAyika kisa prakAra ke haiM ? [27 u.] sUkSma apkAyika do prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM- paryApta sUkSma-apkAyika aura apryaapt-suukssm-apkaayik| (isa prakAra) yaha sUkSma-apkAyika kI prarUpaNA huI / 28. [1] se kiM taM bAdaraAukkAiyA ? 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 27-28
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra bAdaraAukkAiyA aNegavihA paNNattA / taM jahA - 'osA himae mahiyA karae harataNue suddhoda setoda usiNodae khArodae khaTTodae aMbilodae lavaNodae vAruNodae khIrodae ghaodae khotodae rasodae, je yAva'NNe tahappagArA / [ 28-1pra.] ve (pUrvokta) bAdara - apkAyika kyA (kaise) haiM ? 48 [ 28- 1 u.] bAdara - apkAyika aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra osa, hima, (barpha), mahikA (garbhamAsoM meM hone vAlI sUkSma varSA -- dhummasa yA koharA), ole haratanu (bhUmi ko phor3a kara aMkurita hone vAle gehU~ ghAsa Adi ke agrabhAga para jamA hone vAle jalabindu), zuddhodaka ( AkAza meM utpanna hone vAlA tathA nadI Adi kA pAnI), zItodaka (nadI Adi kA zItasparzapariNata jala), uSNodaka ( kahIM jharane Adi se svAbhAvikarUpa se uSNasparzapariNata jala), kSArodaka (khArA pAnI), khaTTodaka (kucha khaTTA pAnI), amlodaka ( svAbhAvikarUpa se kAMjI - sA khaTTA pAnI), lavaNodaka (lavaNa samudra kA pAnI), vAruNodaka ( varuNasamudra kA yA madirA jaise svAdavAlA jala), kSIrodaka (kSIrasamudra kA pAnI), dhRtodaka (ghRtavarasamudra kA jala), kSorodaka ( ikSusamudra kA jala) aura rasodaka ( puSkaravara samudra kA jala) / ye aura tathA prakAra ke aura bhI ( rasa - sparzAdi ke bheda se ) jitane prakAra hoM, (ve saba bAdara - apkAyika samajhane cAhie / ) [2] te samAsato duvihA pannattA / taM jahA - pajjattagA ya apajjattagA ya / [28-2] ve (osa Adi bAdara apkAyika) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - paryAptaka aura aparyAptaka / [ 3 ] tattha NaM je te apajjattagA te NaM asaMpattA / [ 28-3] unameM se jo aparyAptaka haiM, ve asamprApta (apanI paryAptiyoM ko pUrNa nahIM kara pAe ) haiM / [ 4 ] tattha NaM je te pajjattagA etesi NaM vaNNAdeseNaM gaMdhAdeseNaM rasAdeseNaM phAsAdeseNaM sahassaggaso vihANAI, saMkhejjAI joNIpamuhasayasahassAiM / pajjattagaNissAe apajjattagA vakkamaMti-- jattha ego tattha NiyamA asaMkhejjA | se ttaM bAdaraAukkAiyA / se ttaM AukkAiyA / [ 28-4] unameM se jo paryAptaka haiM, unake varNa, gandha, rasa aura sparza kI apekSA se hajAroM (sahasrazaH) bheda (vidhAna) hote haiM / unake saMkhyAta lAkha yonipramukha haiM / paryAptaka jIvoM ke Azraya se aparyAptaka aura utpanna hote haiM / jahA~ eka paryAptaka haiM, vahA~ niyama se ( usake Azraya se) asaMkhyAta (aparyAptaka utpanna hote haiM / ) yaha huA, bAdara apkAyikoM kA varNana / ) (aura sAtha hI) apkAyika jIvoM kI (prarUpaNA pUrNa huI / ) 1. AcArAMgasUtraniryuktikAra ne bAdara- apkAya ke 'suddhodae ya 1 ussA 2 hime ya 3 mahiyA ya 4 harataNU ceva / bAyaraAuvihANA paMcavihA vaNNiyA ee // 108 // " isa gAthAnusAra 5 hI bheMdoM kA nirdeza kiyA hai| tathA uttarAdhyayanasUtra a. 36, gAthA 86 meM bhI ye hI pAMca bheda ginAe haiM, jabaki yahA~ aneka bheda batAe haiN| saM.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] 49 vivecana-apkAyika jIvoM kI prajJApanA- prastuta tIna sUtroM (sU. 26 se 28 taka) meM apkAyika jIvoM ke do mukhya prakAra tathA unake bheda-prabhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| tejaskAyika jIvoM kI prajJApanA 29. se kiM taM teukkAiyA ? teukkAiyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--suhumateukkAiyA ya bAdarateukkAiyA ya / [29 pra.] ve (pUrvokta) tejaskAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? [29 u.] tejaskAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -sUkSma tejaskAyika aura bAdara tejaskAyika / 30. se kiM taM suhumateukkAiyA ? suhumateukkAiyA duvihA pnnttaa| taM jahA--pajjattagA ya apajjattagA ya se taM suhumteukkaaiyaa| [30 pra.] sUkSma tejaskAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? [30 u.] sUkSma tejaskAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - paryAptaka aura apryaaptk| yaha huA pUrvokta sUkSma tejaskAyika kA vrnnn| 31. [1] se kiM taM bAdarateukkAiyA ? bAdarateukkAiyA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA--iMgAle jAlA mummure accI alAe suddhAgaNI ukkA vijjU asaNI NigyAe saMgharisasamuTThie sUrakaMtamaNiNissie, je yAva'NNe tahappagArA / [31-1 pra.] ve (pUrvokta) bAdara tejaskAyika kisa prakAra ke haiM ? [31-1 u.] bAdara tejaskAyika aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-aMgAra, jvAlA, (jAjvalyamAna khaira Adi kI jvAlA athavA agni se sambaddha dIpaka kI lau), murmura (rAkha meM mile hue agnikaNa yA bhobhara), arci (agni ke gole kI agni), ulkA , vidyuta (AkAzIya vidyuta), azani (AkAza se girane vAle agnikaNa), nirghAta (vaikriya sambandhita azanipAta yA vidyutpAta), saMgharSasamutthita (araNi Adi kI lakar3I kI ragar3a se paidA hone vAlI agni), aura sUryakAntamaNi-niHsRta (sUrya kI prakhara kiraNoM ke samparka meM sUryakAntamaNi se utpanna hone vAlI agni)| isI prakAra kI anya jo bhI (agniyA~) haiM (unheM bAdara tejaskAyikoM ke rUpa meM samajhanA caahie|) [2] te samAsato duvihA pnntaa| taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA ya / [31-2] ye (uparyukta bAdara tejaskAyika) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - paryAptaka aura apryaaptk| [3] tattha NaM je te apajjattagA te NaM asNpttaa|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 [prajJApanA sUtra [31-3] unameM se jo aparyAptaka haiM, ve (pUrvavat) asamprApta (apane yogya paryAptiyoM ko pUrNatayA aprApta) haiN| [4] tattha NaM je te pajjattagA eesi NaM vaNNAdeseNaM gaMdhAdeseNa rasAdeseNaM phAsAdeseNaM sahassaggaso vihANAI, saMkhejjAiM jonnippmuhsyshssaaii| pajjattagaNissAe apajjattagA vakkamaMtijattha ego tattha NiyamA asNkhejjaa| se taM. baadrteukkaaiyaa| se taM teukkaaiyaa| [31-4] unameM se jo paryAptaka haiM, unake varNa gandha rasa aura sparza kI apekSA se hajAroM (sahasrazaH) bheda hote haiN| unake saMkhyAta lAkha yoni-pramakha haiN| paryAptaka (tejaskAyikoM) ke Azraya se aparyApta (tejaskAyika) utpanna hote haiN| jahA~ eka paryAptaka hotA hai, vahA~ niyama se asaMkhyAta aparyAptaka (utpanna hote haiN|) .. yaha huI bAdara tejaskAyika jIvoM kI prruupnnaa| (sAtha hI) tejaskAyika jIvoM kI bhI prarUpaNA pUrNa huii| vivecana tejaskAyika jIvoM kI prajJApanA-prastuta tIna sUtroM (sU. 29 se 31 taka) meM tejaskAyika jIvoM ke mukhya do prakAra tathA unake bheda-prabhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| vAyukAyika jIvoM kI prajJApanA 32. se kiM taM vAukkAiyA ? vAukkAiyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA-suhamavAukkAiyA ya bAdaravAukkAiyA ya / [32 pra.] vAyukAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? [32 u.] vAyukAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM --sUkSma vAyukAyika aura bAdara vaayukaayik| 33. se kiM taM suhamavAukkAiyA ? suhumavAukkAiyA duvihA pnttaa| taM jahA-pajjattagasuhumavAukkAiyA ya apajjattagasuhumavAukkAiyA y| se taM suhumvaaukkaaiyaa| [33 pra.] ve (pUrvokta) sUkSma vAyukAyika kaise haiM ? [33 u.] sUkSma vAyukAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -paryAptaka sUkSma vAyukAyika aura aparyAptaka sUkSma vaayukaayik| yaha huA, vaha (pUrvokta) sUkSma vAyukAyikoM kA varNana / 34. [1] se kiM taM bAdaravAukkAiyA ? bAdaravAukkAiyA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA-pAINavAe paDINavAe dAhiNavAe udINa
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] vAe ur3avAe ahovAe tiriyavAe vidisIvAe vAubbhAme vAukkaliyA vAyamaMDaliyA ukkaliyAvAe maMDaliyAvAe guMjAvAe jhaMjhAvAe saMvaTTagavAe ghaNavAe taNuvAe suddhavAe, je yAva'NNe thppgaare| [34-1 pra.] ve bAdara vAyukAyika kisa prakAra ke haiM ? [34-1 u.] bAdara vAyukAyika aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM--pUrvI vAta (pUrvadizA se bahatI huI vAyu), pazcimI vAyu, dakSiNI vAyu, uttarI vAyu UrdhvavAyu, adhovAyu, tiryagvAyu (tirachI calatI huI havA), vidigvAyu (vidizA se AtI huI havA), vAtodghAma (aniyata-anavasthita vAyu), vAtotkalikA (samudra ke samAna pracaNDa gati se bahatI huI tUphAnI havA), vAta-maNDalikA (vAtolI), utkalikAvAta (pracuratara utkalikAoM--AMdhiyoM se mizrita havA), maNDalikAvAta (mUlataH pracura maNDalikAoM--gola-golacakkaradAra havAoM se prArambha hokara uThane vAlI vAyu), guMjAvAta (gUMjatI huIsanasanAtI huI-calane vAlI havA) jhaMjhAvAta (vRSTi ke sAtha calane vAlA aMdhar3a), saMvartakavAta (khaNDapralayakAla meM calane vAlI vAyu athavA tinake Adi ur3Akara le jAne vAlI AMdhI), ghanavAta (ratnaprabhAdi pRthviyoM ke nIce rahI huI saghana-Thosa vAyu), tanuvAta (ghanavAta ke nIce rahI huI patalI vAyu) aura zuddhavAta (mazaka Adi meM bharI huI yA dhImI -dhImI bahane vAlI hvaa| anya jitanI bhI isa prakAra kI havAe~ haiM, (unheM bhI bAdara vAyukAyika hI samajhanA caahie)| [2] te samAsato duvihA pnnnnttaa| taM jahA-pajjattagA ya apajjagA y| _[34-2] ve (pUrvokta bAdara vAyukAyika) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiN| yathA-paryAptaka aura apryaaptk| [3] tattha NaM te te apajjattagA te NaM asNpttaa| [34-3] inameM se jo aparyAptaka haiM, ve asamprApta (apane yogya paryAptiyoM ko pUrNa nahIM kiye hue) haiN| [4] tattha NaM je te pajjattagA etesi NaM vaNNAdeseNaM gaMdhAdeseNaM rasAdeseNaM phAsAdeseNaM sahassaggaso vihANAI, saMkhejjAI jonnippmuhsyshssaaiN| pajjattagaNissAe apajjattayA vakkamaMti--jattha ego tattha NiyamA asNkhejaa| se ttaM baadrvaaukkaaiyaa| se taM vaaukkaaiyaa| ___ [34-4] inameM se jo paryAptaka haiM, unake varNa kI apekSA se gandha kI apekSA se rasa kI apekSA se aura sparza kI apekSA se hajAroM prakAra (vidhAna) hote haiN| inake saMkhyAta lAkha yoni-pramukha hote haiN| (sUkSma aura bAdara vAyukAyika kI milA kara 7 lAkha yoniyAM haiN)| paryAptaka vAyukAyika ke Azraya se, aparyAptaka utpanna hote haiN| jahA~ eka (paryAptaka vAyukAyika) hotA hai vahA~ niyama se asaMkhyAta (aparyAptaka vAyukAyika) hote haiN| yaha huA--bAdara vAyukAyika (kA varNana) / (sAtha hI), vAyukAyika jIvoM kI (prarUpaNA pUrNa huii)| vivecana-vAyukAyika jIvoM kI prajJApanA- prastuta tIna sUtroM (sU. 32 se 34 taka) meM vAyukAyika jIvoM ke do mukhya prakAra tathA unake bheda-prabhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra vanaspatikAyikoM kI prajJApanA 35. se kiM taM vaNassaikAiyA ? vaNassaikAiyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA-suhamavaNassaikAiyA ya bAdaravaNassatikAiyA y| [35 pra.] ve (pUrvokta) vanaspatikAyika jIva kaise haiM ? [35 u.] vanaspatikAyika do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - sUkSma vanaspatikAyika aura bAdara vnsptikaayik| [36] se kiM taM suhumavaNassaikAiyA ? suhumavaNassaikAiyA duvihA pnnttaa| te jahA- pajjattasuhumavaNassakAiyA ya apajjattasuhumavaNassaikAiyA y| se ttaM suhumavaNassaikAiyA / [36 pra.] ve sUkSma vanaspatikAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? [36 u.] sUkSma vanaspatikAyika jIva do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - paryAptaka sUkSmavanaspatikAyika aura aparyAptaka suukssmvnsptikaayik| yaha huA sUkSma vanaspatikAyika (kA niruupnn)| 37. se kiM taM bAdaravaNassaikAiyA ? bAdaravaNassaikAiyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA-patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA ya sAhAraNasarIrabAdaravaNapphaikAiyA y| [37 pra.] aba prazna hai-- bAdara vanaspatikAyika kaise haiM ? [37 u.] bAdara vanaspatikAyika do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - pratyeka zarIra bAdaravanaspatikAyika aura sAdhAraNazarIra bAdaravanaspatikAyika / 38. se kiM taM patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA ? patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA duvAlasavihA pnnttaa| taM jahArukkhA 1 gucchA 2 gummA 3 latA ya 4 vallI ya 5 pavvagA ceva 6 / / taNa 7 valaya 8 hariya 9 osahi 10 jalaruha 11 kuhaNA ya 12 boddhavvA // 12 // [38 pra.] ve pratyeka zarIra-bAdaravanaspatikAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? [38 u.] pratyeka zarIra bAdaravanaspatikAyika jIva bAraha prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra se haiM - (1) vRkSa (Ama, nIma Adi), (2) guccha (baiMgana Adi ke paudhe), (3) gulma (navamAlikA Adi), (4) latA (campakalatA Adi), (5) vallI (kUSmANDI trapuSI Adi beleM), (6) parvaga (ikSu Adi parva-pora-gAMTha vAlI vanaspati), (7)tRNa (kuza, kAsa, dUba Adi harI ghAsa), (8) valaya (jinakI chAla valaya ke AkAra kI gola hotI hai, aise ketakI, kadalI Adi), (9) harita (bathuA Adi harI
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 prathama prajJApanApada] lilotI), (10) auSadhi (gehU~ Adi dhAnya, jo phala (phasala) pakane para sUkha jAte haiM), (11) jalaruha (pAnI meM ugane vAlI kamala, siMghAr3A, udakAvaka Adi vanaspati) aura (12) kuhaNa (bhUmi ko phor3a kara ugane vAlI vanaspati), (ye bAraha prakAra ke pratyekazarIra-bAdaravanaspatikAyika jIva) samajhane caahie| 39. se kiM taM rukkhA ? rukkhA duvihA pnnttaa| taM jahA--egaTThiyA ya bahubIyagA ya / [39 pra.] ve vRkSa kitane prakAra ke haiM ? [39 u.] vRkSa do prakAra ke kahe gae haiM -ekAsthika (pratyeka phala meM eka guThalI yA bIja vAle) aura bahubIjaka (jinake phala meM bahuta bIja hoN)| 40. se kiM taM egaTThiyA ? egaTThiyA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA NibaMba jaMbu kosaMba sAla aMkolla pIlu selU y| sallai moyai mAluya baula palAse karaMje y||13|| puttaMjIvaya'riTe bibhelae haraDae ya bhllaae| uMbebhariyA khIriNa bodhavve dhAyai piyaale||14|| pUI karaMja seNhA (saNhA) taha sIsavA ya asaNe y| puNNAga NAgarukkhe sovaNNi tahA asoge y||15|| je yAva'NNe thppgaaraa| etesi NaM mUlA asaMkhejjajIviyA, kaMdA vi khaMdhA vi tayA vi sAlA vi pavAlA vi| pattA ptteyjiiviyaa| pupphA annegjiiviyaa| phalA egtttthiyaa| se taM egtttthiyaa| [40 pra.] ekAsthika (pratyeka phala meM eka bIja-guThalI vAle) vRkSa kisa prakAra ke hote haiM? [40 u.] ekAsthikavRkSa aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM [gAthArtha--] nIma, Ama, jAmuna, kozamba (kozAmra-jaMgalI Ama,) zAla, aMkolla (akharoTa yA pizte kA per3a), pIlU, zelu (lisor3A) sallakI (hAthI ko priya), mocakI, mAluka, bakula, (maulasarI) palAza (khAkharA yA DhAka), karaMja (naktamAla) // 13 // putrajIvaka (pittaujhiyA), ariSTha (arIThA) bibhItaka, (baher3A), haraDa yA jiyApotA, bhallAtaka (bhilAvA), umbebhariyA, khIraNi (khiranI), dhAtakI aura priyAla // 14 // pUtika (nimba--nimbaulI), karaJja, zlakSNa (yA plakSa)tathA zIzapA, azana aura punnAga (nAgakesara), nAgavRkSa, zrIparNI aura azoka; (ye ekAsthika vRkSa haiN)|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 [prajJApanA sUtra isI prakAra ke anya jitane bhI vRkSa hoM, (jo vibhinna dezoM meM utpanna hote haiM tathA jinake phala meM eka hI guThalI ho; una sabako ekAsthika hI samajhanA caahie|) // 15 // ina (ekAsthika vRkSoM) ke mUla asaMkhyAta jIvoM vAle hote haiM, tathA kanda bhI, skandha bhI tvacA (chAla) bhI, zAkhA (sAla) bhI aura pravAla (koMpala) bhI (asaMkhyAta jIvoM vAle hote haiM), kintu inake patte pratyeka jIva (eka-eka patte meM eka-eka jIva) vAle hote haiN| inake phala ekAsthika (eka hI guThalI vAle ) hote haiN| yaha huA--usa (pUrvokta) ekAsthika vRkSa kA vrnnn| 41. se kiM taM bahubIyagA ? bahubIyagA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA atthiya tiMdu kaviDhe aMbADaga mAuliMga bille y| Amalaga phaNasa dADima Asotthe uMbara vaDe y|| 16 // Naggoha NaMdirukkhe pippari sayarI pilukkharukkhe y| kAuMbari kutthaMbhari bodhavvA devadAlI y|| 17 // tilie laue chattoha sirIse sattivaNNa dhivnne| loddha dhava caMdaNa'jjuNa NIme kuDae kayaMbe y|| 18 // ye yAva'NNe thppgaaraa| eesi NaM mUlA vi asaMkhejjajIviyA, kaMdA vi khaMdhA vi tayA vi sAlA vi pavAlA vi| pattA ptteyjiiviyaa| pupphA annegjiiviyaa| phalA bhubiiyaa| se taM bahubIyagA se taM rukkhA / [41 pra.] aura ve (pUrvokta) bahubIjaka vRkSa kisa prakAra ke haiM ? [41-2] bahubIjaka vRkSa aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra se haiM [gAthArtha-] asthika, tendu (tinduka), kapittha (kavITha), ambADaga, mAtuliMga (bijaurA), bilva (bela), Amalaka (A~valA), panasa (anannAsa) dAr3ima (anAra) azvattha (pIpala), udumbara (gullara), vaTa (bar3a) , nyagodha (bar3A bar3a), // 16 // ____ nandivRkSa, pippalI (pIpala), zatarI (zatAvarI), plakSavRkSa, kAdumbarI, kastumbharI aura devadAlI (inheM bahubIjaka) jAnanA cAhie // 17 // tilaka lavaka (lakuca--lIcI), chatropaka, zirISa, saptaparNa, dadhiparNa, lodhra, dhava, candana, arjuna, nIpa, kuraja (kuTaka) aura kadamba // 18 // isa prakAra ke aura bhI jitane vRkSa haiM, (jinake phala meM bahuta bIja hoM; ve saba bahubIjaka vRkSa samajhane caahiye|) ina (bahubIjaka vRkSoM) ke mUla asaMkhya jIvoM vAle hote haiN| inake kaMda, skandha, tvacA (chAla), zAkhA aura pravAla bhI (asaMkhyAta jIvAtmaka hote haiM) inake patte pratyeka jIvAtmaka (pratyeka patte meM
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] eka-eka jIva vAle ) hote haiN| puSpa aneka jIvarUpa (hote haiM) aura phala bahuta bIjoM vAleM (haiN)| yaha huA bahubIjaka (vRkSoM kA vrnnn)| (sAtha hI) vRkSoM kI prarUpaNA (bhI pUrNa huii)| 42. se kiM taM gucchA? gucchA aNegavihA pnnnnttaa| taM jayA vAiMgaNa sallaI boMDaI ya taha kacchurI ya jaasumnnaa| rUvI aDhai nIlI tulasI taha mAuliMgI y|| 19 // katthaMbhari pippaliyA atasI billI ya kAyamAI yaa| cuccu paDolA' kaMdali bAuccA vatthule bdre|| 20 // pattaura sIyaurae havati tahA tavasae ya bodhvve| NigguMDi akka tUvarI aTTai ceva tluuddaa|| 21 // saNa vANa kAsa mahaga agghADaga sAma siMduvAre y| karamadda addarUsaga karIra erAvaNa mahitthe // 22 // jAulaga mAladeg parilI gayamAriNi kuccakAriyA 1 bhNddii12| jAvai13 keyai taha gaMja pADalA dAsI aMkolle14 // 23 // ye yAva'NNe thppgaaraa| se taM gucchA / / [42 pra.] ve (pUrvokta)guccha kisa prakAra ke hote haiM ? [42.u.] guccha aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM -baiMgana, zalyakI, boMDI, (athavA thuNDakI) tathA kacchurI, jAsumanA, rUpI, ADhakI, nIlI, tulasI tathA maatuliNgii||19|| kastumbharI (dhaniyA), pippalikA, alasI, bilvI, kAyamAdikA, cuccu (vuccu), paTolA, kandalI, bAuccA (vikurvI), bastula tathA bAdara // 20 // patrapUra, zItapUraka tathA javasaka, evaM nirguNDI (nillu), arka (mRgAMka), tUvarI (tabarI), aTTakI (astakI), aura talapuTTA (talauDAdA) bhI samajhanA cAhie // 21 // tathA saNa (zaNa), vANa (pANa), kAza (kAsa), madraka (mudraka), AghrAtaka, zyAma, sinduvAra aura karamarda, ArdraDUsaka, (aDUsA) karIra (kaira), airAvaNa tathA mahittha // 22 // jAtulaka, mola, parilI, gajamAriNI, kurcakArikA (kurvvakArikA), bhaMDI (bhaMDa), jAvakI (jIvakI), ketakI tathA gaMja, pATalA, dAsI aura aMkolla // 23 // anya jo bhI isa prakAra ke (ina jaise) haiM, (ve saba guccha samajhane caahie)| yaha huA guccha kA vrnnn| pAThAntara -1. dhuNddii| 2 katthurI ya jiibhumnnaa| 3 kacchubharI 4 vuccu / 5 pddolkNde| 6 viuvvA vtthlNdre| 7. Niggu miyaMgaM tabari, atthaI ceva tludaaddaa| 8. pANa / 9. muddaga / 10. mola / 11. kuvvkaariyaa| 12. bhNddaa| 13. jIvai / 14. akole|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 [prajJApanA sUtra 43. se kiM taM gummA ? gummA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA - seriyae' NomAliya koraMTaya baMdhujIvaga mnnojje| pIIya pANa kaNaira kujjaya taha siMduvAre y||24|| jAI moggara taha jUhiyA ya taha malliyA ya vaasNtii| vatthula kacchulaM sevAla gaMThi magadaMtiyA cev|| 25 // caMpagajItI NavaNIiyA ya kaMdo tahA mhaajaaii| evamaNegAgArA havaMti gummA muNeyavvA // 26 // se taM gummaa| [43 pra.] ve (pUrvokta) gulma kisa prakAra ke haiM ? [43 u.] gulma aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-se ritaka (senataka), navamAlatI, koraNTaka, bandhujIvaka, manodya, pItika (pitika), pAna, kanera (karNikAra), kurjaka (kuMjaka), tathA sinduvAra // 245 // jAtI (jAI), mogarA, jUhI (yUthikA), tathA mallikA aura vAsantI, vastula, kacchula (kasthula), zaivAla, graMthi evaM mRgadantikA // 25 // campaka jItI, navanItikA, kunda tathA mahAjAti; isa prakAra aneka AkAra-prakAra ke hote haiM (una sabako) gulma samajhanA cAhie // 26 // yaha huI gulmoM kI prruupnnaa| 44. se kiM taM layAo? layAo aNegavihAo pnnnnttaao| taM jahA paumalatA nAgalatA asoga-caMpayalatA ya cuutltaa| vaNalaya vAsaMtilayA aimutty-kuNd-saamltaa|| 27 // ye yAva'NNe thppgaaraa| se ttaM lyaao| [44 pra.] ve (pUrvokta) latAe~ kisa prakAra kI hotI haiM ? [44 u.] latAe~ aneka prakAra kI kahI gaI haiN| yathA - padmalatA, nAgalatA, azokalatA, campakalatA, aura cUtalatA, vanalatA, vAsantIlatA, atimuktalatA aura shyaamltaa|| 27 // aura jitanI bhI isa prakAra kI haiM, (unheM latA samajhanA caahie|) yaha huA una latAoM kA vrnnn| 45. se kiM taM vallIo? vallIo aNegavihAo pnnnnttaao| taM jahA pUsaphalI kAliMgI tUMbI tausI ya elvaaluNkii| ghosADaI paDolA paMcaMguliyA ya NAlIyA // 28 // pAThAntara - 1. sennye| 2. ktthul| 3. nniiiyaa| 4. ghosADai paMDolA, ghosAI ya pddolaa| 5. AyaNIlI y|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] kaMgUyA kaduiyA kakkoDai kAriyallaI subhgaa| kuvadhA (yA) ya vAgalI pAvavalli taha devadArU y||29|| apphoyA aimuttaya NAgalayA kaNha-sUravallI y| saMghaTTa sumaNasA vi ya jAsuvaNa kuviMdavallI y|| 30 // muddiya appA' bhallI chIravirAlI jiyaMti govaalii| pANI mAsAvallI guMjAvallI ya vacchANI // 31 // sasabiMdu gottaphusiyA girikaNNai mAluyA ya aNjnnii| dahaphullai11 kAgaNi12 mogalI ya taha akkaboMdI y||32|| ye yAva'NNe thppgaaraa| se taM vlliio| [45 pra.] ve (pUrvokta) valliyA~ kisa prakAra kI hotI haiM ? [45 u.] valliyA~ aneka prakAra kI kahIM gaI haiN| ve isa prakAra haiM [gAthArtha--] pUsaphalI, kAliMgI (jaMgalI tarabUja kI bela), tumbI, trapuSI (kakar3I), elavAlukI (eka prakAra kI kakar3I), ghoSAtakI, paTolA, paMcAMgulikA aura nAlIkA (AyanIlI) // 28 // kaMgukA, kuddakikA (kaNDakikA), karkoTakI (kaMkor3I yA kakar3I), kAravellakI (kArelI), subhagA, kuvadhA, (kuvayA kuyavAyA) aura vAgalI, pApavallI, tathA devadAru (devadAlI) // 29 // aphphoyA (apheyA), atimuktA, nAgalatA aura kRSNasUravallI, saMghaTTA aura sumanasA bhI tathA jAsuvana aura kuvindvllii|| 30 // muddIkA, appA, bhallI (ambAvalI), kSIravirAlI (kRSNakSIrIlI), jIyaMtI (jayaMtI), gopAlI, pANI, mAsAvallI, guMjAvallI, (gujIvallI) aura vacchANI (vicchANI) // 31 // zazabindu, gotraspRSTA, (sasivI dvigotraspRSTA), girikarNakI, mAlukA aura aMjanakI, dahasphoTakI (dadhisphoTakI), kAkaNI (kAkalI) aura mokalI tathA aarkbondii|| 32 // isI prakAra kI anya jitanI bhI (vanaspatiyA~ haiM, una sabako valliyA~ samajhanA caahie|) yaha huI, valliyoM kI prruupnnaa| 46. se kiM taM pavvagA? pavvagA aNegavihA pnnttaa| taM jahA ikkhU ya ikkhuvADI vIraNa taha ekkaDe 13 bhamAse y| suMThe (suMbe) sare ya vette timire sataporaga Nale y|| 33 // pAThAntara- 1. kNdduiyaa| 2. kuvayA, kuyvaayaa| 3. devadAlI y| 4. apheyaa| 5. ambaavllii| 6. kinnhchiiraalii| 7. jyNtii| 8. gujiivllii| 9. vichaannii| 10. sasivI dugottphusiyaa| 11. dahiphollai / 12. kaaklii| 13. ekkaDe ya maase|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra vaMse velU kaNae kaMkAvaMse ya vAvavaMse y| udae kuDae vimaekaMDAvelU ya kllaanne|| 34 // ye yAva'NNe thppgaaraa| se taM pvvgaa| [46 pra.] ve parvaka (vanaspatiyA~) kisa prakAra kI haiM ? [46 u.] parvaka vanaspatiyA~ aneka prakAra kI kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM [gAthArtha -] ikSu aura ikSuvATI, vIraNa [vIruNI] tathA ekkaDa, bhamAsa [mASa], sUMTha (sumba) zara aura vetra) (beMta), timira, zataparvaka aura nala // 33 // vaMza (bAMsa), velU (vecchU), kanaka, kaMkAvaMza aura cApavaMza, udaka, kuTaja, vimaka (visaka), kaNDA, velU (vella) aura kalyANa // 34 // _ aura bhI jo isI prakAra kI vanaspatiyA~ haiM, (unheM parvaka meM hI samajhanI caahie|) yaha huI, una parvakoM kI prruupnnaa| 47. se kiM taM taNA? taNA aNegavihA pnnnntaa| taM jahA - seDiya bhattiya hottiya Dabbha kuse pavvae ya poddilaa| ajjuNa asADhae rohiyaMse suyaveya khIratuse // 35 // eraMDe kuraMviMde kakkhaDa5 suMThe tahA vibhaMgU y| mahurataNa luNaya sippiya bodhavve suMkalitaNA y|| 36 // ye yAva'NNe thppgaaraa| se tta tnnaa| [47 pra.] ve (pUrvokta) tRNa kitane prakAra ke haiM ? . [47 u.] tRNa aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM [gAthArtha-] seTika (seMDika), bhaktika, (mAMtrika), hotrika, darbha, kuza aura parvaka, poTakilA, (pATakilA-poTalikA), arjuna, ASADhaka, rohitAMza, zukadeva aura kSIratuSa (kSIrabhusA) // 35 // eraNDa kuruvinda, kakSaTa (karakara), sUMTha (muTTha), vibhaMgU aura madhuratRNa, lavaNaka, (kSuraka), zilpika (zuktika) aura saMkulItRNa(sukalIvRNa), (inheM) tRNa jAnanA caahie|| 36 // jo anya isI prakAra ke haiM (unheM bhI tRNa samajhanA caahie| yaha huI una (pUrvakathita) tRNoM kI prruupnnaa| 48. se kiM taM valayA ? valayA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA tAla tamAle takkali teyalipa sAre ya saarkllaanne| sarale jAvati keyai kadalI taha dhammarukkhe y|| 37 // pAThAntara- 1. mNtiy| 2. khiirbhuse| 3. kskr| 4. vecchuu| 5. visae, kNddaavelle| 6. toyalI sAlI ya saarkttaanne| 7. kayalI taha cammarukkhe y|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] * bhuyarukkha hiMgurukkhe lavaMgarukkhe ya hoti bodhavve / pUyaphalI khajjUrI bodhavvA nAlierI ya // 38 // ye yAvaNe tahappagArA / se ttaM valAyA / [48 pra.] ve valaya ( jAti kI vanaspatiyAM) kisa prakAra kI haiM ? [48 u.] valaya-vanaspatiyAM aneka prakAra kI kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM sAra [gAthArtha - ] tAla (tAr3a), tamAla, tarkalI (takkalI), tetalI ( totalI), sAra (zAlI), kalyANa (sArakatrANa), sarala jAvatI (jAvitrI), ketakI (kevar3A), kadalI (kelA) aura dharmavRkSa (carmavRkSa) // 37 // bhujavRkSa (mucavRkSa), hiMguvRkSa aura (jo) lavaMgavRkSa hotA hai, (ise valaya) samajhanA caahie| pUgaphalI (supArI), khajUra aura nAlikerI ( nAriyala ), ( inheM bhI valaya) samajhanA cAhie // 38 // se kiM taM hariyA ? 49. hariyA aNegavihA paNNattA / taM jahA-- ajjoruha voDANe haritaga taha taMdulejjaga taNe ya / vatthula pAraga' majjAra pAi billI ya pAlakkA // 39 // dagapippalI ya davvI sotthisAe taheva maMDukkI / mUlaga sarisava aMbilasAe ya jiyaMtae ceva // 40 // tulasI kaha urAle phaNijjae ajjae va bhUyaNae / coraga damaNaga maruyaga sayapuSphidIvare ya tahA // 41 // 59 ye yAvaNe tahappagArA / te saM hariyA / [49 pra.] ve (pUrvokta) harita (vanaspatiyAM) kisa prakAra kI haiM ? [49 u.] harita vanaspatiyA~ aneka prakAra kI kahI gaI haiM / ve isa prakAra haiM [ gAthArtha - ] adyAMvaroha, vyudAna haritaka tathA tAnduleyaka (candaliyA), tRNa, vastula (bathuA), pAraka (parvaka), mArjAra, pAtI bilvI aura pAlyaka (pAlaka) // 39 // dakapippalI aura darvI, svastika zaka (sautrika zAka), tathA mANDukI, mUlaka sarSapa (sarasoM kA sAga), amlazAka ( amla sAketa) aura jiivaantk|| 40 // tulasI, kRSNa, udAra, phAneyaka aura Aryaka (ArSaka), bhujanaka (bhUsanaka) coraka (vAraka), damanaka, marucaka, zatapuSpI tathA indIvara // 41 // anya jo bhI isa prakAra kI vanaspatiyA~ haiM, (ve saba harita ( harI yA lilautI) ke antargata samajhanI caahie| yaha huI una harita (vanaspatiyoM kI ) prarUpaNA / pAThAntara--- 1. poraga majjAra yAi /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra 50. se kiM taM osahIo ? osahIo aNegavihAo paNNattAo / taM jahAsAlI 1 vIhI 2 godhUma 3 'javajavA 4 kala 5 masUla 6 tila 7 muggA 8 / bAsa 9 nipphAva 10 kulattha 11 alisaMda 12 satINa 13 palimaMthA14 // 42 // ayasI 15 kusuMbha 16 koddava 17 kaMgU . 18 rAlaga 19 varasAmaga 20 kodUsA 21 / saNa 22 sarisava 23 mUlaga 24 bIya 25 jA yAva'NNA thpgaaraa||43|| [50 pra.] ve oSadhiyA~ kisa prakAra kI hotI haiM ? [50 u.] oSadhiyAM aneka prakAra kI kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM [gAthArtha-] 1. zAlI (dhAna), 2. vrIhi (cAvala), 3. godhUma (gehU~), 4. jau (yavayava), 5. kalAya, 6. masUra , 7. tila, 8. mUMga, 9. mASa (ur3ada), 10. niSpAva, 11. kulattha (kulatha), 12. alisanda, 13. satINa, 14. plimnth|| 42 // 15. alasI, 16. kusumbha, 17. kodoM (kodrava), 18. kaMgU, 19. rAla (salaka), 20. varazyAmAka (sAMvA dhAna) aura 21. kodUsa (kodaMza), 22. zaNasana, 23. sarasoM (dAne), 24. mUlaka bIja; ye aura isI prakAra kI anya jo bhI (vanaspatiyAM) haiM, (unheM bhI oSadhiyoM meM ginanA caahie|) // 43 // yaha huA oSadhiyoM kA vrnnn| 51. se kiM taM jalaruhA? jalaruhA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA -udae avae paNae sevAle kalaMbuyA haDhe kaseruyA kacchA bhANI uppale paume kumude naliNe subhae sogaMdhie poMDarIe mahApoMDarIe sayapatte sahassapatte kalhAre kokaNade araviMde tAmarase bhise bhisamuNAle pokhale pokkhalatthibhae, je yAva'NNe thppgaaraa| se ttaM jlruhaa| [51 pra.] ve jalaruha (rUpa vanaspatiyAM) kisa prakAra kI haiM ? [51 u.] jala meM utpanna hone vAlI (jalaruha) vanaspatiyAM aneka prakAra kI kahIM gaI haiN| ve isa prakAra haiM-udaka, avaka, panaka, zaivAla, kalambukA, haDha (haTha), kaserukA (kaserU), kacchA, bhANI, utpala, padma, kumuda, nalina, subhaga, saugandhika, puNDarIka, mahApuNDarIka, zatapatra, sahasrapatra, kalhAra, kokanada, aravinda, tAmarasa kamala, bhisa, bhisamRNAla, puSkara aura puSkArAstibhaja (puSkarAstibhuk) / isI prakAra kI aura bhI (jala meM utpanna hone vAlI jo vanaspatiyAM haiM, unheM jalaruha ke antargata samajhanA caahie|) yaha huA, jalaruhoM kA niruupnn| pAThAntara -1 java jvjvaa| 2 varaTTa saam| 3 pokkhltthibhue|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] 52. se kiM taM kuhaNA? kuhaNA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA--Ae kAe kuhaNe kuNakke davvahaliyA sapkAe' sajjAe sittAe vaMsI NAhiyA kurae, je yAva'NNe thppgaaraa| se taM kuhnnaa|| [52 pra.] ve kuhaNa vanaspatiyAM kisa prakAra kI haiM ? [52 u.] kuhaNa vanaspatiyAM aneka prakAra kI kahI gaI haiN| ve isa prakAra - Aya, kAya, kuhaNa, kunakka, dravyahalikA, zaphAya, sadyAta (svAdhyAya?), sitrAka (chatroka) aura vaMzI, nAhitA, kuraka (vazIna, hitaakurk)| isI prakAra kI jo anya vanaspatiyAM una sabako kuhaNa ke antargata samajhanA caahie| yaha huA kuhaNa vanaspatiyoM kA vrnnn| 53. NANAvihasaMThANA rukkhANaM egajIviyA pttaa| khaMdho vi egajIvo taal-srl-naalieriinnN||44|| jaha sagalasarisavANaM silesamissANa vaTTiyA vttttii| patteyasarIrANaM taha hoti sriirsNghaayaa|| 45 // jaha vA tilapappaDiyA bahuehi tilehi saMhatA sNtii| patte yasarIrANaM taha hoMti sriirsNghaayaa||46|| se ttaM patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA / [53 gAthArtha-] vRkSoM (upalakSaNa se guccha, gulma Adi) kI AkRtiyAM nAnA prakAra kI hotI haiN| inake patte ekajIvaka (eka jIva se adhiSThita) hote haiM, aura skandha bhI eka jIva vAlA hotA hai| (yathA-) tAla, sarala, nArikela vRkSoM ke patte aura skandha, eka-eka jIva vAle hote haiM // 44 // jaise zleSa dravya se mizrita kiye hue samasta sarSapoM (sarasoM ke dAnoM) kI vaTTI (meM sarasoM ke dAne pRthakpRthak hote hue bhI) ekarUpa pratIta hotI haiM, vaise hI (rAgadveSa se upacita viziSTakarmazleSa se) ekatra hue pratyekazarIrI jIvoM ke (zarIra bhinna hote hue bhI) zarIrasaMghAta rUpa hote haiM // 45 // jaise tilapapar3I (tilapaTTI) meM (pratyeka tila alaga-alaga pratIta hote hue bhI) bahuta-se tiloM ke saMhata (ekatra) hone para hotI haiM, vaise hI pratyekazarIrI jIvoM ke zarIrasaMghAta hote haiM // 46 // isa prakAra una (pUrvokta) pratyekazarIra bAdaravanaspatikAyika jIvoM kI prajJApanA pUrNa huii| 54. [1] se kiM taM sAhAraNasarIrabAdaravaNassaikAiyA ? sAhAraNasarIrabAdaravaNassaikAiyA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahAavae paNae sevAle lohiNI remihU tthihU sthibhgaa| asakaNNI sIhakaNNI siuMDhi tatto musuMDhI y||47|| pAThAntara-1 samjhAe chttoe| 2 vaMsINa hitaakure| 3 mihuttha hutthibhAgA y|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra ruru kaMDuriyA jArU dIravirAlI taheva kitttthiiyaare| haliddA siMgabere ya AlUgA mUlae i ya // 48 // kaMbU ya kaNhakaDabU mahuo valaI taheva mhusiNgii| NiruhA sappasuyaMdhA chiNNaruhA ceva bIyaruhA // 49 // pADhA miyavAluMkI mahurarasA ceva rAyavallI' y| paumA ya mADharI daMtI caMDI kiTTi tti yAvarA // 50 // mAsapaNNI muggapaNNI jIviyarasabheya reNuyA ceva / kAolI khIrakAolI tahA bhaMgI NahIi ya // 51 // ki mirAsi bhaddamutthA NaMgalaI palugA iy| kiNhe paule ya haDhe harataNuyA ceva loyANI // 52 // kaNhe kaMde vaje sUraNakaMde tahe va khallUDe / ee aNaMtajIvA, je yAva'NNe tahAvihA // 53 // [54-1 pra.] ve pUrvokta sAdhAraNazarIra bAdaravanasapatikAyika jIva kisa prakAra ke haiM ? [54-1u.] sAdhAraNazarIra bAdaravanasapatikAyika jIva aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra [gAthArtha-] avaka, panaka, zaivAla, lohinI, snihUpuSpa (thohara kA phUla), mihU stihU (mihUtthu), hastibhAgA aura azvakarNI, siMhakarNI, siuNDI (zituNDI), tadanandara musuNDhI // 47 // ruru, kaNDurikA (kuNDarikA yA kundarikA), jIru (jAru), kSIravirA (DA) lI, tathA kiTTikA, haridrA (haldI), zRMgabera (AdA yA adaraka) aura AlU evaM mUlA // 48 // kambU (kAmboja) aura kRSNakaTabU (karNotkaTa), madhuka (sumAtraka), valakI tathA madhuzRMgI, nIrUha, sarpasugandhA, chinnaruha, aura bIjaruha // 49 // pADhA, mRgavAluMkI, madhurarasA aura rAjapatrI, tathA padmA, mATharI, dantI, isI prakAra caNDI aura isake bAda kiTTI (kRsstti)||50|| mASaparNI, mudgaparNI, jIvita, rasabheda, (jIvitarasaha) aura reNukA, kAkolI (kAcolI), kSIrakAkolI, tathA bhuMgI,(bhaMgI), isI prakAra nakhI // 51 // kRmirAzi, bhadramustA (bhadramuktA), nAMgalakI, palukA (pelukA), isI prakAra kRSNaprakula, aura haDa, haratanukA tathA loyANI // 52 // kRSNakanda, vajrakanda, sUraNakanda, tathA khallUra, ye (pUrvokta) ananta jIva vAle haiM / inake atirikta aura jitane bhI isI prakAra ke haiM, (ve saba ananta jIvAtmaka haiN| ) // 53 // [2] taNamUla kaMdamUle vaMsamUle tti yAvare / saMkhejamasaMkhejjA bodhavvA'NaMtajIvA ya // 54 // siMghADagassa guccho aNegajIvo u hoti naayvvo| pattA patteyajIyA, doNNi ya jIvA phale bhaNitA // 55 // pAThAntara-1 jIru / 2 kiTTIyA / 3 kaMbUyaM kannukkaI sumattao / 4 miyamAlukI / 5 rAyavattI / 6 velugA iya /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] 63 [54-2] tRNamUla, kandamUla aura vaMzImUla, ye aura isI prakAra ke dUsare saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta jIva vAle samajhane caahie| siMghAr3e kA gucchA aneka jIva vAlA hotA hai, yaha jAnanA cAhie aura isake patte pratyeka jIva vAle hote haiN| isake phala meM do-do jIva kahe gae haiM // 55 // [3] jassa mUlassa bhaggassa samo bhaMgo padIsae / aNaMtajIve u se mUle, je yAva'NNe tahAvihA // 56 // jassa kaMdassa bhaggassa samo bhaMgo padIsae / aNaMtajIve u se kaMde, je yAva'NNe tahAvihA // 57 // jassa khaMdhassa bhaggassa samo bhaMgo padIsaI / aNaMtajIve u se khaMdhe, je yAva'NNe tahAvihA // 58 // jIse tayAe bhaggae samo bhaMgo padIsae / aNaMtajIvA tayA sA u, jA yAva'NNA tahAvihA // 59 // jassa sAlassa bhaggassa samo bhaMgo padIsaI / aNaMtajIve u se sAle, je yAva'NNe tahAvihA // 60 // jassa pavAlassa bhaggassa samo bhaMgo padIsaI / aNaMtajIve pavAle se, je yAva'NNe tahAvihA // 61 // jassa pattassa bhaggassa samo bhaMgo padIsaI / aNaMtajIve u se patte, je yAva'NNe tahAvihA // 62 // jassa pupphassa bhaggassa samo bhaMgo padIsaI / aNaMtajIve u se pupphe, je yAva'NNe tahAvihA // 63 // jassa phalassa bhaggassa samo bhaMgo padIsatI / aNaMtajIve phale se u, je yAva'NNe tahAvihA // 64 // jassa bIyassa bhaggassa samo bhaMgo padIsaI / aNaMtajIve u se bIe, je yAva'NNe tahAvihA // 65 // [54-3] jisa mUla ko bhaMga karane (tor3ane) para samAna (cakrAkAra) dikhAI de, vaha mUla ananta jIva vAlA hai / isI prakAra ke dUsare jitane bhI mUla hoM, unheM bhI anantajIva samajhanA cAhie // 56 // jisa TUTe yA tor3e hue kanda kA bhaMga samAna dikhAI de, vaha kanda anantajIva vAlA hai| isI prakAra ke dUsare jitane bhI kanda hoM, unheM anantajIva samajhanA cAhie // 57 // jisa TUTe hue skandha kA bhaMga samAna dikhAI de, vaha skandha (bhI) anantajIva vAlA hai| isI prakAra ke dUsare skandhoM ko (bhI anantajIva samajhanA cAhie) // 58 // jisa chAla (tvacA) ke TUTane para usakA bhaMga sama dikhAI de, vaha chAla bhI anantajIva vAlI hai| isI prakAra kI anya chAla bhI (anantajIva vAlI samajhanI cAhie) // 59 // jisa TUTI huI
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 [prajJApanA sUtra zAkhA (sAla) kA bhaMga samAna dRSTigocara ho, vaha zAkhA bhI anantajIva vAlI hai| isI prakAra kI jo anya (zAkhAe~) hoM, (unheM bhI anantajIva vAlI smjho)|| 60 // TUTe hue jisa pravAla (koMpala) kA bhaMga samAna dIkhe, vaha pravAla bhI anantajIva vAlA hai| isI prakAra ke jitane bhI anya (pravAla) hoM, (unheM anantajIva vAle samajho) // 61 // TUTe hue jisa patte kA bhaMga samAna dikhAI de, vaha pattA (patra) bhI anantajIva vAlA hai| isI prakAra jitane bhI anya patra hoM, unheM anantajIva vAle samajhane caahie| 62 // TUTe hue jisa phUla (puSpa) kA bhaMga samAna dikhAI de, vaha bhI anantajIva vAlA hai| isI prakAra ke anya jitane bhI puSpa hoM, unheM anantajIva vAle samajhane caahie|| 63 // jisa TUTe hue phala kA bhaMga sama dikhAI de, vaha phala bhI anantajIva vAlA hai| isI prakAra ke anya jitane bhI phala hoM, unheM anantajIva vAle samajhane cAhie // 64 // jisa TUTe hue bIja kA bhaMga samAna dikhAI de, vaha bIja bhI anantajIva vAlA hai| isI prakAra ke anya jitane bhI bIja hoM, unheM anantajIva vAle samajhane cAhie // 65 // [4] jassa mUlassa bhaggassa hIro bhaMge pdiisii| parittajIve u se mUle, je yAva'NNe tahAvihA // 66 // jassa kaMdassa bhaggassa hIro bhaMge padIsaI / parittajIve u se kaMde, je yAva'NNe tahAvihA // 67 // jassa khaMdhasya bhaggassa hIro bhaMge padIsaI / parittajIve u se khaMdhe, je yAva'NNe tahAvihA // 68 // jIse tayAe bhaggAe hIro bhaMge padIsaI / parittajIvA tayA sA u, jA yAva'NNe tahAvihA // 69 // jassa sAlassa bhaggassa hIro bhaMge padIsati / parittajIve u se sAle, je yAva'NNe tahAvihA // 70 // jassa pavAlassa bhaggassa hIro bhaMge padIsati / parittajIve pavAle se u, je yAva'NNe tahAvihA // 1 // jassa pattassa bhaggassa hIro bhaMge padIsati / parittajIve u se patte, je yAva'NNe tahAvihA // 72 // jassa pupphassa bhaggassa hIro bhaMge padIsati / parittajIve u se pupphe, je yAva'NNe tahAvihA // 73 // jassa phalassa bhaggassa hIro bhaMge pdiisti| parittajIve phale se u, je yAvaruNNe tahAvihA // 74 // jassa bIyassa bhaggassa hIro bhaMge padIsati / parittajIve u se bIe, je yAva'NNe tahAvihA // 75 //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ C prathama prajJApanApada ] 65 [54-4] TUTe hue jisa mUla kA bhaMga (-pradeza) hIra (viSamacheda) dikhAI de, vaha mUla pratyeka (paritta ) jIva vAlA hai / isI prakAra ke anya jitane bhI mUla hoM, ( unheM bhI pratyekajIva vAle samajhane cAhie) // 66 // ) TUTe hue jisa kanda ke bhaMga- pradeza meM hIra (viSamacheda) dikhAI de, vaha kanda pratyeka jIva vAlA hai| isI prakAra ke anya jitane bhI (kanda hoM, unheM pratyekajIva vAle samajho ) // 67 // TUTe hue jisa skandha ke bhaMgapradeza meM hIra dikhAI de, vaha skandha pratyekajIva vAlA hai| isI prakAra ke aura bhI jitane skandha hoM, (unheM bhI pratyekajIva vAle samajho ) // 68 // jisa chAla ke TUTane para usake bhaMga (pradeza) meM hIra dikhAI de, vaha chAla pratyeka jIva vAlI hai| isI prakAra kI anya jitanI bhI chAleM (tvacAe~) hoM, unheM bhI pratyekajIva vAle samajho |) // 69 // jisa zAkhA ke TUTane para usake bhaMga (pradeza) meM viSama cheda dIkhe, vaha zAkhA pratyeka jIva vAlI hai| isI prakAra kI anya jitanI bhI zAkhAeM hoM, (unheM bhI pratyekajIva vAlI samajhanI caahie| ) // 70 // jisa pravAla TUTane para usake bhaMgapradeza meM viSamacheda dikhAI de, vaha pravAla bhI pratyeka jIva vAlA hai| isI prakAra ke aura bhI jitane pravAla hoM, (unheM pratyekajIva vAle smjho|) // 71 // jisa TUTe hue patte ke bhaMga- pradeza meM viSamacheda dikhAI de, vaha pattA pratyekajIva vAlA hai / isI prakAra ke aura bhI jitane patte hoM, ( unheM bhI pratyekajIva vAle samajho ) // - 72 // jisa puSpa ke TUTane para usake bhaMgapradeza meM viSamacheda dikhAI de, vaha puSpa pratyekajIva vAlA hai isI prakAra ke aura bhI jitane (puSpa hoM, unheM pratyeka jIvI samajhanA cAhie ) // 73 // jisa phala ke TUTane para usake bhaMgapradeza meM viSamacheda dRSTigocara ho, vaha phala bhI pratyekajIva vAlA hai / aise aura bhI jitane (phala hoM, unheM pratyekajIva vAle samajhane cAhie ) // 74 // jisa bIja ke TUTane para usake bhaMga meM viSamacheda dikhAI de, vaha bIja pratyekajIva vAlA hai / aise anya jitane bhI bIja hoM, (ve bhI pratyekajIva vAle jAnane cAhie) // 75 // 1 [5] jassa mUlassa kaTThAo challI bahalatarI bhave / 'anaMtajIvA usA challI jA yAva'NNA tahAvihA // 76 // jassa kaMdassa kaTThAo challI bahalatarI bhave / anaMtajIvA tu sA challI jA yAva'NNA tahAvihA // 77 // jassa khaMdhasya kaTThAo challI bahalatarI bhave / anaMtajIvA usA challI, jA yAva'NNA tahAvihA // 78 // jIse sAlAe kaTThAo challI, bahalatarI bhave / anaMtajIvA usA challI jA yAva'NNA tahAvihA // 79 // " [54-5] jisa mUla ke kASTha (madhyavartI sArabhAga) kI apekSA challI (chAla) adhika moTI ho, vaha chAla anantajIva vAlI hai / isa prakAra kI jo bhI anya chAleM hoM, unheM anantajIva vAlI samajhanI cAhie // 76 // jisa kanda ke kASTha se chAla adhika moTI ho vaha anantajIva vAlI hai / isI prakAra kI jo bhI anya chAleM hoM, unheM anantajIva vAlI samajhanA cAhie // 77 // jisa skandha ke kASTha se chAla
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra adhika moTI ho, vaha chAla anantajIva vAlI hai| isI prakAra kI anya jitanI bhI chAle hoM, (una sabako anantajIva vAlI samajhanI cAhie) // 78 // jisa zAkhA ke kASTha kI apekSA chAla adhika moTI ho, vaha chAla anantaMjIva vAlI hai| isa prakAra jitanI bhI chAle hoM, una sabako anantajIva vAlI samajhanA caahie| 79 // [6] jassa mUlassa kaTThAo challI taNuyatarI bhve| parittajIvA u sA challI, jA yAva'NNA thaavihaa||8|| jassa kaMdassa kaTThAo challI taNuyatarI bhve| parittajIvA u sA challI, jA yAva'NNA thaavihaa||81|| jassa khaMdhassa kaTThAo challI taNuyatarI bhve| parittajIvA u sA challI, jA yAva'NNA thaavihaa||82|| jIse sAlAe kaTThAo challI taNuyatarI bhve| parittajIvA u sA challI, jA yAva'NNA thaavihaa||83|| [54-6] jisa mUla ke kASTha kI apekSA usakI chAla adhika patalI ho, vaha chAla pratyekajIva vAlI hai| isa prakAra jitanI bhI anya chAle hoM, (unheM pratyekajIva vAlI samajho) // 80 // jisa kanda ke kASTha se usakI chAla adhika patalI ho, vaha chAla pratyekajIva vAlI hai| isa prakAra kI jitanI bhI anya chAleM hoM, unheM pratyekajIva vAlI samajhanA cAhie // 81 // jisa skandha ke kASTha kI apekSA, usakI chAla adhika patalI ho, vaha chAla pratyekajIva vAlI hai| isa prakAra kI anya jo bhI chAleM hoM, unheM pratyekajIva vAlI samajhanA cAhie // 82 // jisa zAkhA ke kASTha kI apekSA, usakI chAla adhika patalI ho, vaha chAla pratyekajIva vAlI hai| isa prakAra kI anya jo bhI chAle hoM, unheM pratyekajIva vAlI samajhanA cAhie // 83 // [7] cakkAgaM bhajjamANassa gaMThI cuNNaghaNo bhve| puDhavisariseNa bheeNa aNaMtajIvaM viyANAhi // 84 // gUDhachirAgaM pattaM sacchIraM jaM ca hoti nnicchiirN| jaM pi ya paNaTThasaMdhiM aNaMtajIvaM viyaannaahi|| 85 // [54-7] jisa (mUla, kanda, skandha, chAla, zAkhA, patra aura puSpa Adi) ko tor3ane para (usakA bhaMgasthAna) cakrAkAra arthAt sama ho, tathA jisakI gAMTha (parva, gAMTha yA bhaMgasthAna) cUrNa (raja) se saghana (vyApta) ho, use pRthvI ke samAna bheda se anantajIvoM vAlA jAno // 84 // jisa (mUlakandAdi) kI zirAe~ gUr3ha (pracchanna yA adRzya) hoM, jo (mUlAdi) dUdha vAlA ho athavA jo dUdha-rahita ho tathA jisa (mUlAdi) ko sandhi naSTa (adRzya) ho, use anantajIvoM vAlA jaano|| 85 //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] 67 [8] pupphA jalayA thalayA ya veMTabaddhA ya NAlabaddhA ya / saMkhejjamasaMkhejjA bodhavvA'NaMtajIvA ya // 86 // jeI nAliyAbaddhA pupphA saMkhejjajIviyA bhaNitA / NihuyA anaMtajIvA, je yAva'NNe tahAvihA // 87 // paumuppaliNIkaMde aMtarakaMde taheva jhillI ya / ete anaMtajIvA ego jIvo bhisa- muNAle // 88 // palaMDU - lhasaNakaMde ya kaMdalI ya kusuMbae / ee parittajIvA je yAva'NNe tahAvihA // 89 // paumuppala-naliNANaM subhaga-sogaMdhiyANa ya / araviMda - kokaNANaM satavatta- sahassavattANaM // 90 // veMTa bAhirapattA ya kaNNiyA ceva egajIvassa / abhitaragA pattA patteyaM keyarA miMjA // 91 // veNu Nala ikkhuvADiyasamAsaikhU ya ikkaDeraMDe / karakara suMThi vihaMguM taNANa taha pavvagANaM ca // 92 // acchi pavvaM balimoDao e egassa hoMti jIvassa / patteyaM pattAiM pupphAIM aNegajIvAI // 93 // pussaphalaM kaliMgaM tuMbaM tauselavAlu vAluMkaM / ghosADagaM paDolaM tiMdUyaM ceva teMdUsaM // 94 // viMTaM giraM kaDAhaM eyAhaM hoMti egajIvassa / patteyaM pattAI sakesaramakesaraM miMjA saphAe sajjAe uvvehaliyA ya kuhaNa kaMdukke / ee anaMtajIvA kaMDukke hoti bhayaNA u // 96 // // 95 // [54-8] puSpa jalaja ( jala meM utpanna hone vAle) aura sthalaja hoM, vRntabaddha hoM yA nAlabaddha, saMkhyAta jIvoM vAle, asaMkhyAta jIvoM vAle aura koI-koI ananta jIvoM vAle samajhane cAhie // 86 // jo koI nAlikAbaddha puSpa hoM, ve saMkhyAta jIva vAle kahe gae haiN| thUhara (snihakA) ke phUla ananta jIvoM vAle haiN| isI prakAra ke ( thUhara ke phUloM ke sadRza ) jo anya phUla hoM, ( unheM bhI ananta jIvoM vAle samajhane cAhie / ) // 87 // padmakanda, utpalinIkanda aura antarakanda, isI prakAra jhillI (nAmaka vanaspati), ye saba ananta jIvoM vAle haiM, kintu ( inake) bhisa aura mRNAla meM eka-eka jIva hai // 88 // palANDukanda (pyAja), lahasunakanda, kandalI nAmaka kanda aura kusumbaka ( kustumbaka yA kuTumbaka )
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 [prajJApanA sUtra (nAmaka vanaspati) ye pratyekajIvAzrita haiN| anya jo bhI isa prakAra kI vanaspatiyAM haiM, (unheM pratyekajIva vAlI samajho) // 89 // padma, uppala, nalina, subhaga, saugandhika, aravinda, kokanada, zatapatra aura sahasrapatrakamaloM ke vRtta (DaMThala), bAhara ke patte aura karNikA, ye saba ekajIvarUpa haiN| inake bhItarI patte, kesara aura miMjA (arthAt-phala) bhI pratyeka jIva vAle hote haiM // 90-91 // veNu (bAMsa), nala (naDa), ikSuvATika, samAsekSu, aura ikkar3a, raMDa, karakara, suMThI (soMTha), vihuMgu (vihaMgu) evaM dUba Adi tRNoM tathA parva (poragAMTha) vAlI vanaspatiyoM ke jo akSi, parva tathA balimoTaka (gAMThoM ko pariveSTana karane vAlA cakrAkAra bhAga) hoM, ve saba ekajIvAtmaka haiN| inake patra (patte) pratyekajIvAtmaka hote haiM, aura inake puSpa anekajIvAtmaka hote haiM // 92-93 // puSyaphala, kAliMga, tumba, trapuSa, elavAlusa (cirbhaTa-cIbhar3A-kakar3I), vAluka (cirbhaTa-kakar3I), tathA ghoSATaka (ghoSAtaka), paTola, tindUka, tindUsa phala inake saba patte pratyeka jIva se (pRthak-pRthak) adhiSThita hote haiM tathA vRnta (DaMThala) guddA aura gira (kaTAha) ke sahita tathA kesara (jaTA) sahita yA akesara (jaTArahita) miMjA (bIja), ye, saba eka-eka jIva se adhiSThita hote haiM // 94-95 // sapphAka, sadyAta (sadhyAta), uvvehaliyA aura kuhaNa tathA kandakya ye saba vanaspatiyAM anantajIvAtmaka hotI haiM, kintu kandukya vanaspati meM bhajanA (vikalpa) hai, (arthAt-koI kandukya anantajIvAtmaka aura koI asaMkhyAtajIvAtmaka hotI hai||| 96 // . [9] joNibbhUe bIe jIvo vakkamaI so va aNNo vaa| jo vi ya mUle jIvo so vi ya patte pddhmtaae||97|| savvo vi kisalao khalu uggamamANo aNaMtao bhnnio| so ceva vivaDDhaMto hoI paritto aNaMto vA // 98 // [54-9] yonibhUta bIja meM jIva utpanna hotA hai, vaha jIva vahI (pahale vAlA bIja kA jIva ho sakatA hai,) athavA anya koI jIva (bhI vahA~ Akara utpanna ho sakatA hai|) jo jIva mUla (rUpa) meM (pariNata) hotA hai, vaha jIva prathama patra ke rUpa meM bhI (pariNata hotA) hai| (ataH mUla aura vaha prathamapatra donoM ekajIvakartRka bhI hote haiN|) // 97 // sabhI kisalaya (koMpala) UgatA huA avazya hI anantakAya kahA gayA hai| vahI (kisalayarUpa anantakAyika) vRddhi pAtA huA pratyeka zarIra yA anantakAyika ho jAtA hai|| 98 // [10] samayaM vakaMtANaM samayaM tesiM sriirnivvtii| samayaM ANuggahaNaM samayaM UsAsa-nIsAse // 99 // ekkassa u jaM gahaNaM bahuNa sAhAraNANa taM cev| jaM bahu yANaM gahaNaM samAsao taM pi egassa // 100 // sAhAraNamAhAro sAhAraNamANupANagahaNaM ca / sAhAraNajIvANaM sAhAraNalakkhaNaM eyaM // 101 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] jaha ayagolo dhaMto jAo ttttvnnijsNkaaso| savvo agaNipariNato nigoyajIve tahA jaann|| 102 // egassa doNha tiNha va saMkhejANa va na pAsiuM skaa| dIsaMti sarIrAiM NioyajIvANa'NaMtANaM // 103 // [54-10] eka sAtha utpanna (janme) hue una (sAdhAraNa vanaspitakAyika jIvoM kI zarIra niSpati (zarIra racanA) eka hI kAla meM hotI (tathA) eka sAtha hI (unake dvArA) prANApAna-(ke yogya pudgaloM kA) grahaNa hotA hai, (tatpazcAt) eka kAla meM hI (unakA) ucchvAsa aura ni:zvAsa hotA hai // 99 // eka jIva kA jo (AhArAdi pudgaloM kA) grahaNa karanA hai, vahI bahuta-se (sAdhAraNa) jIvoM kA grahaNa karanA (samajhanA caahie|) aura jo (AhArAdi pudgaloM kA) grahaNa bahuta se (sAdhAraNa) jIvoM kA hotA hai, vahI eka kA grahaNa hotA hai // 100 // (eka zarIra meM Azrita) sAdhAraNa jIvoM kA AhAra bhI sAdhAraNa (eka) hI hotA hai, prANApAna (ke yogya pudgaloM) kA grahaNa (evaM zvAsocchvAsa bhI) sAdhAraNa hotA hai| eka (sAdhAraNa jIvoM kA) sAdhAraNa lakSaNa (samajhanA caahie|) // 101 // jaise (agni meM) atyanta tapAyA huA lohe kA golA, tape hue (sone) ke samAna sArA kA sArA agni meM pariNata (agnimaya) ho jAtA hai, usI prakAra (ananta) nigoda jIvoM kA nigodarUpa eka zarIra meM pariNamana honA samajha lo||102|| eka, do, tIna, saMkhyAta athavA (asaMkhyAta) nigodoM (ke pRthak-pRthak zarIroM) kA dekhanA zakya nahIM hai: (kevala) (ananta-) nigodajIvoM ke zarIra hI dikhAI dete haiM ::103:: [11] logAgAsapaese NioyajIvaM Thavehi ekkakkaM / evaM mavejamANA havaMti loyA aNaMtA u // 104 // logAgAsapaese parittajIvaM Thavehi ekkakkaM / evaM mavijamANA havaMti loyA asaMkhejA // 105 // patteyA pajattA payarassa asaMkhebhAgamettA u / logA'saMkhA'pajjattagANa sAhAraNamaNaMtA // 106 // [eehiM sarIrehiM paccakkhaM te parUviyA jIvA / suhumA ANagejjhA cakkhupphAsaM Na te eMti ||1||][pkkhittaa gAhA] je yAva'Ne tahappagArA / [54-11] lokAkAza ke eka-eka pradeza meM yadi eka-eka nigodajIva ko sthApita kiyA jAe aura usakA mApa kiyA jAe to aise-aise ananta lokAkAza ho jAte haiM, (kintu lokAkAza to eka hI hai, vaha bhI asaMkhyAtapradezI hai|) // 104 // eka-eka lokAkAza-pradeza meM, pratyeka vanaspatikAya ke eka-eka jIva ko sthApita kiyA jAe aura unheM mApA jAe to aise-aise asaMkhyAtalokAza ho jAte haiM // 105 // pratyeka vanaspatikAya ke paryAptaka jIva ghanIkRta pratara ke asaMkhyAta-bhAga mAtra (arthAt-loka
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza haiM, utane) hote haiN| tathA aparyAptaka pratyeka vanaspatikAya ke jIvoM kA pramANa asaMkhyAta loka ke barAbara hai, aura sAdhAraNa jIvoM kA parimANa anantaloka ke barAbara hai // 106 // [prakSipta gAthArtha] "ina (pUrvokta) zarIroM ke dvArA spaSTarUpa se una bAdaranigoda jIvoM kI prarUpaNA kI gaI hai| sUkSma nigodajIva kevala AjJAgrAhya (tIrthakaravacanoM dvArA hI jJeya) haiN| kyoMki ye (sUkSmanigoda jIva) A~khoM se dikhAI nahIM dete // 1 // " anya jo bhI isa prakAra kI (na kahI gaI) vanaspatiyAM hoM, (unheM sAdhAraNa yA pratyeka vanaspatikAya meM lakSaNAnusAra yathAyogya samajha lenI caahie|) 55. [1] te samAsao duvihA paNNatA / taM jahA-pajjattagA ya apajattagA ya / [55-1] ve (pUrvokta sabhI prakAra ke vanaspatikAya jIva) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra-paryAptaka aura aparyAptaka / [2] tattha NaM je te apajattagA te NaM asaMpattA / [55-2] unameM se jo aparyAptaka haiM, ve asamprApata (apane yogya paryAptiyoM ko pUrNa nahIM kiye ___ [3] tattha NaM je te pajjattagA tesiM vaNNAdeseNaM gaMdhAdeseNaM rasAdeseNaM phAsAdeseNaM sahassaggaso vihANAI, saMkhejAiM joNippamuhasayasahassAiM / pajattagaNissAe apajattagA vakkamaMti-jattha ego tattha siya saMkhejA siya asaMkhejjA siya annNtaa| eesi NaM imAo gAhAo annugNtvvaao| taM jahA kaMdA ya 1 kaMdamUlA ya 2 rukkhamUlA i 3 yAvare / gucchA ya 4 gumma 5 vallI ya 6 veNuyANi 7 taNANi ya 8 // 107 // paumuppala 9-10 saMghADe 11 haDhe ya 12 sevAla 13 kiNhae 14 paNae 15 / avae ya 16 kaccha 17 bhANI 18 kaMDukkekkaNavIsaime 19 // 108 // taya-challi-pavAlesu ya patta-puSpha-phalesu ya / mUla'gga-majjha-bIesu joNI kassa ya kittiyA // 109 // se ttaM sAhAraNasarIrabAdaravaNassaikAiyA / se ttaM bAdaravaNassaikAiyA / settaM vnnssikaaiyaa| se ttaM egiMdiyA / ___ [55-3] unameM se jo paryAptaka haiM, unake varNa kI apekSA se, gandha kI apekSA se, rasa kI apekSA se aura sparza kI apekSA se hajAroM prakAra (vidhAna) ho jAte haiN| unake saMkhyAta lAkha yonipramukha hote haiN| paryAptakoM ke Azraya se aparyAptaka utpanna hote haiN| jahA~ eka (bAdara) paryAptaka jIva hotA hai, vahAM (niyama se usake Azraya se) kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta (pratyeka) aparyAptaka jIva utpanna hote haiN| (sAdhAraNa jIva to niyama se ananta hI utpanna hote haiN)|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] 71 ___ina (sAdhAraNa aura pratyeka vanaspati-vizeSa) ke viSaya meM vizeSa jAnane ke lie ina (Age kahI jAne vAlI) gAthAoM kA anusaraNa karanA caahie| ve isa prakAra haiM [gAthArtha-] 1. kanda (sUraNa Adi kanda), 2. kandamUla aura 3. vRkSamUla (ye sAdhAraNa vanaspativizeSa haiN|) 4. guccha, 5. gulma, 6. vallI aura 7. veNu (bAMsa) aura 8. tRNa (arjuna Adi harI ghAsa), 9. padma, 10. utpala, 11. zRMgATaka (siMghAr3A), 12. haDha (jalaja vanaspati), 13. zaivAla, 14. kRSNaka, 15. panaka, 16. avaka, 17. kaccha, 18. bhANI aura 19. kandakya (nAmaka sAdhAraNa vanaspati) // 108 / / ina uparyukta unnIsa prakAra kI vanaspatiyoM kI tvacA, challI (chAla), pravAla (koMpala), patra, puSpa, phala, mUla, agra aura madhya aura bIja (ina) meM se kisI kI yoni kucha aura kisI kI kucha kahI gaI hai // 109 // yaha huA sAdhAraNazarIra vanaspatikAyika kA svruup| (isake sAtha hI) usa (pUrvokta) bAdara vanasapatikAyika kA vaktavya pUrNa huaa| (sAtha hI) vaha (pUrvokta) vanaspatikAyikoM kA varNana bhI samApta huA, aura isa prakAra una ekendriyasaMsArasamApanna jIvoM kI prarUpaNA pUrNa huii| vivecana-samasta vanaspatikAyikoM kI prajJApanA--prastuta ikkIsa sUtroM (sU. 35 se 55 taka) meM vanaspatikAyika jIvoM ke bheda-prabhedoM tathA pratyeka zarIra bAdaravanaspatikAyikoM ke vRkSa, guccha Adi savivaraNa bAraha bhedoM tathA sAdhAraNazarIra bAdaravanaspatikAyikoM kI vistRta prarUpaNA kI gaI hai| krama sarvaprathama vanaspatikAya ke sUkSma aura bAdara ye do bheda, tadanantara sUkSma ke paryApta aura aparyApta, ye do prakAra, phira bAdara ke do bheda-pratyeka zarIra aura sAdhAraNazarIra, tatpazcAt pratyekazarIra ke vRkSa, guccha Adi 12 bheda, kramazaH pratyeka pada ke antargata vividha vanaspatiyoM ke nAmoM kA ullekha, tadanantara sAdhAraNavanaspatikAyikoM ke antargata aneka nAmoM kA ullekha tathA lakSaNa evaM anta meM unake paryAptaka-aparyAptaka bhedoM kA varNana prastuta kiyA gayA hai| vRkSAdi bAraha bhedoM kI vyAkhyA - vRkSa- jinake Azrita mUla, patte, phUla, phala, zAkhAprazAkhA, skandha, tvacA, Adi aneka hoM, aise Ama, nIma, jAmuna Adi vRkSa kahalAte haiN| vRkSa do prakAra ke hote haiM -ekAsthika (jisake phala meM eka hI bIja yA guThalI ho) aura bahubIjaka (jisake phala meM aneka bIja hoN)| Ama, nIma Adi vRkSa ekAsthika ke udAharaNa haiM tathA bijaurA, vaTa, dAr3ima, udumbara Adi bahubIjaka vRkSa haiN| ye donoM prakAra ke vRkSa to pratyekazarIrI hote haiM, lekina ina donoM prakAra ke vRkSoM ke mUla, kanda, skandha, tvacA, zAkhA aura pravAla asaMkhyAta jIvoM vAle tathA patte pratyeka jIva vAle aura puSpa aneka jIvoM vAle hote haiM / guccha-vartamAna yuga kI bhASA meM isakA artha hai-paudhaa| isake prasiddha udAharaNa haiM-vRntAkI (baiMgana), tulasI, mAtuliMgI Adi paudhe / gulma-vizeSataH phUloM ke paudhoM ko gulma kahate haiN| jaise-campA, jAI, jUhI, kunda, mogarA, mallikA Adi puSpoM ke paudhe| latA-aisI beleM jo prAyaH vRkSoM para car3ha jAtI haiM, ve latAe~ hotI haiN| jaise campakalatA, nAgalatA, azokalatA 1. paSNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhAga-1, pR. 16 se 27 taka
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 [prajJApanA sUtra aadi| vallI - aisI beleM jo vizeSataH jamIna para hI phailatI haiM, ve valliyAM kahalAtI haiN| udAharaNArthakAliMgI (tarabUja kI bela), tumbI (tUmbe kI bela), karkaTikI (kakar3I kI bela), elA (ilAyacI kI bela) aadi| parvaka-jina vanaspatiyoM meM bIca-bIca meM parva-pora yA gAMThe hoM ve parvaka vanaspatiyAM kahalAtI haiN| jaise-ikSu, suMTha, beMta aadi| tRNa-harI ghAsa Adi ko tRNa kahate haiN| jaise-kuza, arjuna, dUba aadi| valaya -valaya ke AkAra kI gola-gola pattoM vAlI vanaspati valaya kahalAtI hai| jaise-tAla (tAr3a) kadalI (kele) Adi ke paudhe| auSadhi-jo vanaspati phala (phasala) ke paka jAne para dAnoM ke rUpa meM hotI hai, vaha auSadhi kahalAtI hai| jaise- gehU~ , cAvala, masUra, tila, mUMga aadi| harita- vizeSataH harI sAgabhAjI ko harita kahate haiM--jaise-candaliyA, vathuA, pAlaka aadi| jalaruha-jala meM utpanna hone vAlI vanaspati jalaruha kahalAtI hai| jaise-panaka, zaivAla, padma, kumuda, kamala aadi| kuhaNa-bhUmi ko tor3a kara nikalane vAlI vanaspatiyAM kuhaNa kahalAtI haiN| jaise chatrAka (kukuramuttA) aadi| pratyekazarIrI aneka jIvoM kA eka zarIrAkAra kaise ? prathama dRSTAnta : jaise-pUrNa sarasoM ke dAnoM ko kisI zleSadravya se mizrita kara dene para ve baTTI ke rUpa meM ekarUpa-ekAkAra ho jAte haiM / yadyapi ve saba sarasoM ke dAne paripUrNa zarIra vAle hone ke kAraNa pRthak-pRthak apanI-apanI avagAhanA meM rahate haiM, tathApi zleSadravya se paraspara cipaka jAne para ve ekarUpa pratIta hote haiM, usI prakAra pratyeka zarIrI jIvoM ke zarIrasaMghAta bhI paripUrNa zarIra hone ke kAraNa pRthak-pRthak apanI-apanI avagAhanA meM rahate haiM, parantu viziSTa karmarUpI zleSadravya se mizrita hone ke kAraNa ve jIva bhI eka-zarIrAtmaka, ekarUpa evaM ekazarIrAkAra pratIta hote haiN| dvitIya dRSTAnta - jaise tilapapar3I bahuta-se tiloM meM ekameka hone se (gur3a Adi zleSadravya se mizrita karane se) banatI hai| usa tilapapar3I meM tila apanI-apanI avagAhanA meM sthita hokara alagaalaga rahate haiM, phira bhI vaha tilapaTTI ekarUpa pratIta hotii| isI prakAra pratyeka zarIrI jIvoM ke zarIrasaMghAta pRthak-pRthak hone para bhI ekarUpa pratIta hote haiN| ____ anantajIvoM vAlI vanaspati ke lakSaNa - (1) TUTe hue yA tor3e hue jisa mUla, kanda, skandha, tvacA, zAkhA, pravAla, puSpa, phala, bIja kA bhaMga pradeza samAna arthAt-cakrAkAra dikhAI de, una mUla Adi ko anantajIvoM vAle samajhane caahie| (2) jisa mUla, kanda, skandha aura zAkhA ke kASTha yAnI madhyavartI sArabhAga kI apekSA chAla adhika moTI ho, usa chAla ko anantajIva vAlI samajhanI caahie| (3) jisa mUla, kaMda, skandha, tvacA, zAkhA, patra aura puSpa Adi ke tor3e jAne para usakA bhaMgasthAna cakra ke AkAra kA ekadama sama ho, vaha mUla, kanda Adi anantajIva vAlA samajhanA caahie| (4) jisa mUla, kanda, skandha, chAla, zAkhA, patra aura puSpa Adi ke tor3e jAne para parva-gAMTha yA bhaMgasthAna raja se vyApta hotA hai, athavA jisa patra Adi ko tor3ane para cakrAkAra kA bhaMga nahIM dikhatA aura bhaMga (granthi) sthAna bhI raja 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 30 se 32 2. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 33
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 prathama prajJApanApada] se vyApta nahIM hotA, kintu bhaMgasthAna kA pRthvIsadRza bheda ho jAtA hai| arthAt sUrya kI kiraNoM se atyanta tape hue kheta kI kyAriyoM ke pratarakhaNDa kA-sA samAna bhaMga ho jAtA hai, to use anantajIvoM vAlA samajhanA caahie| (5) kSIrasahita (dUdhavAle) yA kSIrarahita (binA dUdha ke) jisa patra kI zirAe~ dikhatI na hoM, use, athavA jisa patra kI (patra ke donoM bhAgoM ko jor3ane vAlI) sandhi sarvathA dikhAI na de, use bhI anantajIvoM vAlA samajhanA caahie| (6) puSpa do prakAra ke hote haiM-jalaja aura sthlj| ye donoM bhI pratyeka do-do prakAra ke hote haiM-vRntabaddha (atimuktaka Adi) aura nAlabaddha (jAI ke phUla Adi), ina puSpoM meM se patragata jIvoM kI apekSA se koI-koI saMkhyAta jIvoM vAle, koI-koI asaMkhyAta jIvoM vAle aura koI-koI ananta jIvoM vAle bhI hote haiN| Agama ke anusAra unheM jAna lenA caahie| vizeSa yaha hai ki jo jAI Adi nAlabaddha puSpa hote haiM, una sabhI ko tIrthakaroM tathA gaNadharoM ne saMkhyAtajIvoM vAle kahe haiM, kintu snihUpuSpa arthAt - thohara ke phUla yA thohara ke jaise anya phUla bhI ananta jIvoM vAle samajhane caahie| (7) padminIkanda, utpalinIkanda, antarakanda (jalaja vanaspativizeSa kanda) evaM jhillikA nAmaka vanaspati, ye saba anantajIvoM vAle hote haiN| vizeSa yaha hai ki padminIkanda Adi ke visa (bhisa) aura mRNAla meM eka jIva hotA hai| (8) saphphAka, sajjAya, uvvehaliyA, kUhana aura kandUkA (dezabheda se) anantajIvAtmaka hotI haiN| (9) sabhI kisalaya (koMpala) Ugate samaya anantakAyika hote haiN| pratyeka vanaspatikAya, cAhe vaha pratyekazarIrI ho yA sAdhAraNa, jaba kisalaya avasthA ko prApta hotA hai, taba tIrthakaroM aura gaNadharoM dvArA use anantakAyika kahA gayA hai| kintu vahI kisalaya bar3hatA bar3hatA, bAda meM patra rUpa dhAraNa kara letA hai taba sAdhAraNazarIra yA anantakAya athavA pratyeka zarIrI jIva ho jAtA pratyeka zarIra jIva vAlI vanaspati ke lakSaNa - (1) jisa mUla, kanda, skandha, tvacA, zAkhA, pravAla, patra, puSpa athavA phala yA bIja ko tor3ane para usake TUTe hue (bhaMga) pradeza (sthAna) meM hIra dikhAI de, arthAt-usake Tukar3e samarUpa na hoM, viSama hoM, daMtIle hoM usa mUla, kanda yA skandha ko pratyeka (zarIrI) jIva samajhanA caahie| (2) jisa mUla, kanda, skandha yA zAkhA ke kASTha (madhyavartI sArabhAga) kI apekSA usakI chAla adhika patalI ho, vaha chAla pratyekazarIra jIva vAlI samajhanI caahie| (3) palANDukanda, lahasunakanda, kadalIkanda aura kustumba nAmaka vanaspati, ye saba pratyekazarIrajIvAtmaka samajhane caahie| isa prakAra kI sabhI ananta jIvAtmakalakSaNa se rahita vanaspatiyAM pratyekazarIrajIvAtmaka samajhanI caahie| (4) padma, utpala, nalina, subhaga, saugandhika, aravinda, kokanada, zatapatra aura sahasrapatra, ina saba prakAra ke kamaloM ke vRnta (DaNThala), bAhya patra aura patroM kI AdhArabhUta karNikA, ye tInoM ekajIvAtmaka haiN| inake bhItarI patte kesara (jaTA) aura miMjA bhI ekajIvAtmaka haiN| (5) bAMsa, naDa nAmaka ghAsa, ikSuvATikA, samAsekSu, ikkaDa ghAsa, karakara, sUMThi, vihaMgu aura dUba Adi tRNoM tathA parvavAlI vanaspatiyoM kI akSi, parva, balimoTaka (parva ko pariveSThita karane vAlA cakrAkAra bhAga) ye saba ekajIvAtmaka haiN| inake patte bhI ekajIvAdhiSThita hote haiN| kintu inake puSpa aneka jIvoM vAle hote haiN|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 [prajJApanA sUtra (6) puSyaphala, kAliMga Adi phaloM kA pratyeka pattA (pRthak-pRthak), vRnta, giri aura gUdA aura jaTAvAle yA binA jaTA ke bIja eka-eka jIva se adhiSThita hote haiN| bIja kA jIva mUlAdi kA jIva bana sakatA hai yA nahIM?-- bIja kI do avasthAeM hotI haiMyoni-avasthA aura ayoni-avsthaa| jaba bIja yoni-avasthA kA parityAga nahIM karatA kintu jIva ke dvArA tyAga diyA jAtA hai, taba vaha bIja yonibhUta kahalAtA hai| jIva ke dvArA bIja tyAga diyA gayA hai, chadmastha ke dvArA nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| ataH Ajakala cetana yA acetana, jo avidhvastayoni hai, use yonibhUta kahate haiM / jo vidhvastayoni hai, vaha niyamataH acetana hone se ayonibhUta bIja hai| aisA bIja ugane se samartha nahIM rhtaa| tAtparya yaha hai ki yoni kahate haiM-jIva ke utpattisthAna ko| avidhvastazakti-sampanna bIja hI yonibhUta hotA hai, usI meM jIva utpanna hotA hai| prazna yaha hai ki aise yonibhUta bIja meM vahI pahale ke bIja vAlA jIva Akara utpanna hotA hai athavA dUsarA koI jIva Akara utpanna hotA hai? uttara hai-donoM hI vikalpa ho sakate haiN| tAtparya yaha hai ki bIja meM jo jIva thA, usane apanI Ayu kA kSaya hone para bIja kA parityAga kara diyaa| yaha bIja nirjIva ho gayA kintu usa bIja ko punaH pAnI, kAla aura jamIna ke saMyogarUpa sAmagrI mile to kadAcit vahI pahale vAlA bIja mUla Adi kA nAma-gotra bAMdha kara usI pUrva-bIja meM Akara utpanna ho jAtA hai, aura kabhI koI anya pRthvIkAyika Adi nayA jIva bhI usa bIja meM utpanna ho jAtA hai| sAdhAraNazarIra bAdaravanaspatikAyikajIvoM kA lakSaNa sAdhAraNa vanaspatikAyika jIva eka sAtha hI utpanna hote haiM, eka sAtha hI unakA zarIra banatA hai, eka sAtha hI ve prANApAna ke yogya pudgaloM ko grahaNa karate haiM aura eka sAtha hI unakA zvAsocchvAsa hotA hai| eka jIva kA AhArAdi ke pudgaloM ko grahaNa karanA hI (usa zarIra ke Azrita) bahuta-se jIvoM kA grahaNa karanA hai, isI prakAra bahuta-se jIvoM kA AhArAdi-pudgala-grahaNa karanA bhI eka jIva kA AhArAdi-pudgala-grahaNa karanA hai; kyoMki ve saba jIva eka hI zarIra-Azrita hote haiN| eka zarIra-Azrita sAdhAraNa jIvoM kA AhAra, prANApAnayogya pudgalagrahaNa evaM zvAsocchvAsa sAdhAraNa hI hotA hai| yahI sAdhAraNa jIvoM kA sAdhAraNarUpa lakSaNa hai| eka nigodazarIra meM anantajIvoM kA pariNamana kaise hotA hai? isakA samAdhAna yaha hai-agni meM pratapta lohe kA golA jaise sArA-kA-sArA agnimaya bana jAtA hai, vaise hI nigodarUpa ekazarIra meM ananta jIvoM kA pariNamana samajha lenA caahie| eka, do, tIna, saMkhyAta yA asaMkhyAta nigodajIvoM ke zarIra hameM nahIM dikhAI de sakate, kyoMki unake pRthak-pRthak zarIra hI nahIM haiM, ve to anantajIvoM ke piNDarUpa hI hote haiN| arthAt anantajIvoM kA eka hI zarIra hotA hai| hameM kevala anantajIvoM ke zarIra hI dikhAI dete haiM, ve bhI bAdara nigodajIvoM ke hI; sUkSma nigodajIvoM ke nahIM; kyoMki sUkSma nigodajIvoM ke zarIra ananta 1. (ka) prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA, bhA. 1, pR. 300 se 325 taka (kha) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 35-36-37 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 38
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] 75 jIvAtmaka hone para bhI ve adRzya (dRSTi se agocara ) ho jAte haiM / svAbhAvikarUpa se usI prakAra ke sUkSmapariNAmoM se pariNata unake zarIra hote haiM / ananta nigodajIvoM kA eka hI zarIra hotA hai, isa viSaya meM vItarAga sarvajJa tIrthakara bhagavAn ke vacana hI pramANabhUta haiM / bhagavAn kA kathana hai- 'suI kI noMka ke barAbara nigodakAya meM asaMkhyAta gole hote haiM, eka-eka gole meM asaMkhyAta asaMkhyAta nigoda hote haiM aura eka-eka nigoda meM ananta ananta jIva hote haiM / " ananta nigodiyA jIvoM kA zarIra eka hI hotA hai, yaha kathana audArikazarIra kI apekSA jAnanA cAhie | una sabake taijasa aura kArmaNa zarIra bhinna-bhinna hI hote haiM / dvIndriya saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA 56. [ 1 ] se kiM taM beMdiyA ? beMdiyA (se kiM taM beiMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ? beiMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA) aNegavihA pannatA / taM jahA - pulikimiyA kucchikimiyA gaMDU lagA golomo NeurA somaMlagA vaMsImuhA sUImuhA gojaloyA jaloyA jalouyA saMkha saMkhaNagA ghullA - khullA gulAyA khaMdhA varADA sottiyA mottiyA kaluyAvAsA egaovattA duhaovattA diyAvattA saMvukkAmAIvAhA sippisaMpuDA caMdaNA samuddalikkhA, je yAva'NNe tahappagArA / savvete sammucchimA napuMsagA / [56-1 pra.] ve (pUrvokta) dvIndriya jIva kisa prakAra ke hai ? [ vaha dvIndriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA kyA hai ? ] [56 - 1 u.] dvIndriya ( dvIndriya- saMsArasamApanna jIva - prajJApanA) aneka prakAra ke kahe gae haiM / ( aneka prakAra kI kahI gaI hai / ) vaha isa prakAra - pulAkRmika, kukSikRmika, gaNDUyalaga, goloma, nUpara, saumaMgalaka, vaMzImukha, sUcImukha, gaujalokA, jalokA, jaloyuka ( jalAyuSka), zaMkha, zaMkhanaka, ghullA, khullA, guDaja, skandha, varATA ( varATikA kauDI), sauktika, mauktika ( sautrika mUtrika), kalukAvAsa ekatovRtta, dvidhAtovRtta, nandikAvartta, zambUka zuktisampuTa, candanaka, samudra - likSA / anya jitane bhI isa prakAra ke haiM, unheM dvIndriya samajhanA cAhie / ) ye uparyukta prakAra ke sabhI ( dvIndriya) sammUcchima aura napuMsaka haiN| = [2] te samAsato duvihA pannattA / taM jahA - pajjattagA ya apajjattagA ya / eesi NaM evamAdiyANaM beiMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM satta jAikulakoDijoNIpamuhasatasahassA bhavaMtIti makkhAtaM / se taM beiMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA / [56-2] ye (dvIndriya) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -- paryAptaka aura 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 39-40 (kha) golA ya asaMkhejjA hoMti nigoyA asaMkhayA gole / ekkeko ya nigoo anaMta jIvo muNeyavvo //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 [prajJApanA sUtra aparyAptaka / ina paryAptaka aura aparyAptaka dvIndriyoM ke sAta lAkha jAti-kulakoTi-yoni-pramukha hote haiM, aisA kahA gayA hai| yaha huI dvIndriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prjnyaapnaa| vivecana dvIndriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA--prastuta sUtra (sU. 56) meM dvIndriya jIvoM kI vividha jAtiyoM ke nAmoM kA ullekha hai tathA unake do prakAroM evaM unakI jIvayoniyoM kI saMkhyA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| kucha zabdoM ke vizeSa artha--'pulAkimiyA'-pulAkRmika eka prakAra ke kRmi hote haiM, jo maladvAra (gudAdvAra) meM utpanna hote haiN| kucchikimiyA-kukSikRmika eka prakAra ke kRmi, jo udarapradeza meM utpanna hote haiN| saMkhaNagA-zaMkhanaka-choTe zaMkha, shNkhnii| cNdnnaa-cndnk-akss| gNdduuylgaa-giNddolaa| sNvukkaa-shmbuuk-ghoNghaa| ghullaa-ghoNghrii| khullA-samudrI zaMkha ke AkAra ke choTe shNkh| sippasaMpuTAzuktisaMpuTa-saMpuTAkAra siip| jloyaa-jauNk| ___savvete sammucchimA--isI prakAra ke mRtakalevara meM paidA hone vAle kRmi, kITa Adi saba dvIndriya aura sammUcchima samajhane caahie| kyoMki sabhI azucisthAnoM meM paidA hone vAle kIr3e sammUcchima hI hote haiM, garbhaja nahIM aura tattvArthasUtra ke 'nAraka-sammUchimo napuMsakAni' isa sUtrAnusAra sabhI sammUchima jIva napuMsaka hI hote haiM ____ jAti, kulakoTi evaM yoni zabda kI vyAkhyA--pUrvAcAryoM ne inakA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA hai-jAtipada se tiryaJcagati samajhanI caahie| usake kula haiM-kRmi, kITa, vRzcika aadi| ye kula yoni-pramukha hote haiM, arthAt-eka hI yoni meM aneka kula hote haiN| jaise-eka hI chagaNa (gobara yA kaMDe) kI yoni meM kRmikula, kITakula aura vRzcikakula Adi hote haiN| isI prakAra eka hI yoni meM avAntara jAtibheda hone se aneka jAtikula ke yonipravAha hote haiN| dvIndriyoM ke sAta lAkha jAtikulakoTirUpa yoniyAM haiN| trIndriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA 57. [1] se kiM taM teMdiyasaMsArasamAvaNNajIva paNNavaNA ? teMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA aNegavihA pnnttaa| taM jahA-ovaiyA rohiNIyA kuMthU pipIliyA uiMsagA uddehiyA ukkaliyA uppAyA ukkaDA uppaDA taNAhArA kaTThAhArA mAluyA pattAhArA taNaviMTiyA pattaviMTiyA puSphaviMTiyA phalaviMTiyA bIyaviMTiyA teduraNamiMjjiyA tausamiMjiyA kappAsaTThisamiMjiyA hilliyA jhilliyA jhiMgirA kiMgiriDA' pAhuyA subhagA sovacchiyA suyaviMTA iMdikAiyA iMdagovayA uruhu~cagA 1. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 41, (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA. 1, pR. 348-349 2. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 41 (kha) tattvArthasUtra a. 2. sU, 50 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 41 4. taMbUruNumajjiyA, tiMburaNamajjiyA, teburnnmiNjiyaa| 5. jhiMgiriDA baahuyaa| 6. urutuMbhugA, turutuNbgaa|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 prathama prajJApanApada] kotthalavAhagA jUyA hAlAhalA pisuyA satavAiyA gomhI hatthisoMDA, je yAva'NNe thppgaaraa| savvete smmucchim-nnpuNsgaa| [57-1 pra.] vaha (pUrvokta) trIndriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA kisa prakAra kI hai ? [57-1 u.] trIndriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA aneka prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai-aupayika, rohiNIka, kaMthu (kuMthuA), pipIlikA (cIMTI, kIr3I), uddezaka, uddehikA (udaIdImaka), utkalika, utpAda, utkaTa, utpaTa, tRNahAra, kASThAhAra (dhuna), mAluka, patrAhAra, tRNavRntika, patravRntika, puSpavRntika, phalavRntika, bIjavRntika, teduraNamajjika (tevuraNamijika yA tamburuNa-umajjika), trapuSamiMjika, kArpAsAsthimiMjika, hillika, jhillika, jhiMgirA (jhIMgUra), kiMgiriTa, bAhuka, laghuka, subhaga, sauvastika, zukavRnta, indrikAyika (indrakAyika), indragopaka (indragopa-bIrabahUTI), uruluMcaka (turutumbaka), kusthalavAhaka, yUkA (jU), hAlAhaka, pizuka (pissU-khaTamala), zatapAdikA (gajAI), gomhI (gommayI), aura hstishaunndd| isI prakAra ke jitane bhI anya jIva hoM, unheM trIndriya-saMsArasamApanna samajhanA caahie|) ye (uparyukta) saba sammUchima aura napuMsaka haiN| [2] te samAsato duvihA pnnnnttaa| taM jahA-pajjattagA ya apajattagA y| eesi NaM evamAiyANaM teiMdiyANaM pajattA'pajattANaM aTTha jAtikulakoDijoNippamuhasatasahassA bhavaMtIti mkkhaayN| se taM teNdiysNsaarsmaavnnnnjiivpnnnnvnnaa| [57-2] ye (pUrvokta trIndriya jIva) saMkSepa meM, do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-paryAptaka aura apryaapk| ina paryAptaka aura aparyAptaka trIndriyajIvoM ke ATha lAkha jAti kulakoTi-yonipramukha (yonidvAra) hote haiM, aisA kahA hai| yaha huI una trIndriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prjnyaapnaa| _ vivecana--trIndriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA-prastuta sUtra (sU. 57) meM tIna indriyoM vAle aneka jAti ke jIvoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| gomhI kA artha-vRttikAra ne isakA artha-'karNasiyAliyA' kiyA hai| hindI bhASA meM ise kanasalA yA kAnakhajUrA bhI kahate haiN|' caturindriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA 58. [1] se kiM taM cauridiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA? cauridiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahAaMdhiya Nettiya macchiya magamigakIDe tahA payaMge y| DhiMkuNa kukkuDa kukkuha NaMdAvatte ya siNgiridde|| 110 // 1. prajJApanAsUtra malaya, vRtti, patrAMka 42 pAThAntara- 2. pottiy|| 3. masagAkIDe, maNasirakIDe, mgaaskiidde|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 [prajJApanA sUtra kiNhapattA nIlapattA lohiyapattA haliddapattA sukkilapattA cittapakkhA vicittapakkhA obhaMjaliyA jalacAriyA gaMbhIrA NINiyA taMtavA acchiroDA acchivehA sAraMgA NeulA dolA bhamarA bharilI jarulA toTThA vicchatA pattaviccha yA chANavicchu yA jalavicchu yA piyaMgAlA kaNagA gomayakIDagA, je yAva'NNe thppgaaraa| savvete sammucchimA npuNsgaa| [58-1 pra.] vaha (pUrvokta) caturindriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA kisa prakAra kI hai ? [58-1 u.] caturindriya saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA aneka prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra hai-[gAthArtha] aMdhika, netrika (yA patrika), makkhI, magamRgakITa (mazaka-macchara, kIr3A athavA TiDDI) tathA pataMgA, DhiMkuNa (DhaMkuNa), kukkuDa (kurkuTa), kukkuha, nandyAvarta aura zRMgiriTa (zRMgiraTa) // 110 // ___ kRSNapatra (kRSNapakSa), nIlapatra (nIlapakSa), lohitapatra (lohitapakSa), hAridrapatra (hAridrapakSa), zuklapatra (zuklapakSa), citrapakSa, vicitrapakSa, avabhAMjalika (ohAMjalika), jalacArika, gambhIra, nInika (nItika), tantava, akSiroTa akSivedha, sAraMga, nevala (nUpura), dolA, bhramara, bharilI, jarulA, toTTa, bicchU, patravRzcika, chANavRzcika (gobara kA bicchU) jalavRzcika, (jala kA bicchU) priyaMgAla, kanaka aura gomayakITa (gobara kA kiidd'aa)| isI prakAra ke jitane bhI anya (prANI) haiM, (unheM bhI caturindriya samajhanA caahie|) ye (pUrvokta) sabhI caturindriya sammUrchima aura napuMsaka haiN| [2] te samAsato duvihA pnnnnttaa| taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA y| etesi NaM evamAiyANaM cariMdiyANaM pajattA'pajjattANaM Nava jAtikulakoDijoNippamuhasayasahassA bhavaMtIti mkkhaayN| settaM curiNdiysNsaarsmaavnnnnjiivpnnnnvnnaa| __ [58-2] ve do prakAra ke kahe gae haiN| yathA--paryAptaka aura apryaaptk| isa prakAra ke caturindriya paryAptakoM aura aparyAptakoM ke nau lAkha jAti-kulakoTi-yonipramukha hote haiM, aisA (tIrthaMkaroM ne) kahA hai| yaha huI una caturindriya saMsArasamApanna jIvoM kI prjnyaapnaa| __vivecana-caturindriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA--prastuta sUtra (sU. 58) meM caturindriya jIvoM ke aneka prakAroM aura unakI jAtikulakoTi-yoniyoM kI saMkhyA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| caturvidha paMcendriya-saMsArasamApanna-jIvaprajJApanA 89. se kiM taM paMciMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA ? paMciMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA cauvvihA pnnnnttaa| taM jahA--neraiyapaMciMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA 1 tirikkhajoNiyapaMciMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA 2 maNussapaMciMdiyasaMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA 3 devapaMciMdiyasaMsArasAmAvaNNajIvapaNavaNA 4 / [59 pra.] vaha paMcendriyaM-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA kisa prakAra kI hai ? [59 u.] paMcendriya-saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA cAra prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] 79 hai - (1) nairayika-paMcendriya-saMsArasamApanna-jIvaprajJApanA, (2) tiryaJcayonika-paMcendriya-saMsArasamApanajIvaprajJApanA, (3) manuSya-paMcendriya saMsArasamApanna-jIvaprajJApanA aura (4) deva-paMcendriya saMsArasamApanna jiivprjnyaapnaa| vivecana-paMcendriya saMsArasamApanna jIvaprajJApanA--prastuta sUtra (sU. 59) meM nairayika, tiryaJca, manuSya aura deva; ina caturvidha paMcendriya saMsArasamApanna jIvoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| nairayikajIvoM kI prajJApanA 60. se kiM taM neraiyA ? neraiyA sattavihA pnnnnttaa| taM jahA-rayaNappabhApuDhavineraiyA 1 sakkarappabhApuDhavineraiyA 2 vAluyappabhApuDhavineraiyA 3 paMkappabhApuDhavineraiyA 4 dhUmappabhApuDhavineraiyA 5 tamappabhApuDhavineraiyA 6 tamatamappabhApuDhavineraiyA 7 / te samAsato duvihA pnnnnttaa| taM jahA--pajjattagA ya apajjattagA y| se taM neriyaa| . [60 pra.] ve (pUrvokta) nairayika kisa (kitane) prakAra ke haiM? [60 u.] nairayika sAta prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-(1) ratnaprabhApRthvI-nairayika, (2) zarkarAprabhApRthvI-nairayika (3) vAlukAprabhApRthvI-nairayika, (4) paMkaprabhApRthvI-nairayika (5) dhUmaprabhApRthvI-nairayika, (6) tama:prabhApRthvI-nairayika aura (7) tmstmHprbhaapRthvii-nairyik| ve (uparyukta sAtoM prakAra ke nairayika) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiN| yathA-paryAptaka aura apryaaptk| yaha nairayikoM kI prarUpaNA huii| vivecana--nairayika jIvoM kI prajJApanA--prastuta sUtra (sU. 60) meM nairayika aura usake sAta prakAroM kI prarUpaNA kI gaI hai| 'nairayika' zabda kA vyutpattilabhya artha--nir + aya kA artha hai--jisase aya arthAt iSTaphala dene vAlA (zubha karma) nir arthAt nirgata ho gayA ho--nikala gayA ho, jahAM iSTaphala kI prApti na hotI ho, vaha niraya arthAt nArakAvAsa hai| niraya meM utpanna hone vAle jIva nairayika kahalAte haiN| ye nairayika (nAraka) jIva saMsArasamApanna arthAt-janmamaraNa ko prApta haiM tathA pA~coM indriyoM se yukta hote haiM, ataeva paMcendriya-saMsArasamApanna kahalAte haiN| samagra paMcendriya-tiryaMcayonika jIvoM kI prajJApanA 61. se kiM taM paMciMdiyatirikkhajoNiyA ? paMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA pnnnnttaa| taM jahA--jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA 1 thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA 2 khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA 3 / 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 43
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra [61 pra.] ve paMcendriya-tiryaJcayonika kisa prakAra ke haiM ? [61 u.] paMcendriya-tiryaJcayonika tIna prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM--(1) jalacara paMcendriya-tiryaJcayonika, (2) sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonika aura (3) khecr-pNcendriytirynycyonik| 62. se kiM taM jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA ? jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA paMcavihA pnnnnttaa| taM jahA-macchA 1 kacchabhA 2 gAhA 3 magarA 4 suMsumArA 5 / _[62 pra.] ve jalacara-paMcendriya-tiryaJcayonika kaise haiM ? [62 u.] jalacara-paMcendriya-tiryaJcayonika pAMca prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra--(1) matsya, (2) kacchapa, (kachue), (3) grAha, (4) magara aura (5) suNsumaar| 63. se kiM taM macchA ? macchA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA-saNhamacchA khavallamacchA jugamacchA tijjhiDiyamacchA halimacchA maggarimacchA rohiyamacchA halIsAgarA gAgarA vaDA vddgraa| timI timigilA NakkA taMdulamacchA kaNikkAmacchA sAlisacchiyAmacchA laMbhaNamacchA paDAgA paDAgAtipaDAgA, ye yAva'NNe thppgaaraa| se taM mcchaa| [63 pra.] ve (pUrvokta) matsya kitane prakAra ke haiM ? [63 u.] matsya aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra-- zlakSNamatsya, khavallamatsya, yugamatsya (juMgamatsya), vijhiDiya (vijjhaDiya) matsya, halimatsya, makarImatsya, rohitamatsya, halIsAgara, gAgara, vaTa, vaTakara, (tathA garbhaja usagAra), timi, timiMgala, nakra, tandulamatsya, kaNikkAmatsya, zAlizastrika matsya, laMbhanamatsya, patAkA aura ptaakaatiptaakaa| isI prakAra ke jo bhI anya prANI haiM, ve saba matsyoM ke antargata samajhane caahie| yaha matsyoM kI prarUpaNA huii| 64. se kiM kacchabhA ? kacchabhA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--aTTikacchabhA ya maMsakacchabhA y| se taM kcchbhaa| [64 pra.] ve (pUrvokta) kacchapa kisa prakAra ke haiM ? [64 u.] kacchapa do prakAra ke kahe gae haiN| ye isa prakAra haiM-asthikacchapa (jinake zarIra meM haDDiyAM adhika hoM, ve) aura mAMsakacchapa (jinake zarIra meM mAMsa kI bahulatA ho, ve| isa prakAra kacchapa kI prarUpaNA pUrNa huii| 65. se kiM taM gAhA ? pAThAntara- 1. juNgmcchaa| 2. 'gabbhayA usagArA' yaha adhika pATha hai| 3. veddhgaa|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] gAhA paMcavihA pnnnnttaa| taM jahA--dilI 1 veDhalA 2 muddhayA 3 pulagA 4 sImAgArA 5 / se taM gAhA / [65 pra.] ve (pUrvokta) grAha kitane prakAra ke haiM ? [65 u.] grAha (ghar3iyAla) pAMca prakAra ke hote haiM? ve isa prakAra haiM-(1) dilI, (2) veDhala yA (veTala), (3) mUrdhaja, (4) pulaka aura (5) siimaakaar| yaha huI grAha kI vktvytaa| 66. se kiM taM magarA ? magarA duvihA paNNattA / taM jahA--soMDamagarA ya maTThamagarA ya / se taM magarA / [66 pra.] ve magara kisa prakAra ke hote haiM ? [66 u.] magara (magaramaccha) do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra-zauNDamagara aura mRssttmgr| yaha huI (pUrvokta) magara kI prruupnnaa| 67. se kiM taM suMsumArA ? suMsumArA egAgArA pnnnnttaa| se ttaM suNsmaaraa| je yAva'NNe thppgaaraa| [67 pra.] ve suMsumAra (zizumAra) kisa prakAra ke haiM ? [67 u.] suMsumAra (zizumAra) eka hI AkAra-prakAra ke kahe gae haiN| yaha huA (pUrvokta) suMsumAra kA niruupnn| anya jo isa prakAra ke hoN| 68. [1] te samAsato duvihA pnnnnttaa| taM jahA-sammucchimA ya gabbhavakkaMtiyA ya / [68-1] ve (uparyukta sabhI prakAra ke jalacara tiryaJcapaMcendriya) saMkSepa meM do prakAra ke haiN| yathAsammUchima aura garbhaja (grbhvyutkraantik)| [2] tattha NaM je sammucchimA te savve npuNsgaa| [68-2] inameM se jo sammUchima haiM, ve saba napuMsaka hote haiN| [3] tattha NaM je te gabbhavakkaMtiyA te tivihA pnnnnttaa| taM jahA--itthI 1 purisA 2 napuMsagA [68-3] inameM se jo garbhaja haiM, ve tIna prakAra ke kahe gae haiM-strI, puruSa aura npuNsk| [4] etesi NaM evamAiyANaM jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pajjattApajjattANaM addhaterasa jAikulakoDijoNippamuhasayasahassA bhavaMtIti mkkhaayN| se ttaM jlyrpNceNdiytirikkhjonniyaa| ___ [68-4] isa prakAra (matsya) ityAdi ina (pAMcoM prakAra ke) paryAptaka aura aparyAptaka jalacarapaMcendriyatiryaJcoM ke sAr3he bAraha lAkha jAti-kulakoTi-yonipramukha hote haiM, aisA kahA hai| yaha huI jalacara paMcendriyatiryaJcayonikoM kI prruupnnaa| 69. se kiM taM thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA ?
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA duvihA paNNattA / taM jahA - cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA ya parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA ya / 82 [69 pra.] ve (pUrvokta) sthalacara - paMcendriya - tiryaJcayonika kisa prakAra ke haiM ? [69 u.] sthalacara-paMcendriya tiryaJcayonika do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -- catuSpadasthalacara-paMcendriya - tiryaJcayonika aura parisarpa-sthalacara-paMcendriya - tiryaJcayonika | 70. se kiM taM cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA ? cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA cauvvihA paNNattA / taM jahA -- egakhurA 1 dukhurA 2 gaMDIpadA 3 saNapphadA 4 | [70 pra.] ve (pUrvokta) catuSpada-sthalacara- paMcendriyatiryaJcayonika kisa prakAra ke haiM [70 u.] catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonika cAra prakAra ke kahe gae ye isa prakAra haiM - 1. ekakhurA (eka khura vAle), 2. dvikhurA (do khura vAle), 3. gaNDIpada ( sunAra kI eraNa jaise paira vAle) aura 4. sanakhapada (nakhasahita pairoM vAle ) / 71. se kiM taM egakhurA ? khurA vA paNNattA / taM jahA -- assA assatarA ghoDagA gaddabhA gorakkharA kaMdalagA sirikaMdalagA AvattA, je yAva'NNe thppgaaraa| se ttaM egakhurA / [ 71 pra.] ve ekakhurA kisa prakAra ke ? [71 u.] ekakhurA aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM, jaise ki azva, azvatara, (khaccara), ghoTaka (ghor3A), gadhA (gardabha), gorakSara, kandalaka, zrIkandalaka aura Avarta (Avarttaka) isI prakAra ke anya jitane bhI prANI haiM, ( unheM ekakhura-sthalacara- paMcendriyatiryaJca ke antargata samajhanA caahie|) yaha huA ekakhuroM kA prarUpaNa / 72. se kiM taM dukhurA ? dukhurA aNegavihA paNNattA / taM jahA -- uTTA goNA gavayA rojjhA pasuyA mahisA miyA saMvarA varAhA aya-elaga-ruru-sarabha- camara-kuraMga-gokaNNamAdI / se ttaM dukhurA / [72 pra.] ve dvikhura kisa prakAra ke kahe gae haiM ? [72 u.] dvikhura (do khura vAle) aneka prakAra ke kahe gae haiN| jaise ki uSTra (U~Ta), gAya (gau aura vRSabha Adi), gavaya (nIla gAya), roja, pazuka, mahiSa (bhaiMsa - bhaiMsA), mRga, sAMbhara, varAha (sUara ), aja (bakarA-bakarI), elaka ( bakarA yA bher3A), ruru, sarabha, camara ( camarI gAya), kuraMga, gokarNa Adi / yaha do khura vAloM kI prarUpaNA huI / se kiM taM gaMDIpayA ? 73.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 prathama prajJApanApada ] gaMDIpayA aNegavihA paNNattA / taM jahA - hatthI hatthI - pUyaNayA maMkuNahatthI khaggA gaMDA, je arasur tahappagArA / se ttaM gaMDIpayA / [73 pra.] ve (pUrvokta) gaNDIpada kisa prakAra ke haiM ? rustpada aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra hAthI, hastipUtanaka, matkuNahastI, (binA dAMtoM kA choTe kada kA hAthI), khaDgI aura gaMDA (geMDA ) isI prakAra jo bhI anya prANI hoM, unheM gaNDIpada meM jAna lenA caahie| yaha huI gaNDIpada jIvoM kI prarUpaNA / 74. se kiM taM saNapphadA ? saNapphadA aNegavihA paNNattA / taM jahA--sIhA vagghA dIviyA acchA taracchA parasparA siyAlA biDAlA suNagA kolasuNagA' kokaMtiyA sasagA cittagA cittalagA, je yAva'NNe tahappagArA se taM saNapphadA / - [ 74. pra.] ve sanakhapada kisa prakAra ke haiM ? [74 u.] sanakhapada aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -- siMha, vyAghra, dvIpika ( dIpar3A), rIcha ( bhAlU) tarakSa, pArAzara, zRgAla (siyAra), viDAla ( billI ) / zvAna, kolazvAna, kokantika (lomar3I), zazaka (kharagoza), cItA aura cittalaga ( cillaka) / isI prakAra ke anya jo bhI prANI haiM, ve saba sanakhapadoM ke antargata samajhane caahie| yaha huA pUrvokta sanakhapadoM kA nirUpaNa / 75. [ 1 ] te samAsato duvihA paNNattA / taM jahA -- sammucchimA ya gabbhavakkaMtiyA ya / [75-1] ve (uparyukta sabhI prakAra ke catuSpada-sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-- sammUcchima aura garbhaja / [ 2 ] tattha NaM je te sammucchimA te savve NapuMsagA / [75-2] unameM jo sammUcchima haiM, ve saba napuMsaka haiM / [ 3 ] tattha NaM je te gabbhavakkaMtiyA te tivihA paNNattA / taM jahA -- itthI 1 purisA 2 NapuMsagA 3 / [75-3] unameM jo garbhaja haiM, ve tIna prakAra ke kahe gae haiN| yathA-1 strI, 2. puruSa aura 3. napuMsaka / [4] etesi NaM evamAdiyANaM ( cauppaya) thalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pajjattA'pajjattANaM dasa jAIkulakoDijoNippamuhasayasahassA havaMtIti makkhataM / setaM cauppayathalayara-paMceMdiya-tirikkhajoNiyA / [75-4] isa prakAra (ekakhura) ityAdi ina sthalacara - paMcendriya tiryaJcayonikoM ke paryAptakaaparyAptakoM ke dasa lAkha jAti - kula-koTi- yonipramukha hote haiM, aisA kahA hai / yaha huA catuSpadasthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM kA nirUpaNa / [granthAgram 500 ] 1.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra 76. se kiM taM parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA ? parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA-uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA ya bhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA y| [76 pra.] ve (pUrvokta) parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonika kisa prakAra ke haiM ? [76 u.] parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonika do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM--uraH parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonika evaM bhujprisrp-sthlcr-pNcendriy-tirynycyonik| 77. se kiM taM uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA ? uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA caubvihA pnnnnttaa| taM jahA--ahI 1 ayagarA 2 AsAliyA 3 mahoragA 4 / [77 pra.] ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonika kisa prakAra ke haiM ? [77 u.] ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonika cAra prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM--1. ahi (sarpa), 2. ajagara, 3. AsAlika aura 4. mhorg| 78. se kiM taM ahI? ahI duvihA pnnnnttaa| taM jahA--davvIkarA ya mauliNo ya / [78 pra.] ve ahi kisa prakAra ke hote haiM ? [78 u.] ahi do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra--darvIkara (phana vAle), aura mukulI (binA phana vaale)| 79. se kiM taM davvIkarA? davvIkarA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA--AsIvihA diTThIvisA uggavisA bhogavisA tayAvisA lAlAvisA ussAsavisA nissAsavisA kaNhasappA sedasappA kAodarA dajhapuSphA kolAhA melimiMdA, sesiMdA, je yAva'NNe thppgaaraa| se taM dvvokraa| [ 79 pra.] ve darvIkara sarpa kisa prakAra ke hote haiM ? [ 79 u.] darvIkara (phana vAle) sarpa aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra hai-AzIviSa (dAr3hoM meM viSa vAle), dRSTiviSa (dRSTi meM viSa vAle), ugraviSa (tIvra viSa vAle), bhogaviSa (phana yA zarIra meM viSa vAle), tvacAviSa (camar3I meM viSa vAle), lAlAviSa (lAra meM viSa vAle), ucchvAsaviSa (zvAsa lene meM viSa vAle), niHzvAsaviSa (zvAsa chor3ane meM viSa vAle), kRSNasarpa, zvetasarpa, kAkodara, dahyapuSpa (darbhapuSpa), kolAha, meliminda aura shessendr| isI prakAra ke aura bhI jitane sarpa hoM, ve saba dIkara ke antargata samajhanA caahie| yaha huI darvIkara sarpa kI prruupnnaa|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [85 80. se kiM taM mauliNo? ___ mauliNo aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA--divvAga goNasA kasAhiyA vaiulA cittaliNo maMDaliNo mAliNo ahI ahisalAgA vAyapaDAgA, je yAva'NNe thppgaaraa| se ttaM mulinno| se taM ahii| [80. pra.] ve (pUrvokta) mukulI (binA phana vAle) sarpa kaise hote haiM ? [80. u.] mukulI sarpa aneka prakAra ke kahe gae haiN| jaise ki-divyAka, gonasa, kaSAdhika vyatika, citralI, maNDalI, mAlI, ahi, ahizalAkA aura vAtapatAkA (vaasptaakaa)| anya jitane bhI isI prakAra ke sarpa haiM, (ve saba mukulI sarpa kI jAti ke samajhane caahiye|) yaha huA mukulI (soM kA varNana), (sAtha hI), ahi sarpo kI (prarUpaNA pUrNa huii)| 81. se kiM taM ayagarA ? ayagarA egAgAra pnnnnttaa| settaM aygraa| [81 pra.] ve (pUrvokta) ajagara kisa prakara ke hote haiM ? [81 u.]ajagara eka hI AkAra-prakAra ke kahe gae haiN| yaha ajagara kI prarUpaNA huii| 82. se kiM taM AsAliyA ? kahi NaM bhaMte! AsAliyA sammucchati ? goyamA! aMtomaNussakhitte aDDAijesu dIvesu, nivvAghAeNaM paNNarasasu kammabhUmIsu, vAghAtaM paDucca paMcasu mahAvidehesu, cakkavaTTikhaMdhAvAresu vA vAsudevakhaMdhAvAresu baladevakhaMdhAvAresu maMDaliyakhaMdhAvAresu mahAmaMDaliyakhaMdhAvAresu vA gAmanibesesu nagaranivesesu nigamaNivesesu kheDanivesesu kabbaDanivesesu maDaMbanivesesu vA doNamuhanivesesu paTTaNanivesesu Agaranivesesu Asamanivesesu saMvAhanivesesu rAyahANInivesesu etesi NaM ceva viNAsesu ettha NaM AsAliyA sammucchati, jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgamettIe ogAhaNAe ukkoseNaM bArasajoyaNAI, tayaNurUvaM ca NaM vikkhaMbhabAhalleNaM bhUmiM dAlittANaM samudruti assaNNI micchaddiTThI aNNANI aMtomuhuttaddhAuyA ceva kAlaM krei| se taM aasaaliyaa| ___ [82 pra.] AsAlika kisa prakAra ke hote haiM? bhagavan ! AsAliga (AsAlika) kahA~ sammUchita (utpanna) hote haiM? [82 u.] gautama! ve (AsAlika ura:parisarpa) manuSya kSetra ke andara DhAI dvIpoM meM, nirvyAghAtarUpa se (binA vyAghAta ke) pandraha karmabhUmiyoM meM, vyAghAta kI apekSA se pAMca mahAvideha kSetroM meM, athavA cakravartI ke skandhAvAroM (sainikaziviroM-chAvaniyoM) meM, yA vAsudevoM ke skandhAvAroM meM, baladevoM ke skandhAvAroM meM, mANDalikoM (alpavaibhava vAle choTe rAjAoM) ke skandhAvAroM meM, mahAmANDalikoM (anya dezoM ke adhipati narezoM) ke skandhAvAroM meM, grAmanivezoM meM, nagaranivezoM meM, nigama (vaNik-nivAsa)nivezoM meM, kheTanivezoM meM, karbaTanivezoM meM, maDambanivezoM meM, droNamukhanivezoM meM, paTTaNanivezoM meM,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86] [prajJApanA sUtra AkaranivezoM meM, AzramanivezoM meM, sambAdhanivezoM meM aura rAjadhAnInivezoM meN| ina (cakravartI skandhAvAra Adi sthAnoM) kA vinAza hone vAlA ho taba ina (pUrvokta) sthAnoM meM AsAlika-sammUchimarUpa se utpanna hote haiN| ve (AsAlika) jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-mAtra kI avagAhanA se aura utkRSTa bAraha yojana kI avagAhanA se (utpanna hote haiN|) usa (avagAhanA) ke anurUpa hI unakA viSkambha (vistAra) aura bAhalya (moTAI) hotA hai| vaha (AsAlika) cakravartI ke skandhAvAra Adi ke nIce kI bhUmi ko phAr3a (vidAraNa) kara prAdurbhUta (samutthita) hotA hai| vaha asaMjJI, mithyAdRSTi aura ajJAnI hotA hai, tathA antarmuhUrttakAla kI Ayu bhoga kara mara (kAla kara) jAtA hai| yaha huI ukta AsAlika kI prruupnnaa| 83. se kiM taM mahoragA? mahoragA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA--atthegaiyA aMgulaM pi aMgulapuhattiyA viM viyatthiM pi viyatthipuhattiyA vi rayaNiM pi rayaNipuhattiyA vi kucchiM pi kucchipuhattiyA vi dhaNuM pi dhaNupuhattiyA vi gAuyaM pi gAuyapuhattiyA vi joyaNaM pi joyaNapuhattiyA vi joyaNasataM pi joyaNasatapuhattiyA vi joyaNasahassaM pi| te NaM thale jAtA jale vi caraMti thale vi crNti| te Natthi ihaM, bAhiraesu dIvasamuddaesu havaMti, je yAva'NNe thppgaaraa| se ttaM mhorgaa| [83 pra.] mahoraga kisa prakAra ke hote haiM ? [83 u.] mahoraga aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM--kaI mahoraga eka aMgula ke bhI hote haiM, kaI aMgulapRthaktva (do aMgula se nau aMgula taka) ke, kaI vitasti (bItA--bAraha aMgula) ke bhI hote haiM, kaI vitastipRthaktva (do se nau vitasti) ke, kaI eka ratni (hAtha) bhara ke, kaI ratnipRthaktva (do hAtha se nau hAtha taka) ke bhI, kaI kukSipramANa (do hAtha ke) hote haiM, kaI kukSipRthaktva (do kukSi se nau kukSi taka) ke bhI, kaI dhanuSa (cAra hAtha) pramANa bhI, kaI dhanuSapRthaktva (do dhanuSa se nau dhanuSa taka) ke bhI, kaI gavyUti-(gAU--do kosa do hajAradhanuSa) pramANa bhI, kaI gavyUtipRthaktva ke bhI, kaI yojanapramANa (cAra gAU bhara) bhI, kaI yojanapRthaktva ke bhI kaI sau yojana ke bhI, kaI yojanazatapRthaktva (do sau se nau sau yojana taka) ke bhI aura kaI hajAra yojana ke bhI hote haiN| ve sthala meM utpanna hote haiM, kintu jala meM vicaraNa (saMcaraNa) karate haiM, sthala meM bhI vicarate haiN| ve yahA~ nahIM hote, kintu manuSyakSetra ke bAhara ke dvIpa-samudroM meM hote haiN| isI prakAra ke anya jo bhI ura:parisarpa hoM, unheM bhI mahoragajAti ke samajhane caahie| yaha huI una (pUrvokta) mahoragoM kI prruupnnaa| 84. [1] te samAsato duvihA pnnnnttaa| taM jahA--sammucchimA ya gabbhavakkaMtiyA y| [84-1] ve (cAroM prakAra ke pUrvokta ura:parisarpa sthalacara) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiMsammUchima aura grbhj| [2] tattha NaM je te samucchimA te savve npuNsgaa|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [87 . [84-2] inameM se jo sammUchima haiM, ve sabhI napuMsaka hote haiN| [3] tattha NaM je te gabbhavakkaMtiyA te NaM tivihA pnnnnttaa| taM jahA--itthI 1 purisA 2 napuMsagA 3 / [84-3] inameM se jo garbhaja haiM, ve tIna prakAra ke kahe gae haiM 1. strI, 2. puruSa aura 3. npuNsk| [4] eesi NaM evamAiyANaM pajattA'pajattANaM uraparisappANaM dasa jAikulakoDIjoNippamuhasatasahassA havaMtIti mkkhaatN| se taM urprisppaa| [84-4] isa prakAra (ahi) ityAdi ina paryAptaka aura aparyAptaka uraHparisaroM ke dasa lAkha jAti-kulakoTi-yoni-pramukha hote haiM, aisA kahA hai| yaha ura:parisaoNM kI prarUpaNA huii| 85. [1] se kiM taM bhuyaparisappA ? bhuyaparisappA aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA--NaulA gohA saraDA saraMThA sArA khArA gharoilA vissaMbharA mUsA maMgUsA payalAiyA chIravirAliyA; jahA cauppAiyA, je yAva'NNe thppgaaraa| [85-1 pra.] bhujaparisarpa kisa prakAra ke haiM ? [85-1 u.] bhujaparisarpa aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra-nakula (nevale), goha, saraTa (giragiTa), zalya, saraMTha (saraTha), sAra, khAra (khora), gRhakokilA (gharolI-chipakalI) viSambharA, (visabharA),mUSaka (cUhe), maMgusA (gilaharI), payolAtika, kSIraviDAlikA; jaise catuSpada (caupAye) sthalacara (kA kathana kiyA, vaise hI inakA samajhanA caahie)| isI prakAra ke anya jitane bhI (bhujA se calane vAle prANI hoM, unheM bhujaparisarpa samajhanA caahie)| [2] te samAsato duvihA pnnnnttaa| jahA--sammucchimA ya gabbhavavaMtiyA ya / [85-2] ve (nakula Adi pUrvokta bhujaparisarpa) saMkSepa meM do prakAra ke hote haiN| jaise kisammUrchima aura grbhj| [3] tattha NaM je te sammucchimA te savve nnpuNsgaa| [85-3] inameM se jo sammUrchima haiM, ve sabhI napuMsaka hote haiN| [4] tattha NaM je te gabbhavataMtiyA te NaM tivihA pnnnnttaa| taM jahA--itthI 1 purisA 2 napuMsagA 3 / [85-4] inameM se jo garbhaja haiM, ve tIna prakAra ke kahe gae haiN| (1) strI, (2) puruSa aura (3) npusNk| [5] etesi NaM evamAiyANaM pajjattA'pajattANaM bhuyaparisappANaM Nava jAikulakoDijoNIpamuhasatasahassA havaMtIti mkkhaayN| se ttaM bhuyprisppthlyrpcediytirikkhjonniyaa| se ttaM prisppthlyrpNceNdiytirikkhjonniyaa|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88] [ prajJApanA sUtra [85-5] isa prakAra (nakula) ityAdi ina paryAptaka aura aparyAptaka bhujaparisaoNM ke nau lAkha jAti-kulakoTi-yoni-pramukha hote haiM, aisA kahA hai| yaha huA pUrvokta bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM (kA vrnnn|)(saath hI) parisarpasthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM (kI prarUpaNA bhI pUrNa huii)| 86. se kiM taM khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA ? khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA cauvvihA pnnnnttaa| taM jahAM-cammapakkhI 1 lomapakkhI samuggapakkhI 3 viyatapakkhI 4 / . [86 pra.] ve (pUrvokta) khecara-paMcendriya-tiryaJcayonika kisa-kisa prakAra ke haiM ? [86 u.] khecara-paMcendriya-tiryaJcayonika cAra prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM (1) carmapakSI (jinakI pAMkheM camar3e kI hoM), (2) loma (roma) pakSI (jinakI pAMkheM roMedAra hoM), (3)samudgakapakSI (jinakI pAMkheM ur3ate samaya bhI samudgaka (Dibbe yA peTI) jaisI raheM ), aura (4) vitatapakSI (jinake paMkha phaile hue raheM, sikur3eM nhiiN)| 87. se kiM taM cammapakkhI ? cammapakkhI aNegavihA pnnnnttaa| taM jahA--vaggulI jaloyA aDilA bhAraMDapakkhI jIvaMjIvA samuddavAyasA kaNNattiyA pakkhibirAlI, je yAva'NNe thppgaaraa| se taM cmmpkkhii| [87 pra.] ve (pUrvokta carmapakSI khecara kisa prakAra ke haiM ? [87 u.] carmapakSI aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra-valgulI (camagIdar3a-camacer3a), jalaukA, aDilla, bhAraNDapakSI, jIvaMjIva (cakravAka-cakave),samudravAyasa (samudrI kaue), karNatrika aura pkssividdaalii| anya jo bhI isa prakAra ke pakSI hoM, (unheM carmapakSI samajhanA caahie)| yaha huI carmapakSiyoM (kI prruupnnaa)| 88. se kiM taM lomapakkhI ? lomapakkhI aNegavihA pnnttaa| taM jahA-DhaMkA kaMkA vAyasA cakkAgA haMsA kalahaMsA pAyahaMsA rAyahaMsA aDA seDI bagA balAgA pArippavA koMcA sArasA mesarA masUrA mayUrA satavacchA gaharA poMDarIyA kAgA kAmaMjugA vaMjulagA tittirA vaTTagA lAvagA kavoyA kaviMjalA pArevayA ciDagA cAsA kukkuDA sugA barahiNA madaNasalAgA koilA sehA vrellgmaadii| se taM lompkkhii| [88 pra.] ve (pUrvokta) romapakSI kisa prakAra ke haiN| [88 u.] romapakSI aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-DhaMka, kaMka, kurala, vAyasa (kaue), cakravAka (cakavA), haMsa, kalahaMsa, rAjahaMsa (lAla coMca evaM paMkha vAle haMsa), pAdahaMsa, ADa (aDa), seDI, baka (bagule), bakAkA (bakapaMkti), pAriplava, krauMca, sArasa, mesara, masUra, mayUra (mora), zatavatsa (saptahasta), gahara, pauNDarIka, kAka, kAmaMjuka (kAmejuka), vaMjulaka, tittira (tItara), vartaka
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [89 (bataka), lAvaka, kapota, kapiMjala, pArAvata (kabUtara), ciTaka, cAsa, kukkuTa (murge), zuka (suggetote), bI (mora vizeSa), madanazalAkA (mainA), kokila (koyala),seha aura varillaka aadi| yaha hai (ukta) romapakSiyoM (kA vrnnn)| 89. se kiM taM samuggapakkhI ? samuggapakkhI egAgArA pnnnnttaa| te NaM Natthi ihaM, bAhiraesu dIva-samuddaesu bhvNti| se taM smuggpkkhii| [89 pra.] ve (pUrvokta) samudgapakSI kauna-se haiM ? [89 u.] samudgapakSI eka hI AkAra-prakAra ke kahe gae haiN| ve yahAM (manuSyakSetra meM) nahIM hote| ve (manuSyakSetra se)bAhara ke dvIpa-samudrI meM hote haiN| yaha samudgapakSiyoM kI prarUpaNA huii| 90. se kiM taM vitatapakkhI ? vitatapakkhI egAgArA pnnnnttaa| te NaM natthi ihaM, bAhiraesu dIva-samuddaesa bhvNti| se taM vittpkkhii| [90pra.] ve (pUrvokta) vitatapakSI kaise haiM ? [90-u.] vitatapakSI eka hI AkAra-prakAra ke hote haiN| ve yahA~ (manuSyakSetra meM) nahIM hote, (manuSyakSetra se)bAhara ke dvIpa-samudroM meM hote haiN| yaha vitatapakSiyoM kI prarUpaNA huii| 91. [1] te samAsato duvihA pnnnnttaa| taM jahA--samucchimA ya gabbhavavaMtiyA ya / __ [91-1] ye (pUrvokta cAroM prakAra ke khecarapaMcendriya-tiryaJca) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra sammUchima aura grbhj| " [2] tattha NaM je te sammucchimA te savve npuNsgaa| [91-2] inameM se jo sammUcchima haiM, ve sabhI napuMsaka hote haiN| [3] tattha NaM je te gabbhavatiyA te NaM tivihA pnnnnttaa| taM jahA--itthI 1 purisA 2 napuMsagA [91-3] inameM se jo garbhaja haiM, ve tIna prakAra ke kahe gae haiN| jaise ki--(1) strI, (2) puruSa aura (3) npuNsk| [4] eesi NaM evamAiyANaM khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pajjattA'pajjattANaM bArasa jAtIkulakoDIjoNippamuhasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| sattaTTha jAtikulakoDilakkha nava addhaterasAiM c| dasa dasa ya hoMti NavagA taha bArasa ceva boddhvvaa|| 111 // se ttaM khhyrpNceNdiytirikkhjonniyaa| settaM pNceNdiytirikkhjonniyaa| settaM tirikkhjonniyaa|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90] [ prajJApanA sUtra [91-4] isa prakAra carmapakSI ityAdi ina paryAptaka aura aparyAptaka khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM ke bAraha lAkha jAti-kulakoTi-yonipramukha hote haiM, aisA kahA hai| [saMgrahaNI gAthArtha--] (dvIndriyajIvoM kI) sAta lAkha jAtikulakoTi, (trIndriyoM kI) ATha lAkha, (caturindriyoM kI) nau lAkha, (jalacara tiryaJcapaMcendriyoM kI) sAr3he bAraha lAkha, (catuSpada-sthalacara paMcendriyoM kI) dasa lAkha, (ura:parisarpa-sthalacara paMcendriyoM kI) dasa lAkha, (bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriyoM kI) nau lAkha tathA (khecara-paMcendriyoM kI) bAraha lAkha, (yoM dvIndriya se lekara khecara paMcendriya taka kI kramazaH) samajhanI cAhie // 111 // yaha khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM kI prarUpaNA huii| isa samApti ke sAtha hI paMcendriya-tiryaJcayonika jIvoM kI prarUpaNA bhI samApta huI aura isake sAtha hI samasta tiryaJcapaMcendriyoM kI prarUpaNA bhI pUrNa huii| vivecana-paMcendriya-tiryaJcayonika jIvoM kI prajJApanA--prastuta ikatIsa sUtroM (sU. 61 se 91 taka) meM zAstrakAra ne paMcendriya tiryaJcoM ke jalacara Adi tInoM prakAroM ke bheda-prabhedoM tathA unakI vibhinna jAtiyoM evaM jAtikulakoTiyoM kI saMkhyA kA vizada nirUpaNa kiyA hai| garbhaja aura sammUrchima kI vyAkhyA--jo jIva garbha meM utpanna hote haiM, ve mAtA-pitA ke saMyoga se utpanna hone vAle garbhavyutkrAntika yA garbhaja kahalAte haiN| jo jIva mAtA-pitA ke saMyoga ke binA hI, garbha yA upapAta ke binA, idhara-udhara ke anukUla pudgaloM ke ikaTThe ho jAne se utpanna hote haiM, ve sammUcchima kahalAte haiN| sammUchima saba napuMsaka hI hote haiM; kintu garbhajoM meM strI, puruSa aura napuMsaka,ye tInoM prakAra hote haiN| tiryaJcayonika zabda kA nirvacana--jo 'tir' arthAt kuTila-Ter3he-mer3he yA vakra, 'aJcana' arthAt gamana karate haiM, unheM tiryaJca kahate haiN| unakI yoni arthAt-utpattisthAna ko 'tiryagyoni' kahate haiN| tiryagyoni meM janmane--utpanna hone vAle tairyagyonika haiN| ___'uraHparisarpa' aura 'bhujaparisarpa kA artha--jo apanI chAtI (ura) se reMga (parisarpaNa) karake calate haiM, ve sarpa Adi sthalacara tiryaJcapaMcendriya 'uraHparisarpa' kahalAte haiM aura jo apanI bhujAoM ke sahAre calate haiM, aise nevale, goha Adi sthalacara tiryaJcapaMcendriya prANI 'bhujaparisarpa' kahalAte haiN| ___'AsAlikA' (uraHparisarpa) kI vyAkhyA- 'AsAliyA' zabda ke saMskRta meM do rUpAntara hote haiM-AsAlikA aura aasaaligaa| AsAlikA yA AsAligA kise kahate haiM, ve kisa-kisa prakAra ke hote haiM aura kahA~ utpanna hote haiM? ityAdi praznoM ke uttara meM prajJApanA sUtrakAra zrI zyAmArya vAcaka ne anya grantha meM bhagavAn dvArA gautama ke prati prarUpita kathana ko yahA~ uddhRta kiyA hai| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 44 2. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 43 3. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 46
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [91 ___ 'AsAliyA kahiM saMmucchai ?' isa vAkya meM prayukta 'saMmucchai' kriyApada se spaSTa sUcita hotA hai ki 'AsAlikA' yA 'AsAlika' garbhaja nahIM, kintu sammUrchima haiN| ___ AsAlikA kI utpatti manuSyakSetra ke andara aDhAI dvIpoM meM hotI hai; vastutaH manuSyakSetra, aDhAI dvIpa kI hI kahate haiM, kintu yahA~ jo aDhAI dvIpa meM inakI utpatti batAI hai, vaha yaha sUcita karane ke lie hai ki AsAlikA kI utpatti aDhAI dvIpoM meM hI hotI hai, lavaNasamudra meM yA kAlodadhi samudra meM nhiiN| kisI prakAra ke vyAghAta ke abhAva meM vaha 15 karmabhUmiyoM meM utpanna hotA hai, isakA rahasya yaha hai ki agara 5 bharata evaM 5 airavata kSetroM meM vyAghAtahetuka suSama-suSama Adi rUpa yA duHSama-duHSama AdirUpa kAla vyAghAtakAraka na hoM, to 15 karmabhUmiyoM meM AsAlikA kI utpatti hotI hai| yadi 5 bharata aura 5 airavata kSetra meM pUrvokta rUpa ko koI vyAghAta ho to phira vahA~ vaha utpanna nahIM hotaa| aisI (vyAghAtakAraka) sthiti meM vaha pAMca mahAvidehakSetroM meM utpanna hotA hai| isase yaha bhI dhvanita ho jAtA hai ki tIsa akarmabhUmiyoM meM AsAlikA kI utpatti nahIM hotI tathA 15 karmabhUmiyoM evaM mahAvidehoM meM bhI isakI sarvatra utpatti nahIM hotI, kintu cakravartI, baladeva Adi ke skandhAvAroM (sainika chAvaniyoM) meM vaha utpanna hotA hai| inake atirikta grAma-niveza se lekara rAjadhAnI-niveza taka meM se kisI meM bhI isakI utpatti hotI hai; aura vaha bhI jaba cakravartI Adi ke skandhAvAroM yA grAmAdi-nivezoM kA vinAza hone vAlA ho| skandhAvAroM yA nivezoM ke vinAzakAla meM unake nIce kI bhUmi ko phAr3akara usameM se yaha AsAlikA nikalatI hai| yahI AsAlikA kI utpatti kI prarUpaNA hai| AsAlikA kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtarve bhAga kI, utkRSTa bAraha yojana kI hotI hai| usakA vistAra aura moTAI avagAhanA ke anurUpa hotI hai| AsAlikA asaMjJI, mithyAdRSTi aura ajJAnI hotA hai| isakI Ayu sirpha antarmuhUrta bhara kI hotI hai| mahoragoM kA svarUpa aura sthAna--mahoraga eka aMgula kI avagAhanA se lekara eka hajAra yojana taka kI avagAhanA vAle hote haiN| ye sthala meM utpanna hokara bhI jala meM bhI saMcAra karate haiM, sthala meM bhI; kyoMki inakA svabhAva hI aisA hai| mahoraga isa manuSyakSetra meM nahIM hote, kintu isase bAhara ke dvIpoM aura samudroM meM, tathA samudroM meM bhI parvata, devanagarI Adi sthaloM meM utpanna hote haiN| atyanta sthUla hone ke kAraNa ye jala meM utpanna nahIM hote| isI kAraNa ye manuSyakSetra meM nahIM dikhAI dete| mUlapATha meM ukta lakSaNa vAle dasa aMgula Adi kI avagAhanA vAle jo uraHparisarpa hoM, unheM mahoraga samajhanA caahie| _ 'darvIkara' aura 'mukulI' zabdoM kA artha-darvI kahate haiM--kuDachI yA cATu ko, usakI taraha darvI yA phaNA karane vAlA darvIkara hai| mukulI arthAt-phana uThAne kI zakti se vikala, jo binA phana kA ho| 2. vahI malaya vRtti, patrAMka 48 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 47-48 3. vahI malaya. vRtti patrAMka 47
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92] [prajJApanA sUtra grAma Adi ke vizeSa artha-grAma-bAr3a se ghirI huI bstii| nagara-jahA~ aThAraha prakAra ke kara na lagate hoN| nigama-bahuta se vaNikjanoM ke nivAsa vAlI bstii| kheTa-kher3A, dhUla ke parakoTe se ghirI huI bstii| karbaTa-choTe se prAkAra se veSTita bstii| maDamba--jisake AsapAsa DhAI kosa taka dUsarI bastI na ho| droNamukha--jisameM prAyaH jalamArga se hI AvAgamana ho yA bandaragAha / paTTaNajahA~ ghor3A, gAr3I yA naukA se pahuMcA jAe athavA vyApAra kI maMDI, vyApArika kendr| Akara--svarNAdi kI khaan| Azrama-tApasajanoM kA nivaassthl| saMbAdha--dhAnyasurakSA ke lie kRSakoM dvArA nirmita durgama, bhUmigata sthAna yA yAtrikoM ke par3Ava kA sthaan| rAjadhAnI-rAjya kA zAsaka jahA~ rahatA ho| samagra manuSya jIvoM kI prajJApanA 92. se kiM taM maNussA ? maNussA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--sammucchimamaNussA ya gabbhavakvaMtiyamaNussA y| [92 pra.] manuSya kisa (kitane) prakAra ke hote haiM ? [92 u.] manuSya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra sammUchima manuSya aura garbhaja manuSya / 93. se kiM taM sammacchimamaNussA ? kahi NaM bhaMte! sammucchimamaNussA sammucchaMti ? goyamA! aMtomaNussakhette paNutAlIsAe joyaNasayasahassesu aDDAijesu dIva-samuddesu pannarasasu kambhabhUmIsu tIsAe akambhabhUmIsu chappaNNAe aMtaradIvaesu gabbhavakkaMtiyamaNussANaM ceva uccAresu vA 1 pAsavaNesu vA 2 khelesu vA 3 siMghANesu vA 4 vaMtesu vA 5pittesU vA 6 pUesu vA 7 soNiesu vA 8 sukkesu vA 9 sukkapoggalaparisADesu vA 10 vigatajIvakalevaresu vA 11 thI-purisasaMjoesu vA 12 [goyaNiddhamaNemu vA 13 ] NagaraNiddhamaNesu vA 14 savvesu ceva asuiesu ThANesu, ettha NaM sammucchima-maNussA smmucchti| aMgulassa asaMkhejaibhAgamettIe ogAhaNAe asaNNI micchaTThiI savvAhiM pajjattIhiM apajjattagA aMtomuttAuyA ceva kAlaM kreNti| se taM smmucchimmnnussaa| [93 pra.] sammUchima manuSya kaise hote haiM ? bhagavan ! sammUchima manuSya kahA~ utpanna hote haiM? [93 u.] gautama! manuSyakSetra ke andara, paiMtAlIsa lAkha yojana vistRta dvIpa-samudroM meM, pandraha karmabhUmiyoM meM, tIsa akarmabhUmiyoM meM evaM chappana antarvIpoM meM garbhaja manuSyoM ke--(1) uccAroM (viSThAoM-- maloM) meM (2) pezAboM (mUtroM) meM, (3) kaphoM meM, (4) siMghANa--nAka ke mailoM (lITa) meM,(5) vamanoM meM, (6) pittoM meM, (7) mavAdoM meM, (8) raktoM meM, (9) zukroM--vIryoM meM, (10) pahale sUkhe hue zukra ke pudgaloM ko gIlA karane meM, (11) mare hue jIvoM ke kalevaroM (lAzoM) meM, (12)strI-puruSa ke saMyogoM meM yA (13) grAma kI gaTaroM yA moriyoM meM athavA (14) nagara kI gaTaroM-moriyoM meM, athavA sabhI azuci (apavitra-gaMde) sthAnoM meM ina sabhI sthAnoM meM sammUchima manuSya (mAtA-pitA ke saMyoga 1. vahI malaya, vRtti, patrAMka 47-48 2. "gAmANiddhamaNesu vA 12" pATha malayagiri nandI TIkA ke uddharaNa meM hai|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [93 ke binA svataH) utpanna hote haiN| ina sammUchima manuSyoM kI avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kI hotI hai| ye asaMjJI mithyAdRSTi evaM sabhI paryAptiyoM se aparyApta hote haiN| ye antarmuhUrta kI Ayu bhoga kara mara jAte haiN| yaha sammUchima manuSyoM kI prarUpaNA huii| 94. se kiM taM gabbhavataMtiyamaNussA ? gabbhavakkaMtiyamaNussA tivihA pnnnnttaa| taM jahA-kammabhUmagA 1 akammabhUmagA 2 aMtaradIvagA 3 / [94 pra.] garbhaja manuSya kisa prakAra ke hote haiM? [94 u.] garbhaja manuSya tIna prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra--1. karmabhUmika, 2. akarmabhUmika aura 3. antrdviipk| 95. se kiM taM aMtaradIvagA ? aMtaradIvayA aTThAvIsativihA pnnnnttaa| taM jahA--egoruyA 1 AbhAsiyA 2 vesANiyA 3 NaMgoliyA 4 hayakaNNA 5 gayakaNNA 6 gokaNNA 7 sakkulikaNNA 8 AyaMsamuhA 9 meMDhamuhA 10 ayomuhA 11 gomuhA 12 AsamuhA 13 hatthimuhA 14 sIhamuhA 15 vagghamuhA 16 AsakaNNA 17 sIhakaNNA 18 akaNNA 19 kaNNapAuraNNA 20 ukkAmuhA 21 mehamuhA 22 vijjumuhA 23 vijudaMtA 24 ghaNadaMtA 25 laTTha daMtA 26 gUDha daMtA 27 suddhadaMtA 28 / se taM aNtrdiivgaa| [95 pra.] antaradvIpaka kisa prakAra ke hote haiM ? [95 u.] antaradvIpaka aTTAIsa prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra--(1) ekoruka, (2) AbhAsika, (3) vaiSANika, (4) nAMgolika, (5) hayakarNa, (6) gajakarNa, (7) gokarNa, (8) zaSkulikarNa, (9) Adarzamukha, (10) meNDhamukha, (11) ayomukha, (12) gomukha, (13) azvamukha, (14) hastimukha, (15) siMhamukha, (16) vyAghramukha, (17) azvakarNa, (18) siMha karNa (harikarNa),(19) akarNa, (20) karNaprAvaraNa, (21) ulkAmukha, (22) meghamukha, (23) vidyunmukha, (24) vidyuddanta, (25) ghanadanta, (26) laSTadanta, (27) gUDhadanta aura (28) zuddhadanta / yaha aMtaradvIpakoM kI prarUpaNA huii| 96. se kiM taM akammabhUmagA? akammabhUmagA tIsativihA pnnttaa| taM jahA-paMcahiM hemavaehiM paMcahi hiraNNavaehiM paMcahiM harivAsehiM paMcahiM rammagavAsehiM paMcahiM devakurUhiM paMcahiM uttrkuruuhiN| se taM akmmbhuumgaa| [96 pra.] akarmabhUmaka manuSya kauna-se haiM ? . [96 u.] akarmabhUmaka manuSya tIsa prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra--pAMca haimavata kSetroM meM, pAMca hairaNyavata kSetroM meM, pAMca harivarSa kSetroM meM, pAMca ramyakavarSa kSetroM meM, pAMca devakurukSetroM meM aura pAMca
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94] uttarakurukSetroM meN| isa prakAra yaha akarmabhUmaka manuSya kI prarUpaNA huI / 97. [1] se kiM taM kammabhUmayA ? kammabhUmayA paNNarasavihA paNNattA / taM jahA - paMcahiM bharahehiM paMcahiM eravatehiM paMcahiM mahAvidehehiM / [ prajJApanA sUtra [ 97 - 1 pra.] karmabhUmaka manuSya kisa prakAra ke haiM ? [97-1 u.] karmabhUmaka manuSya pandraha prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM- pAMca bharata kSetroM meM, pAMca airavata kSetroM meM aura pAMca mahAvidehakSetroM meM / [2] te samAsato duvihA paNNattA taM jahA - AriyA ya milakkhU ya / [97-2] ve (pandraha prakAra ke karmabhUmaka manuSya) saMkSepa meM do prakAra ke haiM--Arya aura mleccha / 98. se kiM taM milakkhU ? milakkhU' aNegavihA paNNattA / taM jahA -- saga - javaNa - cilAya - sabara - babbara- kAya - muruM - DoDDa-bhaDaga- NiNNaga-pakkaNiya - kulakkha-goMDa - siMhala - pArasa-gAMdhoDaMba - damila - cillala-puliMdahArosa - DoMba - vokkANa -gaMdhAhAraga- bahaliya- ajjala - roma - pAsa - pausA - malayA ya cuMcayA ya mUyalikoMkaNaga- meya- palhava - mAlava- gaggara- AbhAsiya-Nakka cINA lhasiya-khasa-khAsiya- NeDUramaMDhaDoMbilaga-lausa-bausa - kekkayA aravAgA hUNa-rosaga - maruga-ruya - vilAyavisayavAsI ya evasAdI / settaM milakkhU / - [98 pra.] mleccha manuSya kisa-kisa prakAra ke haiM ? [98 u.] mleccha manuSya aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -- zaka, yavana, kirAta, zabara, barbara, kAya, maruNDa, uDDa, bhaNDaka, (bhaDaka), ninnaka ( niNNaka), pakkaNika, kulAkSa, goMDa, siMhala, pArasya (pArasaka) Andhra ( krauMca), uDamba (ambaDaka), tamila ( damila - dravir3a ), cillala (cillasa yA cillaka) pulinda, hArosa, DoMba (Doma), pokkANa (vokkANa ), gandhAhAraka (kandhAraka), bahaliMka (bAlhIka), ajjala (ajjhala), roma, pAsa (mAsa), praduSa (prakuSa), malaya ( malayAlI ) aura caMcUka (bandhuka) 1. pravacanasAroddhAra kI tIna gAthAoM meM mleccha ke badale anAryoM ke nAma isa prakAra ginAe haiM- "saga-javaNa - sabarababbara-kAya-muruMDoDDagoNa-pakkaNayA / arabAga hoNa - romaya- pArasa khasakhAsiyA ceva / 1583 // duMbilaya-lausaboksa-bhillaM'dha-puliMda-kuMca- bhamararuyA / kovAya- cINa- caMcuya- mAlava-damilA kulagghA ya // 1584 // kekyakirAya - hayamuha - kharamuha-gaya-turaya- miMDhayamuhA ya / hayakannA gayakannA anne vi aNAriyA bahave / / 1585 / / '' ''zakAH yavanAH zabarAH barbarA kAyAH muruNDAH uDDA: gauDDAH pakkaNagAH arabAgAH hUNAH romakAH pArasAH khasAH khAsikAH dumbalakA: lakuzA: bokzA: bhillAH andhrAH pulindrAH kuJcAH bhramararucAH korpakAH cInAH caJcukAH mAlavAH draviDAH kulArghAH kekayAH kirAtAH hayamukhAH kharamukhAH gajamukhAH turaGgamukhAH miNDhakamukhAH hayakarNAH gajakarNAzcetyete deSAM anAryAH / " iti vRtiH / patraM 445-2 //
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] [ 95 tathA mUlI ( cUlika), koMkaNaka, meda (meva), palhava, mAlava, gaggara, (maggara), AbhASika, Nakka (kaNavIra), cInA lhAsika (lAsA ke ), khasa, khAsika ( khAsa jAtIya), neDUra (nedUra), maMDha (mIDha), Dombilaka, laosa, bakuza, kaikaya, arabAka ( akkhAga), hUNa, rosaka ( rUsavAsI yA romaka), maruka, ruta (bhramararuta) aura vilAta (cilAta) dezavAsI ityAdi / yaha mlecchoM kA ( varNana huaa)| 99. se kiM taM AriyA ? AriyA duvihA paNNatA / taM jahA -- iDDipattAriyA ya aNiDDipattAriyA ya / [99 pra.] Arya kauna-se haiM ? [99 u.] Arya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -- RdviprApta Arya aura Rddhi- aprApta Arya / 100. se kiM taM iDDipattAriyA ? iDhipattAriyA chavvihA paNNattA / taM jahA -- arahaMtA 1 cakkavaTTI 2 baladevA 3 vAsudevA 4 cAraNA 5 vijjAharA 6 / se ttaM iDDipattAriyA / [100 pra.] RddhiprApta Arya kauna-kauna-se haiM ? [100 u. ] RddhiprApta Arya chaha prakAra ke haiM / ve isa prakAra haiM- 1. arhanta ( tIrthaMkara), 2. cakravartI, 3. baladeva, 4. vAsudeva, 5. cAraNa aura 6. vidyAdhara / yaha huI RddhiprApta AryoM kI prarUpaNA / 101. se kiM taM aNiDDhipattAriyA ? aNiDDapattAriyA NavavihA paNNattA / taM jahA - khettAriyA 1 jAtiAriyA 2 kulAriyA 3 kammAriyA 4 sippAriyA 5 bhAsAriyA 6 NANAriyA 7 daMsaNAriyA 8 carittAriyA 9 / [101 pra.] Rddhi - aprApta Arya kisa prakAra ke haiM ? [101 u.] Rddhi- aprApta Arya nau prakAra ke kahe kae haiN| ve isa prakAra haiM - (1) kSetrArya, (2) jAtyArya, (3) kulArya, (4) karmArya, (5) zilpArya, (6) bhASArya, (7) jJAnArya, (8) darzanArya aura (9) cAritrArya / 102. se kiM taM khettAriyA ? khettAriyA addhachavvIsativihA paNNattA / taM jahA-- rAyagaha magaha 1, caMpA aMgA 2, taha tAmalitti' vaMgA ya 3 / kaMcanapuraM kaliMgA 4, vANArasi ceva kAsI ya5 // 112 // sAeya kosalA 6, gayapuraM ca kuru 7, soriyaM kusaTTA ya 8 / kaMpillaM paMcAlA 9, ahichattA jaMgalA ceva 10 // 113 // 1. 'tAmalittI' zabda ke saMskRta meM do rUpAntara hote haiM-- tAmaliptI aura tAmraliptI / prajJApanA malaya, vRtti, tathA pravacanasAroddhAra meM prathama rUpAntara mAnA gayA hai, jaba ki bhagavatI Adi kI TIkAoM meM 'tAmraliptI' zabda ko hI pracalita mAnA hai| jo ho, vartamAna meM yaha 'tAmalUka' nAma se pazcima baMgAla meM prasiddha hai / - saM.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 ] bAravatI ya suraTTA 11, mihila videhA ya 12, vaccha' kosaMbI 13 / saMDillA 14, bhaddilapurameva dipuraM malayA ya 15 // 114 // vairADa maccha' 16, varaNA acchA 17, taha mattiyAvai dasaNNA 18 / suttImAI ya jedI 19, vIibhayaM siMdhusovIrA 20 // 115 // mahurA ya sUraseNA 21, pAvA bhaMgI ya 22, mAsa purivaTTA 23 / sAvatthaya kuNAlA 24, koDIvarisaM ca // seyaviyA vi ya NayarI keyaiaddhaM ca25 etthupatti jiNANaM cakkINaM settaM khettAriyA / lADhA ya 25 // 116 // AriyaM bhaNitaM / rAma- kaNhANaM // 117 // [ prajJApanA sUtra [ 102 pra.] kSetrArya kisa-kisa prakAra ke haiM ? [102 u.] kSetrArtha sAr3he paccIsa prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM [gAthAoM kA artha]- (1) magadha (deza meM) rAjagRha (nagara), (2) aMga (deza meM) campA (nagarI), tathA (3) baMga (deza meM) tAmraliptI ( tAmalUka nagarI), (4) kaliMga (deza meM) kAJcanapura aura (5) kAzI (deza meM), vArANasI (nagarI), // 112 // (6) kauzala ( deza meM) sAketa (nagara), (7) kuru (deza meM) gajapura (hastinApura), (8) kuzArtta (kuzAvartta deza meM) sauriyapura (saurIpura), (9) paMcAla (deza meM), kAmpilya, (10) jAMgala (deza meM) ahicchatrA (nagarI), // 113 // (11) saurASTra meM dvArAvatI (dvArikA), (12) videha ( janapada meM ), mithilA (nagarI), (13) vatsa (deza meM) kauzAmbI (nagarI), (14) zANDilya (deza meM), nandipura, (15) malaya (deza meM), bhaddilapura // 114 // (16) matsya (deza meM), vairATa nagara, (17) varaNa (deza meM), accha (purI), tathA (18) dazArNa (deza meM), mRttikAvatI (nagarI), (19) cedi (deza meM) zuktimatI (zauktikAvatI), (20) sindhu - sauvIra deza meM vItabhaya nagara // 115 // (21) zUrasena ( deza meM) mathurA (nagarI), (22) bhaMga (nAmaka janapada meM ) pAvApurI ( apApA nagarI), 1. pravacanasoddhAra kI gAthA 1589 se 1592 taka kI vRtti 13 veM AryakSetra se pAThakrama tathA isI ke samAna vRtti milatI hai-- 'vatsadezaH kauzAmbI nagarI 13 nandipuraM nagaraM zANDilyo zANDilyA vA dezaH 14 bhaddilapuraM nagaraM malayAdezaH 15 vairATo dezaH vatsA rAjadhAnI, anye tu 'vatsAdezo vairATaM paraM nagaram' ityAhuH 16 varuNA nagaraM acchAdeza:; anye tu 'varuNeSu acchApurI' ityAhuH 17 tathA mRttikAvatI nagarI dazArNo dezaH 18 zuktimatI nagarI cedayo dezaH 19 vItabhayaM nagaraM sindhusauvIrA janapadaH 20 mathurA nagarI sUrasenAkhyo dezaH 21 pApA nagarI bhaGgayo deza : 22 mAsapurI nagarI varto dezaH 23 tathA zrAvastI nagarI kuNAlA dezaH 24 / ' - patrAMka 446 / 2 2. vairAT nagara (vartamAna meM vairATha ) alavara ke pAsa hai, jahA~ prAcInakAla meM pANDavoM kA ajJAtavAsa rahA hai / yaha vatsadeza hokara matsyadeza meM hai| kyoMki vaccha kosAMbI pATha pahale A cukA hai| ataH mUlapATha meM yaha 'vaccha' na hokara maccha zabda honA caahie| anyathA 'vaharADa vaccha' pATha hone se vatsadeza nAma ke do deza hone kA bhrama ho jAegA / - saM. / -- dekhiye, jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhA-2, pR. 91 /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [97 (23) purivarta (parAvartta) (nAmaka janapada meM) mAsA purI (mASAnagarI), (24) kuNAla (deza meM), zrAvastI (sehaTamehaTa), (25) lADha (deza meM) koTivarSa (nagara) // 116 // aura (25%2) kekayArddha (janapada meM) zvetAmbikA (nagarI), (ye saba25 // deza) Arya (kSetra) kahe gae haiN| ina (kSetroM meM tIrthaMkaroM, cakravartiyoM, rAma aura kRSNa (baladevoM aura vAsudevoM) kA janma (utpatti) hotA hai|| 117 // yaha huA ukta kSetrAryoM kA vrnnn| 103. se kiM taM jAtiAriyA ? jAtiAriyA chavvihA pnnnnttaa| taM jahA * aMbaTThA 1ya kaliMdA 2 videhA 3 vedagA 4 i y| hariyA 5 cuMcuNA 6 ceva, cha eyA ibbhajAtio // 118 // se taM jaatiaariyaa| [103 pra.] jAtyArya kisa prakAra ke haiM ? [103 u.] jAtyArya chaha prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM [gAthArtha]-(1) ambaSTha, (2) kalinda, (3) vaideha, (4) vedaga (vedaMga) Adi aura (5) harita evaM (6) cuMcuNa; ye chaha ibhya (arcanIya-mAnanIya) jAtiyAM haiM // 118 // yaha huA ukta jAtyAryoM kA niruupnn| 104. se kiM kulAriyA ? kulAriyA chavvihA pnnttaa| taM jahA--uggA 1 bhogA 2 rAiNNA 3 ikkhAgA 4 NAtA 5 koravvA 6 / se ttaM kulaariyaa| [104 pra.] kulArya kauna-kauna se haiM ? [104 u.] kulArya' chaha prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM - (1) ugra (2) bhoga, (3) rAjanya, (4) ikSvAku, (5) jJAta aura (6) kaurvy| yaha huA kulAryoM kA niruupnn| 105. se kiM taM kammAriyA ? 1. paatthaantr-ajjjaatito| 2. jAtyArya-umAsvAtikRta tattvArthabhASya meM ikSvAku videha, hari, ambaSTha, jJAta, kuru, bubunAla, (?) ugra, bhoga, rAjanya Adi kI gaNanA jAtyArya meM kI gaI hai| 3. ambaSTha brAhmaNa puruSa aura vaizyastrI se utpanna santAna, dekhiye--manusmRti tathA AcArAMganiyukti (20-27) 4. vaideha- vaizya puruSa aura brAhmaNastrI se utpnn| dekhiye--manusmRti tathA AcArAMganiyukti (20-27) 5. kulArya-tattvArthabhASya meM kulakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi kI gaNanA kulArya meM kI gaI hai| -tattvArthAbhASya, a. 3/ sU. 15 6. ugra-kSatriya puruSa aura zUdrastrI se utpanna sntaan| dekhiye manusmRti aura aacaaraaNgniyukti|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra kammAriyA aNegavihA paNNattA / taM jahA--dossiyA sottiyA kappAsiyA suttaveyAliyA bhaMDaveyAliyA kolAliyA NaradAvaNiyA, ye yAva'NNe tahappagArA / se ttaM kammAriyA / [105 pra.] karmArya kauna-kauna se haiM ? 98] [105 u.] karmArya aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -- doSika ( dUSyaka), sautrika, kArpAsika, sUtravaitAlika, bhANDavaitAlika, kaulAlika aura nrvaahnik| isI prakAra ke anya jitane bhI ( Aryakarma vAle hoM, unheM karmArya samajhanA caahie)| yaha huI ukta karmAya (kI prarUpaNA ) / 106. se kiM taM sippAriyA ? sippAriyA aNegavihA paNNattA / taM jahA - tuNNAgA taMtuvAyA paTTAgArA deyaDA varaNA' chaviyA kaTThapAuyArA muMjapAuyArA chattArA vajjhArA potthArA leppArA cittArA saMkhArA daMtArA bhaMDArA jijjhagArA' sellagArA koDigArA, je yAva'NNe tahappagArA / se ttaM sippAriyA / [106 pra.] zilpArya kauna-kauna se haiM ? [106 u.] zilpArya bhI aneka prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -- tunnAka - ( raphphUgara ) darjI, tantuvAya--julAhe, paTTakAra (paTavA ), dRtikAra ( camar3e kI mazaka banAne vAle), varaNa (yA varuNapicchika-piMchI banAne vAle), charvika (caTAI Adi banAne vAle), kASThapAdukAkAra (lakar3I kI khar3AU~ banAne vAle) muMjapAdukAkAra (muMja kI khar3AU~ banAne vAle), chatrakAra ( chAte banAne vAle), vajjhAravAhyakAra (vAhana banAne vAle), (athavA bahakAra -- morapicchI banAne vAle), pucchakAra yA pustakAra (pUMcha ke bAloM se jhADU Adi banAne vAle), yA pustakakAra - jildasAja athavA miTTI ke putale banAne vAle, lepyakAra ( lipAI putAI karane vAle, athavA miTTI ke khilaune Adi banAne vAle), citrakAra, zaMkhakAra, dantakAra (dAMta banAne vAle, yA dAMtI ), bhANDakAra ( vividha bartana banAne vAle), jijjhakAra (jihvAkAra=nakalI jIbha banAne vAle), sellakAra (zailyakAra -- zilA tathA pASANa Adi ghar3akara vastu banAne vAle athavA sailakAra -- bhAlA banAne vAle) aura koDikAra ( koDiyoM kI mAlA Adi banAne vAle), isI prakAra ke anya jitane bhI Arya zilpakAra haiM, una sabako zilpArya samajhanA caahie| yaha huI una zilpAryoM kI prarUpaNA / 107. se kiM taM bhAsAriyA ? bhAsAriyA je NaM addhamAgahAe bhAsAe bhAsaMti, jattha viya NaM baMbhI livI pavattaI / baMbhIe NaM livIe aTThArasavihe lekkhavihANe paNNatte / taM jahA - baMbhI 1 javaNANiyA 2 dosApuriyA 3 kharoTThI4 pukkharasAriyA5 bhogavaIyA 6 paharAIyAo ya 7 aMtakkhariyA 8 akkharapuTThiyA 9 veNaiyA 10 NihaiyA 11 aMkalivI 12 gaNitalivI 13 gaMdhavvalivI 14 AyaMsalivI 15 mAhesarI 16 dAmilI + 17 poliMdI 18 / se ttaM bhAsAriyA / pAThAntara -- 1. varuNA, varuTTA / 2. jibbhagArA, jibbhaaraa| 3. sellArA (zilAvaTa) / 4. dAsApuriyA / 5 domilI, domilivI /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [99 [107 pra.] bhASArya kauna-kauna se haiM ? [107 u.] bhASArya ve haiM, jo ardhamAgadhI bhASA meM bolate haiM, aura jahA~ bhI brAhmI lipi pracalita hai (arthAt--jinameM brAhmI lipi kA prayoga kiyA jAtA hai)| brAhmI lipi meM aThAraha prakAra kA lekhavidhAna (lekhana-prakAra) batAyA gayA hai| jaise ki--1. brAhmI, 2. yavanAnI, 3. doSApurikA, 4. kharauSTrI, 5. puSkarazArikA, 6. bhogavatikA, 7. praharAdikA, 8. antAkSarikA, 9. akSarapuSTikA, 10. vainayikA, 11. nihnavikA, 12. aMkalipi, 13. gaNitalipi, 14. gandharvalipi, 15. Adarzalipi, 16. mAhezvarI, 17. tAmilI--drAvir3I, 18. paulindii| yaha huA ukta bhASArya kA vrnnn| 108. se kiM taM NANAriyA ? NANAriyA paMcavihA pnnnnttaa| taM jahA--AbhiNibohiyaNANAriyA 1 suyaNANAriyA 2 ohiNANAriyA 3 maNapajjavaNANAriyA 4 kevalaNANAriyA 5 / se taM nnaannaariyaa| [108 pra.] jJAnArya kauna-kauna se haiM ? __ [108 u.] jJAnArya pAMca prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -1. AbhinibodhikajJAnArya, 2. zrutajJAnArya, 3. avidhajJAnArya, 4. manaH paryavajJAnArya aura 5. kevalajJAnArya / yaha hai ukta jJAnAryoM kI prruupnnaa| 109. se kiM taM daMsaNAriyA ? . dasaNAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--sarAgadaMsaNAriyA ya vIyarAgadasaNAriyA y| [109 pra.] ve darzanArya kauna-kauna se haiM ? [109 u.] darzanArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -sarAgadarzanArya aura viitraagdrshnaary| 110. se kiM taM sarAgadaMsaNAriyA ? sarAgadaMsaNAriyA dasavihA pnnnnttaa| taM jahA nissagguvaesaruI-1 2-ANArui 3-sutta 4-bIyarui 5-mev| ahigama-6 vitthAraruI-7 ki riyA-8 saMkheva-9 dhammaruI-10 // 119 // bhUattheNAdhigayA jIvA'jIvaM ca puNNa-pAvaM c| sahasammuiyA''sava-saMvare ya roei u nnisggo|| 120 // jo jiNadiveM bhAve cauvvihe sadahAi symev| emeva Na'NNaha tti ya Nissaggarui ti NAyavvo 1 // 121 // ete ceva u bhAve uvadiThe jo pareNa sddhi|| chaumattheNa jiNeNa va uvaesarui tti nAyavvo 2 // 122 // jo he umayANaMto ANAe royae pavayaNaM tu| emeva Na'NNaha tti ya eso ANAruI nAma 3 // 123 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100] [prajJApanA sUtra jo sUttamahijnaMto sueNa ogAhaI u sammattaM / aMgeNa bAhireNa va so suttarui tti NAyavvo 4 // 124 // egapae'NegAI padAiM jo pasaraI u sammattaM / udae vva tellabiMdU so bIyarui tti NAyavyo 5 // 125 // so hoi ahigamaruI suyaNANaM jassa athao dittuN| ekkArasa aMgAI paiNNagaM diTThivAo ya 6 // 126 // davvANa savvabhAvA savvapamANehiM jassa uvlddhaa| savvAhiM NayavihIhiM vitthArarui tti NAyavvo 7 // 127 // dasaMNa-NANa-caritte tava-viNae svvsmii-guttiisu| jo kiriyAbhAvaruI so khalu kiriyAruI NAma 8 // 128 // aNabhiggahiyakudiTThI saMkhevarui tti hoI nnaayvvo| avisArao pavayaNe aNabhiggahio ya sesesu 9 // 129 // jo asthikAyadhammaM suyadhammaM khalu carittadhammaM c| saddahai jiNAbhihiyaM so dhammarui tti nAyavvo 10 // 130 // paramattharIthavo vA sudiTThaparamatthasevaNA vA vi| vAvaNNa-kudaMsaNavajjaNA ya smmttsddhnnaa|| 131 // nissaMkiya 1 nikkaM khiya 2 nivvitigicchA 3 amUDhadiTThI 4 y| avavUha 5 thirIkaraNe 6 vacchalla 7 pabhAvaNe 8 atttth|| 132 // se taM sraagdsnnaariyaa| [110 pra.] sarAgadarzanArya kisa prakAra ke hote haiM ? [110 u.] sarAgadarzanArya dasa prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM [gAthAoM kA artha--] 1. nisargaruci, 2. upadezaruci, 3. AjJAruci, 4. sUtraruci, aura 5. bIjaruci, 6. abhigamaruci, 7. vistAraruci, 8. kriyAruci, 9. saMkSeparuci aura 10. dhrmruci|| 119 // ____1. jo vyakti (paropadeza ke binA) svamati (jAtismaraNAdi) se jIva, ajIva, puNya, pApa, AzravaH aura saMvara Adi tattvoM ko bhUtArtha (tathya) rUpa se jAna kara una para ruci zraddhA karatA hai, vaha nisarga(ruci-sarAga-darzanArya) hai // 120 // jo vyakti tIrthaMkara bhagavAn dvArA upadiSTa bhAvoM (padArthoM) para svayameva (paropadeza ke binA) cAra prakAra se (dravya, kSetra, kAla aura bhAva se) zraddhAna karatA hai, tathA (aisA vizvAsa karatA hai ki jIvAdi tattvoM kA svarUpa jaisA tIrthaMkara bhagavAn ne kahA hai,) vaha vaisA hI hai, anyathA nahIM, use nisargaruci jAnanA cAhie // 121 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [101 2. jo vyakti chadmastha yA jina (kevalI) kisI dUsare ke dvArA upadiSTa inhIM (jIvAdi) padArthoM para zraddhA karatA hai, use upadezaruci jAnanA cAhie // 122 // 3. jo (vyakti kisI artha meM sAdhaka) hetu (yukti yA tarka) ko nahIM jAnatA huA, kevala jinAjJA se pravacana para ruci zraddhA rakhatA hai, tathA yaha samajhatA hai ki jinopadiSTa tattva aise hI haiM, anyathA nahIM; vaha AjJAruci nAmaka darzanArya hai|| 123 // - 4. jo vyakti zAstroM kA adhyayana karatA huA zuta ke dvArA hI samyaktva kA avagAhana karatA hai cAhe vaha zuta aMgapraviSTa ho yA aMgabAhya, use sUtraruci (darzanArya) jAnanA cAhie // 124 // 5. jaise jala meM par3A huA tela kA bindu phaila jAtA hai, usI prakAra jisake lie sUtra (zAstra) kA eka pada, aneka padoM ke rUpa meM phaila (pariNata ho) jAtA hai, use bIjaruci (darzanArya) samajhanA caahie| 125 // 6. jisane gyAraha aMgoM, prakIrNakoM (painnoM) ko tathA bArahaveM dRSTivAda nAmaka aMga taka kA zrutajJAna, artharUpa meM upalabdha (dRSTa evaM jJAta) kara liyA hai, vaha abhigamaruci hotA hai // 126 // .7. jisane dravyoM ke sarvabhAvoM ko, samasta pramANoM se evaM samasta nayavidhiyoM (nayavivakSAoM) se upalabdha kara (jAna) liyA, use vistAraruci samajhanA cAhie // 127 // 8. darzana, jJAna aura cAritra meM , tapa aura vinaya meM, sarva samitiyoM aura guptiyoM meM jo kriyAbhAvaruci (AcaraNa-niSThA) vAlA hai, vaha kriyAruci nAmaka (sarAgadarzanArya) hai // 128 // 9. jisane kudarzana (mithyAdarzana) kA grahaNa nahIM kiyA hai, tathA zeSa anya darzanoM kA bhI abhigrahaNa (parijJAna) nahIM kiyA hai, aura jo arhatpraNIta pravacana meM vizArada (paTu) nahIM hai, use saMkSeparuci (sarAga darzanArya) samajhanA cAhie // 129 // 10. jo vyakti jinokta astikAyadharma (dharmAstikAya Adi pAMcoM astikAyoM ke dharma para tathA zrutadharma evaM cAritradharma para zraddhA karatA hai, use dharmaruci (sarAgadarzanArya) samajhanA cAhie // 130 // ___paramArtha (jIvAdi tAttvika padArthoM) kA saMstava karanA, (paricaya prApta karanA, arthAt- unheM samajhane ke liye bahumAnapUrvaka prayatna karanA yA saMstuti--prazaMsA, Adara karanA); jinhoMne paramArtha (jIvAdi tattvArtha) ko samyak prakAra se zraddhApUrvaka jAna liyA hai, unakI sevA-upAsanA karanA yA unakA sevana-satsaMga karanA); aura jinhoMne samyaktva kA vamana kara diyA hai, una (nihnavoM) se tathA kudRSTiyoM se dUra rahanA, yahI samyaktva-zraddhAna (samyagdarzana) hai| (jo inakA pAlana karatA hai, vahI sarAgadarzanArya hotA hai|) // 131 // ____ (sarAgadarzana ke ) ye ATha AcAra haiM--(1) niHzaMkita, (2) niSkAMkSita, (3) nirvicikitsa aura (4) amUr3hadRSTi, (5) upabRhaMNa, (6) sthirIkaraNa, (7) vAtsalya aura (8) prbhaavnaa| (ye ATha darzanAcAra jisameM ho, vaha sarAgadarzanArya hotA hai|) // 132 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] [prajJApanA sUtra yaha huI ukta sarAgadarzanAryoM kI prruupnnaa| 111. se kiM taM vIyarAgadasaNAriyA ? vIyarAgadaMsaNAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--uvasaMtakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA khiinnksaayviiyraaydNsnnaariyaa| [111 pra.] vItarAgadarzanArya kaise hote haiM ? [111 u.] vItarAgadarzanArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra-upazAntakaSAyavItarAgadarzanArya aura kssiinnkssaayviitraagdrshnaary| 112. se kiM taM uvasaMtakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ? uvasaMtakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA-paDhamasamayauvasaMtakasAyavIyarAya-dasaNAriyA apaDhamasamayauvasaMtakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA, ahavA carimasamayauvasaMtakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ya acarimasamayauvasaMtakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA y| [112 pra.] upazAntakaSAyavItarAgadarzanArya kaise hote haiM ? [112 u.] upazAntakaSAyavItarAgadarzanArya do prakAra ke kahe gae haiN| yahA~ -prathamasamaya upazAntakaSAyavItarAgadarzanArya aura aprathamasamayaupazAntakaSAyavItarAgadarzanArya athavA camarasamayaupazAntakaSAyavItarAgadarzanArya aura acrmsmyupshaantkssaayviitraagdrshnaary| 113. se kiM taM khINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ? khINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--chaumatthakhINakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA ya kevalikhINakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA y| [113 pra.] kSINakaSAyavItarAgadarzanArya kaise hote haiM ? [113 u.] kSINakaSAyavItarAgadarzanArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakArachadmasthakSINakaSAyavItarAgadarzanArya aura kevlikssiinnkssaayviitraagdrshnaary| 114. se kiM taM chaumatthakhINakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA ? chaumatthakhINakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--sayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA ya buddhabohiyachaumatthakhINakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA ya / [114 pra.] chadmasthakSINakaSAyavItarAgadarzanArya kisa prakAra ke haiM ? [114 u.] chadmasthakSINakaSAyavItarAgadarzanArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakArasvayaMbuddhachadmasthakSINakaSAyavItarAgadarzanArya aura buddhbodhitchdmsthkssiinnkssaayviitraagdrshnaary| 115. se kiM taM sayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgadasaNAriyA ?
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [103 sayaMbuddhacha umatthakhINaka sAyavIyarAgadasaNAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA - paDhamasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA ya apaDhamasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ya, ahavA carimasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ya acarimasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA y| se taM syNbuddhchumtthkhiinnksaayviiyraaydNsnnaariyaa| [115 pra.] svayaMbuddha-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya kisa prakAra ke hote haiM ? [115 u.] svayaMbuddha-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra--prathamasamaya-svayaMbuddha-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya aura aprathamasamaya-svayaMbuddha-chadmasthakSINakaSAya-vItarAgadarzanArya athavA caramasamaya svayaMbuddhachadmastha kSINakaSAya vItarAgadarzanArya aura acrmsmy-svyNbuddh-chdmsth-kssiinnkssaay-viitraag-drshnaary| yaha huA ukta svayaMbuddha-chadmasthakSINakaSAya-vItarAgadarzanAryoM kA vrnnn| 116. se kiM taM buddhabohiyachaumatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ? buddhabohiyacha umatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA - paDhamasamayabuddhabohiyachaumatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ya apaDhamasamayabuddhabohiyachaumatthakhINakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA ya, ahavA carimasamayabuddhabohiyacha umatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA ya acarimasamayabuddhabohiyachaumatthakhINakasAyavIyarAyadaMsaNAriyA y| se taM buddhbohiychumtthkhiinnksaayviiyraag-dNsnnaariyaa| se ttaM chumtthkhiinnksaayviiyraaydsnnaariyaa| [116 pra.] buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya kaise hote haiM ? [116u.] buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke kahe gaye haiN| yathAprathamasamaya-buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya aura aprathamasamaya-buddhabodhita-chadmasthakSINakaSaya-vItarAgadarzanArya; athavA caramasamaya-buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-darzanArya aura acrmsmy-buddhbodhit-chdmsth-kssiinnkssaay-viitraagdrshnaary| yaha huA ukta buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya kA nirUpaNa aura isake sAtha hI ukta chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya kA nirUpaNa pUrNa huA? 117. se kiM taM kevalikhINakasAyavItarAgadaMsaNAriyA ? kevalikhINakasAyavItarAgadaMsaNAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--sajogikevalikhINakasAyavItarAgadaMsaNAriyA ya ajogikevalikhINakasAyavItarAgadaMsaNAriyA y| [117. pra.] kevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya kisa prakAra ke kahe gae haiM ?
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104] [prajJApanA sUtra [117 u.] kevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke kahe gae haiM--sayogi-kevalikSINakaSAya-vItarAgadarzanArya aura ayogi-kevli-kssiinnkssaay-viitraagdrshnaary| 118. se kiM taM sajogikevalikhINakasAyavItarAgadaMsaNAriyA ? sajogikevalikhINakasAyavItarAgadasaNAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--paDhamasamayasajogikevalikhINakasAyavItarAgadaMsaNAriyA ya apaDhamasamayasajogikevalikhINakasAyavItarAgadasaNAriyA ya, ahavA carimasamayasajogikevalikhINakasAyavItarAgadaMsaNAriyA ya acarimasamayasajogikevalikhINakasAyavItarAgadaMsaNAriyA y| se taM sjogikevlikhiinnksaayviiyraagdsnnaariyaa| [118 pra.] sayogi-kevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya kisa prakAra ke haiM ? [118 u.] sayogi-kevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM--prathamasamaya-sayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya aura aprathamasamaya-sayogikevali-kSINakaSAyavItarAgadarzanArya; athavA caramasamaya-sayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya aura acrmsmysyogikevli-kssiinnkssaay-viitraagdrshnaary| yaha huI sayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya kI prarUpaNA / 119. se kiM taM ajogikevalikhINakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA ? ajogike valikhINaka sAyavIyarAgadaMsaNAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahApaDhamasamayaajogikevalikhINakasAyavIyarAgadasaNAriyA ya apaDhamasamayaajogikevalikhINakasAyavIyarAgadasaNAriyA ya, ahavA carimasamayaajogikevalikhINakasAyavIyarAgadasaNAriyA ya acarimasamayaajogikevalikhINakasAyavIyarAgadaMsaNAriyA y| se taM ajogikevlikhiinnksaayviiyraagdNsnnaariyaa| se taM ke vilikhINaka saayviitraagdsnnaariyaa| se taM khiinnksaayviitraagdNsnnaariyaa| se taM viiyraaydNsnnaariyaa| se taM dNsnnaariyaa| . / [119 pra.] ayogi-kevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya kisa prakAra ke hote haiM ? / [119 u.] ayogi-kevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra -prathamasamaya-ayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya aura aprathamasamaya-ayogikevali-kSINakaSAyavItarAgadarzanArya, athavA caramasamaya-ayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanArya aura acrmsmyayogikevli-kssiinnkssaay-viitraagdrshnaary| ___ yaha huA ukta ayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanAryoM (kA vrnnn)| (sAtha hI pUrvokta) kevali-kSINakaSAya-vItarAgadarzanAryoM kA varNana (bhI pUrNa huA aura isake pUrNa hone ke sAtha hI kSINakaSAyavItarAgadarzanAryoM kA varNana bhI samApta huaa|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] [ 105 yaha hai ukta darzanArya (manuSyoM) kA (vivaraNa) / 120. se kiM taM caritAriyA ? carittAriyA duvihA paNNattA / taM jahA-- sarAgacarittAriyA ya vIyarAgacarittAriyA ya / [120 pra.] cAritrArya (manuSya) kaise hote haiM ? [120u.] cAritrArya (manuSya) do prakAra ke kahe gae haiM, yathA vItarAgacAritrArya | 121. se kiM taM sarAgacarittAriyA ? sarAgacarittAriyA duvihA pannattA / taM jahA - suhumasaMparAyasarAgacarittAriyA ya bAyarasaMparAyasarAgacarittAriyA ya / - sarAgacAritrArya aura [121 pra.] sarAgacAritrArya manuSya kaise hote haiM ? [121 u.] sarAgacAritrArya do prakAra ke kahe gae haiM-- sUkSmasamparAya - sarAga - cAritrArya aura bAdarasamparAya - sarAga cAritrArya / 122. se kiM taM suhumasaMparAyasarAgacarittAriyA ? suhumasaMparAyasarAgacarittAriyA duvihA paNNattA / taM jahA - paDhamasamayasuhumasaMparAyasarAgacarittAriyA ya apaDhamasamayasuhumasaMparAyasarAgacarittAriyA ya, ahavA carimasamayasuhumasaMparAyasarAgacarittAriyA ya acarimasamayasuhumasaMparAyasarAgacarittAriyA ya; ahavA suhumasaMparAyasarAgacarittAriyA duvihA paNNattA, taM jahA--saMkilissamANA ya visujjhamANA ya se ttaM suhumasaMparAyacarittAriyA / [122 pra.] sUkSmasamparAya - sarAgacAritrArya kisa prakAra ke hote haiM ? [122 u.] sUkSmasamparAya - sarAgacAritrArya do prakAra ke hote haiM - prathamasamaya-sUkSmasamparAyasarAgacAritrArya aura aprathamasamaya- sUkSmasamparAya sarAgacAritrArya; athavA caramasamaya- sUkSmasamparAyasarAgacAritrArya aura acaramasamaya- sUkSmasamparAya - sarAgacAritrArya / athavA sUkSmasamparAya - sarAga cAritrArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM--saMklizyamAna ( gyArahaveM guNasthAna se gira kara dazama guNasthAna meM Aye hue) aura vizuddhyamAna ( navama guNasthAna se Upara car3ha kara dazama guNasthAna meM pahu~ce hue) / yaha huI, ukta sUkSmasamparAya - sarAgacAritrArya kI prarUpaNA / 123. se kiM taM bAdarasaMparAyasarAgacarittAriyA ? bAdarasaMparAyasarAgacarittAriyA duvihA paNNattA / taM jahA -- paDhamasamayabAdarasaMparAyasarAgacarittAriyA ya apaDhamasamayabAdarasaMparAyasarAgacarittAriyA ya, ahavA carimasamayabAdarasaMparAyasarAgacarittAriyA ya acarimasamayabAdarasaMparAyasarAgacarittAriyA ya; ahavA bAdarasaMparATasarAgacarittAriyA duvihA paNNattA, taM jahA -- paDivAtI ya apaDivAtI ya / se ttaM bAdarasaMparA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106] [prajJApanA sUtra sraagcrittaariyaa| se ttaM sraagcrittaariyaa| [123 pra.] bAdarasamparAya-sarAga-cAritrArya kisa prakAra ke haiM ? [123 u.] bAdarasamparAya-sarAga-cAritrArya do prakAra ke kahe gae haiM--prathamasamaya-bAdara-samparAyasarAga-cAritrArya aura aprathamasamaya-bAdarasamparAya-sarAga-cAritrArya athavA caramasamaya-bAdarasamparAya-sarAgacAritrArya aura acaramasamaya-bAdarasamparAya-sarAga-cAritrArya athavA (tIsarI taraha se) bAdarasamparAya-sarAgacAritrArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM--pratipAti aura aprtipaatii| yaha huA bAdarasamparAyasarAga-cAritrArya (kA varNana) (aura sAtha hI) sarAga-cAritrArya (kA varNana bhI pUrNa huaa)| 124. se kiM taM vIyarAgacarittAriyA ? vIyarAgacarittAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA -uvasaMtakasAyavIyarAyacarittAriyA ya khINakasAyavItarAgacarittAriyA y| [124 pra.] vItarAga-cAritrArya kisa prakAra ke haiM ? [124 u.] vItarAga-cAritrArya do prakAra ke haiN| ve isa prakAra-upazAntakaSAya-vItarAga-cAritrArya aura kssiinnkssaay-viitraag-caaritraary| 125. se kiM taM uvasaMtakasAyavIyarAyacarittAriyA ? uvasaMtakasAyavIyarAyacarittAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA-paDhamasamayauvasaMtakasAyavIyarAyacarittAriyA ya apaDhamasamayauvasaMtakasAyavIyarAyacarittAriyA ya , ahavA carimasamayauvasaMtakasAyavIyarAyacarittAriyA ya acarimasamayauvasaMtakasAyavIyarAyacarittAriyA y| se ttaM uvasaMtakasAyavIyarAgacarittAriyA / [125 pra.] upazAntakaSAya-vItarAga-cAritrArya kisa prakAra ke hote haiM ? [125 u.] upazAntakaSAya-vItarAga-cAritrArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiMprathamasamaya-upazAntakaSAya-vItarAga-cAritrArya aura aprathamasamaya-upazAntakaSAya-vItarAga-cAritrArya; athavA caramasamaya-upazAntakaSAya-vItarAga-cAritrArya aura acrmsmy-upshaantkssaay-viitraag-caaritraary| yaha huA upazAntakaSAya-vItarAga-cAritrArya kA niruupnn| 126. se kiM taM khINakasAyavIyarAyacarittAriyA ? khINaka sAyavIyarAyacarittAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahAchaumatthakhINakasAyavItarAgacarittAriyA ya kevalikhINakasAyavItarAgacarittAriyA y| / [126 pra.] kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya kisa prakAra ke haiM ? [126 u.] kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya do prakAra ke kahe gae haiM--chadmastha-kSINakaSAyavItarAga-cAritrArya aura kevli-kssiinnkssaay-viitraag-caaritraary|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [107 127. se kiM taM chaumatthakhINakasAyavItarAgacarittAriyA ? chaumatthakhINakasAyavItarAgacarittAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--sayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgacarittAriyA ya buddhabohiyachaumatthakhINakasAyavIyarAyacarittAriyA y| [127 pra.] chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya kauna haiM ? [127 u.] chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya do prakAra ke haiN| yathA--svayaMbuddha-chadmasthakSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya aura buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya / 128. se kiM taM sayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgacarittAriyA ? sayaMbuddhacha u matthakhINaka sAyavIyarAgacarittAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahApaDhamasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgacarittAriyA ya apaDhamasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasoyavIyarAgacarittAriyA ya, ahavA carimasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgacarittAriyA ya acarimasamayasayaMbuddhachaumatthakhINakasAyavIyarAgacarittAriyA y| se ttaM syNbuddhchumtthkhiinnksaayviiyraagcrittaariyaa| [128. pra.] ve svayaMbuddha-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya kauna haiM? __ [128 u.] svayaMbuddha-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-prathamasamaya-svayaMbuddha-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya aura aprathamasamaya-svayaMbuddhachadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya; athavA caramasamaya-svayaMbuddha-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAgacAritrArya aura acrmsmy-svyNbuddh-chdmsth-kssiinnkssaay-viitraag-caaritraary| yaha huA, ukta svayaMbuddhachadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya kA varNana / 129. se kiM taM buddhabohiyachaumatthakhINakasAyavItarAgacarittAriyA ? buddhabohiyacha umatthakhINaka sAyavItarAgacarittAriyA duvihA pnnnnttaa| ta jahA paDhamasamayabuddhabohiyachaumatthakhINakasAyavItarAgacarittAriyA ya apaDhamasamayabuddhabohiyachaumatthakhINakasAyavItarAgacarittAriyA ya, ahavA carimasamayabuddhabohiyachaumatthakhINakasAyavItarAgacarittAriyA ca acarimasamayabuddhabohiyachaumatthakhINakasAyavItarAgacarittAriyA y| se taM buddhbohiychumtthkhiinnksaayviitraagcrittaariyaa| se taM chaumatthakhINakasAyavItarAgacarittAriyA ? [129 pra.] buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya kauna haiM ? [129 u.] buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya do prakAra ke haiM--prathamasamayabuddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya aura aprathamasamaya-buddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAyavItarAga-cAritrArya; athavA caramasamayabuddhabodhita-chadmastha-kSINakaSAya-vItarAga-cAritrArya aura acaramasamaya
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108] buddhabodhita ta chadmastha- kSINakaSAya- vItarAga - cAritrArtha / [ prajJApanA sUtra yaha buddhabodhita - chadmastha - kSINakaSAya- vItarAgacAritrAryoM aura sAtha hI chadmasthakSINakaSAyavItarAgacAritrAryoM kA varNana sampUrNa huaa| 130. se kiM taM kevalikhINakasAyavItarAgacarittAriyA ? kevalikhINakasAyavItarAgacarittAriyA duvihA paNNattA / taM jahA - sajogikevalikhINakasAyavItarAgacarittAriyA ya ajogikevalikhINakasAyavItarAgacarittAriyA ya / [130 pra.] kevali - kSINakaSAyavItarAga-cAritrArya kauna haiM ? [130 u. ] kevali - kSINakaSAyavItarAga cAritrArya do prakAra ke kahe gae haiM-- sayogikevalikSINakaSAyavItarAga - cAritrArya aura ayogikevali-kSINakaSAyavItarAga cAritrArya / [ 131 pra.] se kiM taM sajogikevalikhINakasAyavIyarAgacarittAriyA ? sajogi valikhINaka sAyavIya rAgacarittAriyA duvihA paNNattA / taM jahApaDhamasamayasajogikevalikhINakasAyavIyarAgacarittAriyA ya apaDhamasamayasajogike valikhANaka sAyavIyarAgacarittAriyA ya, ahavA carimasamayasajogikevalikhINakasAyavIyarAgacarittAriyA ya acarimasamayasajogikevalikhINakasAyavIyarAgacarittAriyA ya / se ttaM sajogikavalikhINakasAyavIyarAgacarittAriyA / [131 pra.] sayogikevalikSINakaSAya- vItarAgacAritrArya kisa prakAra ke kahe haiM ? [131 u.] sayogikevalikSINakaSAya- vItarAgacAritrArya do prakAra ke kahe gae haiM -- prathamasamayasayogikevalikSINakaSAya- vItarAgacAritrArya aura aprathamasamaya-sayogikevalikSINakaSAya- vItarAgacAritrArya; athavA caramasamaya-sayogikevali - kSINakaSAvItarAgacAritrArya aura acaramasamaya-sayogikevali-kSINakaSAyavItarAgacAritrArya / yaha sayogikevalikSINakaSAya- vItarAgacAritrAryoM kA nirUpaNa huA / 132. se kiM taM ajogikevalikhINakasAyavIyarAgacarittAriyA ? ajogikevalikhINakasAyavIyarAgacarittAriyA duvihA pannattA / taM jahA -- paDhamasamayaajogike valikhINaka sAyavIyarAgacarittAriyA ya apaDhamasamayaajogike valikhINaka sAyavIyarAgacarittAriyA ya, ahavA carimasamayaajogike valikhINakasAyavIyarAgacarittAriyA ya acarimasamayaajogike valikhINaka sAyavIyarAgacarittAriyA ya se ttaM ajogi ke valikhINaka sAyavIyarAgacarittAriyA / se ttaM kevalikhINaka sAyavIyarAgacarittAriyA / se ttaM khINakasAyavItarAgacarittAriyA / se ttaM vItarAgacarittAriyA / [132 pra.] ayogikevali-kSINakaSAya-vItarAgacAritrArya kaise hote haiM ? [132 u.] ayogikevali-kSINakaSAya- vItarAgacAritrArya do prakAra ke kahe gae haiM-- prathama - samayaayogikevali - kSINakaSAya vItarAgacAritrArya aura aprathamasamaya - ayogikevali - kSINakaSAya -
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] [ 109 vItarAgacAritrArya; athavA caramasamaya- ayogikevali - kSINakaSAya- vItarAgacAritrArya aura acaramasamayaayogikevali-kSINakaSAya- vItarAgacAritrArya / isa prakAra ayogikevali-kSINakaSAya- vItarAgacAritrAryoM kA, sAtha hI kevalikSINakaSAya- vItarAgacAritrAryoM kA varNana ( bhI pUrNa huA); ( aura isake pUrNa hone ke sAtha hI) vItarAga - cAritrAryoM kI prarUpaNA ( bhI pUrNa huI) / 133. ahavA carittAriyA paMcavihA pannattA / taM jahA -- sAmAiyacarittAriyA 1 chedovaTThAvaNiyacarittAriyA 2 parihAravisuddhiyacarittAriyA 3 suhumasaMparAyacarittAriyA 4 ahakkhAyacarittAriyA 5 / [133] athavA -- prakArAntara se cAritrArtha pAMca prakAra ke kahe gae haiM, yathA--1. sAmAyikacAritrArya, 2. chedopasthApanika - cAritrArya, 3. parihAravizuddhika- cAritrArya, 4. sUkSmasamparAya cAritrArya aura 5. yathAkhyAta - cAritrArya / 134. se kiM taM sAmAiyacarittAriyA ? sAmAiyacarittAriyA duvihA paNNattA / taM jahA -- ittariyasAmAiyacarittAriyA ya AvakahiyasAmAiyacarittAriyA ya se ttaM sAmAiyacarittAriyA / [134 pra.] ve (pUrvokta) sAmAyika - cAritrArya kisa prakAra ke haiM ? [134 u.] sAmAyika cAritrArya do prakAra ke haiM -- itvarika sAmAyika - cAritrArya aura yAvatkathit sAmAyika-cAritrArya / yaha huA sAmAyika cAritrArya kA nirUpaNa / 135. se kiM taM chedovaTThAvaNiyacarittAriyA ? chedovaTThAvaNiyacarittAriyA duvihA paNNattA / taM jahA -- sAiyArachedovaTThAvaNiyacarittAriyA ya NiraiyArachedovadvAvaNiyacarittAriyA ya se ttaM chedovaTThAvaNiyacarittAriyA / [135 pra.] chedopasthApanika - cAritrArya kisa prakAra ke haiM? [135 u. ] chedopasthApanika - cAritrArya do prakAra ke kahe gae haiM-- sAticAra-chedopasthApanikacAritrArya aura niraticAra - chedopasthApanika - cAritrArya / yaha huA chedopasthApanika cAritrAryoM kA varNana / 136. se kiM taM parihAravisuddhiyacarittAriyA ? parihAravisuddhiyacarittAriyA duvihA paNNattA / taM jahA - nivvisamANaparihAravisuddhiyacarittAriyA ya nivviTTha kAiyaparihAravisuddhiyacarittAriyA ya se ttaM parihAravisuddhiyacarittAriyA / [136 pra.] parihAravizuddhi cAritrArya kisa prakAra ke haiM ? [136 u. ] parihAravizuddhi cAritrArya do prakAra ke kahe gae haiM-- nirvizyamAnaka- parihAra- vizuddhicAritrArya aura nirviSTakAyika- parihAravizuddhi cAritrArya / yaha huA ukta parihAravizuddhi cAritrAryoM kA varNana /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110] [prajJApanA sUtra 137. se kiM taM suhumasaMparAyacarittAriyA ? suhamasaMparAyacarittAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA--saMkilissamANasuhumasaMparAyacarittAriyA ya visujjhamANasuhamasaMparAyacarittAriyA y| se ttaM suhmsNpraaycrittaariyaa| ___ [137 pra.] sUkSmasamparAya-cAritrArya kauna haiM ? [137 u.] sUkSmasamparAya-cAritrArya do prakAra ke haiM--saMklizyamAna-sUkSmasamparAya-cAritrArya aura vishuddhymaan-suukssmsmpraay-critraary| yaha huA ukta sUkSmasamparAya-cAritrAryoM kA niruupnn| 138. se kiM taM ahakkhAyacarittAriyA ? ahakkhAyacarittAriyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA-chaumatthaahakkhAyacarittAriyA ya ke vliahkkhaaycrittaariyaa| se taM ahkkhaaycrittaariyaa| se ttaM crittaariyaa| se taM anniddipttaariyaa| se taM aariyaa| se ttaM kmmbhuumgaa| se ttaM gbbhvkkNtiyaa| se taM mnnussaa| [138 pra.] yathAkhyAta-cAritrArtha kisa prakAra ke haiM ? / [138pra.] yathAkhyAta-cAritrArtha do prakAra ke kahe gaye haiM--chadmasthayathAtakhyAta-cAritrArya aura kevliythaakhyaat-caaritraary| yaha huA yathAkhyAta-cAritrAryoM kA (niruupnn|) (isake pUrNa hone ke sAtha hI) cAritrArya kA vrnnn| (samApta huaa|)| isa prakAra AryoM kA varNana, karmabhUmijoM kA varNana tathA ukta garbhajoM ke varNana ke samApta hone ke sAtha hI manuSyoM kI prarUpaNA pUrNa huii| _ vivecana- samagra manuSyajIvoM kI prajJApanA--prastuta 47 sUtroM (sU. 92 se 138 taka) meM manuSyoM ke sammUchima aura garbhaja ina do bhedoM kA ullekha karake garbhajoM ke karmabhUmaka, akarmabhUmaka aura antaradvIpaja, yoM tIna bheda aura phira inake bhedoM-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| karmabhUmaka aura akarmabhUmaka kI vyAkhyA-karmabhUmaka- prastuta meM kRSi-vANijyAdi jIvananirvAha ke kAryoM tathA mokSa sambandhI anuSThAna ko karma kahA gayA hai jinakI karmapradhAna bhUmi haiM, ve 'karmabhUma' yA 'karmabhUmaka' kahalAte haiN| arthAt- karmapradhAna bhUmi meM rahane aura utpanna hone vAle manuSya karmabhUmaka haiN| akarmabhUmaka-jina manuSyoM kI bhUmi pUrvokta karmoM se rahita ho, jo kalpavRkSoM se hI apanA jIvana nirvAha karate hoM, ve akarmabhUma yA akarmabhUmaka kahalAte haiN| 'antaradvIpaka manuSyoM kI vyAkhyA- antara zabda madhyavAcaka hai| antara meM arthAt-lavaNasamudra meM jo dvIpa hai ve antaradvIpa kahalAte haiN| una antaradvIpoM meM rahane vAle antaradvIpaga yA antaradvIpaka kahalAte haiN| ye antaradvIpaga manuSya aTThAIsa prakAra ke haiM, jinakA mUla pATha meM nAmollekha hai| antaradvIpa manuSya vajraRSabhanArAcasaMhanana vAle, kaMkapakSI ke samAna pariNamanavAle anukUla vAyuvega 1. prajJApanasUtra malaya, vRtti, patrAMka 50
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [111 vAle evaM samacaturasrasaMsthAna vAle hote haiN| unake caraNoM kI racanA kacchapa ke samAna AkAra vAlI evaM sundara hotI hai| unakI donoM jAMghe cikanI, alparomacukta, kuruvinda ke samAna gola hotI haiN| unake ghuTane nigUr3ha aura samyaktayAbaddha hote haiM, unake urUbhAga hAthI kI sUMDa ke samAna golAI se yukta hote haiM, unakA kaTipradeza siMha ke samAna, madhyabhAga vajra ke samAna nAbhi-maNDala dakSiNAvarta zaMkha ke samAna tathA vakSaHsthala vizAla, puSTa evaM zrIvatsa se lAJchita hotA hai| unakI bhujAe~ nagara ke phATaka kI argalA ke samAna dIrgha hotI haiN| hAtha kI kalAiyAM (maNibandha) subaddha hotI haiN| unake karatala aura pagatala raktakamala ke samAna lAla hote haiN| unakI gardana cAra aMgula kI, sama aura vRttAkAra zaMkha-sI hotI hai| unakA mukhamaNDala zaraRtu ke candramA ke samAna saumya hotA hai| unake chatrAkAra mastaka para asphuTita-snigdha, kAntimAna evaM cikane keza hote haiN| ve kamaNDalu, kalaza, yUpa, stUpa vApI, dhvaja, patAkA, sauvastika, yava, matsya, magara, kacchapa, ratha, sthAla, aMzuka, aSTApada, aMkuza, supratiSThaka, mayUra, zrIdAma, abhiSeka, toraNa , pRthvI, samudra, zreSTha bhavana, darpaNa, parvata, hAthI, vRSabha, siMha, chatra aura cAmara; ina 32 uttama lakSaNoM se yukta hote haiN| vahA~ kI striyA~ bhI sunirmita-sarvAMgasundara tathA samasta mahilAguNoM se yukta hotI haiN| unake caraNa kacchapa ke AkAra ke, tathA paraspara saTI huI aMguliyoM vAle evaM kamaladala ke samAna manohara hote haiN| unake jaMghAyugala romarahita evaM prazasta lakSaNoM se yukta hote haiM, tathA jAnupradeza nigUr3ha evaM puSTa hote haiM, unake urU kele ke stambhasaMdRza saMhata, sukumAra evaM puSTa hote haiN| unake nitamba vizAla, mAMsala evaM zarIra ke AyAma ke anurUpa hote haiN| unakI romarAji mulAyama, kAntimaya evaM sukomala hotI hai| unakA nAbhimaNDala dakSiNAvarta kI taraMgoM ke samAna, udara, prazasta lakSaNayukta evaM stana svarNakalazasama saMhata, unnata, puSTa evaM gola hote haiN| pArzvabhAga bhI saMgata hotA hai| unakI bAMheM latA ke samAna sukumAra hotI haiN| unake adharoSTa anAra ke puSpa ke samAna lAla, tAlu evaM jihvA raktakamala ke samAna tathA AMkheM vikasita nIlakamala ke samAna bar3I evaM kamanIya hotI haiN| unakI bhauMheM car3hAe hue dhanuSabANa ke AkAra kI susaMgata hotI haiN| lalATa pramANopata hotA hai| mastaka ke keza susnigdha evaM sundara hote haiN| karatala evaM padatala svastika, zaMkha cakra Adi kI AkRti kI rekhAoM se suzobhita hote haiM / gardana U~cI, mAMsala evaM zaMkha ke samAna hotI haiN| ve U~cAI meM puruSoM se kucha kama hotI haiN| svabhAva se hI ve udAra, zrRMgAra aura sundara veSa vAlI hotI haiN| prakRti se hAsya, vacana-vilAsa evaM viSaya meM parama naipuNya se yukta hotI haiN| vahA~ ke puruSa-strI sabhI svabhAva se sugandhita vadana vAle hote haiN| unake krodha, mAna, mAyA aura lobha atyanta manda hote haiN| ve santoSI utsukatA rahita, mRdutA-RjutAsampanna hote haiN| manohara, maNi, svarNa aura motI Adi mamatva ke kAraNoM ke vidyamAna hote hue bhI mamatva ke abhiniveza se tathA vairAnubandha se rahita hote haiN| hAthI, ghor3e, gAya, bhaiMsa Adi ke hote hue bhI ve unake paribhoga se parAGmukha raha kara paidala calate haiN|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112] [prajJApanA sUtra __ ve jvarAdi roga, bhUta, preta, yakSa Adi kI grastatA, mahAmArI Adi vipattiyoM ke upadrava se bhI rahita hote haiN| unameM paraspara svAmi-sevaka kA vyavahAra nahIM hotA, ataeva sabhI ahamindra jaise hote haiN| unakI pITha meM 64 pasaliyA~ hotI haiN| unakA AhAra eka caturthabhakta (upavAsa) ke bAda hotA hai aura AhAra bhI zAli Adi dhAnya se niSpanna nahIM, kintu pRthvI kI miTTI evaM kalpavRkSoM ke puSpa, phala kA hotA hai| kyoMki vahA~ cAvala, gehU~, mUMga, ur3ada Adi anna hote hue bhI ve manuSyoM ke upabhoga meM nahIM Ate, vahA~ kI pRthvI hI zakkara se anantaguNI madhura hai, tathA kalpavRkSoM ke puSpa-phaloM kA svAda-cakravartI ke bhojana se bhI aneka guNA acchA hai| ve isa prakAra kA svAdiSTa AhAra karake prAsAda ke AkAra ke jo gRhAkAra kalpavRkSa hote haiM, unameM sukha se rahate haiN| usa kSetra meM DAMsa, macchara, jUM, khaTamala, Adi zarIropadravakArI jantu paidA nahIM hote| jo bhI siMha, vyAghra, sarpa Adi vahA~ hote haiM, ve manuSyoM ko koI pIr3A nahIM phuNcaate| unameM paraspara hiMsya-hiMsakabhAva kA vyavahAra nahIM hai| kSetra ke prabhAva se vahA~ ke jIva raudra (bhayaMkara) svabhAva se rahita hote haiN| vahA~ ke manuSyoM (strI-puruSoM) kA jor3A apane avasAna ke samaya eka jor3e (strI-puruSa) ko janma detA hai aura 79 dina taka usakA pAlana-poSaNa karatA hai| unake zarIra kI U~cAI 800 dhanuSa kI aura unakI Ayu palyoyama ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI hotI haiN| ve mandakaSAyI, mandarAga-mohAnubandha ke kAraNa mara kara devaloka meM jAte haiN| unakA maraNa bhI jaMbhAI, khAMsI yA chIMka Adi se hotA hai, kintu kisI zarIrapIr3ApUrvaka nhiiN| antaradvIpagoM ke antaradvIpa kahAM aura kaisI sthiti meM ?--AgamAnusAra chappana antaradvIpagoM ke antaradvIpa himavAn aura zikharI ina do parvatoM kI lavaNasamudra meM nikalI dAr3hAoM para sthita haiN| himavAn parvata ke aTThAIsa antaradvIpoM kA varNana-jambUdvIpa meM bharata aura haimavata kSetroM kI sImA kA vibhAjana karane vAlA himavAn nAmaka parvata hai| yaha bhUmi meM 25 yojana gaharA aura sau yojana U~cA tathA bharata kSetra se dugunA vistRta, hemamaya cInAMzuka ke-se varNa vAlA hai| usake donoM pArzva nAnA varNoM se viziSTa kAntimaya maNisamUha se parimaNDita haiN| usakA vistAra Upara-nIce sarvatra samAna hai| vaha gaganamaNDala ko sparza karane vAle ratnamaya gyAraha kaToM se sazobhita hai. usakA tala vajramaya hai. taTabhAga vividha maNiyoM aura sone se suzobhita hai| vaha dasa yojana meM avagAhita-jagaha ghere hue hai| vaha pUrva-pazcima meM hajAra yojana lambA aura dakSiNa-uttara meM pAMca yojana vistIrNa hai| usake madhyabhAga meM padmahrada hai tathA cAroM ora kalpavRkSoM kI paMkti se atIva kamanIya hai| vaha pUrva aura pazcima ke choroM (antoM) se lavaNasamudra kA sparza karatA hai| lavaNasamudra ke jala ke sparza se lekara pUrva-pazcima dizA meM do gajadantAkAra dAr3heM nikalI haiN| unameM se IzAnakoNa meM jo dAr3hA nikalI hai, usa pradeza meM himavAn parvata se tIna sau yojana kI dUrI para lavaNasamudra meM 300 yojana lambA-caur3A tathA kucha kama 949 yojana kI paridhivAlA ekoruka nAmaka dvIpa hai| jo ki 500 dhanuSa vistRta, do gAU U~cI padmavaravedikA se cAroM ora se maNDita hai| usI himavAn parvata ke paryantabhAga se dakSiNa-pUrvakoNa meM tIna sau yojana dUra sthita lavaNasamudra kA avagAhana
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] [ 113 karate hI dUsarI dAr3hA AtI hai, jisa para ekoruka dvIpa jitanA hI lambA-caur3A 'AbhAsika' nAmaka dvIpa hai tathA usI himavAn parvata ke pazcima dizA ke chora ( paryanta) se lekara dakSiNa-pazcimadizA (naiRtyakoNa) meM tIna sau yojana lavaNasamudra kA avagAhana karane ke bAda eka dAr3ha AtI hai, jisa para usI pramANa kA vaiSANika nAmaka dvIpa hai; evaM usI himavAn parvata ke pazcimadizA ke chora se lekara pazcimottara dizA (vAyavyakoNa) meM tIna-sau yojana dUra lavaNasamudra meM eka daMSTrA (dAr3ha) AtI hai, jisa para pUrvokta pramANa vAlA nAMgolika dvIpa AtA hai / isa prakAra ye cAroM dvIpa himavAn parvata se cAroM vidizAoM meM haiM aura samAna pramANa vAle haiM / tadanantara inhIM ekoruka Adi cAroM dvIpoM ke Age yathAkrama se pUrvottara Adi pratyeka vidizA meM cAra-cAra sau yojana Age calane ke bAda cAra-cAra sau yojana lambe-caur3e, kucha kama 1265 yojana kI paridhi vAle, pUrvokta padmavaravedikA evaM vanakhaNDa se suzobhita parisara vAle tathA jambUdvIpa kI vedikA se 400 yojana pramANa antara vAle hayakarNa, gajakarNa, gokarNa aura zaSkulIkarNa nAma ke cAra dvIpa haiM / ekoruka dvIpa ke Age hayakarNa hai, AbhAsika ke Age gajakarNa, vaiSANika ke Age gokarNa aura nAMgolika ke Age zaSkulIkarNa dvIpa hai / tatpazcAt ina hayakarNa Adi cAra dvIpoM ke Age pAMca-pAMca sau yojana kI dUrI para phira cAra dvIpa haiM - jo pAMca-pAMca sau yojana lambe-caur3e haiM aura pahale kI taraha hI cAroM vidizAoM meM sthita haiM / inakI paridhi 1581 yojana kI hai / inake bAhyapradeza bhI pUrvokta padmavaravedikA tathA vanakhaNDa se suzobhita haiM tathA jambUdvIpa kI vedikA se 500 yojana pramANa antara vAle haiN| inake nAma haiM - Adarzamukha, meNDhamukha, ayomukha aura gomukha / inameM se hayakarNa ke Age Adarzamukha, gajakarNa ke Age meNDhamukha, gokarNa ke Age ayomukha aura zaSkulIkarNa ke Age gomukha dvIpa hai / ina Adarzamukha Adi cAroM dvIpoM ke Age chaha-chaha sau yojana kI dUrI para pUrvottarAdi vidizAoM meM phira cAra dvIpa haiM - azvamukha, hastimukha, siMhamukha aura vyAghramukha / ye cAroM dvIpa 600 yojana lambecaur3e aura 1897 yojana kI paridhi vAle, pUrvokta padmavaravedikA tathA vanakhaNDa se maNDita bAhyapradeza vAle evaM jambUdvIpa kI vedikA se 600 yojana antara para haiN| ina azvamukhAdi cAroM dvIpoM ke Age kramazaH pUrvottarAdi vidizAoM meM 700 - 700 yojana kI dUrI para 700 yojana lambe-caur3e tathA 2213 yojana kI paridhi vAle, pUrvokta padmavaravedikA tathA vanakhaNDa se ghire hue evaM jambUdvIpa kI vedikA se 700 yojana ke antara para kramaza: azvakarNa, harikarNa, akarNa aura karNaprAvaraNa nAma ke cAra dvIpa haiM / phira inhIM azvakarNa Adi cAra dvIpoM ke Age, yathAkrama se pUrvottarAdi vidizAoM meM 800-800 yojana dUra jAne para ATha sau yojana lambe-caur3e, 2529 yojana kI paridhi vAle, pUrvokta pramANa vAlI padmavaravedikA-vanakhaNDa se maNDita parisara vAle, evaM jambUdvIpa kI vedikA se 800 yojana ke antara para ulkAmukha, meghamukha, vidyunmukha aura vidyuddanta nAma ke cAra dvIpa haiN|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114] [prajJApanA sUtra tadanantara inhIM ulkAmukha Adi cAroM dvIpoM ke Age kramazaH pUrvottarAdi vidizAoM meM 900-900 yojana kI dUrI para, nau sau yojana lambe-caur3e tathA 2845 yojana kI paridhi vAle, pUrvokta pramANa vAlI padmavaravedikA evaM vanakhaNDa se suzobhita parisara vAle, jambUdvIpa kI vedikA se 900 yojana ke antara para cAra dvIpa aura haiN| jinake nAma kramazaH ye haiM-ghanadanta, laSTadanta, gUr3hadanta aura shuddhdnt| isa himavAn parvata kI dADhoM para cAroM vidizAoM meM sthita ye saba dvIpa (744-28) aTThAIsa haiN| zikharI parvata ke 28 antaradvIpoM kA varNana--isI prakAra himavAn parvata ke samAna varNa aura pramANa vAle tathA padmahada ke samAna lambe-caur3e aura gahare puNDarIkahrada se suzobhita zikharI parvata para lavaNasamudra ke jalasparza se lekara pUrvokta dUrI para yathokta pramANa vAlI cAroM vidizAoM meM sthita, ekoruka Adi nAma ke aTThAIsa dvIpa haiN| inakI lambAI-caur3AI, paridhi, nAma Adi saba pUrvavat haiM / ataeva donoM ora ke mila kara kula antaradvIpa chappana haiN| ina dvIpoM meM rahane vAle manuSya bhI inhIM nAmoM se pukAre jAte haiN| jaise paMjAba meM rahane vAle ko paMjAbI kahA jAtA hai| __ akarmabhUmakoM kA varNana- akarmabhUmaka manuSya tIna prakAra ke haiN| aDhAI dvIpa rUpa manuSyakSetra meM pAMca haimavata, pAMca hairaNyavata, pAMca harivarSa, pAMca ramyakavarSa, pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru akarmabhUmi ke ina tIsa kSetroM meM 30 hI prakAra ke manuSya rahate haiN| inhIM ke nAma para se inameM rahane vAle manuSyoM ke prakAra ginAe gae haiN| inameM se 5 haimavata kSetra aura 5 hairaNyavata kSetra meM manuSya eka gavyUti (gAU) U~ce, eka palyopama kI Ayu aura vajraRSabhanArAcasaMhanana tathA samacaturasrasaMsthAna vAle hote haiN| inakI pITha kI pasaliyA~ 64 hotI haiM, ye eka dina ke antara se bhojana karate haiM aura 79 dina taka apanI saMtAna kA pAlana-poSaNa karate haiN| pAMca harivarSa aura pAMca ramyakavarSa kSetroM meM manuSyoM kI Ayu do palyopama kI, zarIra kI U~cAI do gavyUti kI hotI hai| __ye vajraRSabhanArAcasaMhanana aura samucaturastrasaMsthAna vAle hote haiN| ye do dina ke antara se AhAra karate haiN| inakI pITha kI pasaliyAM 128 hotI haiM aura ye apanI saMtAna kA pAlana 64 dina taka karate haiN| pAMca devakuru aura uttarakuru kSetroM meM manuSyoM kI Ayu tIna palyopama kI evaM zarIra kI U~cAI tIna gAU kI hotI haiN| ye bhI vajraRSabhanArAcasaMhanana aura samacaturastrasaMsthAna vAle hote haiN| inakI pITha kI pasaliyAM 256 hotI haiN| ye tIna dinoM ke anantara AhAra karate haiM aura 49 dinoM taka apanI saMtati kA pAlana karate haiN| ina sabhI kSetroM meM antaradvIpoM kI taraha manuSyoM ke bhogopabhoga ke sAdhanoM kI pUrti kalpavRkSoM se hotI hai| itanA antara avazya hai ki pAMca haimavata aura pAMca hairaNyavata kSetroM meM manuSyoM ke utthAna, balavIrya Adi tathA vahA~ ke kalpavRkSoM ke phaloM kA svAda aura vahA~ kI bhUmi kA mAdhurya antaradvIpa kI apekSA paryAyoM kI dRSTi se anantaguNA adhika hai| ye hI saba padArtha pAMca harivarSa aura pAMca ramyakavarSa 1. prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 50 se 54 taka
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [115 kSetroM meM unase bhI anantaguNe adhika tathA pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru meM inase bhI anantaguNe adhika hote haiN| yaha saMkSepa meM akarmabhUmakoM kA nirUpaNa hai| Arya aura mleccha manuSya-pAMca bharata, pAMca airavata aura pAMca mahAvideha, ina 15 kSetroM meM Arya aura mleccha donoM prakAra ke karmabhUmaka manuSya rahate haiN| Arya kA artha-heya dharmoM (adharmo yA pApoM) se jo dUra haiM, aura upAdeya dharmoM (ahiMsA, satya Adi dharmoM) ke nikaTa haiM yA inheM prApta kie hue haiN| mleccha ve haiM-jinake vacana (bhASA) aura AcAra avyakta-aspaSTa hoN| dUsare zabdoM meM kaheM to jinakA samasta vyavahAra ziSTajanasammata na ho, unheM mleccha samajhanA caahie| mleccha aneka prakAra ke haiM, jinakA mUlapATha meM ullekha haiN| inameM se adhikAMza mlecchoM kI jAti ke nAma to amuka-amuka deza meM nivAsa karane se par3a gae haiM, jaise-zaka deza ke nivAsI zaka, yavana deza ke nivAsI yavana ityaadi| AryoM ke prakAra aura unake lakSaNa-kSetrArya--mUlapATha meM parigaNita sADhe paccIsa janapadAtmaka Arya kSetra meM utpanna hone evaM rahane vAle kSetrArya kahalAte haiN| ye kSetra Arya isalie kahe gae haiM ki inameM tIrthakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi uttama puruSoM kA janma hotA hai| inase bhinna kSetra anArya kahalAte haiN| jAtyArya-mUlapATha meM varNita ambaSTha Adi 6 jAtiyAM ibhya-abhyarcanIya evaM prasiddha haiN| ina jAtiyoM se sambaddha jana jAtyArya kahalAte haiN| kulArya-zAstra-parigaNita ugra Adi 6 kuloM meM se kisI kula meM janma lene vAle kulArya-kula kI apekSA se Arya kahalAte haiN| kArya-ahiMsA Adi evaM ziSTasammata tathA AjIvikArya kie jAne vAle karma Aryakarma kahalAte haiN| zAstrakAra ne doSika, sautrika Adi kucha Aryakarma se sambandhita manuSyoM ke prakAra ginAye haiN| vizeSatA svayameva samajha lenA caahie| zilpAryajo zilpa ahiMsA Adi dharmAMgoM se tathA ziSTajanoM ke AcAra ke anukUla ho, vaha Arya zilpa kahalAtA hai| aise Arya zilpa se apanA jIvananirvAha karane vAle zilpAryoM meM parigaNita kie gae haiN| kucha nAma to zAstrakAra ne ginAye hI haiN| zeSa svayaM cintana dvArA samajha lenA caahie| bhASArya-ardhamAgadhI usa samaya Ama janatA kI, ziSTajanoM kI bhASA thI, Aja usI kA pracalita rUpa hindI evaM vividha prAntIya bhASAe~ haiN| ataH vartamAna yuga meM bhASArya unheM kahA jA sakatA hai jinakI bhASA saMskRti aura sabhyatA se sambandhita ho, jinakI bhASA tuccha aura karkaza na ho, kintu AdarasUcaka. komala-kAnta padAvalI se yukta ho| zeSa jJAnArya, darzanArya aura cAritrArya kA svarUpa spaSTa hI hai| jo samyagjJAna se yukta hoM, ve jJAnArya, jo samyagdarzana se yukta hoM, ve darzanArya aura jo samyakcAritra se yukta hoM, ve cAritrArya kahalAte haiN| jo mithyAjJAna se, mithyAtva evaM mithyAdarzana se evaM kucAritra se yukta hoM, unheM kramazaH jJAnArya, darzanArya evaM cAritrArya nahIM kahA jA sktaa| zAstrakAra ne pAMca prakAra ke samyagjJAna se yukta janoM ko jJAnArya, sarAga aura vItarAga rUpa samyagdarzana se yukta janoM ko darzanArya tathA sarAga aura vItarAga rUpa 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 54
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ] [ prajJApanA sUtra samyak cAritra se yukta janoM ko cAritrArya batalAyA hai| ina sabake avAntara bheda - prabheda vibhinna apekSAoM se batAe haiN| ina saba avAntara bhedoM vAle bhI jJAnArya, darzanArya evaM cAritrArya meM hI parigaNita hote haiN| sarAgadarzanArya aura vItarAgadarzanArya -- jo darzana rAga arthAt kaSAya se yukta hotA hai, vaha sarAgadarzana tathA jo darzana rAga arthAt kaSAya se rahita ho vaha vItarAgadarzana kahalAtA hai| sarAgadarzana kI apekSA se Arya sarAgadarzanArya aura vItarAgadarzana kI apekSA se Arya vItarAgadarzanArya kahalAte haiN| sarAgadarzana ke nisargaruci Adi 10 prakAra haiM / paramArthasaMstava Adi tIna lakhaNa haiM aura niHzaMkita Adi 8 AcAra haiN| vItarAgadarzana do prakAra kA hai - upazAntakaSAya aura kSINakaSAya / ina donoM ke kAraNa jo Arya haiM, unheM kramazaH upazAntakaSAyadarzanArya aura kSINakaSAyadarzanArya kahA jAtA hai / upazAntakaSAya- vItarAgadarzanArya ve haiM-jinake samasta kaSAyoM kA upazamana ho cukA hai ataeva jinameM vItarAgadazA prakaTa ho cukI hai, aise gyArahaveM guNasthAnavartI muni / kSINakaSAyavItarAgadarzanArya ve haiM - jinake samasta kaSAya samUla kSINa ho cuke haiM, ataeva jinameM vItarAgadazA prakaTa ho cukI hai, ve bArahaveM se lekara caudahaveM guNasthAnavartI mhaamuni| jinheM isa avasthA meM pahu~ce prathama samaya hI ho, ve prathamasamayavartI, aura jinheM eka samaya se adhika ho gayA ho, ve aprathamasamayavartI kahalAte haiM / isI prakAra caramasamayavartI aura acarasamayavartI ye do bheda samayabheda ke kAraNa haiM / kSINakaSAya- vItarAgadarzanArya ke bhI avasthAbheda se do prakAra haiM- jo bArahaveM guNasthAnavartI vItarAga haiM, ve chadmastha haiM aura jo terahaveM, caudahaveM guNasthAnavAle haiM, ve kevalI haiM / bArahaveM guNasthAnavartI chadmasthakSINakaSAyavotarAga bhI do prakAra ke haiM - svayaMbuddha aura buddhabodhita / phira ina donoM meM se pratyeka ke avasthAbheda se do-do bheda pUrvavat hote haiM- prathamasamayavartI aura aprathamasamayavartI, tathA caramasamayavartI aura acarasamayavartI / svAmI ke bheda ke kAraNa darzana meM bhI bheda hotA hai aura darzanabheda se unake vyaktitva ( Aryatva) meM bhI bheda mAnA gayA hai| kevalikSINakaSAyavItarAgadarzanArya ke sayogikevalI aura ayogikevalI, ye do bheda hote haiN| jo kevalajJAna to prApta kara cuke, lekina abhI taka yogoM se yukta haiM, ve sayogikevalI, aura jo kevalI ayoga dazA prApta kara cake, ve ayogikevalI kahalAte haiM / ve sirpha caudahaveM guNasthAna vAle hote haiN| ina donoM ke bhI samayabheda se prathamasamayavartI aura aprathamasamayavartI athavA caramasamayavartI aura acarasamayavartI, yoM pratyeka ke cAra-cAra bheda ho jAte haiN| inake bheda se darzana meM bhI bheda mAnA gayA hai aura darzanabheda ke kAraNa darzananimittaka Aryatva meM bhI bheda hotA hai / sarAgacAritrArya aura vItarAgacAritrArya - rAgasahita cAritra athavA rAgasahitapuruSa ke cAritra ko sarAgacAritra aura jisa cAritra meM rAga kA sadbhAva na ho, yA vItarAgapuruSa kA jo cAritra ho, use vItarAgacAritra kahate haiM / sarAgacAritra ke do bheda haiM- sUkSmasamparAya - sarAgacAritra ( jisameM sUkSma kaSAya kI vidyamAnatA hotI hai) tathA bAdarasamparAya - sarAgacAritra ( jisameM sthUla kaSAya ho, vaha ) / inase jo Arya ho, vaha tathArUpa Arya hotA hai| sUkSmasamparAya cAritrArya ke avasthA bheda se cAra bheda batAe haiM-prathamasamayavartI va
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [117 aprathamasamayavartI, tathA caramasamayavartI aura acrmsmyvrtii| inakI vyAkhyA pUrvavat samajha lenI caahie| sUkSmasamparAya-sarAgacAritrArya ke punaH do bheda batAe gae haiM-saMklizyamAna (gyArahaveM guNasthAna se girakara dasaveM guNasthAna meM AyA huaa)| aura vizuddhayamAna (nauveM guNasthAna se Upara car3hakara dasaveM guNasthAna meM AyA huaa)| bAdarasamparAya-cAritrArya ke bhI pUrvavat prathamasamayavartI Adi cAra bheda batAe gae haiN| inake bhI prakArAntara se do bheda kie gae haiM-pratipAtI aura apratipAtI / upazamazreNI vAle pratipAtI (girane vAle) aura kSapaka zreNIprApta apratipAtI (nahIM girane vAle) hote haiN| vItarAga ke do prakAra haiMupazAntakaSAyavItarAga aura kssiinnkssaayviitraag| upazAntakaSAyavItarAga (ekAdazama-guNasthAna vartI) kI vyAkhyA tathA isake cAra bhedoM kI vyAkhyA pUrvavat samajha lenI caahie| kSINakaSAyavItarAga ke bhI do bheda hote haiM-chadmasthakSINakaSAyavItarAga aura kevlikssiinnkssaayviitraag| inameM se chadmasthakSINakaSAyavItarAga ke do prakAra haiM--svayaMbuddha aura buddhbodhit| ina donoM ke prathamasamayavartI Adi pUrvavat cAra-cAra bheda hote haiN| ina sabakI vyAkhyA bhI pUrvavat samajha lenI caahie| isI prakAra kevalikSINakaSAyavItarAga ke bhI pUrvavat sayogikevalI aura ayogikevalI tathA prathamasamayavartI Adi cAra bheda hote haiN| inakI vyAkhyA bhI pUrvavat samajha lenI caahie| ina sabakI apekSA se jo Arya hote haiM, ve tathArUpa cAritrArya kahalAte haiN| sAmAyika cAritrArya kA svarUpa--sama kA artha hai--rAga aura dveSa se rhit| samarUpa Aya ko samAya kahate haiN| athavA sama kA artha hai-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra, inake Aya arthAt lAbha athavA prApti ko samAya kahate haiN| athavA 'samAya' zabda sAdhu kI samasta kriyAoM kA, upalakSaNa haiM; kyoMki sAdhu kI samasta kriyAe~ rAga-dveSa se rahita hotI haiN| pUrvokta 'samAya' se jo niSpanna ho, sampanna ho athavA 'samAya' meM hone vAlA sAmAyika hai| athavA samAya hI sAmAyika hai; jisakA tAtparya hai-sarva sAvadha kAryoM se virti| mahAvratI sAdhu-sAdhviyoM ke cAritra ko sAmAyikacAritra kahA gayA hai; kyoMki mahAvratI jIvana aMgIkAra karate samaya samasta sAvadha kAryoM athavA yogoM se nivRttirUpa sAmAyika cAritra grahaNa kiyA jAtA hai| yadyapi sAmAyikacAritra meM sAdhu ke cAritroM kA antarbhAva ho jAtA hai, tathApi chedopasthApanA Adi viziSTa cAritroM se sAmAyikacAritra meM uttarottara vizuddhi aura vizeSatA Ane ke kAraNa una cAritroM ko pRthak grahaNa kiyA gayA hai| sAmAyika cAritra ke do bheda haiM--itvarika aura yaavtkthik| itvarika kA artha hai--alpakAlika aura yAvatkathika kA artha hai--AjIvana (jIvanabhara kA, yAvajjIva kaa)| itvarikasAmAyika-cAritra, bharata aura airavata kSetroM meM, prathama aura antima tIrthakara ke tIrtha meM, mahAvratoM kA AropaNa nahIM kiyA gayA ho, taba taka zaikSa (navadIkSita) ko diyA jAtA hai| arthAt-dIkSAgrahaNakAla meM mahAvratAropaNa se pUrva taka kA zaikSa (navadIkSita) kA cAritra itvarikasAmAyikacAritra hotA hai| bharata aura airavata kSetra ke madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM tathA mahAvidehakSetrIya tIrthaMkaroM ke 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 55 se 60 taka (kha) prajJApanA prameyabodhinI TIkA bhAga. 1, pR. 453 se 513 taka
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118] [ prajJApanA sUtra tIrtha meM sAdhuoM ke yAvatkathikasAmAyika - cAritra hotA hai| kyoMki unake upasthApanA nahIM hotI, arthAtunheM mahAvratAropaNa ke lie dUsarI bAra dIkSA nahIM dI jaatii| isa prakAra ke sAmAyikacAritra kI ArAdhanA ke kAraNa se jo Arya haiM ve sAmAyikacAritrArya kahalAte haiM / chedopasthApanika - cAritrArya -- jisa cAritra meM pUrvaparyAya kA cheda, aura mahAvratoM meM upasthApana kiyA jAtA hai vaha chedopasthApanacAritra hai / vaha do prakAra kA hai - sAticAra aura niraticAra / niraticAra chedopasthApanacAritra vaha hai - jo itvarika sAmAyika vAle zaikSa (navadIkSita) ko diyA jAtA hai athavA eka tIrtha se dUsare tIrtha meM jAne para aMgIkAra kiyA jAtA hai / jaise pArzvanAtha ke tIrtha se varddhamAna ke tIrtha meM Ane vAle zramaNa ko paMcamahAvratarUpa cAritra svIkAra karane para diyA jAne vAlA chedosthApanacAritra niraticAra hai| sAticAra chedopasthApanacAritra vaha hai jo mUlaguNoM (mahAvratoM) meM se kisI kA vighAta karane vAle sAdhu ko punaH mahAvratoccAraNa ke rUpa meM diyA jAtA hai| yaha donoM hI prakAra kA chedopasthApanacAritra sthitakalpa meM - arthAt - prathama aura carama tIrthaMkaroM ke tIrtha meM hotA hai, madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke tIrtha meM nhiiN| chedopasthApanacAritra kI ArAdhanA karane ke kAraNa sAdhaka ko chedopasthApanacAritrArya kahA jAtA hai| parihAravizuddhicAritrArya kA svarUpa --- parihAra eka viziSTa tapa hai, jisase doSoM kA parihAra kiyA jAtA hai| ata: jisa cAritra meM ukta parihAra tapa se vizuddhi prApta hotI hai, use parihAravizuddhicAritra kahate haiN| usake do bheda haiM-nirvizamAnaka aura nirviSTakAyika ! jisa cAritra meM sAdhaka praviSTa hokara usa tapovidhi ke anusAra tapazcaraNa kara rahe hoM, use nirvizamAnakacAritra kahate haiM aura jisa cAritra meM sAdhaka tapovidhi ke anusAra tapa kA ArAdhana kara cuke hoM, usa cAritra kA nAma nirviSTakAyikacAritra hai| isa prakAra ke cAritra aMgIkAra karane vAle sAdhakoM ko bhI kramazaH nirvizamAna aura nirviSTakAyika kahA tA hai| nau sAdhu milakara isa parihAratapa kI ArAdhanA karate haiM / unameM se cAra sAdhu nirvizamAnaka hote haiN| jo isa tapa ko karate haiM aura cAra sAdhu unake anucArI arthAt vaiyAvRttya karane vAle hote haiM tathA eka sAdhu kalpasthita 'vAcanAcArya hotA hai / yadyapi sabhI sAdhu zrutAtizayasampanna hote haiM, tathApi yaha eka prakAra kA kalpa hone ke kAraNa unameM eka kalpasthita AcArya sthApita kara liyA jAtA hai / nirvizamAna sAdhuoM kA parihAratapa isa prakAra hotA hai - jJAnIjanoM ne pArihArakoM kA zItakAla, uSNakAla aura varSAkAla meM jaghanya, madhyama aura utkRSTa tapa isa prakAra batAyA hai - grISmakAla meM jaghanya caturthabhakta, madhyama SaSThabhakta aura utkRSTa aSTamabhakta hotA hai, zizirakAla meM jaghanya SaSThabhakta (belA), madhyama aSTamabhakta (telA) aura utkRSTa dazamabhakta ( caulA) tapa hotA hai / varSAkAla meM jaghanya aSTamabhakta, madhyama dazamabhakta aura utkRSTa dvAdazabhakta (paMcaulA) tapa / pAraNe meM Ayambila kiyA jAtA hai / bhikSA meM pAMca (vastuoM) kA grahaNa aura do kA abhigraha hotA hai / kalpasthita bhI pratidina isI prakAra Ayambila karate haiM / isa prakAra chaha mahIne taka tapa karake pArihArika ( nirvizamAnaka) sAdhu anucArI ( vaiyAvRtya karane vAle) bana jAte haiM; aura jo cAra anucArI the, ve chaha mahIne ke lie pArihArika bana jAte haiM / isI prakAra kalpasthita
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [119 (vAcanAcArya padasthita) sAdhu bhI chahamahIne ke pazcAt pArihArika bana kara agale 6 mahInoM taka ke lie tapa karatA hai| aura zeSa sAdhu anucArI tathA kalpasthita bana jAte haiN| yaha kalpa kula 18 mAsa kA saMkSepa meM kahA gayA hai| kalpa samApta ho jAne ke pazcAt ve sAdhu yA to jinakalpa ko aMgIkAra kara lete haiM, yA apane gaccha meM punaH lauTa Ate haiN| parihAra tapa ke pratipadyamAnaka isa tapa ko yA to tIrthakara bhagavAn ke sAnnidhya meM athavA jisane isa kalpa ko tIrthaMkara se svIkAra kiyA ho, usake pAsa se aMgIkAra karate haiM; anya ke pAsa nhiiN| aise muniyoM kA cAritra parihAravizuddhicAritra kahalAtA hai| isa cAritra kI ArAdhanA karane vAle ko parihAravizuddhicAritrArya kahate haiN| ____ parihAravizuddhicAritrI do prakAra ke hote haiM--itvarika aura yaavtkthik| itvarika ve hote haiM, jo kalpa kI samApti ke bAda usI kalpa yA gaccha meM A jAte haiN| jo kalpa samApta hote hI binA vyavadhAna ke tatkAla jinakalpa ko svIkAra kara lete haiM, ve yAvatkathikacAritrI kahalAte haiM / itvarikaparihAravizuddhikoM ko kalpa ke prabhAva se devAdikRta upasarga, prANahAraka AtaMka yA duHsaha vedanA nahIM hotI kintu jinakalpa ko aMgIkAra karane vAle yAvatkathikoM ko jinakalpI bhAva kA anubhava karane ke sAtha hI upasarga hone sambhava haiN| sUkSmasamparAyacAritrArya kA svarUpa - jisameM sUkSma arthAt saMjvalana ke sUkSma lobharUpa samparAyakaSAya kA hI udaya raha gayA ho, aisA cAritra sUkSmasamparAyacAritra kahalAtA hai| yaha cAritra dasaveM guNasthAna vAloM meM hotA hai; jahA~ saMjvalanakaSAya kA sUkSma aMza hI zeSa raha jAtA hai| isake do bheda haiM- vizuddhayamAnaka aura sNklishymaank| kSapakazreNI yA upasamazreNI para ArohaNa karane vAle kA cAritra vizuddhayamAnaka hotA hai, jabaki upazamazreNI ke dvArA gyArahaveM guNasthAna meM pahu~ca kara vahA~ se girane vAlA muni jaba punaH dasaveM guNasthAna meM AtA hai, usa samaya kA sUkSmasamparAyacAritra saMklizyamAnaka kahalAtA hai| sUkSmasamparAyacAritra kI ArAdhanA se jo Arya hoM, unheM sUkSmasamparAyacAritrArya kahate haiN| yathAkhyAtacAritrArya-- yathAkhyAta' zabda meM yathA+A+AkhyAta, ye tIna zabda saMyukta haiM, jinakA artha hotA hai-yathA (yathArtharUpa se) A (pUrI taraha se) AkhyAta (kaSAyarahita kahA gayA) ho athavA jisa prakAra samasta loka meM khyAta-prasiddha jo akaSAyarUpa ho, vaha cAritra, yathAkhyAtacAritra kahalAtA hai| isa cAritra ke bhI do bheda haiM-chAdmasthika (chadmastha-yAnI gyArahaveM, bArahaveM guNasthAnavartI jIva kA) aura kaivalika (tairahaveM guNasthAnavartI-sayogikevalI aura caudahaveM guNasthAnavartI ayogikevalI kaa)| isa prakAra ke yathAkhyAtacAritra kI ArAdhanA se jo Arya hoM, ve yathAkhyAtacAritrArya kahalAte haiN| 1. (ka) prajJApanAsUtra, malaya. vatti, patrAMka 63 se 68 taka (kha) savvamiNaM samAiyaM cheyAivisesiyaM puNa vibhinnaM / avisesaM samAiya ciyamiha saamnnsnnaae|| pra. ma. vR. pa. 63 (ga) aha saho u jahatthe, aDo'bhivihIe khiymkkhaayN| caraNamakasAyamaiyaM tahamakkhAyaM jahakkhAyaM |-prjnyaapnaa. ma. vRtti, patrAMka 68
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] caturvidha devoM kI prajJApanA 139. se kiM taM devA ? [ prajJApanA sUtra devA cauvvihA paNNattA / taM jahA bhavaNavAsI 1 vANamaMtarA 2 joisiyA 3 vemANiyA 4 | [139 pra.] deva kitane prakAra ke haiM ? [139 u.] deva cAra prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM- (1) bhavanavAsI, (2) vANavyantara, (3) jyotiSka aura ( 4 ) vaimAnika / 140. [1] se kiM taM bhavaNavAsI ? bhavaNavAsI dasavihA pannattA / taM jahA - asurakumArA 1 nAgakumArA 2 suvaNNakumArA 3 vijjukumArA 4 aggikumArA 5 dIvakumArA 6 udahikumArA 7 disAkumArA 8 vAukumArA 9 thaNiyakumArA 10 / [140 - 1 pra.] bhavanavAsI deva kisa prakAra ke haiM ? [140 - 1 u.] bhavanavAsI deva dasa prakAra ke haiM - (1) asurakumAra, (2) nAgakumAra, (3) suparNakumAra, (4) vidyutkumAra, (5) agnikumAra, (6) dvIpakumAra, (7) udadhikumAra, (8) dizAkumAra, (9) pavana (vAyu) kumAra aura (10) stanitakumAra / (2) te samAsato duvihA paNNattA / taM jahA -- pajjattagA ya apajjattagA ya se ttaM bhavaNavAsI / [140-2] ye (dasa prakAra ke bhavanavAsI deva) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiN| yathA- paryAptaka aura aparyAptaka / yaha bhavanavAsI devoM kI prarUpaNA huI / 141. [1] se kiM taM vANamaMtarA ? vANamaMtarA aTThavihA paNNattA / taM jahA - kinnarA 1 kiMpurisA 2 mahoragA 3 gaMdhavvA 4 jakkhA 5 rakkhasA 6 bhUyA 7 pisAyA 8 / [141-1 pra.] vANavyantara deva kitane prakAra ke haiM ? [141-1 u.] vANavyantara deva ATha prakAra ke kahe gae haiN| jaise- (1) kinnara, (2) kimpuruSa, (3) mahoraga, (4) gandharva, (5) yakSa, (6) rAkSasa, (7) bhUta aura (8) pizAca / [2] se samAsato duvihA paNNattA / taM jahA - pajjattagA ya apajjattagA ya / se ttaM vANamaMtarA / [141-2] ve (uparyukta kinnara Adi ATha prakAra ke vANavyantara deva) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiM; paryAptaka aura aparyAptaka / yaha huA ukta vANavyantaroM kA varNana / 142. [1] se kiM taM joisiyA ? joisiyA paMcavihA pannattA / taM jahA caMdA 1 sUrA 2 gahA 3 nakkhatA 4 tArA 5 /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada] [121 [142-1 pra.] jyotiSka deva kitane prakAra ke haiM ? [142-1 u.] jyotiSka deva pAMca prakAra ke haiN| yathA-(1) candra, (2) sUrya, (3) graha, (4) nakSatra aura (5) taare| [2] te samAsato duvihA paNNattA taM jahA-pajjattagA ya apajattagA y| se taM joisiyaa| [142-2] ve (uparyukta pAMca prakAra ke jyotiSka deva) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiMparyAptaka aura apryaaptk| yaha jyotiSka devoM kA nirUpaNa hai| 143. se kiM taM vemANiyA ? vemANiyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA-kappovagA ya kappAtItA y| [143 pra.] vaimAnika deva kitane prakAra ke haiM ? [143 u.] vaimAnika deva do prakAra ke haiM-kalpopapanna aura klpaatiit| 144. [1] se kiM taM kappovagA ? kappovagA bArasavihA pnnnnttaa| taM jahA-sohammA 1 IsANA 2 saNaMkumArA 3 mAhiMdA 4 baMbhaloyA 5 laMtayA 6 sukkA 7 sahassArA 8 ANatA 9 pANatA 10 AraNA 11 accutA 12 / [144-1 pra.] kalpopapanna kitane prakAra ke haiM ? [144-1 u.] kalpopapanna deva bAraha prakAra ke kahe gae haiM-(1) saudharma, (2) IzAna, (3) sanatkumAra, (4) mAhendra, (5) brahmaloka, (6) lAntaka, (7) mahAzukra, (8) sahasrAra, (9) Anata, (10) prANata, (11) AraNa aura (12) acyut| [2] te samAsato duvihA paNNattA / taM jahA- pajattagA ya apajjattagA y| se ttaM kppovgaa| [144-2] ve (bAraha prakAra ke kalpopapanna deva) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiN| yathAparyAptaka aura apryaaptk| yaha kalpopapanna devoM kI prarUpaNA huii| 145. se kiM taM kappAtIyA ? kappAtIyA duvihA pnnnnttaa| taM jahA-gevejagA ya aNuttarovavAiyA ya / [145 pra.] kalpAtIta deva kitane prakAra ke haiM ? [145 u.] kalpAtIta deva do prakAra ke haiM-graiveyakavAsI aura anuttrauppaatik| 146. [1] se kiM taM gevejagA? gevejagA NavavihA pnnnnttaa| taM jahA-heTThimeheTThimagevejagA 1 heTThimamajjhimagavejagA 2 heTThimauvarimagevejagA 3 majjhimaheTThimagevejagA 4 majjhimamajjhimagevejagA 5 majjhimauvarimagevejagA 6 uvarimaheTThimagevejagA 7 uvarimamajjhimagevejagA 8 uvarimauvarimagevejagA 9 /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122] [ prajJApanA sUtra [146 - 1 pra.] graiveyaka deva kitane prakAra ke haiM ? [146 - 1 u.] graiveyaka deva nau prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - (1) adhastana - adhastanagraiveyaka, (2) adhastana-madhyama-graiveyaka, (3) adhastana - uparima-graiveyaka, (4) madhyama - adhastana-graiveyaka, (5) madhyama- madhyama-graiveyaka, (6) madhyama - uparima-graiveyaka, (7) uparima- adhastana-graiveyaka, (8) uparima- madhyama-graiveyaka aura (9) uparima- uparima- graiveyaka meM rahane vAle / [2] te samAsato duvihA paNNattA / taM jahA - pajjattagA ya apajjattagA ya / se taM gevejjagA / [146-2] ye (uparyukta nau prakAra ke graiveyaka deva) saMkSepa meM do prakAra ke kahe gae haiM--paryAptaka aura apryaaptk| yaha graiveyakoM kA nirUpaNa huA / 147. [1] se kiM taM aNuttarovavAiyA ? aNuttarovavAiyA paMcavihA paNNattA / taM jahA - vijayA 1 vejayaMtA 2 jayaMtA 3 aparAjitA 4 savvasiddhA 5 / [147 - 1 pra.] anuttaraupapAtika deva kitane prakAra ke haiM ? [147-1 u.] anuttaraupapAtika deva pAMca prakAra ke kahe gae haiM - ( 1 ) vijaya, (2) vaijayanta, (3) jayanta, (4) aparAjita aura (5) sarvArthasiddha, (vimAnoM meM rahane vAle ) / [2] te samAsato duvihA paNNattA / taM jahA - pajjattagA ya apajjattagA ya se ttaM aNuttarovavAiyA / settaM kappAIyA / se ttaM vemANiyA / se ttaM devA / se ttaM paMciMdiyA / se ttaM saMsArasamAvaNNajIvapaNNavaNA / settaM jIvapaNNavaNA / se ttaM paNNavaNA / // paNNavaNAe bhagavaIe paDhamaM paNNvaNApayaM samattaM // [147-2] ye saMkSepa meM do prakAra ke haiM - paryAptaka aura aparyAptaka / yaha huI anuttaraupapAtika devoM kI prarUpaNA / sAtha hI ukta kalpAtIta devoM kA nirUpaNa pUrNa huA, aura isase sambandhita vaimAnika devoM kA nirUpaNa bhI pUrNa huaa| isake pUrNa hone para devoM kA varNana bhI pUrNa huaa| sAtha hI paMcendriya jIvoM kA varNana bhI pUrA huaa| isakI samApti ke sAtha hI ukta saMsArasamApanna jIvoM kI prajJApanA pUrNa huI; aura isase sambandhita jIvaprajJApanA bhI samApta huI / isa prakAra yaha prathama prajJApanApada pUrNa huA / vivecana --- caturvidha devoM kI prajJApanA- prastuta nau sUtroM (sU. 139 se 147 taka) meM cAra prakAra ke devoM ke bheda-prabhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| 1 bhavanavAsI devoM kA svarUpa- jo deva prAyaH bhavanoM meM nivAsa kiyA karate haiM, ve bhavanavAsI deva kahalAte haiN| yaha kathana bahulatA se nAgakumAra Adi devoM kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki ve ( nAgakumArAdi) hI prAya: bhavanoM meM nivAsa karate haiM, kadAcit AvAsoM meM bhI rahate haiM; kintu asurakumAra
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prajJApanApada ] [ 123 prAyaH AvAsoM meM rahate haiM, kadAcit bhavanoM meM bhI nivAsa karate haiM / bhavana aura AvAsa meM antara yaha hai ki bhavana to bAhara se vRtta (golAkAra) tathA bhItara se samacaurasa hote haiM aura nIce kamala kI karNikA ke AkAra ke hote haiM; jabaki AvAsa kAyapramANa sthAna vAle mahAmaNDapa hote haiM, jo aneka prakAra ke maNi - ratnarUpI pradIpoM se samasta dizAoM ko prakAzita karate haiM / bhavanavAsI devoM ke pratyeka prakAra ke nAma ke sAtha saMlagna 'kumAra' zabda inakI vizeSatA kA dyotaka hai| ye dasoM hI prakAra ke deva kumAroM ke samAna ceSTA karate haiM ataeva 'kumAra' kahalAte haiN| ye kumAroM kI taraha sukumAra hote haiM, inakI cAla (gati) kumAroM kI taraha mRdu, madhura aura lalita hotI hai / zRMgAra-prasAdhanArtha ye nAnA prakAra kI viziSTa evaM viziSTatara uttaravikriyA kiyA karate haiM / kumAroM kI taraha hI inake rUpa, vezabhUSA, bhASA, AbhUSaNa, zastrAstra, yAna evaM vAhana ThAThadAra hote haiN| ye kumAroM ke samAna tIvra anurAgaparAyaNa evaM krIr3Atatpara hote haiM / vANavyantara devoM kA svarUpa-- antara kA artha hai-- avakAza, Azraya yA jgh| jina devoM kA antara (Azraya), bhavana, nagarAvAsa Adi rUpa ho, ve vyantara kahalAte haiM / vANavyantara devoM ke bhavana ratnaprabhApRthvI ke prathama ratnakANDa meM Upara aura nIce sau-sau yojana chor3a kara zeSa ATha sau yojana - pramANa madhyabhAga meM haiM; aura inake nagara tiryagloka meM bhI haiM; tathA inake AvAsa tIna lokoM meM haiM, jaise Urdhvaloka meM inake AvAsa pANDukavana Adi meM haiM / vyantara zabda kA dUsarA artha hai - manuSyoM jinakA antara nahIM (vigata) ho, kyoMki kaI vyantara cakravartI, vAsudeva Adi manuSyoM kI sevaka kI taraha sevA karate haiN| athavA jinake parvatAntara, kandarAntara yA vanAntara Adi AzrayarUpa vividha antara hoM, ve vyantara kahalAte haiM / athavA vAnamantara kA vyutpattilabhya artha hai - vanoM kA antara vanAntara hai, jo vanAntaroM meM rahate haiM, ve vAnamantara / vANavyantaroM ke kinnara Adi ATha bheda haiM / kinnara ke dasa bheda haiM- (1) kinnara, (2) kimpuruSa, (3) kimpuruSottama, (4) kinnarottama, (5) hRdayaMgama, (6) rUpazAlI, (7) anindita, (8) manorama, (9) ratipriya aura (10) ratizreSTha / kimpuruSa bhI dasa prakAra ke hote haiM- (1) puruSa, (2) satpuruSa, (3) mahApuruSa, (4) puruSavRSabha, (5) puruSottama, (6) atipuruSa, (7) mahAdeva, (8) maruta, (9) meruprabha aura (10) yazasvanta / mahoraga bhI dasa prakAra ke hote haiM - ( 1 ) bhujaga, (2) bhogazAlI, (3) mahAkAya, (4) atikAya, (5) skandhazAlI, (6) manorama, (7) mahAvega, (8) mahAyakSa, (9) merukAnta aura (10) bhaasvnt| gandharva 12 prakAra ke hote haiM - ( 1 ) hAhA, (2) hUhU, (3) tumbarava, (4) nArada, (5) RSivAdika, (6) bhUtavAdika, (7) kAdamba, (8) mahAkadamba, (9) revata, (10) vizvAvasu, (11) gItarati aura (12) gItayaza / yakSa teraha prakAra ke hote haiM - (1) pUrNabhadra, (2) maNibhadra, (3) zvetabhadra, (4) haritabhadra, (5) sumanobhadra, (6) vyatipAtikabhadra, (7) subhadra, (8) sarvatobhadra, (9) manuSyayakSa, (10) vanAdhipati, (11) vanAhAra, (12) rUpayakSa aura (13) yakSottama / rAkSasa deva sAta prakAra ke hote haiM- (1) bhIma, (2) mahAbhIma, (3) vighna, (4) vinAyaka, (5) jalarAkSasa, (6) rAkSasa
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124] [prajJApanA sUtra rAkSasa aura (7) brhmraaksss| bhUta nau prakAra ke hote haiM- (1) surUpa, (2) pratirUpa, (3) atirUpa, (4) bhUtottama, (5) skanda, (6) mahAskanda, (7) mahAvega, (8) praticchanna aura (9) aakaashg| pizAca solaha prakAra ke hote haiM-(1) kUSmANDa, (2) paTaka, (3) sujoSa, (4) Ahrika, (5) kAla, (6) mahAkAla, (7) cokSa, (8) acokSa, (9) tAlapizAca, (10) mukharapizAca, (11) adhastAraka, (12) deha, (13) videha, (14) mahAdeha, (15) tRSNIka aura (16) vnpishaac| jyotiSka devoM kA svarUpa-jo loka ko dyotita-jyotita-prakAzita karate haiM ve jyotiSka kahalAte haiN| athavA jo dyotita karate haiM, ve jyotiS-vimAna haiM, una jyotirvimAnoM meM rahane vAle deva jyotiSka deva kahalAte haiN| athavA jo mastaka ke mukuToM se Azrita prabhAmaNDalasadRza sUryamaNDala Adi ke dvArA prakAza karate haiM, ve sUryAdi jyotiSkadeva kahalAte haiN| sUryadeva ke mukuTa ke agrabhAga meM sUrya ke AkAra kA, candradeva ke mukuTa ke agrabhAga meM candra ke AkAra kA, grahadeva ke mukuTa ke agrabhAga meM graha ke AkAra kA, nakSatradeva ke mukuTa ke agrabhAga meM nakSatra ke AkAra kA aura tArakadeva ke mukuTa ke agrabhAga meM tAraka ke AkAra kA cihna hotA hai| isase ve prakAza karate haiN| vaimAnika devoM kA svarUpa-vaimAnika deva do prakAra ke hote haiM--(1) kalpopaga yA kalpopapanna aura (2) klpaatiit| kalpopapanna kA artha hai--kalpa yAnI AcAra-arthAt-indra, sAmAnika, trAyastriMsa Adi kA vyavahAra aura mryaadaa| ukta kalpa se yukta vyavahAra jinameM ho, ve deva kalpopapanna kahalAte haiM aura jinameM aisA kalpa na ho, ve kalpAtIta kahalAte haiN| saudharma Adi deva kalpopapanna aura nau graiveyakaM tathA pAMca anuttaraupapAtika deva kalpAtIta kahalAte haiN| lokapuruSa kI grIvA para sthita hone se ye vimAna graiveyaka kahalAte haiN| anuttara kA artha hai-sarvocca evaM sarvazreSTha vimaan| una anuttara vimAnoM meM upapAta yAnI janma hone ke kAraNa ye deva anuttaraupapAtika kahalAte haiN| // prajJApanA sUtraH prathama prajJApanApada smaapt||
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ biiyaM ThANapayaM dvitIya sthAnapada prAthamika 0 prajJApanAsUtra kA yaha dvitIya sthAnapada hai| 9 prathama pada meM saMsArI aura siddha, ina do prakAra ke jIvoM ke bheda-prabheda batAe gae haiN| una-una jIvoM ke nivAsasthAna kA jAnanA Avazyaka hone se isa dvitIya 'sthAnapada' meM usakA vicAra kiyA gayA 0 jIvoM ke nivAsasthAna kA vicAra karanA isalie bhI Avazyaka hai ki anya darzanoM kI taraha jainadarzana meM AtmA ko sarvavyApaka nahIM, kintu usa-usa jIva ke zarIrapramANavyApI saMkocavikAsazIla mAnA gayA hai| isake atirikta jainadarzana meM anya darzanoM kI mAnyatA kI taraha AtmA kUTasthanitya nahIM, kintu pariNAmInitya mAnI gaI hai| isa kAraNa saMsAra meM nAnA paryAyoM ke rUpa meM usakA janma hotA hai tathA niyata sthAna se hI vaha zarIra dhAraNa karatI hai| ataeva kauna-sA jIva kisa sthAna meM hotA hai? isakA vicAra karanA anivArya ho jAtA hai| dUsare darzanoM kI dRSTi se jIva sadaiva sarvatra loka meM upalabdha haiM hI, ve kevala zarIra kI dRSTi se bhale hI nivAsa sthAna kA vicAra kara leM, AtmA kI dRSTi se jIva ke sthAna kA vicAra unake lie anivArya nhiiN| 0 prastuta 'sthAnapada' meM aMkita mUlapATha ke anusAra jIva ke do prakAra ke nivAsasthAna phalita hote haiM--(1) sthAyI aura (2) praasNgik| janma dhAraNa karane se lekara mRtyu paryanta jIva jahA~ (jisa sthAna meM) rahatA hai, usa nivAsa sthAna ko sthAyI kahA jA sakatA hai, zAstrakAra ne jisakA ullekha 'svasthAna' ke nAma se kiyA hai| prAsaMgika nivAsasthAna kA vicAra 'upapAta' aura 'samudghAta' ina do prakAroM se kiyA gayA hai| - jainazAstrIya paribhASAnusAra pUrvabhaya kI Ayu samApta (mRtyu) hote hI jIva naye nAma (paryAya) se pahacAnA jAtA hai| udAharaNArtha koI jIva pUrvabhava meM deva thA, kintu vahA~ se mara kara vaha manuSya hone vAlA ho to devAyu samApta hone se vaha manuSya nAma se pahacAnA jAtA hai| parantu jIva (AtmA) sarvavyApaka na hone se, zarIrapramANavyApI jIva ko mRtyu ke pazcAt nayA jIvana svIkAra karane hetu yAtrA karake svajanmasthAna meM jAnA par3atA hai| kyoMki devaloka to usa jIva ne chor3a diyA aura manuSyaloka meM abhI taka pahu~cA nahIM hai, taba taka usakA yaha yAtrAkAla hai| isa yAtrA ke daurAna usa jIva ne jisa pradeza kI yAtrA kI, vaha bhI usakA sthAna to hai hii| isI sthAna ko zAstrakAra ne 1. (ka) pramANanayatattvAloka (ratnAkarAvatArikA) pari. 4 (kha) paNNavaNAsuttaM pada 2 ko prastAvanA bhA. 2, pR. 47-48
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126] [ prajJApanA sUtra 'upapAtasthAna' kahA hai| spaSTa hai ki yaha sthAna prAsaMgika hai, phira bhI anivArya to hai hii| / dUsarA prAsaMgika sthAna hai--'samudghAta' / vedanA mRtyu yA vikriyA Adi ke viziSTa prasaMgoM para jainamatAnusAra jIva ke pradezoM kA vistAra hotA hai, jise jaina paribhASA meM 'samudghAta' kahate haiM; jo ki aneka prakAra kA hai| samudghAta ke samaya jIva ke (Atma-) pradeza zarIra sthAna meM rahate hue bhI kisI na kisI sthAna meM bAhara bhI samudghAta paryanta rahate haiN| ataH samudghAta kI apekSA se jIva ke isa prAsaMgika yA kAdAcitka nivAsasthAna kA vicAra bhI Avazyaka hai| isIlie prastuta pada meM nAnAvidha jIvoM ke viSaya meM svasthAna, upapAtasthAna aura samudghAtasthAna, yoM tIna prakAra ke nivAsasthAnoM kA vicAra kiyA gayA hai| SaTkhaNDAgama meM bhI khettANugamaprakaraNa meM svasthAna, upapAta aura samudghAta ko lekara sthAna-kSetra kA vicAra kiyA gayA hai| / prastuta 'sthAnaprada' meM jIvoM ke jina bhedoM ke sthAnoM ke viSaya meM vicAra aura krama batAyA gayA hai, usa para se mAlUma hotA hai ki prathamapada meM nirdiSTa jIvabhedoM meM se ekendriya jaise kaI sAmAnya bhedoM kA vicAra nahIM kiyA gayA hai, kintu 'paMcendriya' jaise sAmAnya bhedoM kA vicAra kiyA gayA hai| prathamapada-nirdiSTa sabhI vizeSa bheda-prabhedoM ke sthAnoM kA vicAra prastuta pada meM nahIM kiyA gayA hai, kintu mukhya-mukhya bheda-prabhedoM ke sthAnoM kA vicAra kiyA gayA hai| / anya sabhI jIvoM ke bheda-prabhedoM ke sthAna ke viSaya meM vicAra karate samaya pUrvokta tInoM sthAnoM kA vicAra kiyA gayA hai, parantu siddhoM ke viSaya meM kevala 'svasthAna' kA hI vicAra kiyA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki siddhoM kA upapAta nahIM hotA; kyoMki anya jIvoM ko usa-usa janmasthAna ko prApta karane se pUrva usa-usa nAma, gotra aura Ayu karma kA udaya hotA hai, isa kAraNa se nAma dhAraNa karake, nayA janma grahaNa karane hetu usa gati ko prApta karate haiN| siddhoM ke karmoM kA abhAva hai, isa kAraNa siddha rUpa meM unakA janma nahIM hotA, kintu ve sva (siddhi) sthAna kI dRSTi se svasvarUpa ko prApta karate haiM, vahI unakA svasthAna hai| mukta jIvoM kI lokAnta-sthAna taka jo gati hotI hai, vaha jainamAnyatAnusAra AkAza pradezoM ko sparza karake nahIM hotI, isalie mukta jIvoM kA gamana hote hue bhI AkAzapradezoM kA sparza na hone se usa-usa pradeza meM siddhoM kA 'sthAna' honA nahIM khlaataa| isa dRSTi se siddhoM kA upapAtasthAna nahIM hotaa| samudghAtasthAna bhI siddhoM ko nahIM hotA, kyoMki samudghAta karmayukta jIvoM ke hotA hai, siddha karmarahita haiN| isalie siddhoM ke viSaya meM svasthAna' kA hI vicAra kiyA gayA hai| 1. (ka) paNNvaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1., pR. 46 se 80 (kha) paNNvaNAsuttaM pada 2 kI prastAvanA bhA. 2, pR. 47-48 (ga) SaTakhaNDAgama pustaka 7, pR. 299
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada : prAthamika ] [ 127 'ekendriya jIva samagra loka meM parivyApta haiM' isa kathana kA artha kevala eka ekendriya jIva se nahIM, apitu samagrarUpa se sAmAnya rUpa se ekendriya jAti se hai| tathA tIna sthAnoM kA pRthak-pRthak kathana na karake tInoM sthAna samagrarUpa se samajhanA cAhie / dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIva samagra loka meM nahIM, kintu loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| sAmAnya paMcendriyoM kA sthAna bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hai, kintu vizeSapaMcendriya ke rUpa meM nArakoM, tiryaJcapaMcendriyoM, manuSyoM evaM devoM ke pRthak-pRthak sUtroM meM una-unake sthAnoM kA pRthak-pRthak nirdeza hai| siddha loka ke agrabhAga meM haiM / 1 jIvabhedoM ke anusAra sthAna nirdeza isa krama se kiyA gayA hai-- (1) pRthvIkAyika (bAdara - sUkSma, paryApta - aparyApta), (2) apkAyika (pUrvavat), (3) tejaskAyika (pUrvavat), (4) vAyukAyika (pUrvavat) (5) vanaspatikAyika (pUrvavat), (6) dvIndriya, trIndriya, caturindriya (paryApta-aparyApta), (7) paMcendriya (sAmAnya), (8) nAraka ( sAmAnya, paryApta - aparyApta), (9) prathama se saptasa naraka taka (paryApta-aparyApta), (10) paMcendriya tiryaJca (pUrvavat), (11) manuSya (pUrvavat), (12) bhavanavAsI deva (paryApta-aparyApta), (13) asurakumAra Adi dasa bhavanavAsI (dakSiNAtya, audicya, paryApta - aparyApta), (14) vyantara ( paryApta - aparyApta), (15) pizAcAdi 8 vyantara ( dakSiNa-uttara ke, paryApta - aparyApta), (16) jotiSkadeva, (17) vaimAnikadeva, (18) saudharma se acyuta taka, (paryApta-aparyApta), (19) graiveyakadeva ( paryApta - aparyApta), (20) anuttaraupapAtikadeva (paryAptaaparyApta) aura (21) siddha / 2 1. (ka) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1, pR. 46 se 80 taka (kha) paNNvaNasuttaM pada do kI prastAvanA bhA. 2, pR. 49-50 (ga) uttarAdhyayana a. 36, gA. 'suhumA savvalogami' 2. paNNvaNAsuttaM (mUlapATha) viSayAnukrama, pR. 31
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ biiyaM ThANapayaM dvitIya sthAnapada pRthvIkAyikoM ke sthAnoM kA nirUpaNa 148. kahi NaM bhaMte! bAdarapuDhavikAiyANaM pajjattagANaM ThANA paNNattA ? goyamA! saTTANeNaM asu puddhviisu| taM jahA - rayaNappabhAe 1 sakkarappabhAe 2 vAluyappabhAe 3 paMkappA 4 dhUmappabhAe 5 tamappabhAe 6 tamatamappabhAe 7 isIpabbhArAe 8 - 1 / aholoe pAyalesu bhavaNesu bhavaNapatthaDesu Niraesu nirayAvaliyAsu nirayapatthaDesu 2 / ulo kappe vimAsu vimANAvaliyAsu vimANapatthaDesu 3 / tiriyaloe TaMkesu kUDesu selesu siharIsu pabbhAresu vijaesu vakkhAresu vAsesu vAsaharapavvaesu velAsu veiyAsu dAresu toraNesu dIvesu samuddesu ( 4 ) Nka' / ettha NaM bAdarapuDhavikAiyANaM pajjattagANaM ThANA paNNattA / uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, samugdhAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge saTThANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge / [148 pra.] bhagavan ! bAdarapRthvIkAyika paryAptaka jIvoM ke sthAna kahA~ kahe haiM ? [148 u.] gautama! svasthAna kI apekSA se ve ATha pRthviyoM meM haiM / ve isa prakAra - (1) ratnaprabhA meM, (2) zarkarAprabhA meM, (3) vAlukAprabhA meM, (4) paMkaprabhA meM, (5) dhUmaprabhA meM, (6) tama:prabhA meM, (7) tamastamaHprabhA meM aura ( 8 ) ISatprAgbhArA pRthvI meM / 1. adholoka meM -- pAtAloM meM, bhavanoM meM, bhavanoM ke prastaToM (pAthar3oM) meM, narakoM meM, narakAvaliyoM meM evaM naraka ke prastaToM (pAthar3oM) meM / 2. Urdhvaloka meM--kalpoM meM vimAnoM meM, vimAnAvaliyoM meM aura vimAna ke prastaToM (pAthar3oM) meN| 3. tiryakloka meM--TaMkoM meM, kUToM meM, zailoM meM, zikhara vAle parvatoM meM, prAgbhAroM (kucha jhuke hue parvatoM) meM, vijayoM meM, vakSaskAra parvatoM meM, (bhAratavarSa Adi) varSoM (kSetroM) meM, (himavAn Adi) varSadharaparvatoM meM, velAoM (samudrataTavartI jvArabhUmiyoM) meM, vedikAoM meM, dvAroM meM, toraNoM meM, dvIpoM meM aura samudroM meM / ina (uparyukta bhUmiyoM) meM bAdarapRthvIkAyika paryAptakoM ke sthAna kahe gae haiM / upapAta kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, samudghAta kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyataveM bhAga meM aura svasthAna kI apekSA se (bhI) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / 1. 'eka' cAra saMkhyA kA dyotaka hai|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada ] 149. kahi NaM bhaMte! bAdarapuDhavikAiyANaM apajjattagANaM ThANA paNNattA ? gomA ! jattheva bAdarapuDhavikAiyANaM pajjattagANaM ThANA tattheva bAdarapuDhavikAiyANaM apajjattagANaM ThANA pnnnnttaa| taM jahA -- uvavAeNaM savvaloe, samugdhAeNaM savvaloe, saTTANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge / [149 pra.] bhagavan! bAdarapRthvIkAyikoM ke aparyAptakoM ke sthAna kahA~ kahe haiM ? [149 u.] gautama! jahA~ bAdarapRthvIkAyika- paryAptakoM ke sthAna kahe gae haiM, vahIM bAdarapRthvIkAyika-aparyAptakoM ke sthAna kahe gae haiN| jaise ki--upapAta kI apekSA se sarvaloka meM, samudghAta kI apekSA se samasta loka tathA svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / [ 129 150. kahi NaM bhaMte! sumapuDhavikAiyANaM pajjattagANaM apajjattagANaM ya ThANA paNNattA ? goyamA ! suhumapuDhavikAiyA je pajjattagA je ya apajjattagA te savve egavihA avisesA aNANattA savvaloyapariyAvaNNagA paNNattA samaNAuso ! [150 pra.] bhagavan ! sUkSmapRthvIkAyika- paryAptakoM aura aparyAptakoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? [150 u.] gautama! sUkSmapRthvIkAyika, jo paryAptaka haiM aura jo aparyAptaka haiM, ve saba eka hI prakAra ke haiM, vizeSatArahita (sAmAnya) haiM, nAnAtva ( anekatva) se rahita haiM aura he AyuSman zramaNo ! ve samagra loka meM parivyApta kahe gae haiM / vivecana -- pRthvIkAyikoM ke sthAnoM kA nirUpaNa - prastuta tIna sUtroM (sU. 148 se 150 taka) meM bAdara, sUkSma, paryAptaka aura aparyAptaka sabhI prakAra ke pRthvIkAyikoM ke sthAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 'sthAna' kI paribhASA aura prakAra -- jIva jahA~-jahA~ rahate haiM, jIvana ke prArambha se anta taka jahAM rahate haiM, use 'svasthAna' kahate haiM, jahA~ eka bhava se chUTa kara dUsare bhava meM janma lene se pUrva bIca meM svasthAnAbhimukha hokara rahate haiM, use 'upapAtasthAna' kahate haiM aura samudghAta karate samaya jIva ke pradeza jahA~ rahate haiM, jitane AkAzapradeza meM rahate haiM, use 'samudghAtasthAna' kahate haiM / pRthvIkAyikoM ke tInoM lokoM meM nivAsasthAna kahA~-kahA~ aura kitane pradeza meM ? zAstrakAra ne pRthvIkAyikoM (bAdara- sUkSma - paryApta - aparyAptoM) ke svasthAna tIna dRSTiyoM se batAe haiM - (1) sAta naraka pRthviyoM meM aura AThavIM ISatprAgbhArA pRthvI meM, tatpazcAt (2) adholoka, Urdhvaloka aura tiryagloka meM vibhinna sthAnoM meM, tathA (3) svasthAna meM bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM / isake atirikta bAdara paryAptaka- aparyAptaka ke upapAtasthAna kramazaH loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM tathA sarvaloka meM aura samudghAtasthAna pUrvokta donoM pRthvIkAyikoM ke kramazaH loka ke asaMkhyAtaveM bhagA meM tathA sarvaloka meM batAyA gayA hai / (ka) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1, pR. 64 1. (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, pada 2 kI prastAvanA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130] [prajJApanA sUtra upapAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM--bAdara pRthvIkAyika paryAptaka jIvoM kA jo svasthAna kahA gayA hai, usakI prApti ke abhimukha honA upapAta hai, usa upapAta ko lekara ve caturdazarajvAtmaka loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, kyoMki unakA ratnaprabhAdi samudita svasthAna bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hai| paryApta bAdarapRthvIkAyika thor3e haiM, isalie upapAta ke samaya apAntarAlagata hone para bhI ve sabhI svasthAna loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM, isa kathana meM koI doSa nahIM hai| samudghAta kI apekSA se bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM--bAdara pRthvIkAyika paryAptaka jIva samudghAta-avasthA meM svasthAna ke atirikta kSetrAntaravartI hone para bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI hote haiM, kAraNa yaha hai ki bAdara pRthvIkAyikajIva sopakrama Ayu vAle hoM yA nirupakrama Ayu vAle, jaba bhujyamAna Ayu kA tRtIya bhAga zeSa rahane para parabhava kI Ayu kA bandha karake mAraNAntika samudghAta karate haiM, taba unake daNDarUpa meM phaile hue Atmapradeza bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI hote haiM, kyoMki ve jIva thor3e hI hote haiN| una bAdara pRthvIkAyikoM kI Ayu abhI kSINa nahIM huI, isalie ve bAdara pRthvIkAyika taba (samudghAta-avasthA meM) bhI paryAptarUpa meM upalabdha hote haiN| svasthAna kI apekSA se bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM svasthAna haiN-rtnprbhaadi| ve saba mila kara bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| jaise ki-ratnaprabhA pRthvI kA piNDa eka lAkha, assI hajAra yojana kA hai| isI prakAra anya pRthviyoM kI bhinna-bhinna moTAI bhI kaha lenI caahie| pAtAlakalaza bhI eka lAkha yojana avagAha vAle hote haiN| narakavAsa bhI tIna hajAra yojana U~ce hote haiN| vimAna bhI battIsa sau yojana vistata hote haiN| ataeva ye sabhI parimita hone ke kAraNa saba mita asaMkhyAtapradezAtmaka loka ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI hI hote haiN| aparyApta bAdara pRthvIkAyikaH upapAta aura samudghAta kI apekSA se--dAnoM apekSAoM se ye samasta loka meM rahate haiN| aparyApta bAdara pRthvIkAyika upapAtAvasthA meM vigrahagati (apAntarAla gati) meM hote hue bhI svasthAna meM bhI aparyApta bAdara pRthvIkAyika kI Ayu kA vedana viziSTa vipAkavaza karate haiM tathA ve devoM va nArakoM ko chor3akara zeSa sabhI kAryoM se utpanna hote haiM, uvRtta hone para (marane para) bhI ve devoM aura nArakoM ko chor3akara zeSa sabhI sthAnoM meM jAte haiM / mara kara svasthAna meM jAte samaya ve vigrahagati meM rahe hue (upapAtAvasthA meM) bhI aparyApta bAdara pRthvIkAyika hI kahalAte haiM, ve svabhAva se hI pracurasaMkhyA meM hote haiM, isalie upapAta aura samadaghAta kI apekSA se sarvalokavyApI hote haiN| inameM se kinhIM kA upapAta Rjugati se hotA hai, aura kinhIM kA vakragati se| Rjugati to supratIta hai| vakragati kI sthApanA isa prakAra hai--jisa samaya meM prathama vakra (mor3a) ko kaI jIva saMharaNa karate haiM, usI samaya dUsare jIva usa vakradeza ko ApUrita kara dete haiN| isI prakAra dvitIya vakradeza ke saMharaNa meM bhI, vakrotpatti meM bhI pravAha se nirantara ApUraNa hotA rahatA hai|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada ] [ 131 sUkSma pRthvIkAyika paryAptoM aura aparyAptoM ke tIna sthAna -- sUkSma pRthvIkAyikoM ke jo paryApta aura aparyApta jIva haiM, ve sabhI eka hI prakAra ke haiM, pUrvakRta sthAna Adi ke vicAra kI apekSA se inameM koI bheda nahIM hotA, koI vizeSa nahIM hotA, jaise paryApta haiM, vaise hI dUsare haiM tathA ve nAnAtva se rahita haiM, dezabheda se unameM nAnAtva parilakSita nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki jina AdhArabhUta AkAzapradezoM meM ye (eka) haiM, unhIM meM dUsare haiN| ataH ve sabhI sUkSma pRthvIkAyika upapAta, samudghAta aura svasthAna, ina tInoM apekSAoM se sarvalokavyApI haiM / kaThina zabdoM ke vizeSa artha - 'bhavaNesu' - bhavanapatiyoM ke rahane ke bhavanoM meM, 'bhavana - patthaDesu' - bhavanoM ke prastaToM yAnI bhavanabhUmikAoM meM ( bhavanoM ke bIca ke bhAgoM - antarAloM meN)| 'Niraesu nirayAvalikAsu' - narakoM (prakIrNaka narakavAsa) meM, tathA AvalI rUpa se sthita narakavAsoM meM / 'kappesu' - kalpoM-- saudharmAdi bAraha devalokoM meM / 'vimANesu' - greveyakasambandhI prakIrNaka vimAnoM meN| 'TaMkesu'-- chinna TaMkoM (eka bhAga kaTe hue parvatoM meM ) / ' kUTesU ' - kUToM -- parvata ke zikharoM meM / 'selesu' -zailoM-- zikharahIna parvatoM meM / 'vijayesu ' -- vijayoM-- kacchAdi vijayoM meM / 'vakkhAresu ' - vidyutprabha Adi vakSaskAra parvatoM meM / 'velAsu' - samudrAdi ke jala kI taTavartI ramaNabhUmiyoM meM / 'vedikAsu' - jambUdvIpa kI jagatI Adi se sambandhita vedikAoM meM / 'toraNesu' - vijaya Adi dvAroM meM, dvArAdi sambandhI toraNoM meM / 'dIvesu samuddesuNka'' - samasta dvIpoM aura samasta samudroM meM / yahA~ 'eka' zabda 'cAra' saMkhyA kA dyotaka hai, aisA kinhIM vidvAnoM kA abhiprAya hai / 2 apkAyikoM ke sthAnoM kA nirUpaNa 151. kahi NaM bhaMte! bAdaraAukAiyANaM pajjattANaM ThANA paNNattA ? gomA ! sANaM sattasu ghaNodadhIsu sattasu ghaNodadhivalaesu 1 / aholoe pAyAle bhavaNesu bhavaNapatthaDesu 2 / uDDhaloe kappesu vimANesu vimANAvaliyAsu vimANapatthaDesu 3 / tiriyaloe agaDesu talAesu nadIsu dahesu vAvIsu pukkhariNIsu dIhiyAsu guMjaliyAsu saresu sarapaMtiyAsu bilesu bilapaMtiyAsu ujjharesu nijjharesu cillalesu pallalesu vappiNesu dIvesu samuddesu savvesu ceva jalAsaesu jalaTThANesu 4 / ettha NaM bAdaraAukAiyANaM pajjattANaM ThANA paNNattA / uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, samugdhAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, saTTANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge / 1. prajJApanAsUtra malaya vRtti, patrAMka 73-74 2. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 73 (kha) paNNavaNAsuttaM mUlapATha-TippaNa pR. 46
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132] [ prajJApanA sUtra [151 pra.] bhagavan ! bAdara apkAyika-paryAptakoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM ? [151 u.] gautama! (1) svasthAna kI apekSA se--sAta ghanodadhiyoM meM aura sAta ghanodadhivalayoM meM unake sthAna haiN| 2- adholoka meM--pAtAloM meM, bhavanoM meM tathA bhavanoM ke prastaToM (pAthar3oM) meM haiN| 3- Urdhvaloka meM-kalpoM meM, vimAnoM meM, vimAnAvaliyoM (AvalIbaddha vimAnoM) meM, vimAnoM ke prastaToM (madhyavartI sthAnoM) meM haiN| 4- tiryagloka meM--avaToM (kuoM) meM, tAlAboM meM, nadiyoM meM, hradoM meM, vApiyoM (caukora bAvar3iyoM), puSkariNiyoM (golAkAra bAvar3iyoM yA puSkara-kamala vAlI bAvar3iyoM) meM, dIrghikAoM (lambI bAvar3iyoM, sarala-choTI nadiyoM) meM, guMjAlikAoM (Ter3hImer3hI bAvar3iyoM) meM, sarovaroM meM, paMktibaddha sarovaroM meM, sara: sara:paMktiyoM (nAlI dvArA jinameM kuMe kA jala bahatA hai, aise paMktibaddha tAlAboM meM), biloM meM (svAbhAvika banI huI choTI kuioM meM), paMktibaddha biloM meM, ujjharoM meM (parvatIya jalasrotoM meM), nirjharoM (jharanoM) meM, gaDDhoM meM pokharoM meM, vaproM (kyAriyoM) meM, dvIpoM meM, samudra meM tathA samasta jalAzayoM meM aura jalasthAnoM meM (inake sthAna) haiN| ina (pUrvokta) sthAnoM meM bAdara-apkAyikoM ke paryAptakoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se--loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, samudghAta kI apekSA se--loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM aura svasthAna kI apekSA se (bhI ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote 152. kahi NaM bhaMte! bAdaraAukkAiyANaM apajattANaM ThANA paNNattA ? goyamA! jattheva bAdaraAukkAiyANaM pajattagANaM ThANA tattheva bAdaraAukkAiyANaM apajjattagANaM ThANA pnnnnttaa| uvavAeNaM savvaloe, samugghAeNaM savvaloe, saTThANeNaM loyassa asNkhejibhaage| [152 pra.] bhagavan! bAdara-apkAyikoM ke aparyAptakoM ke sthAna kahA~ kahe gaeM haiM ? [152 u.] gautama! jahA~ bAdara-apkAyika-paryAptakoM ke sthAna kahe gae haiM, vahIM bAdara-apkAyikaaparyAptako ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se sarvaloka meM, samudghAta kI apekSA se sarvaloka meM aura svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiN| 153. kahi NaM bhaMte! suhumaAukkAiyANaM pajjattA'pajattANaM ThANA paNNattA ? goyamA! suhamaAukkAiyA je pajattagA je ya apajatagA te sane egavihA avisesA aNANattA savvaloyapariyAvaNNagA pannattA samaNAuso! [153 pra.] bhagavan ! sUkSma-apkAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM ke sthAna kahA~-kahe haiM ?
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [133 [153 u.] gautama! sUkSma-apkAyikoM ke jo paryAptaka aura aparyAptaka haiM, ve sabhI eka prakAra ke haiM, avizeSa (vizeSatArahita--sAmAnya yA bhedarahita) haiM, nAnAtva rahita haiM, aura AyuSman zramaNo! ve sarvalokavyApI kahe gae haiN| ___ vivecana-apkAyikoM ke sthAnoM kA nirUpaNa--prastuta tIna sUtroM (sU. 151 se 153 taka) meM bAdara, sUkSma, paryAptaka evaM aparyAptaka apkAyikoM ke svasthAna, upapAta aura samudghAta, ina tInoM apekSAoM se sthAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ___ 'ghaNodadhivalaesu' ityAdi zabdoM kI vyAkhyA 'ghaNodadhivalaesu-sva-svapRthvI-paryanta pradeza ko veSTita karane vAle valayAkAroM meN| 'pAyAlesu'-valayAmukha Adi pAtAlakalazoM meN| kyoMki unameM bhI dUsare meM dezataH tribhAga meM aura tIsare meM vibhAga meM sarvAtmanA jala kA sadbhAva rahatA hai| ___ 'bhavaNesu kappesu vimANesu'-bhavanapatiyoM ke bhavanoM meM, kalpoM-devalokoM meM, tathA vimAnoMsaudharmAdi-kalpagata vimAnoM meM, tathA isake prastaToM evaM vimAnAvaliyoM meM jala bAvar3I Adi meM hotA hai| graiveyaka Adi vimAnoM meM bAvar3iyA nahIM hotI, ataH vahAM jala nahIM hotaa| tejaskAyikoM ke sthAnoM kA nirUpaNa 154. kahi NaM bhaMte! bAdarateukAiyANaM pajjattagANaM ThANA paNNattA ? goyamA! saTThANeNaM aMtomaNussakhette aDDAijesu dIva-samuddesu nivvAghAeNaM paNNarasasu kammabhUmIsu, bAghAyaM paDucca paMcasu mhaavidehesu| ettha NaM bAdarateukkAiyANaM pajjattagANaM ThANA pnnnnttaa| uvavAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, samugghAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, saTThANeNaM loyassa asNkhejibhaage| [154 pra.] bhagavan ! bAdara tejaskAyika-paryAptaka jIvoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM? [154 u.] gautama! svasthAna kI apekSA se--manuSyakSetra ke andara DhAI dvIpa-samudroM meM, nirvyAghAta (binA vyAghAta) se pandraha karmabhUmiyoM meM, vyAghAta kI apekSA se--pAMca mahAvidehoM meM (inake sthAna haiN)| ina (uparyukta)sthAnoM meM bAdara tejaskAyika-paryAptakoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, samudghAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, tathA svasthAna kI apekSA se (bhI) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (ve) hote haiN| 155. kahi NaM bhaMte! bAdarateukAiyANaM apajattagANaM ThANA paNNattA ? goyamA! jattheva bAdarateukAiyANaM pajjattagANaM tattheva bAdarateukAiyANaM apajjattagANaM ThANA pnnttaa| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 74-75 2. pAThAntara-tIsu vi logassa asaMkhejatibhAge
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134] [prajJApanA sUtra ___uvavAeNaM loyassa dosu uDDhakavADesu tiriyaloyataTTe ya, samugghAeNaM savvaloe, saTThANeNaM loyassa asNkhejibhaage| [155 pra.] bhagavan ! bAdara tejaskAyikoM ke aparyAptakoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM? [ 155 u.] gautama! jahA~ bAdara tejaskAyikoM ke paryAptakoM ke sthAna haiM, vahIM bAdara tejaskAyikoM ke aparyAptakoM ke sthAna kahe gae haiN| ___ upapAta kI apekSA se--(ve) loka ke do UrdhvakapAToM meM tathA tiryagloka ke taTTa (sthAlarUpa sthAna) meM evaM samudghAta kI apekSA se--sarvaloka meM tathA svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiN| 156. kahi NaM bhaMte! suhumateukAiyANaM pajattagANaM apajjattagANa ya ThANA paNNattA ? goyamA! suhumateukAiyA je pajjattagA je ya apajattagA te savve egavihA avisesA aNANattA savvaloyapariyAvaNNagA paNNattA samaNAuso! [156 pra.] bhagavan! sUkSma tejaskAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? [ 156 u.] gautama! sUkSma tejaskAyika, jo paryApta haiM aura aparyApta haiM, ve saba eka hI prakAra ke haiM, avizeSa haiM, (unameM vizeSatA yA bhinnatA nahIM hai) unameM nAnAtva nahIM hai, he AyuSman zramaNo! ve sarvalokavyApI kahe gae haiM? vivecana tejaskAyika ke sthAna kA nirUpaNa--prastuta tIna sUtroM (sU. 154 se 156 taka) meM bAdara-sUkSma ke paryApta evaM aparyApta tejaskAyikoM ke svasthAna, upapAta sthAna evaM samudghAtasthAna kI prarUpaNA kI gaI hai| bAdara tejaskAyika paryAptakoM ke sthAna-svasthAna kI apekSA se ve manuSyakSetra ke andaraandara haiN| arthAt manuSyakSetra ke antargata DhAI dvIpoM evaM do samudroM meM haiN| vyAghAtAbhAva se ve pAMca bharata, pAMca airavata aura pAMca mahAvideha ina pandraha karmabhUmiyoM meM hote haiM; aura vyAghAta hone para pAMca mahAvideha kSetroM meM hote haiN| tAtparya yaha hai ki atyantasnigdha yA atyantarUkSa kAla vyAghAta kahalAtA hai| isa prakAra ke vyAghAta hone para agni kA viccheda ho jAtA hai| jaba pAMca bharata pAMca airavata kSetroM meM suSama-suSama, suSama, tathA suSama-duSSama ArA pravRtta hotA hai, taba vaha atisnigdha kAla kahalAtA hai| udhara duSSama-duSSama ArA atirUkSa kAla kahalAtA hai| ye donoM prakAra ke kAla hoM to vyAghAta--agniviccheda hotA hai| agara aisI vyAghAta kI sthiti ho to paMcamahAvideha kSetroM meM hI bAdara tejaskAyika paryAptaka jIva hote haiN| agara isa prakAra ke vyAghAta se rahita kAla ho to pandraha hI karmabhUmika kSetroM meM bAdara tejaskAyika paryAptaka jIva hote haiN| 1. pAThAntara-dosuddhakka
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada ] [ 135 vigrahagati meM yathokta svasthAna - prApti ke abhimukha-- upapAta avasthA meM sthAna kA vicAra karane para ye loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI hote haiM, kyoMki upapAta ke samaya ve bahuta thor3e hote haiM / samudghAta kI apekSA se vicAra kareM to mAraNAntika samudghAtavaza daNDarUpa meM AtmA pradezoM ko phailAne para bhI ve thor3e hone se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI samA jAte haiM / svasthAna kI apekSA se bhI ve loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiN| kyoMki manuSyakSetra kula 45 lAkha yojanapramANa lambA- -caur3A hai, jo ki loka kA asaMkhyAtavAM bhAgamAtra haiM / bAdara tejaskAyika aparyAptakoM ke sthAna--paryAptakoM ke Azraya se hI aparyApta jIva rahate haiM, isa dRSTi se jahA~ paryAptakoM ke sthAna haiM, vahIM aparyAptakoM ke haiM / upapAta kI apekSA se loka ke do UrdhvakapAToM tathA tiryaglokataTTa meM bAdara tejaskAyika aparyAptaka rahate haiM / Azaya yaha hai ki aDhAI dvIpa - samudroM se nikale hue, aDhAI dvIpa - samudrapramANa vistRta evaM pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttara meM svayambhUramaNa samudraparyanta jo do kapATa haiM, ve kevalisamudghAtasamaya ke kapATa kI taraha Upara bhI loka ke anta ko spRSTa (chue hue) haiM aura nIce bhI lokAnta ko spRSTa (chue hue) haiM, ye hI 'do UrdhvakapATa' kahalAte haiN| isake atirikta taTTa kA artha hai - sthAla ( thAla) / arthAt -- sthAlasadRza tiryaglokarUpa taTTa ( sthAla) kahalAtA hai / Azaya yaha hai ki svayambhUramaNasamudra kI vedikAparyanta aThAraha sau yojana moTA samasta tiryaglokarUpa TTa (sthAla) hai| niSkarSa yaha hai ki upapAta kI apekSA se loka ke do UrdhvakapAToM evaM tiryaglokarUpa taTTa meM bAdara tejaskAyika aparyAptaka jIvoM ke sthAna haiN| 'loyassa dosuddhakavADesu tiriyaloyataTThe' isa pAThAntara ke anusAra yaha artha bhI ho sakatA hai-- loka ke una donoM UrdhvakapAToM meM jo sthita ho, vaha taTTha -- ' tatstha' / isa prakAra -- tiryagloka rUpa tatstha meM arthAt -- -- una do UrdhvakapAToM ke andara sthita tiryagloka meM ve hote haiM / niSkarSa yaha huA ki pUrvokta donoM UrdhvakapAToM meM aura tiryagloka meM bhI ( sthita ) unhIM kapAToM meM aparyApta bAdara tejaskAyikajIvoM kA upapAtasthAna hai, anyatra nahIM / abhimukhanAmagotra aparyApta bAdaratejaskAyika kA prastuta adhikAra - yahA~ yaha samajha lenA cAhie ki bAdara aparyAptaka- tejaskAyika tIna prakAra ke hote haiM-- (1) ekabhavika, (2) buddhAyuSka aura (3) abhimukhanAmagotra / jo jIva vivakSita bhava ke anantara AgAmI bhava meM bAdara aparyApta - tejaskAyikarUpa meM utpanna hoMge ve ekabhAvika kahalAte haiM, jo jIva pUrvabhava kI Ayu kA tribhAga Adi samaya zeSa rahate bAdara aparyApta - tejaskAyika kI Ayu bAMdha cuke haiM, ve buddhAyuSka kahalAte haiM aura jo pUrvabhava ko chor3ane ke pazcAt bAdara aparyApta - tejaskAyika kI Ayu, nAma aura gotra kA sAkSAt vedana ( anubhava) kara rahe haiM, arthAt bAdara aparyApta - tejaskAyika- paryApta 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 75
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136] [prajJApanA sUtra kA anubhava kara rahe haiM, ve 'abhimukhanAmagotra' kahalAte haiN| ina tIna prakAra ke bAdara aparyApta-tejaskAyiko meM se prathama ke do--eka bhavika aura buddhAyuSka--dravyanikSepa se hI bAdara aparyApta-tejaskAyika haiM, bhAvanikSepa se nahIM, kyoMki ye donoM usa samaya Ayu, nAma aura gotra kA vedana nahIM karate; ataeva yahA~ ina donoM kA adhikAra nahIM hai, kintu yahA~ kevala abhimukha nAma gotra bAdara aparyApta tejaskAyikoM kA adhikAra samajhanA cAhie; kyoMki ve hI svasthAna prApti ke AbhimukhyarUpa upapAta ko prApta karate haiN| yadyapi RjusUtranaya kI dRSTi se ve bhI bAdara aparyApta-tejaskAyika ke AyuSya, nAma evaM gotra kA vedana karane ke kAraNa pUrvokta kapATayugala-tiryagloka ke bAhara sthita hote hue bhI bAdara aparyApta-tejaskAyika nAma ko prApta kara lete haiM, tathApi yahA~ vyavahAranaya kI dRSTi ko svIkAra karane ke kAraNa jo svasthAna meM samazreNika kapATa-yugala meM sthita haiM, aura jo svasthAna se anugata tiryagloka meM praviSTa haiM, unhIM ko bAdara aparyApta-tejaskAyika nAma se kahA jAtA hai; zeSa jo kapAToM ke antarAla meM sthita haiM, unako nahIM kyoMki ve viSamasthAnavartI haiN| isa prakAra jo abhI taka ukta kapATayugala meM praveza nahIM karate aura na tiryagloka meM praviSTa hote haiM, ve abhI pUrvabhava meM hI sthita haiM, ataeva unakI gaNanA bAdara aparyAptatejaskAyikoM meM nahIM kI jaatii| kahA bhI hai paNayAlalakkhapihalA dunni kavADA ya chaddisiM putttthaa| logaMte tesiM'to je teU te u ghippNti|| arthAt--paiMtAlIsa lAkha yojana caur3e do kapATa haiM, jo chahoM dizAoM meM lokAnta kA sparza karate haiN| unake andara-andara jo tejaskAyika haiM, unhIM kA yahA~ grahaNa kiyA jAtA hai| isakI sthApanA (AkRti) isa prakAra hai - ataH isa sUtra kI vyAkhyA vyavahAranaya kI dRSTi se kI gaI hai| samudghAta kI apekSA se bAdara aparyApta-tejaskAyikoM kA sthAna--samudghAta kI dRSTi se ye sarvaloka meM hote haiN| isakA Azaya yoM samajhanA cAhie--pUrvoktasvarUpa vAle donoM kapAToM ke madhya (apAntarAloM) meM jo sUkSmapRthvIkAyikAdi jIva haiM, ve bAdara aparyApta-tejaskAyikoM meM utpanna hote hue mAraNAntika samudghAta karate haiM, usa samaya ve vistAra aura moTAI meM zarIra-pramANa aura lambAI meM utkRSTataH lokAnta taka apane AtmapradezoM ko bAhara phailAte haiN| jaisA ki avagAhanAsaMsthAnapada meM Age kahA jAegA___ puDhavIkAiyassa NaM bhaMte! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayasya teyAsarIrassa ke mahAliyA sarIrogAhaNA pa.?' 'goyamA! sarIrapamANamettavikkhaMbhabAhalleNaM AyAmeNaM jahanneNaM aMgulasya asaMkhejjaibhAge, ukkoseNaM logNto|' prajJApanA. ma. vRtti patrAMka 76 meM uddhRta
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada ] [ 137 [pra.] bhagavan! mAraNAntika samudghAta kiye hue pRthvIkAyika ke taijasazarIra kI zArIrika avagAhanA kitanI bar3I hotI hai ? [u.] gautama! ( una kI zarIrAvagAhanA, vistAra aura moTAI kI apekSA se zarIrapramANa hotI hai, aura lambAI kI apekSA se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa lokAntapramANa hotI hai| usake pazcAt ve sUkSma pRthvIkAyika Adi apane utpattideza taka daNDarUpa meM AtmapradezoM ko phailAte haiM aura apAntarAlagati ( vigrahagati) meM vartamAna hote hue ve bAdara aparyAptaka- tejaskAyika kI Ayu kA vedana karane ke kAraNa bAdara aparyApta - tejaskAyika nAma ko dhAraNa karate haiM / ve samudghAta avasthA meM hI vigrahagati meM vidyamAna hote haiM tathA samudghAta - gata jIva samasta loka ko vyApta karate haiM / isa dRSTi se samudghAta kI apekSA se inheM sarvalokavyApI kahA gayA hai| dUsare AcAryoM kA kahanA hai-- bAdara aparyApta - tejaskAyika jIva saMkhyA meM bahuta adhika hote hai; kyoMki eka-eka paryApta ke Azraya se asaMkhyAta aparyAptoM kI utpatti hotI hai / ve sUkSmoM meM bhI utpanna hote haiM aura sUkSma to sarvatra vidyamAna haiM / isalie bAdara aparyAptaka - tejaskAyika apane-apane bhava ke anta meM mAraNAntika samudghAta karate hue samasta loka ko ApUrita karate haiM / isalie inheM samagra kI dRSTi se, samudghAta kI apekSA sakalalokavnApI kahane meM koI doSa nahIM hai / svasthAna kI apekSA se bAdara aparyAptaka- tejaskAyika--- loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM, kyoMki paryAptoM ke Azraya se aparyAptoM kI utpatti hotI hai| paryAptoM kA sthAna manuSyakSetra hai, jo ki sampUrNa loka kA asaMkhyAtavAM bhAgamAtra hai / isalie inheM loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM kahanA ucita hI hai / vAyukAyikoM ke sthAnoM kA nirUpaNa 157. kahi NaM bhaMte! bAdaravAukAiyANaM pajjattagANaM ThANA paNNattA ? goyamA ! saTTANeNaM sattasu ghaNavAesu sattasu ghaNavAyavalaesu taNuvAesu sattasu valaesu 1 / aholoe pAyalesu bhavaNesu bhavaNapatthaDesu bhavaNachiddesu bhavaNaNikkhuDesu niraesu nirayAvaliyAsu NirayapatthaDesu NirayachiddeSu pirayaNikkhuDesu 2 / uDDhaloe kappesu vimANesu vimANAvaliyAsu vimANapatthaDesu vimANachiddesu vimANaNikkhuDe 3 / tiriyalAe pAINa-paDINa- dAhiNa-udINa savvesu ceva logAgAsachiddesu loganikkhuDesu ya 4 / ettha NaM bAyaravAukAiyANaM pajjattagANaM ThANA pannattA / uvavAeNaM loyassa asaMkhejjesu bhAgesu, samugdhAeNa loyassa asaMkhejjesu bhAgesu, saTThANeNaM loyassa asaMkhejjesu bhAgesu / 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 75 se 77
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra [157 pra.] bhagavan ! bAdara vAyukAyika- paryAptakoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM ? [157 u.] 1 - gautama ! svasthAna kI apekSA se sAta ghanavAtoM meM, sAta ghanavAtavalayoM meM, sAta vAtoM meM aura sAta tanuvAtavalayoM meM (ve hote haiN)| 2. adholoka meM - pAtAloM meM, bhavanoM meM, bhavanoM ke prastaToM (pAthar3oM) meM, bhavanoM ke chidroM meM, bhavanoM ke niSkuTa pradezoM meM narakoM meM, narakAvaliyoM meM, narakoM ke prastaToM meM, chidroM meM aura narakoM ke niSkuTa - pradezoM meM (ve haiM) / 138 ] 3. urdhvaloka meM - (ve) kalpoM meM vimAnoM meM, AvalI (paMkti) baddha vimAnoM meM vimAnoM ke prastaToM (pAthar3oM-bIca ke bhAgoM) meM vimAnoM ke chidroM meM vimAnoM ke niSkuTa - pradezoM meM ( haiM ) / 4. tiryagloka meM - ( ve) pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttara meM samasta lokAkAza ke chidroM meM, tathA loka ke niSkuTa - pradezoM meM, ina ( pUrvokta sabhI sthaloM) meM bAdara vAyukAyika- paryAptaka jIva ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se-loka ke asaMkhyeyabhAgoM meM, samudghAta kI apekSA se - loka ke asaMkhyeyabhAgoM meM, tathA svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyeyabhAgoM meM (bAdara vAyukAyika-paryAptaka jIvoM ke sthAna haiN| 158. kahi NaM bhaMte apajjattabAdaravAukAiyANaM ThANA pannattA ? goyamA ! jattheva bAdaravAukkAiyANaM pajjattagANaM ThANa tattheva bAdaravAukAiyANaM apajjattagANaM ThANA paNNattA / uvavAeNaM savvaloe, samugdhAeNaM savvaloe, saTTANeNaM loyassa asaMkhejjesu bhAgesu / [158 pra.] bhagavan ! aparyApta - bAdara - vAyukAyikoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM ? [158 u.] gautama ! jahA~ bAdara - vAyukAyika- paryAptakoM ke sthAna haiM, vahIM bAdara- vAyukAyikaaparyAptakoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se (ve) sarvaloka meM haiM, samudghAta kI apekSA se - ( ve) sarvaloka meM haiM, aura svasthAna kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAta bhAgoM meM haiM / 159. kahi NaM bhaMte ! suhumavAukAiyANaM pajjattagANaM apajjattagANaM ThANA patrattA ? goyamA ! suhumavAukAiyA je ya pajjattagA je ye apajjattagA te savve egavihA avisesA aNANattA savvaloyapariyAvaNNagA paNNattA samaNAuso ! [159 pra.] bhagavan ! sUkSmavAAyukAyikoM ke paryAptoM aura aparyAptoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? [159 u.] gautama ! sUkSmavAyukAyika, jo paryApta haiM aura jo aparyApta haiM, ve saba eka hI prakAra ke haiM, avizeSa (vizeSatA yA bheda se rahita ) haiM, nAnAtva se rahita haiM aura he AyuSman zramaNoM! ve sarvaloka meM parivyApta haiM /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [139 - vivecana-vAyukAyikoM ke sthAnoM kA nirUpaNa-prastuta tIna sUtroM (sU. 157 se 159 taka) meM vAyukAyika jIvoM ke bAdara, sUkSma aura unake paryAptakoM-aparyAptakoM ke sthAnoM kA nirUpaNa tInoM apekSAoM se kiyA gayA hai| 'bhavaNachiddesu' 'bhavaNaNikkhuDesu' Adi padoM ke vizeSArtha-bhavaNachiddesu-bhavanapatidevoM ke bhavanoM ke chidroM-avakAzAntaroM meN| 'bhavaNaNikkhuDesu'-bhavanoM ke niSkuToM arthAt gavAkSa Adi ke samAna bhavanapradezoM meN| NirayaNikkhuDesu-narakoM ke niSkuToM yAnI gavAkSa Adi ke samAna narakAvAsa pradezoM meN| paryApta bAdaravAyukAyika : upapAta Adi tInoM kI apekSA se-ye tInoM kI apekSA se loka ke asaMkhyAta bhAgoM meM haiM; kyoMki jahA~ bhI khAlI jagaha hai-pola hai, vahA~ vAyu bahatI hai| loka meM khAlI jagaha (pola) bahuta hai| isalie paryApta vAyukAyika jIva bahuta adhika haiN| isa kAraNa upapAta samudghAta aura svasthAna ina tInoM apekSAoM se bAdara paryAptavAyukAyika loka ke asaMkhyeya bhAgoM meM kahe haiN| aparyApta bAdaravAyukAyikoM ke sthAna-upapAta aura samudghAta kI apekSA se aparyApta bAdaravAyukAyika jIva sarvaloka meM vyApta haiM; kyoMki devoM aura nArakoM ko chor3a kara zeSa sabhI kAryoM se jIva bAdara aparyAptavAyukAyikoM meM utpanna hote haiN| vigrahagati meM bhI bAdara aparyAptavAyukAyika pAe jAte haiM tathA unake bahuta-se svasthAna haiN| ataeva vyavahAranaya kI dRSTi se bhI upapAta ko lekara bAdara paryApta-aparyAptavAyukAyikoM kI sakalalokavyApitA meM koI bAdhA nahIM hai| samudghAta kI apekSA se unakI samagralokavyApitA prasiddha hI hai; kyoMki samasta sUkSma jIvoM meM aura loka meM sarvatra ve utpanna ho sakate haiN| svasthAna kI apekSA se bAdara-aparyAptavAyukAyikajIva loka ke asaMkhyeyabhAgoM meM hote haiM, yaha pahale batalAyA jA cukA hai| vanaspatikAyikoM ke sthAnoM kA nirUpaNa 160. kahi NaM bhaMte ! bAdaravaNassaikAiyANaM pajjattagANaM ThANA pannattA ? goyamA ! saTThANeNaM sattasu ghaNodahIsu sattasu ghaNodahivalaesu 1 / aholoe pAyAlesu bhavaNesu bhavaNapatthaDesu 2 / , uDDhaloe kappesu vimANesu vimANAvaliyAsu vimANapatthaDesu 3 / tiriyaloe agaDesu taDAgesu nadIsu dahesu vAvIsu pukkhariNIsu dIhiyAsu guMjAliyAsu saresu sarapaMtiyAsu sarasarapaMtiyAsu bilesu bilapaMtiyAsu ujjharesu nijharesu cillalesu pallalesu vappiNesu dIvesu samuddesu savvesu ceva jalAsaesu jalaTThANesu 4 / 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka. 78 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 78
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] [ prajJApanA sUtra ettha NaM bAdaravaNassaikAiyANaM pajjattagANaM ThANA pannattA / uvavAeNaM savvaloe, samugdhAeNaM savvaloe, saTTANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge / [160 pra.] bhagavan ! bAdara vanaspatikAyika- paryAptaka jIvoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM ? [ 160 u. ] gautama ! 1 - svasthAna kI apekSA se--sAta ghanodadhiyoM meM aura sAta ghanodadhivalayoM meM (haiN)| 2 - adholoka meM -- pAtAloM meM, bhavanoM meM aura bhavanoM ke prastaToM (pAthar3oM) meM ( haiM ) / 3 - Urdhvaloka meM-kalpoM meM vimAnoM meM, AvalikAbaddha vimAnoM meM aura vimAnoM ke prastaToM (pAthar3oM) (ve haiN)| 4 - tiryagloka meM - kuoM meM, tAlAboM meM, nadiyoM meM, hRdoM meM, vApiyoM (caurasa bAvar3iyoM) meM, puSkaraNiyoM meM, dIrghikAoM meM, guMjAlikAoM (vakra - Ter3hImer3hI bAvar3iyoM) meM, sarovaroM meM, paMktibaddhasarovaroM meM, sara-sara paMktiyoM meM, biloM (svAbhAvikarUpa se banI huI kuiyoM) meM, paMktibaddha biloM meM, urjharoM (parvatIyajala ke asthAyI pravAhoM) meM, nirjharoM (jharanoM) meM, talaiyA meM, pokharoM meM, kSetroM (khetoM yA kyAriyoM) meM, dvIpoM meM, samudroM meM aura sabhI jalAzayoM meM tathA jala ke sthAnoM meM; ina (sabhI sthaloM) meM bAdara veMnaspatikAyika-paryAptaka jIvoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se (ye) sarvaloka meM haiM, samudghAta kI apekSA se sarvaloka meM haiM aura svasthAMna kI apekSA se (ye) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / 161. kahi NaM bhAMte ! bAdaravaNassaikAiyANaM apajjattagANaM ThANA paNNattA ? goyamA ! jattheva bAdaravaNassaikAiyANaM pajjattagANaM ThaNA tattheva bAdaravaNassaikAiyANaM apajjattagANaM ThANA paNNattA / uvavAeNaM savvaloe, samugdhAeNaM savvaloe, saTThANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge / [161 pra.] bhagavan ! bAdara vanaspatikAyika- aparyAptakoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM? [161 u.] gautama ! jahA~ bAdara vanaspatikAyika-paryAptakoM ke sthAna haiM, vahIM bAdaravanaspatikAyika-aparyAptakoM ke sthAna kahe gae haiM-- upapAta kI apekSA se -- (ve) sarvaloka meM haiM, samudghAta kI apekSA se (bhI) sarvaloka meM haiM; (kintu) svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / 162. kahiM NaM bhaMte ! suhumavaNassaikAiyANaM pajjattagANaM apajjattagANa ya ThANA paNNattA ? goyamA ! suhumavaNassaikAiyA je ya pajjattagA je ye apajjattagA te savve egavihA avisesA aNANattA savvaloyapariyAvaNNagA paNNattA samaNAuso !
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [141 - [162 pra.] bhagavan ! sUkSmavanaspatikAyikoM ke paryAptakoM evaM aparyAptakoM ke sthAna kahA~ (kahA~) kahe gae haiM ? [162 u.] gautama ! sUkSmavanaspatikAyika, jo paryApta haiM aura jo aparyApta haiM, ve saba eka hI prakAra ke haiM, vizeSatA se rahita haiM, nAnAtva se bhI rahita haiM aura he AyuSman zramaNo ! ve sarvaloka meM vyApta kahe gae haiN| vivecana-vanaspatikAyikoM ke sthAnoM kI prarUpaNA-prastuta tIna sUtroM meM bAdarasUkSmavanaspatikAyikoM ke paryAptaka-aparyAptaka-bhedoM ke svasthAna, upapAtasthAna aura samudghAtasthAna kI prarUpaNA kI gaI hai| paryApta-bAdaravanaspatikAyikoM ke sthAna-jahA~ jala hotA hai, vahA~ vanaspati avazya hotI hai, isa dRSTi se samasta jalasthAnoM meM paryApta bAdaravanaspatikAyika jIva hote haiM / upapAta kI apekSA se ve sarvaloka meM haiM, kyoMki unake svasthAna ghanodadhi Adi haiM, unameM zaivAla Adi bAdaranigoda ke jIva hote haiN| sUkSmanigoda jIvoM kI bhavasthiti antarmuhUrta kI hI hotI hai, tatpazcAt ve bAdara paryApta-nigodoM meM utpanna hokara badara nigodaparyApta kI Ayu kA vedana karate hue suvizuddha RjusUtranaya kI apekSA se bAdara paryAptavanaspatikAyika nAma pA lete haiM; upapAta kI apekSA se (ve) samasta kAla aura samasta loka ko vyApta kara lete haiN| samudghAta kI apekSA se bhI ve sarvaloka meM vyApta haiM; kyoMki jaba bAdaranigoda sUkSmanigodasambandhI Ayu kA bandha karake aura Ayu ke anta meM mAraNAntikasamudghAta karake AtmapradezoM ko utpattideza taka phailAte haiM, taba taka unakI paryAptabAdaranigoda kI Ayu kSINa nahIM hotii| ataeva ve usa samaya bhI bAdara paryAptanigoda hI rahate haiM aura samudghAtAvasthA meM ve samastaloka meM vyApta hote haiN| isa dRSTi se kahA gayA hai ki bAdara paryAptavanaspatikAyika samudghAta kI apekSA se sarvaloka meM vyApta hote haiN| svasthAna kI apekSA se ve loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM, kyoMki ghanodadhi Adi pUrvokta sabhI sthAna mila kara bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra meM hI haiN| dvi-tri-caturindriya-sAmAnya paMcendriyoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 163. kahi NaM bhaMte ! beiMdiyANaM pajjattagAA'pajjattagANaM ThANA pannattA ? goyamA ! uDDhaloe tadekkadesabhAge 1, aholoe tadekkadesabhAe 2, tiriyaloe agaDesu talAesu nadIsu dahesu vAvIsu pukkhariNIsu dIhiyAsu guMjAliyAsu saresu sarapaMtiyAsu sarasarapaMtiyAsu bilesu bilapaMtiyAsu ujjharesu nijharesu cillalesu pallalesu vappiNesu dIvesu samuddesu savvesu ceva jalAsaesu jalaTThANesu 3, ettha NaM beiMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 78
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142] [prajJApanA sUtra uvavAeNaM logassa asaMkhejjaibhAge, samugghAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, saTThANeNaM loyassa asNkhejjibhaage| [163 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta dvIndriya jIvoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM? [163 u.] gautama ! 1. Urdhvaloka meM--usake ekadezabhAga meM (ve) hote haiM, 2. adholoka meMusake ekadezabhAga meM (hote haiM), 3. tiryagloka meM-kuoM meM, tAlAboM meM, nadiyoM meM, hradoM meM, vApiyoM (bAvar3iyoM) meM, puSkariNiyoM meM, dIrghikAoM meM, guMjAlikAoM meM, sarovaroM meM, paMktibaddha sarovaroM meM, sarasara paMktiyoM meM, biloM meM, paMktibaddha biloM meM, parvatIya jalapravAhoM meM, nirjharoM meM, talaiyoM meM, pokharoM meM, voM (khetoM yA kyAriyoM) meM, dvIpoM meM, samudroM meM aura sabhI jalAzayoM meM tathA samasta jalasthAnoM meM dvIndriya paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM, samudghAta kI apekSA se ( bhI ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM, aura svasthAna kI apekSA se (bhI ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiN| 164. kahi NaM bhaMte ! teiMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? goyamA ! uDDhaloe tadekkadesabhAe 1, aholoe tadekkadesabhAe 2, tiriyaloe agaDesu talAesu nadIsu dahesu vAvIsu pukkhariNIsu dIhiyAsu guMjAliyAsu saresu sarapaMtiyAsu sarasarapaMtiyAsu bilesu bilapaMtiyAsu ujjharesu nijharesu cillalesu pallalesu vappiNesu dIvesu samuddesu savvesu ceva jalAsaesu jalaTThANesu 3, ettha NaM teiMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, samugghAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, saTThANeNaM loyassa asNkhejjibhaage| [164 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta trIndriya jIvoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM? [164 u.] gautama ! 1. Urdhvaloka meM usake ekadezabhAga meM (hote haiM), 2. adholoka meMusake ekadezabhAga meM (hote haiM), 3. tiryagloka meM--kuMoM meM, tAlAboM meM, nadiyoM meM, hradoM meM, vApiyoM meM, paMktibaddha sarovaroM meM, sara-sara-paktiyoM meM, biloM meM, bilapaMktiyoM meM, parvatIya jalapravAhoM meM, nirjharoM meM, talaiyoM (choTe gaDDhoM) meM, pokharoM meM, vaproM (khetoM yA kyAriyoM) meM, dvIpoM meM, samudroM meM aura sabhI jalAzayoM meM tathA samasta jalasthAnoM meM, ina (sabhI sthAnoM) meM paryAptaka aura aparyAptaka trIndriya jIvoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se--(ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (hote haiM), samudghAta kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (hote haiM), aura svasthAna kI apekSA se (bhI ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiN|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada ] 165. kahi NaM bhaMte ! cauriM diyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? goyamA ! uDDhaloe tadekkadesabhAe 1, aholoe tadekkadesabhAe 2, tiriyaloe agaDesu talAesu nadIsu dahesu vAvIsu pukkhariNIsu dIhiyAsu guMjAliyAsu saresu sarapaMtiyAsu sarasarapaMtiyAsu bilesu bilapaMtiyAsu ujjharesu nijjharesu cillalesu pallalesu vappiNesu dIvesu samuddesu savvesu ceva jalAsaesu jalaTThANesu 3 / [ 143 ettha NaM cauriMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pannatA / uvavANaM loyassa asaMkhejjaibhAge samugdhAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, saTTANeNaM loyassa asNkhejjibhaage| [165 pra.] bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka caturindriya jIvoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM? [165 u.] gautama ! 1. (ve) urdhvaloka meM -- usake ekadezabhAga meM (hote haiM), 2. adholoka meM-- usake ekadezabhAga meM ( hote haiM ), 3. tiryagloka meM-- kUpoM meM, tAlAboM meM, nadiyoM meM, hRdoM meM, vApiyoM meM, puSkaraNiyoM meM, dIrghikAoM meM, guMjAlikAoM meM, sarovaroM meM, paMktibaddha sarovaroM meM, sarasarapaMktiyoM meM, biloM meM, paMktibaddha biloM meM, parvatIya jalasrotoM meM, jharanoM meM, choTe gaDDhoM meM, pokharoM meM, vaproM (khetoM yA kyAriyoM) meM, dvIpoM meM, samudroM meM aura samasta jalAzayoM meM tathA sabhI jalasthAnoM meM hote haiN)| ina ( pUrvokta sabhI sthaloM) meM paryAptaka aura aparyAptaka caturindriya jIvoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se-- (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (hote haiM), samudghAta kI apekSA se--loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (hote haiM), aura svasthAna kI apekSA se (bhI ve ) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (hote haiM) / 166. kahi NaM bhaMte! paMciMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? goyamA ! uDDaloe tadekkadesabhAe 1, aholoe tadekkadesabhAe 2, tiriyaloe agaDesu talAesu nadIsu dahesu vAvIsu pukkhariNIsu dIhiyAsu guMjAliyAsu saresu sarapaMtiyAsu sarasarapaMtiyAsu bilesu bilapaMtiyAsu ujjharesu nijjharesu cillalesu pallalesu vappiNesu dIvesu samuddesu savvesu ceva jalAsasu jalaTThANesu 3, ettha NaM paMceMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA / uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge samugdhAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, saTTANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge / [166 pra.] bhagavan! paryAptaka aura aparyAptaka paMcendriya jIvoM ke sthAna kahA~ (-kahA~) kahe gae haiM ?
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] [ prajJApanA sUtra [166 u.] gautama ! 1. (ve ) Urdhvaloka meM-- usake ekadezabhAga meM (hote haiM), adholoka meMusake ekadezabhAga meM ( hote haiM), aura 3 tiryagloka meM-- kuoM meM, tAlAboM meM, nadiyoM meM hRdoM meM, vApiyoM meM puSkariNiyoM meM, dIrghikAoM meM, guMjAlikAoM meM, sarovaroM meM, sarovara- paMktiyoM meM, sarasarapaMktiyoM meM, biloM meM, bilapaMktiyoM meM, parvatIya jalapravAhoM meM, jharanoM meM, choTe gaDDhoM meM, pokharoM meM, vaproM meM, dvIpoM meM, samudroM meM, aura sabhI jalAzayoM tathA samasta jalasthAnoM meM (hote haiM) / ina (sabhI uparyukta sthaloM) meM paryAptaka aura aparyAptaka paMcendriyoM ke sthAna kahe gae 1 upapAta kI apekSA se -- (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (hote haiM), samudghAta kI apekSA se-- (ve) loka ke asaMkhyataveM bhAga meM (hote haiM) aura svasthAna kI apekSA se ( bhI ve ) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (hote haiM) / vivecana--dvi-tri- catuH-paMcendriya jIvoM ke sthAnoM kI prarUpaNA -- prastuta cAra sUtroM (sU. 163 se 166 taka) meM kramazaH dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura sAmAnya paMcendriya jIvoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM ke sthAnoM kI prarUpaNA kI gaI haiN| dvIndriyAdi jIvoM ke tInoM lokoM kI dRSTi se svasthAna- dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura sAmAnya paMcendriya, ina cAroM ke sUtrapATha eka samAna haiN| ye sabhI Urdhvaloka meM usake ekadezabhAga meM-- arthAt-- meruparvata Adi kI vApI Adi meM hote haiM / adholoka meM bhI usake ekadezabhAga meM, arthAt -- adholaukika vApI, kUpa tAlAba Adi meM hote haiM tathA tiryagloka meM bhI kUpa tar3Aga, nadI Adi meM hote haiM / * tathA pUrvokta yukti ke anusAra upapAta samudghAta evaM svasthAna kI apekSA se dvIndriya se sAmAnya paMcendriya taka ke jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM / nairayikoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 167. kahi NaM bhaMte! neraiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! neraiyA parivasaMti ? goyamA ! saTTANeNaM sattasu puDhavIsu / taM jahA-- rayaNappabhAe sakkarappabhAe vAluyappabhAe paMkappA dhUmappabhAe tamappabhAe tamatamapyabhAe, ettha NaM NeraiyANaM caurAsIti NirayAvAsasatasahassA bhavatIti makkhAyaM / ragA aMta vaTTA bAhiM cauraMsA ahe khurappasaMThANasaMThitA NiccaMdhayAratamasA vavagayagahacaMda-sUra-Nakkhata- joisapahA meda - vasA - pUya - ruhira-maMsacikkhillalittANulevaNatalA asuI vIsA paramadubbhigaMdhA; kAUagaNivaNNabhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA asubhA NaragA asubhA Naragesu veNAo, ettha NaM NeraiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA / 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 79
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, samugghAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, saTThANeNaM loyassa asNkhejjibhaage| ___ettha NaM bahave NeraiyA parivasaMti kAlA kAlobhAsA gaMbhIralomaharisA bhImA uttAsaNagA paramakaNhA vaNNeNaM paNNattA samaNAuso! te NaM tattha NiccaM bhItA NiccaM tatthA NiccaM tasiyA NiccaM uvviggA NiccaM paramamasuhaM saMbaddhaM NaragabhayaM paccaNubhavamANA vihrNti| [167 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta nArakoM ke sthAna kahA~, kisa aura kitane, tathA kaise pradeza meM kahe gae haiM ? nairayika kahA~ nivAsa karate haiM ? [167 u.] gautama! svasthAna kI apekSA se (ve) sAta (naraka-) pRthviyoM meM rahate haiN| tathA isa prakAra haiM-(1) ratnaprabhA meM, (2) zarkarAprabhA meM, (3) vAlukAprabhA meM, (4) paMkaprabhA meM, (5) dhUmaprabhA meM, (6) tamaHprabhA meM aura (7) tamastamaHprabhA meN| ina (sAtoM naraka-pRthviyoM) meM caurAsI lAkha narakAvAsa hote haiM, ve naraka (nArakAvAsa) andara se gola aura bAhara se cokaura (hote haiM), nIce se chure ke AkAra (saMsthAna) se yukta (saMsthita) haiN| satat andhakAra hone se gAr3ha aMdhakAra (se grasta hote haiN)| (ve nArakAvAsa) graha, candra, sUrya, nakSatra, Adi jyotiSkoM kI prabhA se rahita haiN| unake talabhAga (pharza) meda, carbI, mavAda ke paTala, rudhira (rakta) aura mAMsa ke kIcar3a ke lepa se lipta, azuci (gaMde), bIbhatsa (ghinaune), atyanta durgandhita, (dhadhakatI) kApota varNa kI agni jaise raMga ke, kaThorasparza vAle, duHsaha evaM azubha naraka haiN| narakoM meM azubha vedanAe~ hotI haiN| ina (aise azubha narakAvAsoM) meM paryAptaaparyApta nArakoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se--loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, samudghAta kI apekSA se--loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, aura svasthAna kI apekSA se (bhI) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, inameM (pUrvokta narakAvAsoM meM) bahuta-se nairayika nivAsa karate haiN| he AyuSman zramaNo! ve (nAraka) kAle, kAlI AbhA vAle, (bhayavaza) gambhIra romAJca vAle, bhIma (bhayAnaka), utkaTa trAsajanaka, tathA varNa (raMga) se atIva kAle kahe gae haiN| ve (vahA~) nitya bhIta (Darate), sadaiva trasta (paramAdhArmika asuroM se paraspara) trAsita (trAsa pahu~cAe hue), sadaiva udvigna (ghabarAe hue) tathA nitya atyanta azubha, apane naraka kA bhaya pratyakSa anubhava karate rahate haiN| 168. kahi NaM bhaMte! rayaNappabhApuDaviNeraiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! rayaNappabhApuDhaviNeraiyA parivasaMti ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasatasahassabAhallAe uvari egaM joyaNasahassaM ogAhittA heTThA vegaM joyaNasahassaM vajjettA majjhe aTThahattare joyaNasatasahasse, ettha NaM rayaNappabhApuDhavineraiyANaM tIsaM NirayAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] [ prajJApanA sUtra te NaM NaragA aMto vaTTA bAhiM cauraMsA ahe khurappasaMThANasaMThitA NiccaMdhayAratamasA vavagayagaha-caMda-sUra-NakkhattajoisappabhA meda - vasA - pUyapaDala- ruhira-maMsacikkhillalittANulevaNatalA asuI vIsA paramadubbhigaMdhA kAUagaNivaNNAbhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA asubhA NaragA asubhA ragesu veyaNAo, ettha Na rayaNappabhApuDhaviNeraiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA / uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, samugghAteNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, saTTANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge / ettha NaM bahave rayaNappabhApuDhavineraiyA parivasaMti, kAlA kAlobhAsA gaMbhIralomaharisA bhImA uttAsaNagA paramakiNhA vaNNeNaM paNNattA samaNAuso ! te NaM NiccaM bhItA NiccaM tatthA tasiyA NiccaM uvviggA NiccaM paramamasuhaM saMbaddhaM NaragabhayaM paccaNubhavamANA viharaMti / [168 pra.] bhagavan ratnaprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nArakoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? ratnaprabhApRthvI ke nairayika kahA~ nivAsa karate haiM ? [168 u. ] gautama ! isa eka lAkha assI hajAra yojana moTAI vAlI ratnaprabhApRthvI ke Upara eka hajAra yojana avagAhana karane para, tathA nIce eka hajAra yojana chor3a, kara, madhya meM eka lAkha aThahattara hajAra yojana (jagaha) meM, ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsa hote haiM, aisA kahA gayA hai| ve naraka andara se gola, bAhara se caukora aura nIce se chure ke AkAra se yukta (saMsthita) haiM, ve nitya ghane aMdhakAra se grasta, graha, candramA, sUrya, nakSatra Adi jyotiSkoM kI prabhA se rahita haiN| unake talabhAga meda, carbI, mavAda ke paTala, rudhira aura mAMsa ke kIcar3a ke lepa se lipta hote haiM / ( ataeva ) azuci (apavitra gaMde), bIbhatsa, atyanta durgandhita, kApotaraMga kI agni ke varNa - sadRza, karkaza sparza vAle, duHsaha tathA azubha naraka haiN| narakoM meM azubha vedanAe~ haiM / inameM ratnaprabhApRthvI ke paryAptaka evaM aparyAptaka nairayikoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (hote haiM), samudghAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (hote haiM), aura svasthAna kI apekSA se ( bhI ve ) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| yahA~ ratnaprabhApRthvI ke bahuta-se nairayika nivAsa karate haiM / (ve) kAle, kAlI AbhA vAle, (bhayavaza) gambhIra romAJca vAle, bhIma ( bhayaMkara), utkaTa trAsajanaka aura he AyuSman zramaNo! ve varNa se atyanta kAle kahe gae haiN| ve (vahA~) nitya bhayabhIta, sadaiva trasta, sadA (paramAdhArmika asuroM dvArA evaM paraspara) trAsita ( trAsa pahucA~e hue), nitya udvigna ( ghabarAye hue), tathA sadaiva atyanta azubha ( sva - ) sambaddha, (lagAtAra) naraka kA bhaya pratyakSa anubhava karate rahate haiM /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [147 169. kahi NaM bhaMte! sakkarappabhApuDhavineraiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! sakkarappabhApuDhavineraiyA parivasaMti ? goyamA! sakkarappabhAe puDhavIe battIsuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvari egaM joyaNasahassaM ogAhittA heTThA vegaM joyaNasahassaM vajjittA majhe tIsuttare joyaNasatasahasse , ettha NaM sakkarappabhApuDhaviNeraiyANaM paNavIsaM NirayAvAsasayasahassA havaMtIti mkkhaatN| te NaM NaragA aMto vaTTA bAhiM cauraMsA ahe khurappasaMThANasaMThitA NiccaMdhayAratamasA vavagayagaha-caMda-sUra-nakkhattajoisappahA meda-vasA-pUyapaDala-ruhira-maMsacikkhillalittANulevaNatalA asuI vIsA paramadubbhigaMdhA kAUagaNivaNNAbhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA asubhA naragA asubhA naraesu veyaNAo, ettha NaM sakkarapabhApuDhavineraiyANaM pajjattA'pajattANaM ThANA pnnnnttaa| __uvavAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, samugdhAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, saTThANeNaM loyassa asNkhejibhaage| tattha NaM bahave sakkarappabhApuDhaviNeraDyA parivasaMti, kAlA kAlAbhAsA gaMbhIralomaharisA bhImA uttAsaNagA paramakiNhA vaNNeNaM paNNattA samaNAuso! te NaM NiccaM bhItA NiccaM tatthA NiccaM tasitA NiccaM ubbiggA NiccaM paramamasuhaM saMbaddhaM Naragabhaya paccaNubhavamANAM vihrNti| [169 pra.] bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? zarkarAprabhApRthvI ke nairayika kahA~ nivAsa karate haiM ? [169 u.] gautama! eka lAkha battIsa hajAra yojana moTI zarkarAprabhA pRthvI ke Upara eka hajAra yojana avagAhana karane para tathA nIce bhI eka hajAra yojana chor3a kara, madhya meM eka lAkha, tIsa hajAra yojana (jagaha) meM, zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM ke paccIsa lAkha nArakAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ___ ve naraka andara se gola, bAhara se caukora aura nIce se chure ke AkAra se yukta (saMsthita) haiN| ve nitya ghane andhakAra se grasta, graha, candra, sUrya, nakSatra Adi jyotiSkoM kI prabhA se rahita haiN| unake talabhAga meda, carbI, mavAda ke paTala, rudhira aura mAMsa ke kIcar3a ke lepa se lipta hote haiN| (ataeva ve) azuci, bIbhatsa (ghRNAspada) haiM, athavA apakva gandha vAle haiM, ghora durgandha se yukta haiM, kApota agni ke varNasadRza (dhoMkI jAtI huI lohAgni ke samAna nIlI AbhA vAle) haiM; unakA sparza bar3A kaThora hotA hai, (ataeva ve) naraka duHsaha aura azubha haiN| narakoM kI vedanAe~ azubha haiN| (pUrvokta narakAvAsoM) meM zarkarAprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke (sva-)sthAna kahe gae haiN| __upapAta kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, samudghAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (aura) svasthAna kI apekSA se (bhI) loka ke asakhyAtaveM bhAga meM haiN|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148] [prajJApanA sUtra unameM bahuta-se zarkarAprabhApRthvI ke nAraka nivAsa karate haiN| (ve) kAle, kAlI AbhA vAle, atyanta gambhIra romAJcayukta, bhayaMkara, utkaTa trAsajanaka, tathA varNa se atyanta kAle kahe gae haiN| he AyuSman zramaNo! ve (nAraka) vahA~ nitya bhayabhIta, nitya trasta, tathA paramAdhArmikoM (dvArA) sadaiva trAsita, sadA udvigna (ghabarAe hue) aura nitya atyanta azubha tatsambaddha naraka ke bhaya kA pratyakSa anubhava karate hue rahate haiN| . 170. kahi NaM bhate! vAluyappabhApuDhavinerayANaM pajattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? goyamA! vAluyappabhAe puDhavIe aTThAvIsuttarajoyaNasatasahassabAhallAe uvari egaM joyaNasahassaM ogAhettA heTThA vegaM joyaNasahassaM vajettA majjhe chavvIsuttare joyaNasatasahasse , ettha NaM vAluyappabhApuDhavineraiyANaM paNNarasa NirayAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| . te NaM NaragA aMto vaTThA bAhiM cauraMsA ahe khurappasaMThANasaMThitA NiccaMdhayAratamasA vavagayagaha-caMda-sUra-nakkhattajoisappahA meda-vasA-pUyapaDala-ruhira-maMsacikkhillalittANulevaNatalA asuI vIsA paramadubbhigaMdhA kAUagaNivaNNAbhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA asubhA naragA asubhA naraesu vedaNAo ettha NaM vAluyappabhApuDhavineraiyANaM pajjattA'pajattANaM ThANA pnnnnttaa| uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, samugghAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, saTThANeNaM logassa asNkhejibhaage| tattha NaM bahave vAluyappabhApuDhavineraiyA parivasaMti kAlA kAlobhAsA gaMbhIralomaharisA bhImA uttAsaNagA paramakiNhA vaNNeNaM paNNattA smnnaauso| te NaM NiccaM bhItA NiccaM tatthA NiccaM tasitA NiccaM uvviggA NiccaM paramamasuhaM saMbaddhaM NaragabhayaM paccaNubhavamANA vihrNti| [170 pra.] bhagavan ! vAlukAprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke sthAna kahAM kahe gae haiM? ___ [170 u.] gautama! eka lAkha aTThAIsa hajAra yojana moTI vAlukAprabhApRthvI ke Upara ke eka hajAra yojana avagAhana (pAra) karake arthAt nIce, aura nIce se eka hajAra yojana chor3a kara bIca meM eka lAkha chavvIsa hajAra yojana pradeza meM, vAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM ke pandraha lAkha nArakAvAsa haiM, aisA kahA hai| ve naraka andara se gola, bAhara se caurasa aura nIce se chure ke AkAra se yukta, nitya gAr3ha andhakAra se vyApta, graha, candramA, sUrya, nakSatra Adi jyotiSkoM kI prabhA se rahita haiN| unake talabhAga meda, carbI, mavAda-paTala, rudhira aura mAMsa ke kIcar3a ke lepa se lipta hote haiM; ataeva ve azuci (apavitra), bIbhatsa, atIva durgandhita, kApota raMga kI dhadhakatI agni ke varNasadRza, duHsaha evaM azubha naraka haiN| una narakoM meM vedanAe~ azubha haiN| ina (aise nArakAvAsoM) meM vAlukAprabhApRthvI ke paryApta evaM aparyApta nArakoM ke sthAna kahe haiN|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [149 upapAta kI apekSA se (ve nArakAvAsa) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (haiM); samudghAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (haiM); (aura) svasthAna kI apekSA se (bhI) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (haiN)| jinameM bahuta-se vAlukAprabhApRthvI ke nAraka nivAsa karate haiM / he AyuSman zramaNo ! ve kAle, kAlI AbhA vAle gambhIra-lomaharSaka, bhIma, utkaTa trAsajanaka, varNa se atyanta kRSNa kahe haiN| ve nAraka (vahA~) nitya bhayabhIta, sadaiva trasta, sadA (paramAdhArmika asuroM dvArA) trAsa pahu~cAye hue, nitya udvigna aura sadaiva parama azubha tatsambaddha narakabhaya kA pratyakSa anubhava karate hue jIvanayApana karate haiN| 171. kahi NaM bhaMte! paMkappabhApuDhavineraiyANaM pajattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? goyamA! paMkappabhAe puDhavIe vIsuttarajoyaNasatasahassabAhallAe uvari egaM joyaNasahassaM ogAhittA hiTThA vegaM joyaNasahassaM vajettA majjhe aTThArasuttare joyaNasatasahasse, ettha NaM paMkappabhApuDhavineraiyANaM dasa NirayAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM NaragA aMto vaTTA bAhiM cauraMsA khurappasaMThANasaMThitA NiccaMdhayAratamasA vavagaya-gahacaMda-sUra-nakkhattajoisapahA meda-vasA-pUyapaDala-ruhira-maMsacikkhillalittANulevaNatalA asuI vIsA paramadubbhigaMdhA kAUagaNivaNNAbhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA asubhA naragA asubhA naragesu veyaNAo, ettha NaM paMkappabhApuDhavineraiyANaM pajattA'pajattANaM ThANA pnnnnttaa| ___uvavAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, samugghAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, saTThANeNaM loyassa asNkhejibhaage| tattha NaM bahave paMkappabhApuDhavineraiyA parivasaMti kAlA kAlobhAsA gaMbhIralomaharisA bhImA uttAsaNagA paramakiNhA vaNNeNaM paNNattA samaNAuso! te NaM niccaM bhItA niccaM tatthA niccaM tasiyA niccaM ubbiggA niccaM paramamasuhaM saMbaddhaM NaragabhayaM paccaNubhavamANA vihrNti| [171 pra.] bhagavan ! paMkaprabhApRthvI ke paryApta evaM aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? [171 u.] gautama! eka lAkha bIsa hajAra yojana moTI paMkaprabhApRthvI ke Upara se eka hajAra yojana bhAga avagAhana (pAra) karake aura nIce kA eka hajAra yojana bhAga chor3a kara, bIca ke eka lAkha aThAraha hajAra yojana pradeza meM, paMkaprabhApRthvI ke nairayikoM ke dasa lAkha narakAvAsa haiM, aisA kahA hai| ve naraka(nArakAvAsa) andara se gola, bAhara se caurasa aura nIce se chure ke AkAra se yukta, sadA andhakAra se vyApta; graha, candra, sUrya, nakSatra Adi jyotiSkoM kI prabhA se rahita; meda, carbI, mavAda ke paTala, rudhira aura mAMsa ke kIcar3a ke lepa se lipta talavAle, apavitra, bIbhatsa, atyanta durgandhayukta, . kApotaraMga kI (dhadhakatI) agni ke varNa-sadRza, kaThorasparzayukta haiM ataeva atyanta duHsaha evaM azubha haiN| una narakoM meM azubha vedanAe~ hotI haiM; jahA~ ki paMkaprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nArakoM ke sthAna batAe gae haiN|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150] [prajJApanA sUtra ___upapAta kI apekSA se (ve narakAvAsa) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (haiM); samudghAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (haiM) aura svasthAna kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (haiM); jahA~ paMkaprabhApRthvI ke bahuta-se nairayika nivAsa karate haiM; jo kAle, kAlI prabhAvAle, gambhIra romaharSaka, bhayaMkara, utrAsajanaka evaM paramakRSNavarNa ke kahe gae haiN| ___he AyuSman zramaNo! ve nAraka (vahA~) sadaiva bhayabhIta, sadA trasta, nitya paraspara trAsita, nitya udvigna aura sadaiva sambaddha (nirantara) atIva azubha narakIya vedanA kA pratyakSa anubhava karate hue rahate haiN| 172. kahi NaM bhaMte! dhUmappabhApuDhavineraiyANaM pajattA'pajattANaM ThANA paNNatA ? goyamA! dhUmappabhAe puDhavIe aTThArasuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvari egaM joyaNasahassaM ogAhittA hiTThA vegaM joyaNasahassaM vajjettA majjhe solasuttare joyaNasatasahasse, ettha NaM dhUmappabhA puDhavineraiyANaM tinni nirayAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM NaragA aMto vaTTA bAhiM cauraMsA ahe khurappasaMThANasaMThitA NiccaMdhayAratamasA vavagayagaha-caMda-sUra-nakkhattajoisapahA meda-vasA-pUyapaDala-ruhira-maMsacikkhillalittANulevaNatalA asuI vIsA paramadubbhigaMdhA kAUagaNivaNNAbhA kakkaDaphAsA durahiyAsA asubhA naragA asubhA Naragesu veyaNAo, ettha NaM dhUmappabhApuDhavineraiyANaM pajattA'pajattANaM ThANA pnnnnttaa| uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, samugghAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, saTThANeNaM loyassa asNkhejibhaage| tattha NaM bahave dhUmappabhApuDhavineraiyA parivasaMti kAlA kAlobhAsA gaMbhIralomaharisA bhImA uttAsaNagA paramakiNhA vaNNeNaM paNNattA samaNAuso! te NaM NiccaM bhItA NiccaM tatthA NiccaM tasiyA NiccaM ubviggA NiccaM paramamasuhaM saMbaddhaM NaragabhayaM paccaNubhavamANA vihrNti| ___ [172 pra.] bhagavan ! dhUmaprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ (kisa pradeza meM) kahe haiM? [172 u.] gautama! eka lAkha aThAraha hajAra yojana moTI dhUmaprabhApRthvI ke Upara ke eka hajAra yojana ko avagAhana (pAra) karake, nIce ke eka hajAra yojana (kSetra) ko chor3a kara bIca ke eka lAkha solaha hajAra yojana pradeza meM, dhUmrabhApRthvI ke nArakoM ke tIna lAkha nArakAvAsa haiM, aisA kahA hai| ve naraka (nArakAvAsa) bhItara se gola aura bAhara se caukora haiM, nIce se chure ke-se AkAra ke tIkSNa haiM, (ve) sadaiva gADha andhakAra se (pUrNa rahate haiM); ve graha, candramA, sUrya, nakSatra Adi jyotiSkoM kI prabhA se dUra haiN| unake talabhAga meda, carbI, mavAda ke paTala, rudhira aura mAMsa ke kIcar3a ke lepa se lipta hote haiN| ataH ve naraka atyanta apavitra, bIbhatsa, atyanta durgandhayukta, kApota raMga kI jAjvalyamAna agni ke varNa ke samAna, kaThorasparza vAle, duHsaha evaM azubha haiN| una narakoM meM azubha vedanAe~ haiN|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [151 upapAta kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, samudghAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, (tathA) svasthAna kI apekSA se (bhI) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, jahA~ una (narakAvAsoM) meM dhUmaprabhApRthvI ke bahuta-se nairayika rahate haiM, jo kAle, kAlI kAntivAle, gambhIra romAJcakArI, bhayAnaka, uttrAsadAyaka, varNa se parama kRSNa kahe gae haiN| ____ he AyuSman zramaNo! ve (nAraka vahA~) nitya bhayabhIta, sadaiva trasta, sadaiva paraspara trAsita, nitya udvigna aura sadaiva avicchinnarUpa se parama azubha narakabhaya kA pratyakSa anubhava karate hue jIvanayApana karate haiN| 173. kahi NaM bhaMte! tamappabhApuDhavineraiyANaM pajattA'pajattANaM ThANA paNNattA ? goyamA! tamappabhAe puDhavIe solasuttarajoyaNasatasahassabAhallAe uvariM egaM joyaNasahassaM ogAhittA hiTThA vi egaM joyaNasahassaM vajjettA majjhe coddasuttare joyaNasatasahasse, ettha NaM tamappabhApuDhavineraiyANaM ege paMcUNe NaragAvAsasatasahasse havaMtIti mkkhaatN| te NaM NaragA aMto vaTTA bAhiM cauraMsA ahe khurappasaMThANasaMThitA niccaMdhayAratamasA vavagayagaha-caMda-sUra-nakkhattajoisapahA meda-vasA-pUyapaDala-ruhira-maMsacikkhillalittANulevaNatalA asuI vIsA paramadubbhigaMdhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA asubhA NaragA asubhA naragesu vedaNAo, ettha NaM tamappabhApuDhavineraiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| ___uvavAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge samugdhAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, saTThANeNaM loyassa asNkhejibhaage| tattha NaM bahave tamappabhApuDhaviNeraiyA privsNti| kAlA kAlobhAsA gaMbhIralomaharisA bhImA uttAsaNagA paramakiNhA vaNNeNaM paNNattA samaNAuso! te NaM NiccaM bhItA NiccaM tatthA NiccaM tasiyA NicaM uvviggA NiccaM paramamasuhaM saMbaddhaM naragabhayaM paccaNubhavamANA vihrNti| [173 pra.] bhagavan ! tamaHprabhApRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ kahe haiM ? __ [173 u.] gautama! eka lAkha solaha hajAra yojana moTI tamaHprabhApRthvI ke Upara kA eka hajAra yojana (pradeza) avagAhana (pAra) karake aura nIce kA eka hajAra yojana (pradeza) chor3akara madhya meM eka lAkha caudaha hajAra yojana (pradeza) meM, vahA~ tamaH prabhApRthvI ke nairayikoM ke pAMca kama eka lAkha nArakAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ve naraka (nArakAvAsa) bhItara se gola, bAhara se caurasa aura nIce se chu re ke (AkAra ke se tIkSNa) saMsthAna se yukta haiN| ve sadaiva (ghane) aMdhere se (bhare hote haiM,) ve graha, candra, sUrya, nakSatra Adi jyotiSkoM ke prakAza se vaMcita haiM, unake tala meda, vasA, mavAda kI moTI parata, rakta aura mAMsa ke kIcar3a ke lepa se lipta rahate haiM, ataeva ve apavitra, bIbhatsa, atidurgandhita, karkaza sparzayukta, duHsaha
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152] [prajJApanA sUtra evaM azubha yA sukharahita (asukha) naraka haiM; ina narakoM meM azubha vedanAe~ hotI haiN| ina (narakAvAsoM) meM tamaHprabhApRthvI ke paryApta evaM aparyApta nArakoM ke sthAna kahe haiN| upapAta kI apekSA se (ve narakAvAsa) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (haiM); samudghAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (haiM); aura svasthAna kI apekSA se (bhI ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM (haiM); jahA~ ki bahuta-se tamaHprabhApRthvI ke nairayika nivAsa karate haiN| ___(ve nairayika) kAle, kAlI prabhA vAle, gambhIralomaharSaka, bhayAnaka, uttrAsadAyaka, varNa se atIva kRSNa kahe gae haiN| he AyuSman zramaNo! ve (vahA~) sadaiva bhayabhIta, sadaiva trasta, nitya trAsita, sadaiva udvigna, nitya parama azubha tatsambaddha narakabhaya kA satata pratyakSa anubhava karate hue rahate haiN| 174. kahi NaM bhaM! tamatamApuDhavineraiyANaM pajattA'pajattANaM ThANA paNNattA ? goyamA! tamatamAe puDhavIe aTTottarajoyaNasatasahassabAhallAe uvariM addhatevaNNaM joyaNasahassAI ogAhittA hiTThA vi addhatevaNNaM joyaNasahassAI vajjettA majjhe tisu joyaNasahassesu, ettha NaM tamatamApuDhavineraiyANaM pajattA'pajattANaM paMcadisiM paMca aNuttarA mahaimahAlayA mahANirayA paNNattA, taM jahA kAle 1 mahAkAle 2 rorui 3 mahArorue 4 apaiTThANe 5 / te NaM NaragA aMto vaTTA bAhiM cauraMsA ahe khurappasaMThANasaMThitA niccaMdhayAratamasA vavagayagaha-caMda-sUra-nakkhattajoisapahA meda-vasA-pUyapaDala-ruhira-maMsacikkhallalittANulevaNatalA asuI vIsA parama-dubbhigaMdhA kakkhaDaphAsA durahiyAsA asubhA naragA asubhA naragesu veyaNAo, ettha NaM tamatamApuDhavineraiyANaM pajjattA'pajattANaM ThANA pnnnnttaa| uvavAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, samugghAeNaM loyassa asaMkhejaibhAge, saTThANeNaM loyassa asNkhejibhaage| ____ tattha NaM bahave tamatamApuDhavineraiyA parivasaMti kAlA kAlobhAsA gaMbhIralomaharisA bhImA uttAsaNayA paramakiNhA vaNNeNaM paNNattA samaNAuso! te NaM NiccaM bhItA NiccaM tatthA NiccaM tasiyA NiccaM uvviggA NiccaM paramamasuhaM saMbaddhaM NaragabhayaM paccaNubhavamANA vihrNti| AsItaM 1 battIMsa 2 aTThAvIsaM ca hoi 3 vIsa ca 4 / aTThArasa 5 solasaMga 6 aThuttarameva 7 hitttthimyaa||133|| aDahuttaraM ca 1 tIsaM 2 chavvIsaM ceva satasahassaM tu 5 / aTThArasa 4 solasagaM 5 coisamahiyaM tu chaTThIe 6 // 134 // addhativaNNasahassA uvarima'he vajjiUNa to bhnniyN| mAjhe u tisu sahassesu hoMti naragA tamatamAe 7 // 135 //
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [153 tIsA ya 1 paNNavIsA 2 paNNarasa 3 daseva sayasahassAI 4 / tiNi ya 5 paMcUNegaM 6 paMceva aNuttarA naragA 7 // 136 // [174 pra.] bhagavan ! tamastamapRthvI ke paryApta aura aparyApta nairayikoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? [174 u.] gautama! eka lAkha, ATha hajAra moTI tamastamapRthvI ke Upara ke sAr3he bAvana hajAra yojana (pradeza) ko avagAhana (pAra) karake tathA nIce ke bhI sAr3he bAvana hajAra yojana (pradeza) ko chor3akara bIca ke tIna hajAra yojana (pradeza) meM, tamastamaprabhA pRthvI ke paryApta aura aparyApta nArakoM ke pAMca dizAoM meM pAMca anuttara, atyanta vistRta mahAn mahAniraya (bar3e-bar3e narakAvAsa) kahe gae hai| ve isa prakAra haiM-(1) kAla, (2) mahAkAla, (3) raurava, (4) mahAraurava aura (5) aprtisstthaan|| ve naraka (nArakAvAsa) andara se gola aura bAhara se caurasa haiM, nIce se chure ke samAna tIkSNasaMsthAna ye yukta haiN| ve nitya andhakAra se AvRtta rahate haiM; vahA~ graha, candra, sUrya, nakSatra Adi jyotiSkoM kI prabhA nahIM hai| unake talabhAga meda, carbI, mavAda ke paTala, rudhira aura mAMsa ke kIcar3a ke lepa se lipta rahate haiN| ataeva ve apavitra, ghRNita, atidurgandhita, kaThorasparzayukta, duHsaha evaM azubha (aniSTa) nAraka (nArakAvAsa) haiN| una narakoM meM azubha vedanAe~ hotI haiN| yahIM tamastamaHprabhApRthvI ke paryApta nArakoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se (ve nArakAvAsa) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, samudghAta kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM tathA svasthAna kI apekSA se (bhI ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| . he AyuSman zramaNo! inhIM (pUrvokta sthaloM) meM tamastamaHpRthvI ke bahuta-se nairayika nivAsa karate haiM; jo ki kAle, kAlI prabhA vAle, (bhayaMkara) gaMbhIraromAJcakArI, bhayaMkara, utkRSTa trAsadAyaka (AtaMka utpanna karane vAle), varNa se atyanta kAle kahe haiN| ve (nAraka vahA~) nitya bhayabhIta, sadaiva trasta, sadaiva paraspara trAsa pahuMcAye hue, nitya (duHkha se) udvigna, tathA sadaiva atyanta aniSTha tatsambaddha narakabhaya kA satata sAkSAt anubhava karate hue jIvanayApana karate haiN| [saMgrahaNI gAthAoM kA artha-] (narakapRthviyoM kI kramazaH moTAI eka lAkha se Upara kI saMkhyA meM)-1. assI (hajAra), 2. battIsa (hajAra), 3, aTThAIsa (hajAra) 4. bIsa (hajAra), 5. aThAraha (hajAra), 6. solaha (hajAra) aura 7. sabase nicalI kI ATha (hajAra), (sabake 'yojana' zabda jor3a denA cAhie) // 133 // __ (nArakAvAsoM kA bhUmibhAga-) (Upara aura nIce eka-eka hajAra yojana chor3akara chaThI naraka taka; eka lAkha se Upara kI saMkhyA meM)--1. aThattara (hajAra), 2. tIsa (hajAra), 3. chavvIsa (hajAra), 4. aThAraha (hajAra) 5. solaha (hajAra), aura 6. chaThI narakapRthvI meM caudaha (hajAra) ye saba eka
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154] [prajJApanA sUtra lAkha yojana se Upara (kI saMkhyAe~) haiN| aura 7. sAtavIM tamastamA narakapRthvI meM Upara aura nIce sAr3he bAvana-hajAra chor3akara madhya meM tIna hajAra yojanoM meM naraka (nArakAvAsa) hote haiM, aisA kahA hai // 134135 // (nArakAvAsoM kI saMkhyA) (chaThI naraka taka lAkha kI saMkhyA meM)--1. (prathama pRthvI meM) tIsa (lAkha), 2. (dUsarI meM) paccIsa (lAkha), 3.. (tIsarI meM) pandraha (lAkha), 4. (cauthI pRthvI meM) dasa lAkha, 5. (pAMcavIM meM) tIna (lAkha), tathA 6. (chaThI pRthvI meM) pA~ca kama eka ( ) aura 7. sAtavIM narakapRthvI meM) kevala pAMca hI anuttara naraka (nArakAvAsa) haiM // 136 // vivecana-nairayikoM ke sthAnoM kI prarUpaNA-prastuta ATha sUtroM (sU. 167 ye 174) meM sAmAnya nairayikoM tathA tatpazcAt kramazaH pRthak-pRthak sAtoM narakoM ke nairayikoM ke sthAnoM kI saMkhyA tathA una sthAnoM ke svarUpa evaM una sthAnoM meM rahane vAle nArakoM kI prakRti evaM paristhiti para prakAza DAlA gayA hai| AThoM sUtroM meM ullikhita nirUpaNa kucha bAtoM ko chor3a kara prAyaH eka sarIkhA hai| nArakAvAsoM kI saMkhyA sAtoM narakoM ke nArakAvAsoM kI kula milA kara 84 lAkha saMkhyA hotI hai ; jisakA vivaraNa saMgrahaNI gAthAoM meM diyA gayA hai| isake atirikta nAraka kahA~ (kisa pradeza meM) rahate haiM?, isakA vivaraNa bhI pUrvokta saMgrahaNI gAthAoM meM diyA hai, jaise ki--1 hajAra yojana Upara aura 1 hajAra yojana nIce chor3a kara bIca ke eka lAkha aThahattara hajAra yojana pradeza meM prathama pRthvI ke nAraka rahate haiM; ityaadi| sAtoM pRthviyoM ke nArakoM ke sthAnAdi kA varNana prAyaH samAna hai| .. ___ nArakAvAsoM kI bhUmi - nArakAvAsoM kA bhUmitala kaMkarIlA hone para bhI nArakoM ke paira rakhane para kaMkar3oM kA sparza aisA lagatA hai, mAnoM chure se paira kaTa gae hoN| unameM prakAza kA abhAva hone se sadaiva gAr3ha andhakAra vyApta rahatA hai| bAdaloM se AcchAdita kAlI ghora rAtri kI taraha vahA~ sadaiva andhakAra rahatA hai; kyoMki prakAzaka graha-sUrya-candrAdi kA yA unakI prabhA kA vahA~ abhAva hai| vahA~ meda, carbI, mavAda, rakta, mAMsa Adi durgandhita vastuoM ke kIcar3a se bhUmitala vyApta rahatA hai, isalie ve narakAvAsa sadaiva gande, ghRNita yA durgandhayukta rahate haiN| marI huI gAya, bhaiMsa Adi ke kalevaroM kI-sI durgandha se bhI atyanta aniSTa ghora durgandha vahA~ rahatI hai| dhauMkanI se lohe ko khUba dhauMkane para jaise gahare nIle raMga kI (kapota ke raMga-jaisI) jvAlA nikalatI hai, vaisI hI AbhA vAle nArakAvAsa hote haiM, kyoMki nArakoM ke utpattisthAna ko chor3a kara ve sarvatra uSNa hote haiN| yaha kathana chaThI-sAtavIM pRthvI ke sivAya anya pRthviyoM ke viSaya meM samajhanA caahie| Age kahA jAyegA ki chaThI aura sAvatI naraka ke nArakAvAsa kApotavarNa kI agni ke varNa-sadRza nahIM hote| una nArakAvAsoM kA sparza talavAra kI dhAra ke samAna atIva karkaza aura duHsaha hotA hai| ve dekhane meM bhI atyanta azubha hote haiN| una narakoM kI vedanAe~ bhI duHsaha zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza ke kAraNa atIva azubha yA asukhakara hotI haiN| 1. dekhiye saMgrahaNI gAthAe~-paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1 pR. 54-55
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada ] [ 155 nArakoM kI zarIraracanA, prakRti aura paristhati * ve raMga ke kAle -kalUTe aura bhayaMkara hote haiN| unake zarIra se kAlI prabhA nikalatI hai / unako dekhane mAtra se romAMca ho jAtA hai, athavA ve dUsare nArakoM meM atyanta bhaya utpanna karake romAMca khar3A kara dete haiN| isa kAraNa ve atyanta AtaMka paidA karate rahate haiN| tathA ve sadaiva bhayabhIta, trasta, AtaMkita, udvigna rahate haiM, tathA satata aniSTa narakabhaya kA anubhava karate rahate haiM / paMcendriya tiryaJcayonikoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 175. kahi NaM bhaMte! paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? goyamA! uDDhaloe tadekkadesabhAe1, aholoe tadekkadesabhAe 2, tiriyaloe agaDe talAesu nadIsu dahesu vAvIsu pukkhariNIsu dIhiyAsu guMjAliyAsu saresu sarapaMtiyAsu sarasarapaMtiyAsu bilesu bilapaMtiyAsu ujjharesu nijjharesu pallalesu cillalesu vappiNesu dIvesu samuddesu savvesu ceva jalAsaesu jalaTThANesu 3, ettha NaM paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA / uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, samugghAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, saTTANeNaM loyasa asaMkhejjaibhAge / [175 pra.] bhagavan! paryApta aura aparyApta paMcendriyatiryaMcoM ke sthAna kahA~ ( - kahA~) kahe gae haiM? [175 u.] gautama ! 1. Urdhvaloka meM usake ekadezabhAga meM, 2. adholoka meM usake ekadezabhAga meM, 3 . tiryagloka meM kuoM meM, tAlAboM meM nadiyoM meM, vApiyoM meM, drahoM meM, puSkariNiyoM meM, dIrghikAoM meM, guMjAlikAoM meM, sarovaroM meM, paMktibaddha sarovaroM meM, sara-sara paMktiyoM meM, biloM meM, paMktibaddha biloM meM, parvatIya jalasrotoM meM, jharanoM meM, choTe gaDDho meM, pokharoM meM, kyAriyoM athavA khetoM meM, dvIpoM meM, samudroM meM tathA sabhI jalAzayoM eva jala ke sthAnoM meM; ina (sabhI pUrvokta sthaloM) meM paMcendiyatiryaJcoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM ke sthAna kahe gae haiN| upapAta kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, samudghAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, aura svasthAna kI apekSA se (bhI) ve loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / vivecana * paMcendriya tiryaJcoM ke sthAnoM kI prarUpaNA - prastuta sUtra (sU. 175) meM paMcendriyatiryaJcayonikoM ke paryAptakoM aura aparyAptoM ke sthAnoM kI prarUpaNA kI gaI hai| isameM prayukta zabdoM kA spaSTIkaraNa pahale kiyA jA cukA hai| -- manuSyoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 176. kahi NaM bhaMte! maNussANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? goyamA ! aMtomaNussakhette paNatAlIsAe joyaNasatasahassesu aDDhAijjesu dIva - samuddesu 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 80-81 kA sArAMza
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] [ prajJApanA sUtra paNNarasasu kammabhUmIsu tIsAe akammabhUmIsu chappaNNAe aMtaradIvesu, ettha NaM maNussANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA / uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, samugdhAeNaM savvaloe, saTTANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge / [176 pra.] bhagavan! paryApta aura aparyApta manuSyoM ke sthAna kahA~ ( - kahA~) kahe gae haiM ? [ 176 u.] gautama! manuSyakSetra ke andara paiMtAlIsa lAkha yojanoM meM, DhAI dvIpa - samudroM meM, pandraha karmabhUmiyoM meM, tIsa akarmabhUmiyoM meM aura chappana antadvIpoM meM; ina sthaloM meM paryApta aura aparyApta manuSyoM ke sthAna kahe gae haiM / upapAta kI apekSA se (ve) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, samudghAta kI apekSA se sarvaloka meM haiM, aura svasthAna kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / vivecana - manuSyoM ke sthAnoM kI prarUpaNAmanuSyoM ke sthAnoM kI prarUpaNA kI gaI hai| -- - prastuta sUtra (sU. 176) meM paryAptaka aura aparyAptaka samudghAta kI apekSA se sarvaloka meM samudghAta kI apekSA se paryApta aura aparyApta manuSya sarvaloka meM hote haiM, yaha kathana kevalisamudghAta kI apekSA se sambhava hai / " sarva bhavanavAsI devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 177. kahi NaM bhaMte! bhavaNavAsINaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! bhavaNavAsI devA parivasaMti ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasatasahassabAhallAe uvariM egaM joyaNasahassaM ogAhittA heTThA vegaM joyaNasahassaM vajjettA majjimaaTTahattare joyaNasatasahasse, ettha bhavaNavAsI devANaM satta bhavaNakoDIo bAvattariM ca bhavaNAvAsasatasahassA bhavaMtIti makkhAtaM / te NaM bhavaNA bAhiM vaTTA aMto samacauraMsA ahe pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThitA ukkiNNaMtaravila gaMbhIrakhAta - parihA pAgAra - 'TTAlaya-kavADa - toraNa- paDiduvAradesabhAgA jaMta-sayagdhi - musala - musaMDhipariyariyA aujjhA sadAjatA sadAguttA aDayAlakoTThagaraiyA aDayAlakayavaNamAlA khemA sivAkiMkarAmaradaMDovarakkhiyA lAulloiyamahiyA gosIsa - sarasarattacaMdaNadaddaradiNNapaMcaMgulitalA uvaciyacaMdaNakalasA caMdaNaghaDasukatatoraNapaDiduvAradesabhAgA AsattosattaviulavaTTavagghAriyamalladAmakalAvA paMcavaNNasarasasurahimukkapupphapuMjovayArakaliyA' kAlAguru-pavarakuMdurukka - turukka-dhUvamagha-magheMtagaMdhuddhyAbhirAmA sugaMdhavaragaMdhagaMdhiyA gaMdhavaTTibhUtA accharagaNasaMghasaMvigiNNA divvatuDitasaddasaMpAditA savvarayaNAmayA acchA saNhA laNhA ghaTTA maTThA NIrayA NimmalA nippaMkA nikkaMkaDacchAyA sappahA sassiriyA samariyA saujjoyA pAsAdIyA darisaNijjA abhiruvA paDiruvA, ettha NaM bhavaNavAsINaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA / 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 84 2. granthAgram 1000
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [157 uvavAeNaM logassa asaMkhejjaibhAge, samugghAeNaM logassa asaMkhejaibhAge, saTANeNaM loyassa asNkhejibhaage| tattha NaM bahave bhavaNavAsI devA privsNti| taM jahA asurA 1 nAga 2 suvaNNA 3 vijjU 4 aggI ya 5 dIva 6 udahI ya 7 / disi 8 pavaNa 9 thaNiya 10 nAmA dasahA ee bhvnnvaasii|| 137 // cUDAmaNimauDarayaNa 1-bhUsaNaniuttaNAgaphaDa 2-garula 3-vaira 4-puNNakalasaviupphesa 5sIha 6-magara 7-gayaaMka 8-hayavara 9-vaddhamANa 10-nijuttacittaciMdhagatA surUvA mahiDDIyA mahajjutIyA mahAyasA mahabbalA mahANubhAgA mahAsokkhA hAravirAiyavacchA kaDaga-tuDiyarthabhiyabhuyA aMgada-kuMDala-maTTha-gaMDatala kaNNapIDhadhArI vicittahatthAbharaNA vicittamAlA-maulImauDA kallANagapavaravatthaparihiyA kallANagapavaramallANulevaNadharA bhAsuraboMdI palaMbavaNamAladharA divveNaM vaNNeNaM divveNaM gaMdheNaM divveNa phAseNaM divveNaM saMghayaNeNaM divveNaM saMThANeNaM divvAe iDDIe divvAe jutIe divvAe pabhAe divvAe chAyAe divvAe accIe divveNa teeNaM divvAe lesAe dasa disAo ujjovemANA pbhaasemaannaa| te NaM tattha sANaM sANaM bhavaNAvAsasayasahassANaM sANaM sANaM sAmANiyasAhassINaM sANaM sANaM tAyattIsagANaM sANaM sANaM logapAlANaM sANaM sANaM aggamahisINaM sANaM sANaM parisANaM sANaM sANaM aNiyANaM sANaM sANaM aNiyAhivatINaM sANaM sANaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM bhavaNavAsINaM devANa ya devINa ya AhevaccaM porevaccaM sAmittaM bhaTTittaM mahayaragattaM ANAIsaraseNAvaccaM kAremANA pAlemANA mahattAhatanaTTa-gIta-vAitataMtI-tala-tAla-tuDiya-ghaNamuyaMga-paDuppavAiyaraveNa divvAiM bhoga-bhogAiM bhuMjamANA vihrNti|| [177 pra.] bhagavan! paryApta aura aparyApta bhavanavAsI devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhavanavAsI deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [177 u.] gautama! eka lAkha assI hajAra yojana moTI isa ratnaprabhApRthvI ke Upara eka hajAra yojana (pradeza) avagAhana (pAra) karake aura nIce bhI eka hajAra yojana chor3a kara bIca meM eka lAkha aThahattara hajAra yojana meM bhavanavAsI devoM ke sAta karor3a, bahattara lAkha bhavanAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ve bhavana bAhara se gola aura bhItara se samacaturasra (caukora), tathA nIce puSkara (kamala) kI karNikA ke AkAra ke haiN| (una bhavanoM ke cAroM ora) gaharI aura vistIrNa khAiyA~ aura parikhAe~ khudI huI hotI haiM, jinakA antara spaSTa (pratIta hotA) hai| (yathAsthAna) prAkAroM (parakoToM), aTAriyoM, kapAToM, toraNoM aura pratidvAroM se (ve bhavana) suzobhita haiN| (tathA ve bhavana) vividha yantroM va zataghniyoM (mahAzilAoM yA mahAyaSTiyoM), mUsaloM, musuNDhI nAmaka zastroM se cAroM aura veSTita (ghire hue) hote haiM; tathA ve zatruoM dvArA ayodhya (yuddha na kara sakane yogya), sadAjaya (sadaiva jayazIla), sadAgupta (sadaiva surakSita) evaM ar3atAlIsa koThoM (prakoSThoM - kamaroM) se racita, ar3atAlIsa vanamAlAoM se susajjita, kSemamaya
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158] [prajJApanA sUtra (upadravarahita), ziva (maMgala) maya kiMkaradevoM ke daNDoM se uparakSita haiN| (gobara Adi se) lIpane aura (cUne Adi se) potane ke kAraNa (ve bhavana) prazasta rahate haiN| (una bhavanoM para) gozIrSacandana aura sarasa raktacandana se (lipta) pAMcoM aMguliyoM (vAle hAtha) se chApe lage hote haiN| (yathAsthAna) candana ke kalaza (mAMgalyaghaTa) rakhe hote haiN| unake toraNa aura pratidvAradeza ke bhAga candana ke ghar3oM se suzobhita (sukRta) hote haiN| (ve bhavana) Upara se nIce taka laTakatI huI lambI vipula evaM golAkAra puSpamAlAoM ke kalApa se yukta hote haiM; tathA paMcaraMge tAje sarasa sugandhita puSpoM ke upacAra se bhI yukta hote haiN| ve kAle agara, zreSTha cIr3A, lobAna tathA dhUpa kI mahakatI huI sugandha se ramaNIya, uttama sugandhita hone se gaMdhavaTTI ke samAna lagate haiN| ve apsarAgaNa ke saMghoM se vyApta. divya vAdyoM ke zabdoM se bhalIbhAMti zabdAyamAna, sarvaratnamaya, svaccha, cikane (snigdha), komala, ghise hue, pauMche hue raja se rahita, nirmala, niSpaMka, AvaraNarahita kAnti (chAyA) vAle, prabhAyukta, zrIsampanna, kiraNoM se yukta, udyotayukta (zItala prakAza se yukta), prasanna karane vAle, darzanIya, abhirUpa (atiramaNIya) evaM surUpa hote haiN| ina (pUrvokta vizeSatAoM se yukta bhavanoM) meM paryApta aura aparyApta bhavanavAsI devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ve) upapAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM; samuddhAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, aura svasthAna kI apekSA se (bhI) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| vahA~ bahuta-se bhavanavAsI deva nivAsa karate haiN| ve isa prakAra haiM - - [gAthArtha--] 1-asurakumAra, 2-nAgakumAra, 3-supa(va)rNakumAra, 4-vidyutkumAra, 5-agnikumAra, 6-dvIpakumAra, 7-udadhikumAra, 8-dizAkumAra, 9-pavanakumAra aura 10-stanitakumAra; ina nAmoM vAle dasa prakAra ke ye bhavanavAsI deva haiM // 137 // inake mukuTa yA AbhUSaNoM meM aMkita cihna kramazaH isa prakAra haiM - (1) cUDAmaNi, (2) nAga kA phana, (3) garur3a, (4) vajra, (5) pUrNakalaza cihna se aMkita mukuTa, (6) siMha, (7) makara (magaramaccha), (8) hastI kA cihna, (9) zreSTha azva aura (10) varddhamAnaka (zarAvasampuTa --sakorA), inase yukta vicitra cihnoM vAle, surUpa, maharddhika (mahatI Rddhi vAle) mahAdyuti (kAnti) vAle, mahAn balazAlI, mahAyazasvI, mahAn anubhAga (anubhAva--prabhAva yA zApAnugrahasAmarthya) vAle, mahAn (atIva) sukha vAle, hAra se suzobhita vakSasthala vAle, kar3oM zraura bAjUbandoM se stambhita bhujA vAle, kapoloM ko cikane banAne vAle aMgada, kuNDala tathA karNapITha ke dhAraka, hAthoM meM vicitra (nAnArUpa) AbhUSaNa vAle, vicitra puSpamAlA aura mastaka para mukuTa dhAraNa kiye hue, kalyANakArI uttama vastra pahane hue, kalyANakArI zreSThamAlA aura anulepana ke dhAraka, dedIpyamAna zarIra vAle, lambI vanamAlA ke dhAraka tathA divya varNa se, divya gandha se, divya sparza se, divya saMhanana se, divya saMsthAna (AkRti) se, divya Rddhi se, divya dhuti (kAnti) se, divya prabhA se, divya chAyA (zobhA) se, divya arci (jyoti) se, divya teja se evaM divya lezyA se dasoM dizAoM ko prakAzita karate hue, suzobhita karate hue ve (bhavanavAsI deva) vahAM
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ [159 dvitIya sthAnapada] apane-apane lAkhoM bhavanAvAsoM kA, apane-apane hajAroM sAmAnikadevoM kA, apane-apane trAyastriMza devoM kA, apane-apane lokapAloM kA, apanI-apanI agramahiSiyoM kA, apanI-apanI pariSadAoM kA, apaneapane sainyoM (anIkoM) kA, apane-apane senAdhipatiyoM kA, apane-apane AtmarakSaka devoM kA, tathA anya bahuta-se bhavanavAsI devoM aura deviyoM kA Adhipatya, paurapatya (agresaratva), svAmitva (nAyakatva), bhartRtva (poSakatva), mahattaratva (mahAnatA), AjJaizvaratva (apanI AjJA kA pAlana karane kA prabhutva), evaM senApatitva (apanI senA ko AjJA pAlana karAne kA prAdhAnya) karate-karAte hue tathA pAlana karate-karAte hue, ahata (avyAhata-vyAghAta rahita athavA Ahata-AkhyAnakoM se pratibaddha) nRtya, gIta, vAdita, evaM taMtrI, tala, tAla (kAMsA), truTita (vAdya) aura ghanamRdaMga bajAne se utpanna mahAdhvani ke sAtha divya evaM upabhogya bhogoM ko bhogate hue vicarate haiN| 178. [1] kahi NaM bhaMte! asurakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! asurakumArA.devA parivasaMti ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasatasahassabAhallAe uvariM egaM joyaNasahassaM ogAhittA-heTThA vegaM joyaNasahassaM vajjettA majjhe aTThahattare joyaNasatasahasse, ettha NaM asurakumArANaM devANaM covaTuiM bhavaNAvAsasatasahassA havaMtIti mkkhaayN| te NaM bhavaNA bAhiM vaTTA aMto cauraMsA ahe pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThitA ukkiNNaMtaraviulagaMbhIrakhAya-parihA pAgAra-TTAlaya-kavADa-toraNa-paDiduvAradesabhAgA jaMtasayagghi-musalamusuMDhipariyariyA aojhA sadAjayA sadAguttA aDayAlakoTThagaraiyA aDayAlakayavaNamAlA khemA sivA kiM karAmaradaMDovarakkhiyA lAulloiyamahiyA gosIsa-sarasarattacaMdaNadaddara-diNNapaMcaMgulitalA uvacitacaMdaNakalasA caMdaNaghaDasukayatoraNapaDiduvAradesabhAgA Asattosattaviula-vaTTavagdhAriyamalladAmakalAvA paMcavaNNasarasasurabhimukkapupphapuMjovayArakaliyA kAlAgaru-pavarakuMdurukkaturukkadhUvamaghamadhaMtagaMdhuDuyAbhirAmA sugaMdhavaragaMdhagaMdhiyA gaMdhavaTTibhUtA accharagaNasaMghasaMvigiNNA divvatuDitasaddasaMpadiyA savvarayaNAmayA acchA saNhA laNhA ghaTTA maTThA NIrayA nimmalA nippaMkA NikkaMkaDacchAyA sappabhA samarIyA saujjoyA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA paDirUvA, ettha NaM asurakumArANaM devANaM pajjatta'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| ___uvavAeNaM loyassa asaMkhenjaibhAge, samugdhAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, saTThANeNaM loyassa asNkhejjibhaage| tattha NaM bahave asurakumArA devA parivasaMti, kAlA lohiyakkha-biMboTThA dhavalapupphadaMtA asiyakesA vAmeyakuMDaladharA addacaMdaNANulittagattA, IsIsiliMdhapuNphapagAsAI asaMkiliTThAI suhumAI vatthAI pavaraparihiyA, vayaM ca paDhamaM samaikkaMtA, biiyaM ca asaMpattA, bhadde jovvaNe vaTTamANA, talabhaMgaya-tuDita-pavarabhUsaNa-nimmalamaNi-rayaNamaMDitabhuyA dasamuddAmaMDiyaggahatthA cUDAmaNi
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160] [prajJApanA sUtra cittaciMdhagatA surUvA mahiDDIyA mahajjuiyA mahAyasA mahabbalA mahANubhAgA mahAsokkhA hAravirAiyavacchA kaDaya-tuDiyarthabhiyabhuyA aMgaya-kuMDala-maTThagaMDayalakaNNapIDhadhArI vicittahatthAbharaNA vicittamAlA-maulI kallANagapavaravattha-parihiyA kallANagapavaramallANulevaNadharA bhAsuraboMdI palaMbavaNamAladharA divveNaM vaNNeNaM divveNaM gaMdheNaM divveNaM phAseNaM divveNaM saMghayaNeNaM saMThANeNaM divvAe iDDIe divvAe juIe divvAe pabhAe divvAe chAyAe divvAe accIe divveNaM teeNaM divvAe lesAe dasa disAo ujjovemANA pbhaasemaannaa| te Na tattha sANaM sANaM bhavaNAvAsasatasahassANaM sANaM sANaM sAmANiyasAhassINaM sANaM sANaM tAyattIsANaM sANaM sANaM logapAlANaM sANaM sANaM aggamahisINaM sANaM sANaM parisANaM sANaM sANaM aNiyANaM sANaM sANaM aNiyAdhivatINaM sANaM sANaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM bhavaNavAsINaM devANa ya devINa ya AhevaccaM porevaccaM sAmittaM bhaTTittaM mahattaragattaM ANAIsaraseNAvaccaM kAremANA pAlemANA mahatA'hataNaTTa-gIta-vAiyataMtI-tala-tAla-tuDiya-ghaNamuiMgapaDuppavAiyaraveNaM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANA vihrNti| ___ [178-1 pra.] bhagavan ! paryApta aparyApta asurakumAra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? asurakumAra deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [178-1 u.] gautama! eka lAkha assI hajAra yojana moTI isa ratnaprabhApRthvI ke Upara eka hajAra yojana avagAhana karake aura nIce eka hajAra yojana (pradeza) chor3a kara, bIca meM (sthita) jo eka lAkha aThahattara hajAra yojana (pradeza hai,) vahA~ asurakumAradevoM ke cauMsaTha lAkha bhavana-AvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| .. ve bhavana (bhavanAvAsa) bAhara se gola, aMdara se caurasa (caukora), aura nIce se puSkara-(nIlakamala) karNikA ke AkAra meM saMsthita haiN| (una bhavanoM ke cAroM ora) gaharI aura vistIrNa khAiyA~ aura parikhAe~ khudI huI haiM; jinakA antara spaSTa (pratIta hotA) hai| (yathAsthAna) prAkAroM (parakoToM), aTAriyoM, kapAToM, toraNoM aura pratidvAroM se bhavanoM ke ekadezabhAga suzobhita hote haiM, (tathA ve bhavana) yaMtroM, zataghniyoM (mahAzilAoM yA mahAyaSTiyoM); mUsaloM aura musuNDhI nAmaka zastroM se (cAroM ora se) veSTita (ghire hue) hote haiM; tathA zatruoM dvArA ayodhya (yuddha na kara sakane yogya), sadAjaya, sadAgupta (sadaiva surakSita) tathA ar3atAlIsa koThoM se racita, ar3atAlIsa vanamAlAoM se susajjita, kSemamaya, zivamaya, kiMkara-devI ke daNDoM se uparakSita haiN| (gobara Adi se) lIpane aura (cUne Adi se) potane ke kAraNa (ve bhavana) prazasta rahate haiN| (una bhavanoM para (gozIrSacandana aura sarasa raktacandana se (lipta) pAMcoM aMguliyoM (vAle hAtha) ke chApe lage hote haiM; (yathAsthAna) candana ke (mAMgalya) kalaza rakhe hote haiN| unake toraNa aura pratidvAradeza ke bhAga candana ke ghar3oM se suzobhita (sukRta) hote haiN| (ve bhavana) Upara se nIce taka laTakatI huI lambI vipula evaM golAkAra puSpamAlAoM ke samUha se yukta hote haiM; tathA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [161 paMcaraMge tAje sarasa sugandhita puSpoM ke dvArA upacAra se bhI yukta hote haiN| (ve bhavana) kAle agara, zreSTha cIr3A, lobAna tathA dhUpa kI mahakatI huI sugandha se ramaNIya, uttama sugandha se sugandhita, gandhavaTTI (agarabattI) ke samAna lagate haiN| (ve bhavana) apsarAgaNa ke saMghoM se vyApta, divya vAdyoM ke zabdoM se zabdAyamAna, sarvaratnamaya, svaccha, (snidha), komala, ghise hue, pauMche hue, raja se rahita, nirmala, niSpaMka (kalaMkarahita), AvaraNarahita-kAntimAn, prabhAyukta, zrIrampanna, kiraNoM se yukta, udyotayukta (prakAzamAna), prasannatA (AhlAda) utpanna karane vAle, darzanIya, abhirUpa (atiramaNIya) evaM pratirUpa (sundara) hote haiN| ina (pUrvokta vizeSatAoM se yukta bhavanAvAsoM) meM paryApta aura aparyApta asurakumAra devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ve) upapAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM; samudghAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM (aura) svasthAna kI apekSA se (bhI) loka ke asaMkhyAtaveM bhaga meM (ve) haiN| una (pUrvokta sthAnoM) meM bahuta-se asurakumAra deva nivAsa karate haiN| (ve asurakumAra deva) kAle, lohitAkSaratna tathA bimbaphala ke samAna oThoM vAle, zveta (dhavala) puSpoM ke samAna dAMtoM tathA kAle kezoM vAle, bAe~ eka kuNDala ke dhAraka, gIle candana se lipta zarIra (gAtra) vAle, zilindhapuSpa ke samAna thor3e-se prakAzamAna (kiJcat rakta) tathA saMkleza utpanna na karane vAle sUkSma atIva uttama vastra vAle, prathama (kaumArya) vaya ko pAra kiye hue (kumArAvasthA ke kinAre pahu~ce hue) aura dvitIya vaya ko asaMprApta (prApta nahIM kie hue) (ataeva) bhadra (atiprazasta) yauvana se vartamAna hote haiN| (tathA veM) talabhaMgaka (bhujA kA AbhUSaNavizeSa) truTita (bAhurakSaka) evaM anyAnya zreSTha AbhUSaNoM meM jaTita nirmala maNiyoM tathA ratnoM se maNDita bhujAoM vAle, dasa mudrikAoM (aMgUThiyoM) se suzobhita agrahasta (aMguliyoM) vAle, cUr3amaNirUpa adbhuta cihna vAle, surUpa, maharddhika, mahAdyutimAna, mahAyazasvI, mahAbalI, mahAnubhAga (sAmarthya) yukta, mahAsukhI, hAra se suzobhita vakSasthala vAle, kar3oM aura bAjUbaMdoM se stambhita bhujA vAle, aMgada evaM kuNDala se cikane kapola vAle tathA karNapITha ke dhAraka, hAthoM meM vicitra AbharANa vAle, vicitra puSpamAlA mastaka meM dhAraNa kie hue, kalyANakArI uttama vastra pahane hue, kalyANakArI zreSTha mAlA aura anulepana ke dhAraka dedIpyamAna (camakate hue) zarIra vAle, lambI vanamAlA ke dhAraka tathA divya varNa se, divya gandha se, divya sparza se divya saMhanana se, divya saMsthAna (zarIra ke DIlaDaula) se, divya Rddhi se, divya dyuti se, divya prabhA se, divya chAyA (kAnti) se, diya arci (jyoti) se, divya teja se aura divva lezyA se dasoM dizAoM ko prakAzita karate hue, suzobhita karate hue ve (bhavanavAsI deva) vahA~ apane-apane lAkhoM bhavanAvAsoM kA, apane-apane hajAroM sAmAnika devoM kA, apane-apane trAyastriMza devoM kA apane-apane lokapAloM kA, apanI-apanI agramahiSiyoM kA, apanI-apanI pariSadoM kA, apanIapanI senAoM kA, apane-apane sainyAdhipatidevoM kA, apane-apane AtmarakSakadevoM kA tathA aura bhI anya bahuta se bhavanavAsI devoM aura deviyoM kA Adhipatya, paurapatya (agresaratva), svAmitva (netRtva),
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162] [prajJApanA sUtra bhartRtva (poSaNAkartRtva), mahattaratva (mahAnatA), AjJezvaratva evaM senApatya karate-karAte tathA pAlana karatekarAte hue, mahAn Ahata se (bar3e joroM se athavA mahAn vyAghAtarahita) nRtya, gIta, vAdita, tala, tAla, truTita aura ghanamRdaMga ke bajAne se utpanna mahAdhvani ke sAtha divya evaM upabhogya bhogoM kA upabhoga karate hue viharaNa karate haiN| [2] camara-baliNo ya'ttha duve asurakumAriMdA asurakumArarAyANo parivasaMti kAlA mahAnIlasarisA NIlaguliya-gavala-ayasikusumappagAsA viyasiyavattaNimmalaIsIsita-rattataMbaNayaNA garu lAyayaujjatuMgaNAsA oyaviyasilappavAlabiMbaphalasannibhAharoTThA paMDarasasisagalavimala- nimmaladahi-ghaNa-saMkha-gokhIra-kuMda-dagaraya-muNAliyAdhavaladaMtaseDhI huyavahaNiddhatadhoyatattatavaNijarattatala-tAlu-jIhA aMjaNa-ghaNakasiNaruyagaramaNijjaNiddhakesA vAmeyakuMDaladharA, addacaMdaNANulittagattA, IsIsiliMdha-pupphapagAsAiM asaMkiliTThAI suhumAiM vatthAI pavara parihiyA, vayaM ca paDhamaM samaikkaMtA, biiyaM tu asaMpattA, bhadde jovvaNNe vaTTamANA, talabhaMgayatuDita-pavarabhUSaNa-nimnalamaNi-rayaNamaMDitabhuyA dasamuddA-maMDiyaggahatthA cUDAmaNicittaciMdhagatA surUvA mahiDDhIyA mahajjuIyA mahAyasA mahAbalA mahANubhAgA mahAsokkhA hAravirAiyavacchA kaDayatuDiyarthabhiyabhuyA aMgada-kuMDala-maTThagaMDatalakaNNapIDhadhArI vicittahatthAbharaNA vicittamAlA-maulI kallANagapavaravatthaparihiyA kallANagapavaramallANulevaNA bhAsuraboMdI palaMbavaNamAladharA divveNaM vaNNeNaM divveNa gaMdheNaM divveNaM phAseNaM divveNaM saMghayaNeNaM divveNaM saMThANeNaM divvAe iDDhIe divvAe jutIe divvAe pabhAe divvAe chAyAe divvAe accIe divveNaM teeNaM divvAe lesAe dasa disAo ujjovemANA pbhaasemaannaa| te NaM tattha sANaM sANaM bhavaNAvAsasatasahassANaM sANaM sANaM sAmANiyasAhassINaM sANaM sANaM tAyattIsANaM sANaM sANaM logapAlANaM sANaM sANaM aggamahisINaM sANaM sANaM parisANaM sANaM sANaM aNiyANaM sANaM sANaM aNiyAdhivatINaM sANaM sANaM AtarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM bhavaNavAsINaM devANa ya devINa ya AhevaccaM porevaccaM sAmittaM bhaTTittaM mahayaragattaM ANAIsaraseNAvaccaM kAremANA pAlemANA mahatA'hatanaTTa-gIta-vAitataMtItala-tAla tuDita-ghaNamuiMgapaDuppavAitaraveNaM divvAiM bhogabhogAiM bhuMjamANA vihrNti| [178-2] yahA~ (inhIM sthAnoM meM) jo do asurakumAroM ke rAjA -camarendra aura balIndra nivAsa karate haiM, ve kAle, mahAnIla ke samAna, nIla kI golI, gavala (bhaiMsa ke sIMga), alasI ke phUla ke samAna (raMgavAle), vikasita kamala (zatapatra) ke samAna nirmala kahIM zveta, rakta evaM tAmravarNa ke netroM vAle, garuDa ke samAna vizAla sIdhI aura UMcI nAka vAle, puSTa yA tejasvI (upacita) mUMgA tathA bimbaphala ke samAna adharoSTha vAle zveta vimala evaM nirmala, candrakhaNDa, jame hue dahI, zaMkha, gAya ke dUdha, kunda, jalakaNa aura mRNAlikA ke samAna dhavala dantapaMkti vAle, agni meM tapAye aura dhoye hue tapanIya (sone) ke samAna lAla talavoM, tAlu tathA jihvA vAle, aMjana tathA megha ke samAna kAle, rucakaratna ke samAna
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [163 ramaNIya evaM snigdha (cikane) kezoM vAle, bAeM eka kAna meM kuNDala ke dhAraka, gIle (sarasa) candana meM lipta zarIra vAle, zilIndhra-puSpa ke samAna kiMcit lAla raMga ke evaM kleza utpanna na karane vAle, (atyanta sukhakara) sUkSma evaM atyanta zreSTha vastra pahane hue prathama vaya (kaumArya) ko pAra kie hue, dUsarI vaya ko aprApta, (ataeva) navayauvana meM vartamAna, tala-bhaMgaka, truTita tathA anya zreSTha AbhUSaNoM evaM nirmala maNiyoM aura ratnoM se maNDita bhujAoM vAle, dasa mudrikAoM (aMgUThiyoM) se suzobhita agrahasta (hAtha kI aMguliyoM) vAle, vicitra cUr3AmaNi ke cihna se yukta, surUpa, maharddhika, mahAdyutimAn, mahAyazasvI, mahAbalavAn, mahAsAmarthyazAlI (prabhAvazAlI) mahAsukhI, hAra se suzobhita vakSasthala vAle, kar3oM tathA bAjUbaMdoM se stambhita bhujAoM vAle, aMgada, kuNDala tathA kapola bhAga ko gharSaNa karane vAle karNapITha (karNabhUSaNa) ke dhAraka, hAthoM meM vicitra AbhUSaNa vAle, adbhuta mAlAoM se yukta mukuTa vAle, kalyANakArI zreSTha vastra pahane hue, kalyANakArI zreSTha mAlA aura anulepana ke dhAraka, dedIpyamAna (camakate hue) zarIra vAle, lambI vanamAlAoM ke dhAraka tathA divya varNa se, divya gandha se, divya sparza se, divya saMhanana se, divya saMsthAna (AkRti) se, divya Rddhi se, divya dyuti se, divya prabhA se, divya kAnti se, divya arci (jyoti) se, divya teja se aura divya lezyA (zArIrikavarNa-saundarya) se dasoM dizAoM ko prakAzita evaM prabhAsita (suzobhita) karate hue, ve (asurakumAroM ke indra camarendra aura balIndra) vahA~ apane-apane lAkhoM bhavanAvAsoM kA apane-apane hajAroM sAmAnikoM kA, apane-apane trAyastriMzaka devoM kA, apane-apane lokapAloM kA, apanI-apanI agramahiSiyoM kA, apanI-apanI pariSadoM kA, apanI-apanI senAoM kA, apane-apane sainyAdhipatiyoM kA, apane-apane hajAroM AtmarakSaka devoM kA aura anya bahuta-se bhavanavAsI devoM aura deviyoM kA Adhipatya, paurapatya (agresaratva), svAmitva, bhartRtva, mahattarakatva (mahAnatA) aura Azviratva tathA senApatya karate-karAte tathA pAlana karate-karAte hue mahAn Ahata (bar3e jora se, athavA ahata--vyAghAtarahita) nATya, gIta, vAdita, (bajAe gae) taMtrI, tala, tAla, truTita aura ghanamRdaMga Adi se utpanna mahAdhvani ke sAtha divya upabhogya bhogoM ko bhogate rahate haiN| 179. [1] kahi NaM bhaMte! dAhiNillANaM asurakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhate! dAhiNillA asurakumArA devA parivasaMti ? ___ goyamA! jaMbuddIve maMdarassa pavvatassa dAhiNeNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasatasahassabAhallAe uvari ega joyaNasahassaM ogAhittA hevA vegaM joyaNasahassaM vajjittA majjhe aTThahattare joyaNasatasahasse, ettha NaM dAhiNillANaM asurakumArANaM devANaM cottIsaM bhavaNAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM bhavaNA bAhiM vaTTA aMto cauraMsA, so cceva vaNNao' jAva pddiruuvaa| ettha NaM dAhiNillANaM asurakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi 1. 'vaNNao' se sUtra 177 [1] ke anusAra pATha samajhanA caahie|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164] [prajJApanA sUtra logssasNkhejjibhaage| tattha NaM bahave dAhiNillA asurakumArA devA ya devIo ya privsNti| kAlA lohiyakkhA taheva jAva bhuMjamANA vihrNti| etesi NaM taheva tAyattIsagalogapAlA bhvNti| evaM savvattha bhANitavvaM bhvnnvaasiinnN| / [179-1 pra.] bhagavan ! paryApta evaM aparyApta dAkSiNAtya (dakSiNa dizA vAle) asurakumAra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? bhagavan! dAkSiNAtya asurakumAra deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [179-1 u.] gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM sumeruparvata ke dakSiNa meM, eka lAkha assI hajAra yojana moTI isa ratnAprabhApRthvI ke Upara ke eka hajAra yojana avagAhana karake tathA nIce ke eka hajAra yojana chor3a kara, bIca meM jo eka lAkha aThahattara hajAra yojana kSetra hai, vahA~ dAkSiNAtya asurakumAra devoM ke cauMtIsa lAkha bhavanAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ve (dAkSiNAtya asurakumAroM ke) bhavana (bhavanAvAsa) bAhara se gola aura andara se caurasa (caukora) haiM, zeSa samasta varNana yAvat 'pratirUpa haiM ' taka sUtra 178-1 ke anusAra samajhanA caahie| yahA~ paryApta aura aparyApta dAkSiNAtya asurakumAra devoM ke sthAna kahe gae haiM, jo ki tInoM apekSAoM (upapAta, samudghAta evaM svasthAna kI apekSA) se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| vahA~ dAkSiNAtya asurakumAra deva evaM deviyA~ nivAsa karatI haiN| ve (dAkSiNAtya asurakumAra deva) kAle, lohitAkSa ratna ......... ke samAna oTha vAle haiM, ....... ityAdi saba varNana yAvat 'bhogate hue rahate haiM ' (bhuMjamANA viharaMti) taka sUtra 178-1 ke anusAra samajhanA caahie| ____inake usI prakAra trAyastriMzaka aura lokapAla deva Adi hote haiM, (jina para ve Adhipatya Adi karate-karAte, pAlana karate-karAte hue yAvat vicaraNa karate haiN|) isa prakAra sarvatra 'bhavanavAsiyoM ke aisA ullekha karanA caahie| [2] camare attha asurakumAriMde asurakumArarAyA parivasati kAle mahAnIlasarise jAva' pbhaasemaanne| se NaM tattha cottIsAe bhavaNAvAsasatasahassANaM causaTThIe sAmANiyasAhassINaM tAvattIsAe tAyattIsANaM cauNhaM logapAlANaM paMcaNhaM aggamahisINaM saparivArANaM tiNhaM parisANaM sattaNhaM aNiyANaM sattaNhaM aNiyAdhivatINaM cauNhaM ca causaTThINaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM dAhiNillANaM devANaM devINa ya AhevaccaM porevaccaM jAva vihrti| [179-2] inhIM (pUrvokta sthAnoM) meM (dAkSiNAtya) asurakumAroM kA indra asurarAja camarendra nivAsa karatA hai, vaha kRSNavarNa hai, mahAnIlasadRza hai, ityAdi sArA varNana yAvat prabhAsita-suzobhita karatA huA 1. 'taheva' se sUtra 178 [1] ke anusAra tatsthAnIya pUrNa pATha grAhya hai| 2. 'taheva' se sUtra 178-1 ke anusAra tatsthAnIya samagra pATha samajhanA caahie| 3. 'jAva' tathA 'jahA' se sUcita tatsthAnIya samagra pATha samajhanA caahie|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [165 ('pabhAsemANe'), taka sUtra 177-2 ke anusAra samajhanA caahie| ___ vaha (camarendra) vahA~ cautIsa lAkha bhavanAvAsoM kA, causaTha hajAra sAmAnikoM kA, tetIsa trAyastriMzaka devoM kA, cAra lokapAloM kA, pAMca saparivAra agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, cAra causaTha hajAra - arthAt -- do lAkha chappana hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta-se dAkSiNAtya asurakumAra devoM aura deviyoM kA Adhipatya evaM agresaratva karatA huA yAvat vicaraNa karatA hai| 180. [1] kahi NaM bhaMte! uttarillANaM asurakumArANaM devANaM pajjattA'pajattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! uttarillA asurakumArA devA parivasaMti ? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdara ssa pavvayassa uttareNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe' asIuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvari egaM joyaNasahassaM ogAhettA heTThA vegaM joyaNasahassaM vajettA majjhe aTThahattare joyaNasatasahasse, ettha NaM uttarillANaM asurakumArANaM devANaM tIsaM bhavaNAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM bhavaNA bAhiM vaTThA aMto cauraMsA, sesaM jahA dAhiNillANaM jAva' vihrNti| [180-1 pra.] bhagavan ! uttaradizA meM paryApta aura aparyApta asurakumAra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? bhagavan ! uttaradizA ke asurakumAra deva kahA~ nivAsa karate haiM ? _[180-1 u.] gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM, sumeruparvata ke uttara meM, eka lAkha assI hajAra yojana moTI isa ratnaprabhApathvI ke Upara eka hajAra yojana avagAhana karake tathA nIce (bhI) eka hajAra yojana chor3a kara, madhya meM eka lAkha aThahattara hajAra yojana pradeza meM, vahA~ uttaradizA ke asurakumAra devoM ke tIsa lAkha bhavanAvAsa haiM aisA kahA gayA hai| ve bhavana (bhavanAvAsa) bAhara se gola aura andara se caurasa (caukora) haiM, zeSa saba varNana yAvat vicaraNa karate haiM (viharaMti) taka, dAkSiNAtya asurakumAra devoM ke samAna (sUtra 179-1 ke anusAra) jAnanA caahie| _ [2] balI ya'ttha vairoyaNiMde vairoyaNarAyA parivasati kAle mahAnIlasarise jAva (su. 178 [2]) pbhaasemaanne| se NaM tattha tIsAe bhavaNAvAsasayasahassANaM saTThIe sAmANiyasAhassINaM tAyattIsAe tAyattIsagANaM cauNhaM logapAlANaM paMcaNhaM aggamahisINaM saparivArANaM tihaM parisANaM sattaNhaM aNiyANaM sattaNhaM aNiyAdhivatINaM cauNha ya saTThINaM AyarakkhadevasAhasINaM aNNesiM ca bahUNaM uttarillANaM asurakumArANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM porevaccaM kuvvamANe vihrti| [180-2] inhIM (pUrvAkta sthAnoM) meM vairocanendra vairocanarAja balIndra nivAsa karatA hai, (jo) kRSNavarNa hai| mahAnIlasadRza hai, ityAdi samagra varNana yAvata 'prabhAsita-suzobhita karatA huA' ('pabhAsamANe' taka sUtra 178-2 ke anusAra samajhanA caahie|) vaha vahA~ tIsa lAkha bhavanAvAsoM kA, sATha hajAra sAmAnika 1. granthAgram 1100
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166] [prajJApanA sUtra devoM kA, tetIsa trAyastriMzaka devoM kA, cAra lokapAloM kA, saparivAra pAMca agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, cAra sATha hajAra arthAt do lAkha cAlIsa hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA aura bhI bahuta-se uttaradizA ke asurakumAra devoM aura deviyoM kA Adhipatya evaM purovartitva (agresaratva) karatA huA vicaraNa karatA hai| 181. [1] kahi NaM bhaMte! NAgakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! NAgakumArA devA parivasaMti ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvariM egaM joyaNasahassaM ogAhittA heTThA vegaM joyaNasahassaM vajjiUNa mAjhe aTThahattare joyaNasayasahasse, ettha NaM NAgakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM culasIi bhavaNAvAsasayasahassA havaMtIti mkkhaatN| te NaM bhavaNA bAhiM vaTTA aMto cauraMsA jAva (su. 177) pddiruuvaa| tattha NaM NAmakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi logassa aNkhejibhaage| tattha NaM bahave NAgakumArA devA parivasaMti mahiDDIyA mahAjutIyA, sesaM jahA ohiyANaM (su. 177) jAva vihrNti| ... [181-1 pra.] bhagavan! paryApta aura aparyApta nAgakumAra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? bhagavan ! nAgakumAra deva kahA~ nivAsa karate haiM? [181-1 u.] gautama! eka lAkha assI hajAra yojana moTI isa ratnaprabhApRthvI ke Upara eka hajAra yojana avagAhana karake aura nIce eka hajAra yojana chor3a kara bIca meM eka lAkha aThahattara hajAra yojana (pradeza) meM, paryApta aura aparyApta nAgakumAra devoM ke caurAsI lAkha bhavanAvAsa (bhavana) haiM, aisA kahA hai| ve bhavana bAhara se gola aura andara se caurasa (caukora) haiM, yAvat pratirUpa (atyanta sundara) haiM taka, (sU. 177 ke anusAra sArA varNana jAnanA caahie|) vahA~ pUrvokta bhavanAvAsoM meM) paryApta aura aparyApta nAgakumAra devoM ke sthAna kahe gae haiN| tInoM apekSAoM se (upapAta, samudghAta aura svasthAna kI apekSA se) (ve sthAna) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| vahAM bahuta-se nAgakumAra deva nivAsa karate haiN| ve maharddhika haiM, mahAdyuti vAle haiM, ityAdi zeSa varNana, yAvat vicaraNa karate haiM (viharaMti) taka, audhikoM (sAmAnya bhavanavAsI devoM) ke samAna (sU. 177 ke anusAra samajhanA caahie|) / [2] dharaNa-bhUyANaMdA ettha duhe NAgakumAriMdA NAgakumArarAyaNo parivasaMti mahiDDIyA, sesaM jahA ohiyANaM jAva (su. 177) vihrNti| __ [181-2] yahA~ (inhIM pUrvokta sthAnoM meM) jo do nAgakumArendra nAgakumArarAja-dharaNendra aura bhUtAnandendra - nivAsa karate haiM, (ve) maharddhika haiM; zeSa varNana audhika (sAmAnya bhavanavAsiyoM) ke samAna (sUtra 177 ke anusAra) yAvat 'vicaraNa karate haiM ' (viharaMti) taka samajhanA caahie| 182. [1] kahi NaM bhaMte! dAhiNillANaM NAgakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [167 paNNattA? kahi NaM bhaMte! dAhiNillA NAgakumArA devA parivasaMti ? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasayasahassabAhallAe uvari egaM joyaNasahassaM ogAhettA heTThA vegaM vajjettA majhe aTThahattare joyaNasayasahasse, ettha NaM dAhiNillANaM NagakumArANaM devANaM coyAlIsaM bhavaNAvAsasayasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM bhavaNA bAhiM vaTTA aMto cauraMsA jAva' pddiruuvaa| ettha NaM dAhiNillANaM NAgakumArANaM devANaM pajjattA'pajjatANaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi logassa asNkhenjibhaage| ettha NaM bahave dAhiNillA nAgakumArA devA parivasaMti mahiDDIyA jAva (sU. 177) vihrNti| [182-1 pra.] bhagavan! paryApta aura aparyApta dAkSiNAtya nAgakumAroM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? bhagavan ! dAkSiNAtya nAgakumAra deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [182-1 u.] gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM sumeruparvata ke dakSiNa meM, eka lAkha assI hajAra moTI isa ratnaprabhApRthvI ke Upara eka hajAra yojana avagAha karake aura nIce eka hajAra yojana chor3akara, madhya meM eka lAkha aThahattara hajAra yojana (pradeza) meM, yahA~ dAkSiNAtya nAgakumAra devoM ke cavAlIsa lAkha bhavana haiM, aisA kahA gayA hai| ve bhavana (bhavanAvAsa) bAhara se gola aura bhItara se caurasa hai, yAvat pratirUpa (atIva sundara) haiN| yahA~ (inhIM bhavanAvAsoM meM) dAkSiNAtya paryApta aura aparyApta nAgakumAroM ke sthAna kahe gae haiN| __ (ve sthAna) tInoM apekSAoM se (upapAta, samudghAta aura svasthAna kI apekSA se) loka ke asakhyAta bhAga meM haiM, jahA~ ki bahuta-se dAkSiNAtya nAgakumAra deva nivAsa karate haiM, jo maharddhika haiM; (ityAdi zeSa samagra varNana.) yAvat vicaraNa karate haiM (viharaMti) taka (sU. 177 ke anusAra samajhanA caahie|) [2] dharaNe ya'ttha NAgakumAride NAgakumArarAyA parivasati mahiDDhIe jAva (su. 178) pbhaasemaanne| se NaM tattha coyAlIsAe bhavaNAvAsasayasahassANaM chaNhaM sAmANiyasAhassINaM tAyattIsAe tAyattIsagANaM cauNhaM logapAlANaM paMcaNhaM aggamahisINaM saparivArANaM tiNhaM parisANaM sattaNhaM aNiyANaM sattaNhaM aNiyAdhivatINaM cauvvIsAe AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM dAhiNillANaM nAgakumArANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM porevaccaM kubvamANe vihrti| _ [182-2] inhIM (pUrvokta sthAnoM) meM nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNendra nivAsa karatA hai, jo ki maharddhika hai, (ityAdi samagra varNana) yAvat prabhAsita karatA huA ('pabhAsamANe') taka (sU. 1782 ke anusAra samajhanA caahie|) vahA~ vaha (dharaNendra) cavAlIsa lAkha bhavanAvAsoM kA, chaha hajAra sAmAnikoM kA, tetIsa trAyastriMzaka 1. 'jAva' zabda se tatsthAnIya samagra varNana sU. 177 ke anusAra samajhanA caahie|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] [ prajJApanA sUtra devoM kA, cAra lokapAloM kA, saparivAra pAMca agramahiSiyoM kA tIna pariSadoM kA, sAta sainyoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, cauvIsa hajAra AtmarakSaka devoM kA aura anya bahuta-se dAkSiNAtya nAgakumara devoM aura deviyoM kA Adhipatya aura agresaratva karatA huA vicaraNa karatA hai / 183. [1] kahi NaM bhaMte! uttarillANaM NAgakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! uttarillA NAgakumArA devA parivasaMti ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvatassa uttareNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasatasahassabAhallAe uvariM egaM joyaNasahassaM ogAhettA heTThA vegaM joyaNasahassaM vajjettA majjhe aTThahattare joyaNasatasahasse, ettha NaM uttarillANaM NAgakumArANaM devANaM cattAlIsaM bhavaNAvAsasatasahassA bhavatIti makkhAtaM / NaM bhavaNA bAhiM vaTTA sesaM jahA dAhiNillANaM (su. 182 [1]) jAva viharaMti / [183-1 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta uttaradizA ke nAgakumAra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! uttaradizA ke nAgakumAra deva kahA~ nivAsa karate haiM? [183 - 1 u.] gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM sumeruparvata ke uttara meM, eka lAkha assI hajAra moTI isa ratnaprabhA pRthvI ke Upara eka hajAra yojana avagAha karake aura nIce eka hajAra yojana chor3akara, bIca eka lAkha aThahattara hajAra yojana (pradeza) meM, yahA~ uttaradizA meM nAgakumAra devoM ke cAlIsa lAkha bhavana hai, aisA kahA gayA hai| ve bhavana ( bhavanAvAsa) bAhara se gola hai, zeSa sArA varNana dAkSiNAtya nAgakumAroM ke varNana (sU. 182 - 1 ) ke anusAra yAvat vicaraNa karate haiM (viharaMti) ( taka samajha lenA cAhie / ) [ 2 ] bhUyANaMde yattha nAgakumAriMde nAgakumArarAyA parivasati mahiDDhIe jAva (su. 177 ) bhAsemANe / se NaM tattha cattAlIsAe bhavaNAvAsasatasahassANaM AhevaccaM jAva (su. 177) viharati / [2] inhIM (pUrvokta sthAnoM) meM (audIcya ) nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnanda nivAsa karatA hai, jo ki maharddhika hai, (zeSa varNana) yAvat prabhAsita karatA huA ('pabhAsamANe ') taka (sU. 177 ke anusAra samajha lenA caahie|) vahA~ vaha (bhUtAnandendra) cAlIsa lAkha bhavanAvAsoM kA yAvat Adhipatya evaM agresaratva karatA huA vicaraNa karatA hai, taka (sArA varNana sU. 177 ke anusAra samajha lenA cAhie / ) 184. [2] kahiNaM bhaMte! suvaNNakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! suvaNNakumArA devA parivasaMti ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe jAva ettha NaM suvaNNakumArANaM devANaM bAvattaraM bhavaNAvAsasatasahassA bhavaMtIti makkhAtaM / te NaM bhavaNA bAhiM vaTTA jAva paDirUvA / tattha NaM suvaNNakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA / tisu vi logassa asaMkhejjaibhAge /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [169 tattha NaM bahave suvaNNakumArA devA parivasaMti mahiDDhIyA, sesaM jahA ohiyANaM (su. 177) jaavvihrNti| [184-1 pra.] bhagavan! paryApta aura aparyApta suparNakumAra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? bhagavan ! suparNakumAra deva kahA~ nivAsa karate haiM?[184-1 u.] gautama! isa ratnaprabhApRthvI ke eka-eka hajAra Upara aura nIce ke bhAga ko chor3a kara zeSa bhAga meM yAvat suparNakumAra devoM ke bahattara lAkha bhavanAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ve bhavana (bhavanAvAsa) bAhara se gola yAvat pratirUpa taka (samagra varNana pUrvavat samajhanA caahie|) vahA~ paryApta aura aparyApta suparNakumAra devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ve sthAna) (pUrvokta) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| vahA~ bahuta:se suparNakumAra deva nivAsa karate haiM, jo ki maharddhika haiM; (ityAdi samagra varNana) yAvat 'vicaraNa karate haiM ' (taka) audhika (sAmAnya asurakumAroM kI) taraha (sU. 177 ke anusAra samajhanA caahie|) ___[2] veNudeva-veNudAlI ya'ttha suvaNNakumAridA suvaNNakumArarAyANo parivasaMti mahaDDhIyA jAva (su. 177) vihrNti| [184-2] inhIM (pUrvokta sthAnoM) meM se suparNakumArendra suparNakumArarAja-veNudeva aura veNudAlI nivAsa karate haiM, jo maharddhika haiM; (zeSa samagra varNana sU. 177 ke anusAra) yAvat 'vicaraNa karate hai'; taka samajha lenA caahie| 185. [1] kahi NaM bhaMte! dAhiNillANaM suvaNNakumArANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! dAhiNillA suvaNNakumArA devA parivasaMti ? goyamA! imIse jAva majhe aTThahattare joyaNasatasahasse, ettha NaM dAhiNillANaM suvaNNakumArANaM aTThatIsaM bhavaNAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM bhavaNA bAhiM vaTThA jAva pddiruuvaa| ettha NaM dAhiNillANaM suvaNNakumArANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi logassa asNkhejjibhaage| ettha NaM bahave suvaNNakumArA devA privNsti| [185-1 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta dakSiNAtya suparNakumAroM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! dAkSiNAtya suparNakumAra deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [185-1 u.] gautama! isI ratnaprabhApRthvI ke yAvat madhya meM eka lAkha aThahattara hajAra yojana (pradeza) meM, dAkSiNAtya suparNakumAroM ke ar3atIsa lAkha bhavanAvAsa haiM; aisA kahA gayA hai| ve bhavana (bhavanAvAsa) bAhara se gola yAvat pratirUpa haiM; (yahA~ taka kA zeSa varNana pUrvavat samajhanA cAhie), yahA~ paryAptaka aura aparyAptaka dAkSiNAtya suparNakumAroM ke sthAna kahe gae haiN| (ve sthAna) tInoM (pUrvokta) apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| yahA~ bahuta-se suparNakumAra deva nivAsa karate haiN| [2] veNudeva ya'ttha suvaNNide suvaNNakumArarAyA privsi| sesaM jahA NAgakumArANaM (su. 182 [2]) / 1. 'jAva' evaM 'jahAM' zabda se tatsthAnIya samagra varNana saMketita sUtra ke anusAra samajha lenA caahie|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170] [prajJApanA sUtra [185-2] inhIM (pUrvokta sthAnoM) meM (dAkSiNAtya) suparNendra suparNakumArarAja veNudeva nivAsa karatA hai; zeSa sArA varNana nAgakumAroM ke varNana kI taraha (sU. 182-2 ke anusAra) samajha lenA caahie| 186. [1] kahi NaM bhaMte! uttarillANaM suvaNNakumArANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! uttarillA suvaNNakumArA devA parivasaMti ? goyamA! imIserayaNappabhAe jAva ettha NaM uttarillANaM suvaNNakumArANaM cottIsaM bhavaNAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM bhavaNA jAva ettha NaM bahave uttarillA suvaNNakumArA devA parivasaMti mahiDDiyA jAva (su. 177) vihrNti| [186-1 pra.] bhagavan ! uttaradizA ke paryApta aura aparyApta suparNakumAra devoM ke sthAna kahAM kahe gae haiM ? bhagavan ! uttaradizA ke suparNakumAra deva kahA~ nivAsa karate haiM ? / / [186-1 u.] gautama! eka lAkha assI hajAra yojana moTI isa ratnaprabhApRthvI ke eka lAkha aThahattara yojana meM, Adi (samagra varNana pUrvavat kahanA caahie)| yAvat yahA~ uttaradizA ke suparNakumAra devoM ke cauMtIsa lAkha bhavanAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ve bhavana (bhavanAvAsa) jinakA samagra varNana pUrvavat samajhanA cAhie yAvat yahA~ (inhIM bhavanAvAsoM meM) bahuta-se uttaradizA ke suparNakumAra deva nivAsa karate haiM, jo ki maharddhika haiM; yAvat vicaraNa karate haiM (taka kA zeSa samagra varNana sU. 177 ke anusAra) samajha lenA caahie| / [2] veNudAlI ya'ttha suvaNNakumAriMde suvaNNakumArarAyA parivasati mahiDDIe, sesaM jahA NAgakumArANaM (su. 183 [2]) / [186-2] inhIM (pUrvokta sthAnoM) meM yahA~ suparNakumArendra suparNakumArarAja veNudAlI nivAsa karatA haiM, jo maharddhika hai; zeSa sArA varNana nAgakumAroM kI taraha (sU. 183-2 ke anusAra) samajhanA caahie| 187. evaM jahA suvaNNakumArANaM vattavvayA bhaNitA tahA sesANa vi cohasaNhaM iMdANaM bhnnitvvaa| navaraM bhavaNanANattaM iMdaNANattaM vaNNaNANattaM parihANaNANattaM ca imAhiM gAhAhiM aNugaMtavvaM covaDhei asurANaM 1 culasIto ceva hoMti NAgANaM 2 / bAvattari suvaNNe 3 vAukumArANa chaNNauI 4 // 138 // dIva- disA-udahINaM vijjukumaarid-thnniy-mggiinnN| chaNhaM pi jualayANaM chAvattarimo satasahassA 10 // 139 // cottIsA 1 coyAlA 2 aTThattIsaM ca sayasahassAI 3 / paNNA 4 cattAlIsA 5-10 dAhiNao hoMti bhvnnaaii||140|| tIsA 1 cattAlIsA 2 cottIsaM ceva sayasahassAI 3 / chAyAlA 4 chattIsA 5-20 uttarao hoMti bhvnnaaiN||141||
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [171 causaTThI saTThI, 1 khalu cha cca sahassA 2-10 u asurvjjaannN| sAmANiyA u ee, caugguNA AyarakkhA u // 142 // camare 1 dharaNe 2 taha veNudeva 3 harikaMta 4 aggisiihey| puNNe 6 jalakaMte ya 7 amiya 8 vilaMbe ya 9 ghose ya 10 // 143 // bali1 bhUyANaMde 2 veNudAli 3 harissa4aggimANava5 vasiThe6 / jalappahe 7 amiyavAhaNa 8 pabhaMjaNe yA 9 mahAghose 10 // 144 // uttarillANaM jAva vihrNti| kAlA asurakumArA, NAgA udahI ya paMDarA do vi| varakaNagaNihasagorA hoMti suvaNNA disA thaNiyA // 145 // uttattakaNagavannA vijU aggI ya hoti dIvA y| sAmA piyaMguvaNNA vAukumArA munneyvvaa|| 146 // asuresu hA~ti rattA, siliMdhapupphappabhA ya naagudhii| AsAsagavasaNadharA hoMti suvaNNA disA thnniyaa|| 147 // NIlANurAgavasaNA vijU aggI ya hoMti dIvA y| saMjhANurAgavasaNA vAukumArA muNeyavvA // 148 // [187] isa prakAra jaisI vaktavyatA suparNakumAroM kI kahI hai, vaisI hI zeSa bhavanavAsiyoM kI bhI aura unake caudaha indroM kI kahanI caahie| vizeSatA yaha hai ki unake bhavanoM kI saMkhyA meM, indroM ke nAmoM meM, unake varNoM tathA paridhAnoM (vastroM) meM antara hai, jo ina gAthAoM dvArA samajha lenA cAhie - (gAthAoM kA artha-) bhavanAvAsa -1-(asurakumAroM ke) causaTha lAkha haiM, 2 - (nAgakumAroM ke) caurAsI lAkha haiM, 3--(suparNakumAroM ke) bahattara lAkha haiM, 4-(vAyukumAroM ke) chiyAnave lAkha haiM // 138 // 5 se 10 taka arthAt (dvIpakumAroM, dizAkumAroM, udadhikumAroM, vidyutakumAroM, stanitakumAroM aura agnikumAroM) ina chahoM ke yugaloM ke pratyeka ke chahattara-chahattara lAkha (bhavanavAsa) haiM // 139 // dakSiNadizA ke (asurakumAroM Adi ke) bhavanoM kI saMkhyA (isa prakAra hai)-1-(asurakumAroM ke) cauMtIsa lAkha, 2-(nAgakumAroM ke) cavAlIsa lAkha, 3-(suparNakumAroM ke) ar3atIsa lAkha, 4-(vAyukumAroM ke) pacAsa laakh| 5 se 10 taka -(dvIpakumAroM, udadhikumAroM, vidyutakumAroM stanitakumAroM aura agnikumAroM ke) pratyeka ke cAlIsa-cAlIsa lAkha bhavana (bhavanAvAsa) haiM // 140 // uttara dizA ke (asurakumAroM Adi ke) bhavanoM kI saMkhyA (isa prakAra hai-) 1-(asurakumAroM ke) tIsa lAkha, 2-(nAgakumAroM ke) cAlIsa lAkha, 3-(suparNakumAroM ke) cauMtIsa lAkha, 4(vAyukumAroM ke) chayAlIsa lAkha, 5 se 10 taka - arthAt dvIpakumAroM, dizAkumAroM, udadhikumAroM
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172] [prajJApanA sUtra vidyutkumAroM, stanatikumAroM aura agnikumAroM ke pratyeka ke chattIsa-chattIsa lAkha bhavana haiM // 141 // sAmAnikoM aura AtmarakSakoM kI saMkhyA - isa prakAra hai -1 -(dakSiNa dizA ke) asurendra ke 64 hajAra aura (uttaradizA ke asurendra ke) 60 hajAra haiM; asurendra ko chor3a kara (zeSa saba 2 se 10-dakSiNa-uttara ke indroM ke pratyeka) ke chaha-chaha hajAra sAmAnikadeva haiN| AtmarakSakadeva (pratyeka indra ke sAmAnikoM kI apekSA) caugune-caugune hote haiM // 142 // dAkSiNAtya indoM ke nAma -1 -(asurakumAroM kA) camarendra, 2-(nAgakumAroM kA) dharaNendra 3-(suparNakumAroM kA) veNudevendra, 4-(vidyutakumAroM kA) harikAnta, 5-(agnikumAroM kA) agnisiMha (yA agnizikha), 6-(dvIpakumAroM kA) pUrNendra, 7-(udadhikumAroM kA) jalakAnta, 8-(dizAkumAroM kA) amita, 9-(vAyukumAroM kA) vailamba aura 10--(stanitakumAroM kA) indra ghoSa hai // 143 // uttaradizA ke indroM ke nAma -1-(asurakumAroM kA) balIndra, 2-(nAgakumAroM kA) bhUtAnanda, 3-(suparNakumAroM kA) veNudAli, 4-(vidyutkumAroM kA) harissaha, 5-(agnikumAroM kA) agnimANava, 6-dvIpakumAroM kA vaziSTha, 7-(udadhikumAroM kA) jalaprabha, 8-dizAkumAroM kA) amitavAhana, 9-(vAyukumAroM kA) prabhaMjana aura 10-(stananitakumAroM kA) mahAghoSa indra hai // 144 // (ye dasoM) uttaradiSA ke indra ....... yAvat vicaraNa karate haiN| varNoM kA kathana -sabhI asurakumAra kAle varNa ke hote haiM, nAgakumAroM aura udadhikumAroM kA varNa pANDura arthAt -zukla hotA hai, suparNakumAra, dizAkumAra aura stanitakumAra kasauTI (nikaSapASANa) para banI huI zreSTha svarNarekhA ke samAna gaura varNa ke hote haiM // 145 // vidyutakumAra, agnikumAra aura dvIpakumAra tape hue sone ke samAna (kiJcit rakta) varNa ke hote haiM aura vAyukumAra zyAma priyaMgu ke varNa ke samajhane caahie|| 146 // inake vastroM ke varNa-asurakumAroM ke vastra lAla hote haiM, nAgakumAroM aura udadhikumAroM ke vastra zilindhrapuSpa kI prabhA ke samAna (nIle) hote haiM, suparNakumAroM, dizAkumAroM aura stanitakumAroM ke vastra azva ke mukha ke phena ke sadRza atizveta hote haiM // 147 // vidyutkumAroM, agnikumAroM aura dvIpakumAroM ke vastra nIle raMga ke hote haiM aura vAyukumAroM ke vastra sandhyAkAla kI lAlimA jaise varNa ke jAnane cAhie // 148 // vivecana-sarva bhavanavAsI devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA --prastuta gyAraha sUtroM (sU. 177 se 187 taka) meM zAstrakAra ne sAmAnya bhavanavAsI devoM se lekara asurakumArAdi dasa prakAra ke, tathA unameM bhI dakSiNa aura uttara dizaoM ke, phira unake bhI pratyeka nikAya ke indroM ke (vividha apekSAoM se) sthAnoM, bhavanavAsoM kI saMkhyA aura vizeSatA tathA pratyeka prakAra ke bhavanavAsI devoM aura indroM ke svarUpa, vaibhava evaM sAmarthya, prabhAva Adi kA vistRta varNana kiyA hai| anta meM -saMgrahaNI gAthAoM dvArA pratyeka prakAra ke bhavanavAsI devoM ke bhavanoM, sAmAnikoM aura AtmarakSaka devoM kI saMkhyA, dAkSiNAtya aura audIcya
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [173 kula 20 indroM ke nAma tathA dasa prakAra ke bhavanavAsiyoM ke pratyeka ke zArIrika aura vastra sambandhI varNa kA ullekha kiyA hai| kucha kaThina zabdoM kI vyAkhyA -pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThiyA -puSkara -kamala kI karNikA ke samAna AkAra meM saMsthita haiN| karNikA unnata evaM samAna citravicitra bindu rUpa hotI hai| 'ukkiNNaMtaraviulagaMbhIrakhAtaparihA'--una bhavanoM ke cAroM ora khAiyA~ aura parikhAe~ hai| jinakA antara utkIrNa kI taraha spaSTa pratIta hotA hai| ve vipula yAnI atyanta gambhIra (gaharI) haiN| jo Upara se caur3I aura nIce se saMkar3I ho use parikhA kahate haiM aura jo Upara-nIce samAna ho, use khAta (khAI) kahate hai| yaha parikhA aura khAI meM antara hai| pAgAra'TTAlaya-kavADa-toraNa-paDiduvAra-desabhAgApratyeka bhavana ke prAkAra, aTTAlaka, kapATa, toraNa aura pratidvAra yathAsthAna bane hue haiN| prAkAra kahate haiM --sAla yA parakoTe ko| usa para bhRtyavarga ke lie bane hue kamaroM ko aTTAlaka yA aTArI kahate haiN| bar3e daravAjoM (phATakoM) ke nikaTa choTe dvAra 'toraNa' kahalAte haiN| bar3e dvAroM ke sAmane jo choTe dvAra rahate haiM, unheM pratidvAra kahate haiN| aujjhA-jahA~ zatruoM dvArA yuddha karanA azakya ho, aise ayodhya bhvn| khemA-zatrukRta upadrava se rhit| sivA-sadA mNglyukt| caMdaNaghaDasukayatoraNapaDiduvAradesabhAgA --jina bhavanoM ke pratidvAroM ke dezabhAga meM candana ke ghar3oM se acchI taraha banAe hue toraNa haiN| 'savvarayaNAmayA ...... laNhA-ve asurakumAroM ke bhavana pUrNarUpa se ratnamaya, acchA--sphaTika ke samAna svaccha, saNhA --snigdha pudgalaskandhoM se nirmita, aura komala hote haiN| nippaMkA-kalaMka yA kIcar3a se rhit| nikkaMkaDachAyA -ve bhavana upaghAta AvaraNa se rahita (niSkaMkaTa) chAyA yAnI kAnti vAle hote haiN| samariyA -unameM se kiraNoM kA jAla bAhara nikalatA rahatA hai| saujjoyA-udyotayukta arthAt-bAhara sthita vastuoM ko bhI prakAzita karane vaale| pAsAdIyA -mana ko prasanna karane vaale| darisaNijjA -darzanIya -darzanayogya, jinheM dekhane meM netra thakeM nhiiN| - divvatuDiyasaddasaMpaNAdiyA-divya vINA, veNu, mRdaMga Adi vAdyoM kI manohara dhvani se sadA gUMjate rahane vaale| paDirUvA-pratirUpa -unameM pratikSaNa nayA-nayA rUpa dRSTigocara hotA hai| dhavalapuSphadaMtAkuMda Adi ke zvetavarNa-puSpoM ke samAna zveta dAMta vAle, asiyakesA -kAle keza vaale| ye dAMta aura keza audArika pudgaloM ke nahIM, vaikriya ke samajhane caahie| mahiDDhiyA-- bhavana, parivAra Adi mahAn RddhiyoM se yukt| mahajjuiyA -jinake zarIragata aura AbhUSaNagata mahatI dyuti hai| mahabbalA-zArIrika aura prANagata mahatI zakti vaale| mahANubhAge -mahAn anubhAga -sAmarthyazIla, arthAt jinameM zApa aura anugraha kA mahAn sAmarthya ho| divveNa saMghayaNeNaM-divya saMhanana se| yahA~ devoM ke saMhanana kA kathana zaktivizeSa kI apekSA se kahA gayA hai| kyoMki saMhanana asthiracanAtmaka (haDDiyoM kI racanA vizeSa) hotA hai, devoM ke haDDiyA~ nahIM hotii| isIlie jIvAbhigamasUtra meM kahA hai -'devA asaMghayaNI, jamhA tesiM nevaTThI neva sirA .......' (deva asaMhanana hote haiM, kyoMki unake na to haDDI hotI hai, na hI 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 55 se 63 taka
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174] [prajJApanA sUtra naseM (zirAe~) hotI haiM, divvAe pabhAe -divya prabhA se, bhavanAvAsagata prabhA se| divvAe chAyAe - divya chAyA se -devoM ke samUha kI zobhA se| divvAe accIe -zarIrastha ratnoM Adi ke teja kI jvAlA se| divveNaM teeNa-zarIra se nikalate hue divya teja se| divvAe lesAe -deha ke varNa kI divya sundaratA se| ANAIsaraseNAvaccaM--AjJA se Izvaratva (AjJA para prabhutva) evaM senApatitva karate hue| bhavanavAsiyoM ke mukuTa aura AbhUSaNoM meM aMkita cihna -mUlapATha meM asurakumArAdi kI pahicAna ke lie cihna batAe haiN| ve unake mukuToM tathA anya AbhUSaNoM meM aMkita hote haiN| samasta vANavyantara devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 188. kahi NaM bhaMte! vANamaMtarANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! vANamaMtarA devA parivasaMti ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe rayaNAmayassa kaMDassa joyaNasahassabAhallassa uvari egaM joyaNasataM ogAhitA heTThA vi egaM joyaNasataM vajjettA majhe aTThasu joyaNasaesu, ettha NaM vANamaMtarANaM devANaM tiriyamasaMkhejjA bhomejaNagarAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM bhomejjA NagarA bAhiM vaTA aMto cauraMsA ahe pukkharakaNiyAsaMThANasaMThitA ukkiNNaMtaraviulagaMbhIrakhAya-parihA pAgAra-'TTAlaya-kavADa-toraNa-paDiduvAradesabhAgA jaMtasayagghi-musala-musuMDhi-pariyariyA aojjhA sadAjatA sadAguttA aDayAlakoTagaraiyA aDayAlakayavaNamAlA khemA sivA kiMkarAmaradaMDovarakkhiyA lAulloiyamahiyA gosIsasarasarattacaMdaNadaddaradinnapaMcaMgulitalA uvacita-caMdaNakalasA caMdaNaghaDasukayatoraNapaDiduvAradesabhAgA AsattosattaviulavaTTavagdhAriyamalladAmakalAvA paMcavaNNasarasasurabhimukkapupphapuMjovayArakaliyA kAlAgaru-pavarakuMdurukka-turukkadhUvamaghamaghetagaMdhuDuyAbhirAmA sugaMdhavaragaMdhagaMdhiyA gaMdhavaTTibhUtA accharagaNasaMghasaMvikiNNA divvatuDitasaddasaMpaNaditA pagADa-mAlAulAbhirAmA savvarayaNAmayA acchA saNhA laNhA ghaTTA maTThA nIrayA nimmalA nippaMkA NikkaMkaDacchAyA sappabhA samarIyA saujjotA pAsAdIyA darisaNijjA abhirUvA paDirUvA, ettha NaM vANamaMtarANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi logassa asNkhenjibhaage| tattha NaM vahave vANamaMtarA devA privsNti| ta jahA--pisAyA 1 bhUyA 2 jakkhA 3 rakkhasA 4 kinnarA 5 kiMpurisA 6 bhuyagavaiNo ya mahAkAyA 7 gaMdhavvagaNA ya niuNagaMdhavvagItaraiNo 8, aNavaNNiya 1, paNavaNNyi 2, isivAiya 3, bhUyavAiya 4, kaMdita 5, mahAkaMdiyA ya 6, kuhaMDa 7, pygdevaann| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 85 se 95 taka
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [175 caMcalacalacavalacittakIlaNa-davappiyA gahirahasiya-gIya-NacaNaraI vaNamAlA-mela-maulakuMDala-sacchaMdaviuvviyAbharaNAcArubhUsaNadharA savvouyasurabhikusumaraiyapalaMbasohaMtakaMtaviyasaMticittavaNamAlaraiyavacchA kAmakAmA kAmarUvadehadhArI NANAvihavaNNarAgavaravatthacittacilla [la] gaNiyaMsaNA vivihadesiNevacchagahiyavesA pamuiyakaMdappa-kalaha-ke li-kolAhalappiyA hAsa bolabahulA asi-moggara-satti-kota-hatthA aNegamaNi-rayaNavivihaNijuttavicittaciMdhagayA surUvA mahiDDIyA mahajjutIyA mahAyasA mahAbalA mahANubhAgA mahAsokkhA hAravirAiyavacchA kaDayatuDitathaMbhiyabhuyA aMgaya-kuMDala-maTTagaMDayalakanapIDhadhArI vicittahatthAbharaNA vicittamAlA-maulI kallANagapavaravatthaparihiyA kallANagapavamallANulevaNadharA bhAsuraboMdI palaMbavaNamAladharA divveNaM maNNeNaM divveNaM gaMdheNaM divveNaM phAseNaM divveNaM saMghayaNeNaM divveNaM saMThANeNaM divvAe iDDIe divvAe jutIe divvAe pabhAe divvAe chAyAe divvAe accIe divveNaM teeNaM divvAe lesAe dasa disAo ujjovemANA pabhAsemANA, te NaM tattha sANaM sANaM bhomejjagaNagarAvAsasatasahassANaM sANaM sANaM sAmANiyasAhassINaM sANaM sANaM aggamahisINaM sANaM sANaM parisANaM sANaM sANaM aNiyANaM sANaM sANaM aNiyAdhivatINaM sANaM sANaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM vANamaMtarANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM porevaccaM sAmittaM bhaTTittaM mahataragattaM ANAIsaraseNAvaccaM kAremANA pAlemANA mahayA'hataNaTTa-gIya-vAiyataMtI-tala-tAla-tuDiya-ghaNamuiMgapaDuppavAiyaraveNaM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANA vihrNti| [188 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta vANavyantara devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan! vANavyantara deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [188 u.] gautama! isa ratnaprabhApRthvI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kANDa ke Upara se eka sau yojana avaMgAhana (praveza) karake tathA nIce bhI eka sau yojana chor3a kara, bIca meM ATha sau yojana (pradeza) meM, vANavyantara devoM ke tirache asaMkhyAta bhaumeya (bhUmigRha ke samAna) lAkhoM nagarAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ve bhaumeyanagara bAhara se gola aura aMdara se caurasa tathA nIce se kamala kI karNikA ke Akara meM saMsthita haiN| (una nagaravAsoM ke cAroM ora) gaharI aura vistIrNa khAiyAM evaM parikhAeM khudI huI haiM, jinakA antara spaSTa (pratIta hotA) hai| (yathAsthAna) prAkAroM, aTTAlakoM, kapAToM, toraNoM pratidvAroM se (ve nagarAvAsa) yukta haiN| tathA ve nagarAvAsa vividha yantroM, zataghniyoM, mUsaloM evaM musuNDhI nAmaka zastroM meM pariveSTita (ghire hue) hote haiN| (ve zatruoM dvArA ) ayodhya (yuddha na kara sakane yogya), sadAjayazIla, sadAgupta (surakSita), aDatAlIsa koSThoM (kamaroM) se racita, aDatAlIsa vanamAlAoM se susajjita, kSemamaya, 1. pAThAntara -malaya vRtti meM 'kAmagamA' pATha hai, jisakA artha kiyA hai -kAma-icchAnusAra gama-pravRtti karane vAle arthaat-svecchaacaarii|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176] [prajJApanA sUtra ziva (maMgala) maya, aura kiMkara devoM ke daNDoM se uparakSita haiN| lipe-pute hone ke kAraNa (ve nagarAvAsa) prazasta rahate haiN| (una nagarAvAsoM para) gozIrSacandana aura sarasa raktacandana se lipta pAMcoM aMguliyoM (vAle hAtha) ke chApe lage hote haiN| unake toraNa aura pratidvAra-deza ke bhAga candana ke ghar3oM se bhalIbhAMti nirmita hote haiM; (ve nagarAvAsa) Upara se nIce taka laTakatI huI lambI vipula evaM golAkAra puSpamAlAoM ke samUha se yukta hote haiN| pAMca varSoM ke sarasa sugandhita mukta puSpapuMja se upacAra (arcana)-yukta hote haiN| ve kAle agara, uttama cIr3A, lobAna, guggala Adi ke dhUpa kI mahakatI huI saurabha se ramaNIya tathA sugandhita vastuoM kI uttamagandha se sugandhita, mAno gandhavaTTI (agarabattI) ke samAna (ve nagarAvAsa lagate haiN|) apsarAgaNa ke saMghoM se vyApta, divya vAdyoM kI dhvani se ninAdita, patAkAoM kI paMkti se manohara, sarvaratnamaya, sphaTikasama svaccha, snigdha, komala, ghise, pauMche, rajarahita, nirmala, niSpaMka, AvaraNarahita chAyA (kAnti) vAle, prabhAyukta kiraNoM se yukta, udyotayukta, (prakAzamanna), prasannatA utpanna karane vAle, darzanIya, abhirUpa evaM pratirUpa hote haiN| ina (pUrvokta nagarAvAsoM) meM paryApta aura aparyApta vANavyantara devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ve sthAna) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM; jahA~ ki bahuta-se vANavyantaradeva nivAsa karate haiN| ve isa prakAra haiM - 1-pizAca, 2-bhUta, 3-yakSa, 4-rAkSasa, 5-kinnara, 6-kimpuruSa, 7-mahAkAya bhujagapati tathA 8-nipuNagandharva-gItoM meM anurakta gndhrvgnn| (inake ATha avAntara bheda-) .. 1-aNaparNika, 2-paNaparNika, 3-RSivAdita, 4-bhUtavAdita, 5-krandita, 6-mahAkrandita, 7-kUSmANDa aura 8-ptNgdev| ___ ye anavasthita citta ke hone se atyanta capala, krIDA-tatpara aura parihAsa--(drava) priya hote haiN| gaMbhIra hAsya, gIta aura nRtya meM inakI anurakti rahatI hai| vanamAlA, kalaMgI, mukuTa, kuNDala tathA icchAnusAra vikurvita AbhUSaNoM se ve bhalIbhAMti maNDita rahate haiN| sabhI RtuoM meM hone vAle sugandhita puSpoM se suracita, lambI, zobhanIya, sundara evaM khilatI huI vicitra vanamAlA se (unakA) vakSasthala suzobhita rahatA hai| apanI kAmanAnusAra kAma-bhogoM kA sevana karane vAle, icchAnusAra rUpa evaM deha ke dhAraka, nAnA prakAra ke varNoM vAle, zreSTha vicitra camakIle vastroM ke dhAraka, vividha dezoM kI vezabhUSA dhAraNa karane vAle hote haiM, inheM pramoda, kandarpa (kAmakrIr3A) kalaha, keli (krIr3A) aura kolAhala priya hai| inameM hAsya aura vivAda (bola) bahuta hotA hai| inake hAthoM meM khaGga , mudgara, zakti aura bhAle bhI rahate haiN| ye aneka maNiyoM aura ratnoM ke vividha cihna vAle hote haiN| ye maharddhika, mahAdyutimAna, mahAyazasvI, mahAbalI, mahAnubhAva yA mahAsAmarthyazAlI, mahAsukhI, hAra se suzobhita vakSasthala vAle haiN| kar3e aura bAjUbaMda se inakI bhujAe~ mAno stabdha rahatI haiM aMgada aura kuNDala inake kapolasthala ko sparza kiye rahate haiN| ye kAnoM meM karNapITha dhAraNa kiye rahate haiM, inake hAthoM meM vicitra AbhUSaNa evaM mastaka meM
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [177 vicitra mAlAe~ hotI haiN| ye kalyANakArI uttama vastra pahane hue tathA kalyANakArI mAlA evaM anulepana dhAraNa kiye rahate haiN| inake zarIra atyanta dedIpyamAna hote haiN| ye lambI vanamAlAe~ dhAraNa karate haiM tathA divya varNa se, divya gandha se, divya sparza se, divya saMhanana se, divya saMsthAna (AkRti) se, divya Rddhi se, divya dyuti se, divya prabhA se, divya chAyA (kAnti) se divya arci (jyoti) se, divya teja se evaM divya lezyA se dazoM dizAoM ko udyotita evaM prabhAsita karate hue ve (vANavyantara deva) vahA~ (pUrvokta sthAnoM meM) apane-apane lAkhoM bhaumeya nagarAvAsoM kA, apane-apane hajAroM sAmAnika devoM kA, apanIapanI agramahiSiyoM kA, apanI-apanI pariSadoM kA, apanI-apanI senAoM kA, apane-apane senAdhipati devoM kA, apane-apane AtmarakSaka devoM kA aura anya bahuta-se vANavyantara devoM aura deviyoM kA Adhipatya, paurapatya, svAmitva, bhartRtva, mahattarakatva, AjJaizvaratva evaM senApatitva karate-karAte tathA unakA pAlana karate-karAte hue ve (vANavyantara devagaNa) mahAn utsava ke sAtha nRtya, gIta aura vINA, tala, tAla (kAMsA), truTita, ghanamRdaMga Adi vAdyoM ko bajAne se utpanna mahAdhvani ke sAtha divya upabhogya bhogoM ko bhogate hue rahate haiN| 189.[1] kahi NaM bhaMte! pisAyANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! pisAyA devA parivasaMti ? ___ goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe rayaNAmayassa kaMDassa joyaNasahassabAhallassa uvari egaM joyaNasataM ogAhittA heTThA vegaM joyaNasataM vajjettA majjhe aTThasu joyaNasaesu, ettha NaM pisAyANaM devANaM tiriyamasaMkhejjA bhomejjaNagarAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM bhomejaNagarA bAhiM vaTTA jahA ohio bhavaNavajjao (su. 177) tahA bhANitavvo jAva pddiruuvaa| ettha NaM pisAyANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi logassa asNkhejjibhaage|ttth NaM bahave pisAyA devA parivasaMti mahiDDhiyA jahA ohiyA jAva (su. 188) vihrNti| _[189-1 pra.] bhaMte! paryAptaka aura aparyAptaka pizAca devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! pizAca deva kahA~ rahate haiM ? [189-1 u.] gautama! isa ratnaprabhApRthvI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kANDa ke Upara ke eka sau yojana (pradeza) ko avagAhana (pAra) karake tathA nIce eka sau yojana (pradeza) ko chor3akara, bIca meM ATha sau yojana (pradeza) meM, pizAca devoM ke tirache asaMkhyAta bhUgRha ke samAna lAkhoM (bhaumeya) nagarAvAsa haiM, aisA kahA hai| ve bhaumeya nagara (nagarAvAsa) bAhara se gola (vartula) haiM ityAdi saba varNana jaise sU. 177 se samAnya bhavanoM meM kahA vaisA hI yahA~ yAvat 'pratirUpa haiM' taka kahanA caahie| ina (nagarAvAsoM) meM paryAptaka aura aparyAptaka pizAca devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ve sthAna) tInoM (pUrvokta) apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM; jahA~ ki bahuta-se pizAca deva nivAsa karate haiN| jo maharddhika haiM,
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178] [prajJApanA sUtra (ityAdi saba varNana) jaise (sU. 188 meM) sAmAnya vANavyantaroM kA kahA gayA hai, vaise hI yahA~ yAvat 'vicaraNa karate haiM' (viharaMti)taka jAna lenA caahie| __[2] kAla-mahAkAlA ya'ttha duhe pisAyaiMdA pisAyarAyANo parivasaMti mahiDDhiyA mahajjuiyA jAva (su. 188) vihrNti| __ [189-2] inhIM (pUrvokta nagarAvAsoM) meM jo do pizAcendra pizAcarAja-kAla aura mahAkAla, nivAsa karate haiM, ve 'maharddhika haiM, mahAdyutimAna haiM', ityAdi Age samasta varNana, yAvat 'vicaraNa karate haiM' ('viharaMti') taka sU. 188 ke anusAra kahanA caahie| 190.[1] kahi NaM bhaMte! dAhiNillANaM pisAyANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! dAhiNillA pisAyA devA parivasaMti ? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe rayaNAmayassa kaMDassa joyaNasahassabAhallassa uvariM egaM joyaNasataM ogAhittA heTThA vegaM joyaNasataM vajjettA majjhe aTThasu joyaNasaesu, ettha NaM dAhiNillANaM pisAyANaM devANaM tiriyamasaMkhejjA bhomejjanagarAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM bhomejaNagarA bAhiM vaTTA jahA ohio bhavaNavaNNao (su. 177) tahA bhANiyavvo jAva pddiruuvaa| ettha NaM dAhiNillANaM pisAyANaM devANaM pajjattA'pajjattaNaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi logassa asNkhenjibhaage| tattha NaM bahave dAhiNillA pisAyA devA parivasaMti mahiDDhiyA jahA ohiyA jAva (su. 188) vihrNti| [190-1 pra.] bhagavan! paryApta aura aparyApta dAkSiNAtya pizAca devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan! dAkSiNAtya pizAca deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [190-1 u.] gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM, sumeru parvata ke dakSiNa meM, isa ratnaprabhApRthvI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kANDa ke Upara kA eka sau yojana (pradeza) avagAhana (pAra) karake tathA nIce eka sau yojana chor3a kara bIca meM jo ATha sau yojana (pradeza) haiM, unameM dAkSiNAtya pizAca devoM ke tirache asaMkhyeya bhUmigRha- jaise (bhaumeya) lAkhoM nagarAvAsa haiM, aisA kahA hai| ve (bhaumeya) nagara bAhara se gola haiM, ityAdi saba kathana jaise (sU. 177 meM) audhika (sAmAnya) bhavanoM kA kahA, usI prakAra yahA~ bhI yAvat -'pratirUpa haiM' taka kahanA caahie| ina (pUrvokta nagarAvAsoM) meM paryApta aura aparyApta dAkSiNAtya pizAca devoM ke sthAna kahe haiN| (ye sthAna) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| inhIM (sthAnoM) meM bahuta-se dAkSiNAtya pizAca deva nivAsa karate haiM, 've maharddhika haiM', ityAdi samagra varNana jaise (sU. 188 meM) sAmAnya vANavyantara devoM kA kiyA hai, tadanusAra yAvat 'vicaraNa karate haiM' (viharaMti) taka karanA caahie| [2] kAle ya'ttha pisAyaiMde pisAyarAyA parivasati mahiDDhIe (su. 188) jAva pbhaasemaanne| se NaM tattha tiriyamasaMkhejjANaM bhomejjaganagarAvAsasatasahassANaM cauNhaM sAmANiyasAhassINaM
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada ] [ 179 cauNhamaggamahisINaM saparivArANaM tiNhaM parisANaM sattaNhaM aNiyANaM sattaNhaM aNiyAdhivatINaM solasaNhaM AtarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM dAhiNillANaM vANamaMtarANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM (su. 188 ) jAva viharati / [190-2] inhIM (pUrvavarNita sthAnoM) meM pizAcendra pizAcarAja kAla nivAsa karate haiM, jo maharddhika hai, (ityAdi saba varNana sU. 188 ke anusAra) yAvat prabhAsita karatA huA ('pabhAsemANe') taka samajhanA caahie| vaha (dakSiNAtya pizAcendra kAla ) tirache asaMkhyAta bhUmigRha jaise lAkhoM nagarAvAsoM kA, cAra hajAra sAmAnika devoM kA saparivAra cAra agramahiSiyoM kA tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA aura bhI bahuta-se dakSiNa dizA ke vANavyantara devoM aura deviyoM kA 'Adhipatya karatA huA' yAvat 'vicaraNa karatA hai' (viharati ) taka ( Age kA sArA kathana sU. 188 ke anusAra karanA cAhie ) / 191. [ 1 ] uttarillANaM pucchA / goyamA! jaheva dAhiNillANaM vattavvayA (su. 190 [ 1 ] ) taheva uttarillANaM pi / navaraM maMdarassa pavvayassa uttareNaM / [191-1 pra.] bhagavan! uttara dizA ke paryApta aura aparyApta pizAca devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! uttara dizA ke pizAca deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [191-1 u.] gautama! jaise (sU. 190 - 1 meM) dakSiNa dizA ke pizAca devoM kA varNana kiyA hai, vaise hI uttara dizA ke pizAca devoM kA varNana samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki ( inake nagarAvAsa) meruparvata ke uttara meM haiM / [2] mahAkAle yattha pisAyaiMde pisAyarAyA parivasati jAva (su. 190 [2] ) viharati / [191-2] inhIM (pUrvokta sthAnoM) meM (uttara dizA kA ) pizAcendra pizAcarAja -- mahAkAla nivAsa karatA hai, (jisakA sArA varNana) yAvat 'vicaraNa karatA hai' (viharati ) taka, sU. 190-2 ke anusAra ( samajhanA cAhie / ) 192. evaM jahA piyAsANaM ( su. 1989 - 190 ) tahA bhUyANaM pi jAva gaMdhavvANaM / NavaraM iMde NANattaM bhANiyavvaM imeNa vihiNA - bhUyANaM surUva-paDirUvA, jakkhANaM puNNabhadda- mANibhaddA, rakkhasANaM bhIma - mahAbhImA, kiNNarANaM kiNNara- kiMpurisA, kiMpurisANaM sappurisa - mahApurisA, mahoragANaM aikAyamahAkAyA, gaMdhavvANaM gItaratI - gItajase jAva (su. 188 ) viharati / kAle ya mahAkAle 1 surUva paDirUva 2 puNNabhadde ya / amaravai mANibhadde 3 bhIme ya tahA mahAbhIme 4 // 149 // kiNNaraM kiMpurise khalu 5 sappurise khalu tahA mahApurise 6 / aikAya mahAkAe 7 gIyaraI ceva gItajase 8 // 150 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra [192] isa prakAra jaise (sU. 189 - 190 meM ) ( dakSiNa aura uttara dizA ke ) pizAcoM aura unake indroM (ke sthAnoM) kA varNana kiyA gayA, usI taraha bhUta devoM kA yAvat gandharvoM taka kA varNana samajhanA cAhie / vizeSa--inake indroM meM isa prakAra ke bheda (antara) kahanA caahie| yathA--' -bhUtoM ke ( do indra) - sUrUpa aura pratirUpa, yakSoM ke ( do indra) -- pUrNabhadra aura mANibhadra, rAkSasoM ke (do indra) - bhIma aura mahAbhIma, kinnaroM ke (do indra) - kinnara aura kimpuruSa, kimpuruSoM ke ( do indra) satpuruSa aura mahApuruSa, mahoragoM ke ( do indra) -- atikAya aura mahAkAya tathA gandharvoM ke ( do indra) -- gItarati aura gItayaza; (Age kA inakA sArA varNana) sUtra 188 ke anusAra, yAvat 'vicaraNa karatA hai, (viharati ) ' taka samajha lenA caahie| 180 ] [ saMgrahagAthAoM kA artha - ] ( ATha prakAra ke vANavyantara devoM ke pratyeka ke do-do indra kramazaH isa prakAra haiM) - 1. kAla aura mahAkAla, 2. surUpa aura pratirUpa, 3. pUrNabhadra aura mANibhadra indra, 4. bhIma aura mahAbhIma, 5. kinnara aura kimpuruSa, 6. satpuruSa aura mahApuruSa, 7. atikAya aura mahAkAya tathA 8. gItarati aura gItayaza / 193. [ 1 ] kahi NaM bhaMte! aNavanniyANaM devANaM [ pajjattA'pajjattANaM ] ThANA paNNattA? kahi NaM bhaMte! aNavaNNiyA devA parivasaMti ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe rayaNAmayassa kaMDassa joyaNasahassabAhallassa uvari heTThA ya egaM joyaNasayaM vajjettA majjhe aTThasu joyaNasatesu, ettha NaM aNavaNNiyANaM devANaM tiriyamasaMkhejjA NagarAvAsasayasahassA bhavaMtIti makkhAtaM / te NaM jAva (su. 188 ) paDirUvA / ettha NaM aNavaNNiyANaM devANaM tthaannaa| uvavAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, samugdhAeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge, saTTANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge / tattha NaM bahave aNavanniyA devA parivasaMti mahaDDiyA jahA pisAyA (su. 189 [1] ) jAva viharaMti / [193-1 pra.] bhagavan! paryAptaka aura aparyAptaka aNaparNika devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan! aNaparNika deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [193 - 1 u.] gautama! isa ratnaprabhApRthvI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kANDa ke Upara aura nIce eka-eka sau yojana chor3a kara madhya meM ATha sau yojana (pradeza) meM, aNaparNika devoM ke tirache asaMkhyAta lAkha nagarAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ve nagarAvAsa (sU. 188 ke anusAra) yAvat pratirUpa taka pUrvavat samajhane caahie| ina (pUrvokta sthAnoM) meM aNaparNika devoM ke sthAna haiM / (ve sthAna) upapAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, samudghAta kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM, svasthAna kI apekSA se bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| vahA~ bahuta-se aNaparNika deva nivAsa karate haiM, ve maharddhika haiM, ( ityAdi Age kA samagra varNana ) (sU. 189 - 1 meM) jaise pizAcoM kA varNana hai, tadanusAra yAvat 'vicaraNa karate haiM' (viharaMti) taka (samajhanA caahie|)
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [181 [2] sannihiya-sAmANA ya'ttha duve aNavaNNidA aNavaNNiyakumArarAyANo parivasaMti mahiDDIyA jahA kAla-mahAkAlA (su. 189 [2] ) / [193-2] inhIM (pUrvokta sthAnoM) meM donoM aNaparNikendra aNaparNikakumArarAja-sannihita aura sAmAna nivAsa karate haiM, jo ki maharddhika haiM, (ityAdi sArA varNana sU. 189-2 meM varNita) kAla aura mahAkAla kI taraha (samajhanA caahie|) 194. evaM jahA kAla-mahAkAlANaM doNhaM pi dAhiNillANaM uttarillANa ya bhaNiyA (su. 190 [2], 191 [2]) tahA sannihiya-sAmANAI NaM pi bhaanniyvvaa| saMgahaNigAhA aNavanniya 1 paNavaniya 2 isivAiya 3 bhUyavAiyA ceva 4 / kaMda 5 mahAkaMdiya 6 kuhaMDe 7 payayadevA 8 ime iMdA // 151 // saNNihiyA sAmANA 1 dhAya vidhAe 2 isI ya isipAle 3 / Isara mahesare yA 4 havai suvacche visAle ya 5 // 152 // hAse hAsaraI vi ya 6 sete ya tahA bhave mahAsete 7 / payate. payayapaI vi ya 8 neyavvA ANupuvvIe // 153 // _[194] isa prakAra jaise dakSiNa aura uttara dizA ke (pizAcendra) kAla aura mahAkAla ke sambandha meM jaise (kramazaH sUtra 190-2 aura 191-2 meM) kahA hai, usI prakAra sannihita aura sAmAna Adi (dakSiNa aura uttara dizA ke aNaparNika Adi devoM ke samasta indroM) ke viSaya meM kahanA caahie| [saMgrahaNI gAthAoM kA artha-] (vANavyantara devoM ke ATha avAntara bheda-) 1. aNaparNika, 2. paNaparNika, 3. RSivAdika, 4. bhUtavAdika, 5. krandita, 6. mahAkrandita, 7. kuSmANDa aura 8. pataMgadeva / inake (pratyeka ke do-do) indra ye haiM-- // 151 // 1. sannihita aura sAmAna, 2. dhAtA aura vidhAtA, 3. RSi aura RSipAla, 4. Izvara aura mahezvara, 5. suvatsa aura vizAla // 152 // 6. hAsa aura hAsarati, tathA 7. zveta aura mahAzveta, aura 8. pataMga aura pataMgapati kramazaH jAnane caahie||153|| vivecanasamasta vANavyantara devoM ke sthAnoM kA nirUpaNa--prastuta sAta sUtroM (sU. 188 se 194 taka) meM sAmAnya vANavyantara devoM tathA pizAca Adi unake mUla ATha bhedoM tathA aNaparNika Adi ATha avAntara bhedoM evaM tatpazcAt inake dakSiNa aura uttara dizA ke devoM tathA ina solaha ke pratyeka ke do-do indroM ke sthAnoM, unakI vizeSatAoM, una sabakI prakRti, ruci, zarIra-vaibhava, tathA anya Rddhi Adi kA spaSTa varNana kiyA gayA hai| jyotiSkadevoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 195. [1] kahi NaM bhaMte! joisiyANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! joisiyA devA parivasaMti ? 1. (ka) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1., pR. 64 se 67 taka (kha) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 96-97
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182] [prajJApanA sUtra goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo sattANaute joyaNasate uDDhe uppaittA dasuttare joyaNasatabAhalle tiriyamasaMkheje jotisavisaye, ettha NaM joisiyANaM devANaM tiriyamasaMkhejA joisiyavimANAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM vimANA addhakavidvagasaMThANasaMThitA savvaphaliyAmayA abbhuggayamUsiyapahasiyA iva vivihamaNi-kaNaga-rataNabhatticittA vAudbhutavijayavejayaMtIpaDAga-chatAichattakaliyA tuMgA gagaNatalamaNulihamANasiharA jAlaMtararataNa-paMjarummiliya bva maNi-kaNagathUbhiyAgA viyasiyasayavattapuMDarIyA (ya) tilaya-rayaNaddhacaMdacittA NANAmaNimayadAmAlaMkiyA aMto bahiM ca saNhA tavaNijjaruilavAluyApatthaDA suhaphAsA sassirIyA surUvA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa| __ ettha NaM joisiyANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi logassa asNkhijjtibhaage| tattha NaM bahave joisiyA devA parivasaMti, taM jahA--bahassatI caMdA sUrA sukkA saNiccharA rAhU dhUmakeDu buhA aMgAragA tattatavaNijjakaNagavaNNA, je ya gahA joisammi cAraM caraMti ketU ya gairaiyA aTThAvIsativihA ya nakkhattadevayagaNA, ThANAsaMThANasaMThiyAo ya paMcavaNNAo tArayAo, ThitalessA cAriNo avissAmamaMDalagaI patteyaNAmaMkapAgaDiyaciMdhamauDA mahiDDiyA jAva (su. 188) pbhaasemaannaa| teNaM tattha sANaM sANaM vimANAvAsasatasahassANaM sANaM sANaM sAmANiyasAhassINaM sANaM sANaM aggamahisINaM saparivArANaM sANaM sANaM parisANaM sANaM sANaM aNiyANaM sANaM sANaM aNiyAdhivatINaM sANaM sANaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM joisiyANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM . porevaccaM jAva (su. 188) vihrNti| [195-1 pra.] bhagavan! paryAptaka aura aparyAptaka jyotiSka devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? [195-1.u.] gautama! isa ratnaprabhApRthvI ke atyanta sama evaM ramaNIya bhUbhAga se sAta sau navvai (790) yojana kI UMcAI para eka sau dasa yojana vistRta evaM tirache asaMkhyAta yojana meM jyotiSka kSetra hai, jahA~ jyotiSka devoM ke tirache asaMkhyAta lAkha jyotiSkavimAnAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ve vimAna (vimAnAvAsa) Adhe kavITha (kapittha) ke AkAra ke haiM aura pUrNarUpa se sphaTikamaya haiN| ve sAmane se cAroM ora Upara uThe (nikale) hue, sabhI dizAoM meM phaile hue tathA prabhA se zveta haiN| vividha maNiyioM, svarNa aura ratnoM kI chaTA se ve citra-vicitra haiM; havA se ur3I huI vijaya-vaijayantI, patAkA, chatra para chatra (atichatra) se yukta haiM, ve bahuta U~ce, gaganatalacumbI zikharoM vAle haiN| (unakI) jAliyoM ke bIca meM lage hue ratna aise lagate haiM, mAno pIMjare se bAhara nikAle gae hoN| ve maNiyoM aura ratnoM kI stUpikAoM se yukta haiN| unameM zatapatra aura puNDarIka kamala khile hue haiN| tilakoM tathA ratnamaya
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [183 ardhacandroM se ve citra-vicitra haiM tathA nAnAmaNimaya mAlAoM se suzobhita haiN| ve aMdara aura bAhara se cikane haiN| unake prastaTa (pAthar3e) sone kI rucira bAlU vAle haiN| ve sukhada sparza vAle, zrI se sampanna, surUpa, prasannatA-utpAdaka, darzanIya, abhirUpa (atiramaNIya) evaM pratirUpa (atisundara) haiN| ___ ina (vimAnAvAsoM) meM paryApta aura aparyApta jyotiSkadevoM ke sthAna kahe gae haiN| (ye sthAna) tInoM (pUrvokta) apekSAoM se--loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| vahA~ (jyotiSka vimAnAvAsoM meM) bahuta-se jyotiSka deva nivAsa karate haiN| ve isa prakAra haiMvRhaspati, candra, sUrya, zukra, zanaizcara, rAhu, dhUmaketu, budha evaM aMgAraka (maMgala), ye tape hue tapanIya svarNa ke samAna varNa vAle haiM (arthAt--ye kiJcit rakta varNa ke haiN|) aura jo graha jyotiSkakSetra meM gati (saMcAra) karate haiM tathA gati meM rata rahane vAlA ketu, aTThAIsa prakAra ke nakSatradevagaNa, nAnA AkAroM vAle, pAMca varSoM ke tAre tathA sthitalezyA vAle, saMcAra karane vAle, avizrAnta (binA ruke) maMDala (vRtta, golAkAra) meM gati karane vAle, (ye sabhI jyotiSka deva haiN|) (ina saba meM se) pratyeka ke mukuTa meM apane-apane nAma kA cihna vyakta hotA hai| ye maharddhika hote haiM,' ityAdi saba varNana (sU. 188 ke anusAra), yAvat prabhAsita karate hue ('pabhAsemANe') taka (pUrvavat samajhanA caahie)| ve (jyotiSka deva) vahA~ (jyotiSkavimAnAvAsoM meM) apane-apane lAkhoM vimAnAvAsoM kA, apaneapane hajAroM sAmAnika devoM kA, apanI-apanI senAoM kA apane-apane senAdhipati devoM kA, apane- apane hajAroM AtmarakSaka devoM kA tathA aura bhI bahuta-se jyotiSka devoM aura deviyoM kA Adhipatya, purovattatva (agresaratva), karate hue (Age kA samagra varNana) yAvat vicaraNa karate haiM ('viharaMti') taka sU. 188 ke anusAra samajhanA caahie| [2] caMdima-sUriyA ya'ttha duve joisiMdA joisiyarAyANo parivasaMti mahiDDiyA jAva (su 188) pbhaasemaannaa| te NaM tattha sANaM sAMNa joisiyavimANAvAsasatasahassANaM cauNhaM sAmANiyasAhassINaM cauNhaM aggamahisINaM saparivArANaM tiNhaM parisANaM sattaNhaM aNiyANaM sattaNhaM aNiyAdhivatINaM solasaNhaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM joisiyANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM porevaccaM jAva vihrNti| __[195-2] inhIM (pUrvokta jyotiSkavimAnAvAsoM) meM do jyotiSkendra jyotiSkarAja-candramA aura sUrya--nivAsa karate haiM; 'jo maharddhika haiM' (ityAdi saba varNana sU. 188 ke anusAra) yAvat prabhAsita karate hue ('pabhAsemANe') (taka pUrvavat samajhanA caahie|) ve vahA~ apane-apane lAkhoM jyotiSkavimAnAvAsoM kA, cAra hajAra sAmAnika devoM kA, saparivAra cAra agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, solaha hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta-se jyotiSka devoM aura deviyoM kA Adhipatya, purovartitva karate hue yAvat vicaraNa karate haiN| vivecana--jyotiSka devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA-prastuta sUtra (sU. 195-1, 2) meM jyotiSka
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 184] devoM tathA unake parivAroM evaM unake candra, sUrya nAmaka do indoM ke sthAnoM, unakI prakRti, vizeSatA, prabhutA evaM aizvarya Adi kI prarUpaNA kI gaI hai| sarva vaimAnika devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA 196. kahi NaM bhaMte! vemANiyANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! mANiyA devA parivasaMti ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAto bhUmibhAgAto uDDhaM caMdima-sUriyagaha-Nakkhata-tArArUvANaM bahUI joyaNasatAI bahUiM joyaNasahassAiM bahUI joyaNasayasahassAIM bahugIo joyaNakoDIo bahugIo joyaNakoDAkoDIo uDDhaM dUraM uppaittA ettha NaM sohammIsANasarNakumAra- mAhiMda- baMbhaloya-laMtaga-mahAsukka - sahassAra- ANaya - pANaya- AraNa-accuta- gevejjaaNuttaresu ettha NaM vemANiyANaM devANaM caurAsIi vimANAvAsasatasahassA sattANauGgaM ca sahassA tevIsaM ca vimANA bhavatIti makkhAtaM / te NaM vimANA savvarataNAmayA acchA saNhA laNhA ghaTTA maTThA nIrayA nimmalA nippaMkA nikkaMkaDacchAyA sappabhA sassirIyA saujjoyA pAsAdIyA darisaNijjA abhiruvA paDirUvA / ettha NaM vemANiyANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pannattA / tisu vi loyassa asaMkhejjaibhAge / tattha NaM bahave vemANiyA devA parivasaMti / taM jahA-- sohammIsANa - saNakumAra - mAhiMda-baMbhalogalaMtaga-mahAsukka - sahassAra- ANaya- pANaya- AraNa - 'ccaya- gevejjagA - 'NuttarovavAiyA devA / maga 1 - mahisa 2 - varAha 3 - sIha 4 - chagala 5- daddura 6 - haya 7-gayavai 8 - bhuyaga 9 - khagga 10 - usabhaMka 11 - viDima 12 - pAgaDiyaciMdhamauDA pasaDhilavaramauDa-kirIDadhAriNo varakuMDalujjoiyANaNA mauDadittasirayA rattAbhA paumapamhagorA seyA suhavaNNa-gaMdha phAsA uttamaveuvviNo pavaravattha-gaMdha-mallANulevaNadharA mahiDDIyA mahAjuiyA mahAyasA mahAbalA mahANubhAgA mahA hAravirAiyavacchA kaDaya-tuDiyathaMbhiyabhuyA aMgada - kuMDala - maTTagaMDatalakaNNapIDhadhArI vicittahatthA - bharaNA vicitta-mAlA - maulI kallANagapavaravatthaparihiyA kallANagapavaramallA'NulevaNA bhAsaraboMdI palaMbavaNamAladharA-divveNaM vaNNeNaM divveNaM gaMdheNaM divveNaM phAseNaM divveNaM saMghayaNeNaM divveNaM saMThANeNaM divvAe iDDIe divvAe jatIe divvAe pabhAe divvAe chAyAe divvAe accIe divveNaM teNaM divvAe lessAe dasa disAo ujjovemANA pabhAsemANA / te NaM tattha sANaM sANaM vimANAvAsasayasahassANaM sANaM sANaM sAmANiyasAhassINaM sANaM sANaM tAyattIsagANaM sANaM sANaM logapAlANaM sANaM sANaM aggamahisINaM saparivArANaM sANaM sANaM parisANaM sANaM sANaM aNiyANaM sANaM sANaM aNiyAdhivatINaM sANaM sANaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 99 (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 1 (mUlapATha) pR. 67-68 1.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada ] vemANiyANaM devANaM devINa ya AhevaccaM porevaccaM sAmittaM bhaTTittaM mahayaragattaM ANAIsaraseNAvaccaM kAremANA pAlemANA mahayA'hatanaTTa - gIya- vAitataMtI - tala-tAla-tuDita- ghaNamuiMgapaDuppavAitaraveNaM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANA viharaMti / [ 185 [196 pra.] bhagavan! paryAptaka aura aparyApka vaimAnika devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? [196 u.] gautama! isa ratnaprabhApRthvI ke atyadhika sama evaM ramaNIya bhUbhAga se Upara, candra, sUrya, graha, nakSatra tathA tArakarUpa jyotiSkoM ke aneka sau yojana aneka hajAra yojana, aneka lAkha yojana, bahuta karor3a yojana aura bahuta koTAkoTI yojana Upara dUra jA kara saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, graiveyaka aura anuttara vimAnoM meM vaimAnika devoM ke caurAsI lAkha, sattAnave hajAra, teIsa vimAna evaM vimAnAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ve vimAna sarvaratnamaya, sphaTika ke samAna svaccha, cikane, komala, ghise hue, cikane banAe hue, rajarahita, nirmala, paMka- ( yA kalaMka) rahita, nirAvaraNa kAnti vAle, prabhAyukta, zrIsampanna, udyotasahita, prasannatA utpanna karane vAle, darzanIya, ramaNIya rUpasampanna aura pratirUpa ( apratima sundara) / inhIM (vimAnAvAsoM) meM paryAptaka aura aparyAptaka vaimAnika devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ye sthAna) tInoM (pUrvokta) apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / unameM bahuta-se vaimAnika deva nivAsa karate haiM / ve ( vaimAnika deva) isa prakAra haiM- saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, (nau) graiveyaka evaM (pAMca) anuttaraupapAtika deva / ve (saudharma se acyuta taka ke deva kramazaH ) - 1. mRga, 2. mahiSa, 3. varAha, (zUkara), 4. siMha, 5. bakarA (chagala), 6. dardura (meMDhaka ), 7. haya ( azva), 8. gajarAja, 9. bhujaMga (sarpa), 10. khaGga (caupAyA vanya jAnavara yA gaiMDA ), 11. vRSabha (baila) aura 12 viDima ke prakaTa cihna se yukta mukuTa vAle, zithila aura zreSTha mukuTa aura kirITa ke dhAraka, zreSTha kuNDaloM se udyotita mukha vAle, mukuTa kAraNa zobhAyukta, rakta AbhAyukta, kamala ke patra ke samAna gore, zveta, sukhada varNa, gandha rasa aura sparza vAle, uttama vikriyAzaktidhArI, pravara vastra, gandha, mAlya aura anulepana ke dhAraka maharddhika, mahAdyutimAn mahAyazasvI, mahAbalI, mahAnubhAga, mahAsukhI, hAra se suzobhita vakSasthala vAle haiN| kar3e aura bAjUbaMdoM se mAno bhujAoM ko unhoMne stabdha kara rakhA hai, aMgada, kuNDala Adi AbhUSaNa unake kapolasthala ko sahalA rahe haiM, kAnoM meM ve karNapITha aura hAthoM meM vicitra karAbhUSaNa dhAraNa kie hue haiN| vicitra puSpamAlAe~ mastaka para zobhAyamAna haiN| ve kalyANakArI uttama vastra pahane hue tathA kalyANakArI zreSTha mAlA aura anulepana dhAraNa kiye hue hote haiM unakA zarIra ( teja se ) dedIpyamAna hotA hai / ve lambI vanamAlA dhAraNa kiye hue hote haiN| tathA divya varNa se, divya gandha se, divya sparza se, divya arci (jyoti) se, divya teja se, divya lezyA se dasoM dizAoM ko udyotita evaM prabhAsita karate hue; ve ( vaimAnika deva)
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186] [prajJApanA sUtra vahA~ apane-apane lAkhoM vimAnAvAsoM kA, apane-apane hajAroM sAmAnika devoM kA, apane-apane trAyastriMzaka devoM kA, apane-apane lokapAloM kA, saparivAra apanI-apanI agramahiSiyoM kA, apanI-apanI pariSadoM kA, apanI-apanI senAoM kA, apane-apane senAdhipati devoM kA, apane-apane hajAroM AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta-se vaimAnika devoM aura deviyoM kA Adhipatya, purovartitva (agresaratva), svAmitva, bhartRtva mahattarakatva, AjJaizvaratva tathA senApatitva karate-karAte aura pAlate-palAte hue nirantara hone vAle mahAn nATya, gIta tathA kuzala vAdakoM dvArA bajAye jAte hue vINA, tala, tAla, truTita ghanamRdaMga Adi vAdyoM kI samutpanna dhvani ke sAtha divya zabdAdi kAmabhogoM ko bhogate hue vicaraNa karate haiN| 197. [1] kahi NaM bhaMte! sohammagadevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! sohammagadevA parivasaMti ? goyamA! jaMbuddIve dove maMdarassa pavvatassa dAhiNeNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo uDDhe caMdima-sUriya-gaha-nakkhatta-tArArUvANaM bahUNi joyaNasatANi bahUI joyaNasahassAI bahUiM joyaNasatasahassAiM bahugIo joyaNakoDIo bahugIo joyaNakoDAkoDIo uDDhe dUraM uppaittA ettha NaM sohamme NAmaM kappe paNNatte pAINa-paDINAyate udINa-dAhiNavitthiNNe addhacaMda-saMThANasaMThite accimAlibhAsarAsivaNNAbhe asaMkhenjAo joyaNakoDIo asaMkhenjao joyaNakoDAkoDIo AyAma-vikkhaMbheNaM, asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo parikkheveNaM, savvarayaNAmae acche jAva (su. 196) pddiruuve| tattha NaM sohammagadevANaM battIsaM vimANAvAsasatasahassA havaMtIti mkkhaatN| te NaM vimANA savvarayaNAmayA acchA jAva (su. 106) pddiruuvaa| tesi NaM vimANANaM bahumajhadesabhAge paMca vaDeMsayA pnnnnttaa| taM jahA--asogavaDeMsae 1 sattivaNNavaDeMsae 2 caMpagavaDeMsae 3 cUyavaDeMsae 4 majhe ya'ttha sohammavaDeMsae 5 / te NaM vaDeMsayA savvarayaNAmayA acchA jAva (su. 196) pddiruuvaa| ettha NaM sohammagadevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| tIsu vi logasasa asNkhejjibhaage| tattha NaM bahave sohammagadevA parivasaMti mahiDDIyA jAva (su. 196) pbhaasemaannaa| te NaM tattha sANaM sANaM vimANAvAsasatasahassANaM sANaM sANaM sAmANiyasAhasINaM evaM jaheva ohiyANaM (su. 196) taheva etesiM pi bhANitavvaM jAva AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM bahUNaM sohammagakappavAsINaM vemANiyANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM porevaccaM jAva (su. 196) vihrNti| [197-1 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta saudharmakalpagata devoM ke sthAna kahA~ kahe haiM ? bhagavan ! saudharmakalpagata deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [1978-1 u.] gautama! jambUdvIpanAmaka dvIpa meM sumeru parvata ke dakSiNa meM, isa ratnaprabhApRthvI ke atyadhika sama evaM ramaNIya bhUbhAga se Upara candra, sUrya, graha, nakSatra tathA tArakarUpa jyotiSkoM ke aneka
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ [187 dvitIya sthAnapada] sau yojana, aneka hajAra yojana, aneka lAkha yojana, bahuta karor3a yojana aura bahuta koTAkoTI yojana Upara jAne para saudharma nAmaka kalpa kahA gayA hai| vaha pUrva-pazcima meM lambA, uttara dakSiNa meM vistIrNa, arddha candra ke AkAra meM saMsthita, arciyoM-jyotiyoM kI mAlA tathA dIptiyoM kI rAzi ke samAna varNakAnti vAlA hai| usakI lambAI aura caur3AI asaMkhyAta koTi yojana hI nahIM, balki asaMkhyAta koTAkoTi yojana kI hai, tathA paridhi bhI asaMkhyAta koTAkoTi yojana kI hai| vaha sarvaratnamaya hai, svaccha hai, (ityAdi saba varNana), yAvat 'pratirUpa hai' taka sU. 196 ke anusAra (samajhanA caahie|) usa (saudharmakalpa) meM saudharma devoM ke battIsa lAkha vimAnAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| ve vimAna pUrNarUpa se ratnamaya haiM, svaccha haiM, (ityAdi saba varNana) sU. 196 ke anusAra yAvat pratirUpa haiM, taka, samajhanA caahie| ina vimAnoM ke bilakula madhyadezabhAga meM (ThIka bIcoM-bIca) pAMca avataMsaka kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-1. azokAvataMsaka, 2. saptaparNAvataMsaka, 3. caMpakAvataMsaka, 4. cUtAvataMsaka aura ina cAroM ke madhya meM 5-pAMcavA saudhrmaavtNsk| ye avataMsaka ratnamaya haiM, svaccha haiM, yAvat 'pratirUpa haiM ' taka saba varNana sU. 196 ke anusAra samajha lenA caahie| inhIM (avataMsakoM) meM paryApta aura aparyApta saudharmaka devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ve sthAna) tInoM (pUrvokta) apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| unameM bahuta se saudharmaka deva nivAsa karate haiM, jo ki 'maharddhika haiM' (ityAdi zeSa varNana yAvat prabhAsita karate hue ('pabhAsemANA') taka (sU. 196 ke anusAra) (pUrvavat kahanA caahie|) ve vahA~ apane-apane lAkhoM vimAnoM kA, apane-apane hajAroM sAmAnika devoM kA, isa prakAra jaise audhika (sAmAnya) vaimAnikoM ke viSaya meM (sU. 196) meM kahA hai, vaise hI inake viSaya meM bhI kahanA caahie| yAvat hajAroM AtmarakSaka devoM kA, tathA anya bahuta-se saudharmakalpavAsI vaimAnika devoM aura deviyoM kA Adhipatya, purovarttitva ityAdi yAvat vicaraNa karate haiM ('viharaMti') taka (sU. 196 ke anusAra) karanA caahie| [2] sakke ya'ttha deviMde devarAyA parivasati vajjapANI puraMdare satakkatU sahassakkhe maghavaM pAgasAsaNe dAhiNaDDhalogAdhivatI vattIsavimANAvAsasatasahassAdhivatI erAvaNavAhaNe suriMde arayaMbaravatthadhare AlaiyamAla-mauDe NavahemacArucittacaMcalakuMDalavilihijjamANagaMDe mahiDDhie jAva (su. 196) pbhaasemaanne| se NaM tattha battIsAe vimANAvAsasatasahassANaM caurAsIe sAmANiyasAhassINaM tAyattIsAe tAyattIsagANaM cauNhaM logapAlANaM aTThaNhaM aggabhahisINaM saparivArANaM tiNhaM parisANaM sattaNhaM aNiyANaM sattaNhaM aNiyAdhivatINaM cauNhaM caurAsIINaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM sohammagakappavAsINaM vemANiyANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM porevaccaM kuvvamANe jAva (su. 196) virhi| [197-2] inhIM (pUrvokta sthAnoM) meM devendra devarAja zakra nivAsa karatA hai; jo vajrapANi purandara, zatakratu, sahasrAkSa, maghavA, pAkazAsana, dakSiNArddhalokAdhipati, battIsa lAkha vimAnoM kA adhipati hai|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188] [prajJApanA sUtra airAvata hAthI jisakA vAhana hai, jo surendra hai, rajarahita svaccha vastra kA dhAraka hai, saMyukta mAlA aura mukuTa pahanatA hai tathA jisake kapolasthala navIna svarNamaya, sundara, vicitra evaM caMcala kuNDaloM se vilikhita hote haiN| vaha maharddhika hai, (ityAdi Age kA saba varNana) yAvat prabhAsita karatA huA, taka (sU. 196 ke anusAra) pUrvavat (jAnanA caahie)| __vaha (devendra devarAja zakra) vahA~ battIsa lAkha vimAnAvAsoM kA, caurAsI hajAra sAmAnika devoM kA, tetIsa trAyastriMzaka devoM kA, cAra lokapAloM kA, ATha saparivAra agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, cAra caurAsI hajAra--arthAt-tIna lAkha chattIsa hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta-se saudharmakalpavAsI vaimAnika devoM aura deviyoM kA Adhipatya evaM agresaratava karatA huA, (ityAdi saba varNana sU. 196 ke anusAra) yAvat 'vicaraNa karatA hai' taka pUrvavat (samajhanA caahie)| 198. [1] kahi NaM bhaMte! IsANagadevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! IsANadevA parivasaMti ? ___ goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvatassa uttareNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijAo bhUmibhAgAo uDDhe caMdima-sUriya-gahagaNa-Nakkhatta-tArArUvANaM bahUiM joyaNasatAI bahUiM joyaNasahassAI jAva (su 197 [1]) uppaittA ettha NaM IsANe NAmaM kappe paNNatte pAINapaDINAyate udINa-dAhiNavitthipaNe evaM jahA sohamme (su. 197 [1]) jAva pddiruuve| tattha NaM IsANagadevANaM aTThAvIsaM vimANAvAsasatasahassA havaMtIti mkkhaatN| te NaM vimANA savvarayaNAmayA jAva pddiruuvaa| tesi NaM bahumajjhadesabhAe paMca vaDeMsagA paNNattA, taM jahA--aMkavaDeMsae 1 phalihavaDeMsae 2 rataNavaDeMsae 3 jAtarUvavaDeMsae 4 majjhe ettha IsANavaDeMsae 5 / te NaM vaDeMsayA savvarayaNAmayA jAva (su. 196 ) pddiruuvaa| ___ettha NaM IsANaga devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| tisu va logassa asNkhejtibhaage| sesaM jahA sohammagadevANaM jAva (su. 197 [1]) vihrNti| [198-1 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta IzAnaka devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! IzAnaka deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [198-1 u.] gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM sumeruparvata ke uttara meM, isa ratnaprabhApRthvI ke atyadhika sama aura ramaNIya bhUbhAga se Upara, candra, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa jyotiSkoM se aneka sau yojana, aneka hajAra yojana, aneka lAkha yojana, bahuta karor3a yojana aura bahuta koTAkoTI yojana Upara dUra jAkara IzAna nAmaka kalpa (devaloka) kahA gayA hai, jo pUrva-pazcima meM lambA aura
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [189 uttara-dakSiNa meM vistIrNa hai, isa prakAra (zeSa varNana) saudharma (kalpa ke varNana) ke samAna (sU. 1971 ke anusAra) yAvat-'pratirUpa hai' taka samajhanA caahie| usa (IzAnakalpa) meM IzAna devoM ke aTThAIsa lAkha vimAnAvAsa haiN| ve vimAna sarvaratnamaya yAvat (pUrvavat) pratirUpa haiN| una vimAnAvAsoM ke ThIka madhyadezabhAga meM pAMca avataMsaka kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-1aMkAvataMsaka, 2-sphaTikAvataMsaka, 3-ratnAvataMsaka, 4-jAtarUpAvataMsaka aura inake madhya meM 5iishaanaavtNsk| ve (saba) avataMsaka pUrNarUpa se ratnamaya yAvat pratirUpa haiM, (yaha saba varNana sU. 196 ke anusAra jAnanA caahie)| ___ inhIM (avataMsakoM) meM paryAptaka aura aparyAptaka IzAna devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ve sthAna) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| zeSa saba (varNana) saudharmaka devoM ke (sU. 1971 meM kathita) (varNana ke) anusAra yAvat vicaraNa karate haiM ('viharaMti') taka (samajhanA caahie)| [21] IsANe ya'ttha deviMde devarAyA parivasati sUlapANI vasabhAvahaNe uttaraDDhalogAdhivatI aTThAvIsavimANAvAsasatasahassAdhivatI arayaMbaravatthadhare sesaM jahA sakkassa (su. 197 [2]) jAva pbhaasemaanne| se NaM tattha aTTAvIsAe vimANAvAsasatasahassANaM asItIe sAmANiyasAhassINaM tAyatIsAe tAyattIsagANaM cauNhaM logapAlANaM aTThaNhaM aggamahisINaM saparivArANaM tiNhaM parisANaM sattaNha aNiyANaM sattaNhaM aNiyAdhivatINaM cauNhaM asItINaM AyarakkhedevasAyassINaM aNNesiM ca bahUNaM IsANakappavAsINaM vemANiyANaM devANa ya devINa ya AhevaccaM porevaccaM kuvvamANe jAva (196) vihrti| [198-2] isa IzAnakalpa meM devendra devarAja IzAna nivAsa karatA hai, zUlapANi, vRSabha-vAhana, uttarArddhalokAdhipati, aTThAIsa lAkha vimAnAvAsoM kA adhipati, rajarahita svaccha vastroM kA dhAraka hai; zeSa varNana (sU. 197-2 meM aMkita) zakra ke (varNana ke) samAna, yAvat 'prabhAsita karatA huA' taka (samajhanA caahie)| vaha (IzAnendra) vahA~ aTThAIsa lAkha vimAnAvAsoM kA, assI hajAra sAmAnika devoM kA, tetIsa trAyastriMzaka devoM kA, cAra lokapAloM kA, ATha saparivAra agramahiSiyoM kA, tIna pariSadoM kA, sAta senAoM kA, sAta senAdhipati devoM kA, cAra assI hajAra, arthAt--tIna lAkha bIsa hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta-se IzAnakalpavAsI devoM aura deviyoM kA Adhipatya, agresaratva karatA huA, (Age kA saba varNana sU. 196 ke anusAra) yAvat 'vicaraNa karatA hai' taka (pUrvavat samajhanA caahie)| 199. [1] kahi NaM bhaMte! saNaMkumAradevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! saNaMkumArA devA parivasaMti ?
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190] [prajJApanA sUtra goyamA! sohammassa kappassa uppiM sapakkhi sapaDidisiM bahUI joyaNAI bahUI joyaNasatAI bahUI joyaNasahassAI bahUI joyaNasatasahassAI bahugIo joyaNakoDIo bahugIo joyaNakoDAkoDIo uDDhaM dUraM uppaittA etthaNaM saNaMkumAre NAmaM kappe pAINa-paDINAyate udINadAhiNa-vitthipaNe jahA sohamme (su. 197 [1]) jAva paDirUve ettha NaM saNaMkumArANaM devANaM bArasa vimANAvAsasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| te NaM vimANA savvarayaNAmayA jAva (su. 196) pddiruuvaa| tesi NaM vimANANaM bahumajjhadesabhAge paMca vaDeMsagA pnnnnttaa| te jahA--asomavaDeMsae 1 sattivaNNavaDeMsae 2 caMpagavaDeMsae 3 cUyavaDeMsae 4 majhe ya'ttha saNaMkumAravaDeMsae 5 / te NaM vaDeMsayA savvarayaNAmayA acchA jAva (su. 196) pddiruuvaa| ettha NaM saNaMkumAradevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi logassa asNkhejjibhaage| tattha NaM bahave saNaMkumArA devA parivasaMti mahiDDhiyA jAva (su. 196) pabhAsemANA vihrNti| NavaraM aggamahisIo nntthi| [199-1 pra.] bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka sanatkumAra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! sanatkumAra deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [199-1 u.] gautama! saudharma-kalpa ke Upara samAna (pUrvApara dakSiNottararUpa) pakSa (pArzva) aura samAna pratidizA (vidizA) meM bahuta yojana Adi aneka sau yojana aneka hajAra yojana dUra, sanatkumAra nAmaka kalpa kahA gayA hai, jo pUrva-pazcima meM lambA aura uttara-dakSiNa meM vistIrNa hai, (ityAdi saba varNana) saudharmakalpa ke (sU. 197-1 meM ullikhita varNana ke) anusAra yAvat 'pratirUpa hai' taka (samajhanA caahie)| isI (sanatkumArakalpa) meM sanatkumAra devoM ke bAraha lAkha vimAna haiM, aisA kahA gayA hai| ve vimAna pUrNarUpa se ratnamaya haiM, yAvat 'pratirUpa haiM' taka (sU. 196 ke anusAra pUrvavat varNana samajhanA caahie)| una vimAnoM ke ekadama bIcoMbIca meM pAMca avataMsaka kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-1azokAvataMsaka, 2-saptaparNAvataMsaka, 3-caMpakAvataMsaka, 4-cUtAvataMsaka aura inake madhya meM 5sanatkumArAvataMsaka hai| ve avataMsaka sarvaratnamaya, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiM, (taka kA varNana sU. 196 ke anusAra) (pUrvavat samajhanA caahie)| ina (avataMsako) meM paryAptaka aura aparyAptaka sanatkumAra devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ye sthAna) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| una (sthAnoM) meM bahuta-se sanatkumAra deva nivAsa karate haiM, jo maharddhika haiM, (ityAdi saba varNana sU 196 ke anusAra) yAvat 'prabhAsita karate hue vicaraNa karate haiM ' taka pUrvavat samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki yahA~ agramahiSiyAM nahIM haiN| [2] saNaMkumAre ya'ttha deviMde devarAyA parivasati, arayaMbaravatthadhare sesaM jahA sakkasa (su. 197 [2]) / se NaM tattha bArasahaM vimANAvAsasatasahassANaM bAvattarIe samANiyasAhassINaM sesaM jahA sakkasa (su. 197 [2]) aggmhisiivjN| NavaraM cauNhaM bAvattarINaM AyarakkhadevasAhassINaM jAva (su. 196) vihri|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada ] [191 [199-2] yahIM devendra devarAja sanatkumAra nivAsa karatA hai, jo raja se rahita vastroM kA dhAraka hai, (ityAdi) zeSa varNana jaise (sU. 197 - 2 meM) zakra kA kahA hai, ( usI prakAra isakA samajhanA caahie)| vaha (sanatkumArendra) bAraha lAkha vimAnAvAsoM kA, bahattara hajAra sAmAnika devoM kA, ( ityAdi) zeSa saba varNana (jaise sU. 197 -2 meM) zakrendra kA kiyA gayA hai, isI prakAra ( yahA~ bhI) 'agramahiSiyoM ko chor3akara' (karanA caahie)| vizeSatA yaha ki cAra bahattara hajAra, arthAt -- do lAkha aThAsI hajAra AtmarakSaka devoM kA yAvat 'vicaraNa karatA hai|' (yaha kahanA cAhie ) / 200. [1] kahi NaM bhaMte! mAhiMdANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! mAhiMdagadevA parivasaMti ? goyamA ! IsANassa kappassa uppiM sapakkhi sapaDidisiM bahUiM joyaNAI jAva (su. 199 [ 1 ]) bahugIo joyaNakoDAkoDIo uDDhaM dUraM uppaittA ettha NaM mAhiMde NAmaM kappe pAyINa - paDINAyae evaM jaheva saNakumAre (su. 199 [1]), NavaraM aTTha vimANAvAsasatasahassA / vaDeMsayA jahA IsANe (su. 198 [ 1 ] ), NavaraM majjhe yattha maahiNdvddeNse| evaM sesaM jahA saNaMkumAragadevANaM (su. 196 ) jAva viharaMti / [200 - 1 pra.] bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka mAhendra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! mAhendra deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [200 - 1 u.] gautama ! IzAnakalpa ke Upara samAna pakSa (pArzva yA dizA) aura samAna vidizA meM bahuta yojana, yAvat--(sU. 199 - 1 ke anusAra) bahuta kor3Akor3I yojana Upara dUra jAne para vahA~ mAhendra nAmaka kalpa kahA gayA hai, pUrva-pazcima meM lambA ityAdi varNana jaise (sU. 199-1 meM) sanatkumArakalpa kA kiyA gayA hai, vaise isakA bhI samajhanA cAhie / vizeSa yaha hai ki isa kalpa meM vimAna ATha lAkha haiN| inake avataMsaka (sU. 198 - 1 meM pratipAdita ) IzAnakalpa ke avataMsakoM ke samAna jAnane cAhie / vizeSatA yaha hai ki inake bIca meM mAhendra avataMsaka hai| isa prakAra zeSa saba varNana (sU. 196 meM varNita ) sanatkumAra devoM ke samAna, yAvat 'vicaraNa karate haiM', taka samajhanA caahie| 1 [2] mAhiMde yattha deviMde devarAyA parivasati arayaMbaravatthadhare, evaM jahA saNakumAre (su. 199 [ 2 ]) jAva viharati / NavaraM aTThaNhaM vimANAvAsasatasahassANaM sattarIe sAmANiyasAhassINaM cauNhaM sattarINaM AyarakkhadevasAhassINaM jAva (su. 196 ) viharai / [200 - 2] yahIM devendra devarAja mAhendra nivAsa karatA hai; jo raja se rahita svaccha-- zveta vastradhAraka hai, isa prakAra (Age kA samasta varNana sU. 199 - 2 meM ukta) sanatkumArendra ke varNana kI taraha yAvat 'vicaraNa karatA hai' taka samajhanA cAhie / vizeSa yaha hai ki mAhendra ATha lAkha vimAnAvAsoM kA, sattara hajAra sAmAnika devoM kA, cAra sattara hajAra arthAt -- do lAkha assI hajAra AtmarakSaka devoM kA-- (zeSa sU. 196 ke anusAra) yAvat 'vicaraNa karatA hai' (taka samajhanA caahie)|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192] [prajJApanA sUtra 201. [1] kahi NaM bhaMte! baMbhalogadevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! baMbhalogadevA parivasaMti? goyamA! saNaMkumAra-mAhiMdANaM kappANaM uppiM sapakkhi sapaDidisiM bahUI joyaNAiM jAva' (su. 199 [1]) uppaittA ettha NaM baMbhaloe NAmaM kappe pAINa-paDINAyae udINadAhiNavitthipaNe paDipunnacaMdasaMThANasaMThite accimAlI-bhAsarAsippabhe avasesaM jahA saNaMkumArANaM (su 199 [1]), NavaraM cattAri vimaannaavaasstshssaa| vaDiMsagA jahA sohammavaDeMsayA (su. 197 [1]), NavaraM majhe ya'ttha bNbhloyvddiNse| ettha NaM baMbhalogANaM devANaM ThANA pnnttaa| sesaM taheva jAva (su. 196) vihrNti| [201-1 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta brahmaloka devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM? bhagavan ! brahmaloka deva kahA~ nivAsa karate haiM? [201-1 u.] gautama! sanatkumAra aura mAhendra kalpoM ke Upara samAna pakSa (pArzva yA dizA) aura samAna vidizA meM bahuta yojana yAvat Upara dUra jAne para, vahA~ brahmaloka nAmaka kalpa hai, jo pUrva-pazcima meM lambA aura uttara-dakSiNa meM vistIrNa, paripUrNa candramA ke AkAra kA, jyoti-mAlA tathA dIptirAzi kI prabhA vAlA hai| zeSa varNana, sanatkumArakalpa kI taraha (sU. 199-1 ke anusAra) samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki (isa kalpa meM) cAra lAkha vimAnAvAsa haiN| inake avataMsaka (sU. 197-1 meM kathita) saudharmaavataMsakoM ke samAna samajhane caahie| vizeSa yaha hai ki ina (cAroM avataMsakoM) ke madhya meM brahmaloka avataMsaka hai; jahA~ ki brahmaloka devoM ke sthAna kahe gae haiN| zeSa varNana usI prakAra (sU. 196 meM kathita varNana ke anusAra) yAvat 'vicaraNa karate haiM', taka samajhanA caahie| [2] baMbhe ya'ttha deviMde devarAyA parivasati arayaMbaravatthadhare, evaM jahA saNaMkumAre (su. 199 [2]) jAva vihrti| NavaraM cauNhaM vimANAvAsasatasahassANaM saTThIe sAmANiyasAhassINaM cauNha ya saTThINaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM jAva (su. 196) vihrNti| [201-2] brahmalokAvataMsaka meM devendra devarAja brahma nivAsa karatA hai; jo raja-rahita svaccha vastroM kA dhAraka hai, isa prakAra jaise (sU. 199-2 meM) sanatkumArendra kA varNana hai, vaise hI yahA~ yAvat 'vicaraNa karatA hai', taka kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki (yaha brahmendra) cAra lAkha vimAnAvAsoM kA, sATha hajAra sAmAnikoM kA, cAra sATha hajAra arthAt-do lAkha cAlIsa hajAra AtmarakSaka devoM kA tathA anya bahuta se brahmalokakalpa ke devoM kA Adhipatya karatA huA (ityAdi zeSa varNana sU. 196 ke anusAra) yAvat 'vicaraNa karatA hai' taka (samajhanA caahie)| ___202. [1] kahi NaM bhaMte! laMtagadevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! laMtagadevA parivasaMti ? ___ goyamA! baMbhalogassa kappassa uppiM sapakkhi sapaDidisiM bahUI joyaNasayAI jAva (su. 199 1. 'jAva' aura 'jahA' zabda se tatsthAnIya sArA bIca kA pATha grAhya hai|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [193 [1]) bahugIo joyaNakoDAkoDIo ur3e dUraM uppaittA ettha NaM laMtae NAmaM kappe paNNatte pAINapaDINAyae jahA baMbhaloe (su. 201[1]), NavaraM paNNAsaM vimANAvAsasahassA bhavaMtIti mkkhaayN| vaDeMsagA jahA IsANavaDeMsagA (su. 198 [1]), NavaraM majhe ya'ttha lNtgvddeNse| devA taheva jAva (su. 196) vihrNti| _ [202-1 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta lAntaka devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! lAntaka deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [202-1 u.] gautama! brahmaloka kalpa ke Upara samAna dizA aura samAna vidizA meM aneka sau yojana yAvat bahuta koTAkoTI yojana Upara dUra jAne para, lAntaka nAmaka kalpa kahA gayA hai, jo pUrvapazcima meM lambA hai; (ityAdi saba varNana) jaise (sU. 201-1 meM) brahmaloka (kalpa) kA (kiyA gayA) hai, (usI taraha yahA~ bhI karanA caahie|) vizeSa yaha hai ki (isa kalpa meM) pacAsa hajAra vimAnAvAsa haiM, (inake) avaMtasaka IzAnAvataMsaka (sU. 198-1 meM ukta) ke samAna samajhane caahie| vizeSa yaha hai ki ina (cAroM) ke madhya meM (pAMcavAM) lAntaka avataMsaka hai| (sU. 196 meM) (jisa prakAra sAmAnya vaimAnika devoM kA varNana hai,) usI prakAra (lAntaka) devoM kA bhI yAvat 'vicaraNa karate haiM', taka (varNana samajhanA caahie)| [2] laMtae ya'ttha deviMde devarAyA parivasati jahA snnNkumaare| (su. 199 [2]) NavaraM paNNAsAe vimANAvAsasahassANaM paNNAsAe sAmANiyasAhassINaM cauNha ya paNNAsANaM AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM jAva (su. 196) vihrti| [202-2] isa lAntaka avataMsaka meM devendra devarAja lAntaka nivAsa karatA hai, (isakA samagra varNana) (sU. 199-2 meM aMkita) sanatkumArendra kI taraha (samajhanA caahie)| vizeSa yaha hai ki (lAntakendra) pacAsa hajAra vimAnAvAsoM kA, pacAsa hajAra sAmAnikoM kA, cAra pacAsa hajAra arthAt --do lAkha AtmarakSaka devoM kA, tathA bahuta-se lAntaka devoM kA Adhipatya karatA huA ityAdi (zeSa samagra varNana sU. 196 ke anusAra) yAvat 'vicaraNa karatA hai' taka (samajha lenA caahie)| 203. [1] kahi NaM bhaMte! mahAsukkANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! mahAsukkA devA parivasaMti ? ___goyamA! laMtayassa kappassa uppiM sapakkhi sapaDidisiM jAva (su. 199 [1]) uppaittA ettha NaM mahAsukke NAmaM kappe paNNatte-pAyINa-paDINAyae udINa-dAhiNavitthipaNe jahA baMbhaloe NavaraM cattAlIsaM vimANAvAsasahassA bhavaMtIti makkhAtaM / vaDeMsagA jahA sohammavaDeMsagA (su. 197 [1]), NavaraM majjhe ya'ttha mahAsukkavaDeMsae jAva (su. 196) vihrNti| [203-1 pra.] bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka mahAzukra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan! mahAzukra deva kahA~ nivAsa karate haiM ?
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra [203-1 u.] gautama! lAntakakalpa ke Upara samAna dizA meM (sU. 199-1 ke Age kA varNana ) yAvat Upara jAne para, mahAzukra nAmaka kalpa kahA gayA hai, jo pUrva-pazcima meM lambA aura uttara-dakSiNa meM vistIrNa hai, ityAdi, jaise (sU. 201 - 1 meM) brahmaloka kA varNana hai, usI prakAra yahA~ bhI samajhanA caahie| vizeSa itanA hI hai ki ( isameM ) cAlIsa hajAra vimAnAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai / inake avataMsaka (sU. 197-1 meM ukta) saudharmAvataMsaka ke samAna samajhane cAhie / vizeSa yaha hai ki ina (cAroM) ke madhya meM (pAMcavAM) mahAzukrAvataMsaka hai, ( isase Age kA ) yAvat 'vicaraNa karate haiM', ( kA varNana ) (sU. 196 - 1 ke anusAra ) ( kaha denA cAhie ) / taka [ 2 ] mahAsukke yattha deviMde devarAyA jahA saNaMkumAre (su. 199 [2]), NavaraM cattAlIsAe vimANAvAsasaha ssANaM cattAlIsAe sAmANiyasAhassINaM caunhaM ya cattAlIsANaM AyarakkhadevasAhassINaM jAva (su. 196 ) viharati / [203-2] isa mahAzukrAvataMsaka meM devendra devarAja mahAzukra rahatA hai, (jisakA sarva varNana sU. 199 meM ukta) sanatkumArendra ke samAna samajhanA cAhie / vizeSa yaha hai ki ( vaha mahAzukrendra ) cAlIsa hajAra vimAnAvAsoM kA, cAlIsa hajAra sAmAnikoM kA, aura cAra cAlIsa hajAra, arthAt eka lAkha sATha hajAra AtmarakSaka devoM kA adhipatitva karatA huA - ( Age kA varNana sU. 196 ke anusAra) yAvat 'vicaraNa karatA hai' taka ( samajhanA cAhie ) / 194] 204. [ 1 ] kahi NaM bhaMte! sahassAradevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahiNaM bhaMte! sahassAradevA parivasaMti ? goyamA! mahAsukkassa kappassa uppiM sapakkhi sapaDidisiM jAva (su. 199 [ 1 ] ), uppaittA ettha NaM sahassAre NAmaM kappe paNNatte pAINa-paDINAyate jahA baMbhaloe (su. 201 [1]), NavaraM chavvimANAvAsasahassA bhavatIti makkhAtaM / devA taheva (su. 197 [7]) jAva vaDeMsagA jahA IsANassa vaDeMsagA (su. 198 [1] ), NavaraM majjhe yattha sahassAravaDeMsae jAva (su. 196 ) viharati / [204-1 pra.] bhagavan! paryApta aura aparyApta sahasrAra devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! sahasrAra deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [204-1 u.] gautama! mahAzukra kalpa ke Upara samAna dizA aura samAna vidizA se yAvat (sU. 199-1 ke anusAra) Upara dUra jAne para, vahA~ sahasrAra nAmaka kalpa kahA gayA hai, jo pUrva-pazcima meM lambA hai, (ityAdi samasta varNana) jaise (sU. 201 - 1 meM) brahmaloka kalpa kA hai, (usI prakAra yahA~ bhI samajhanA cAhie / ) vizeSa yaha hai ki ( isa sahasrAra kalpa meM) chaha hajAra vimAnAvAsa haiM, aisA kahA gayA hai| (sahasrAra) devoM kA varNana sU. 197 - 1 ke anusAra yAvat 'avataMsaka hai' taka usI prakAra (pUrvavat ) kahanA caahie| inake avataMsakoM ke viSaya meM IzAna (kalpa) ke avataMsakoM kI taraha (sU. 198-1 ke
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [195 anusAra) jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki ina (cAroM) ke bIca meM (pAMcavAM ) sahasrArAvataMsaka' samajhanA caahie| (isase Age) yAvat 'vicaraNa karate haiM' taka kA bhI varNana (sU. 196 ke anusAra) jAna lenA caahie| [2] sahassAre ya'ttha deviMde devarAyA parivasati jahA saNaMkumAre (su. 199 [2]), NavaraM chaNhaM vimANAvAsasahassANaM tIsAe sAmANiyasAhassINaM cauNha ya tIsAe AyarakkhadevasAhassINaM jAva (su. 196 ) AhevaccaM kAremANe vihrti| [204-2] isI sthAna para devendra devarAja sahasrAra nivAsa karatA hai| (usakA varNana) jaise (1922 meM) sanatkumArendra kA hai, usI prakAra kA varNana (samajhanA caahie)| vizeSa yaha hai ki (sahasrArendra) chaha hajAra vimAnAvAsoM kA, tIsa hajAra sAmAnika devoM kA aura cAra tIsa hajAra, arthAt--eka lAkha bIsa hajAra AtmarakSaka devoM kA yAvat (sU. 196 ke anusAra bIca kA varNana) Adhipatya karatA huA vicaraNa karatA hai| ___ 205. [1] kahi NaM bhaMte! ANaya-pANayANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! ANaya-pANaya devA parivasaMti ? ___ goyamA! sahassArassa kappassa uppiM sapakkhi sapaDidisiM jAva (su. 199 [1]), uppaittA ettha NaM ANaya-pANayanAmeNaM duve kappA paNNattA pAINa-paDINAyatA udINa-dAhiNavitthiNNA addhacaMda-saMThANasaMThitA accimAlI-bhAsarAsippabhA, sesaM jahA saNaMkumAre (su. 199 [1]) jAva pddiruuvaa| tattha NaM ANaya-pANayadevANaM cattAri vimANAvAsasatA bhavaMtIti makkhAyaM jAva pddiruuvaa| vaDiMsagA jahA sohamme (su. 197 [1]), NavaraM majjhe paannyvddeNse| te NaM vaDeMsagA savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA (su. 196) / ettha NaM ANaya-pANayadevANaM pajjattA'jjattANaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi logassa asNkhejjibhaage| tattha NaM bahave ANaya-pANayadevA parivasaMti mahiDDhIyA jAva (su. 196) pbhaasemaannaa| te NaM tattha sANaM sANaM vimANAvAsasayANaM jAva (su. 196) vihrNti| [205-1 pra.] bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka Anata evaM prANata devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! Anata-prANata deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [205-1 u.] gautama! sahasrAra kalpa ke Upara samAna dizA aura vidizA meM, (ityAdi sU. 1991 ke anusAra) yAvat Upara dUra jA kara, yahA~ Anata evaM prANata nAma ke do kalpa kahe gae haiM; jo pUrvapazcima meM lambe aura uttara-dakSiNa meM vistIrNa, arddhacandra ke AkAra meM saMsthita, jyotimAlA aura dIptirAzi kI prabhA ke samAna haiM, zeSa saba varNana (sU. 199-1 meM ukta) sanatkumArakalpa ke varNana kI taraha yAvat pratirUpa haiM, taka (samajhanA caahie|) una kalpoM meM Anata aura prANata devoM ke cAra sau vimAnAvAsa haiM, aisA kahA hai; vimAnAvAsoM kA varNana yAvat pratirUpa haiM, taka pUrvavat kahanA caahie| jisa prakAra saudharmakalpa ke avataMsaka sU. 197-1 meM kahe haiM, isI prakAra inake avataMsaka kahane caahie| vizeSa yaha hai ki
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196] [prajJApanA sUtra ina (cAroM) ke bIca meM (pAMcavAM) prANatAvataMsaka hai| ve avataMsaka pUrNarUpa se ratnamaya haiM, svaccha haiM, (bIca kA varNana sU. 196 ke anusAra) yAvat 'pratirUpa haiM' taka kahanA caahie| ina (avataMsakoM) meM paryApta-aparyApta Anata-prANata devoM ke sthAna kahe gae haiN| ye sthAna tInoM apekSAoM se, loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM; jahA~ bahuta-se Anata-prANata deva nivAsa karate haiM, jo maharddhika haiM, yAvat (bIca kA pATha sU. 196 ke anusAra) 'prabhAsita karate hue' taka samajha lenA caahie| ve (Anata-prANata deva) vahA~ apane-apane saikar3oM vimAnoM kA yAvat Adhipatya karate hue vicarate haiN| [2] pANae ya'ttha deviMde devarAyA parivasati jahA saNaMkumAre (su. 199 [2]), NavaraM cauNhaM vimANAvAsasayANaM vIsAe sAmANiyasAhassINaM asItIe AyarakkhadevasAhassINaM aNNesiM ca bahUNaM jAva (su. 196) vihrti| [205-2] yahI devendra devarAja prANata nivAsa karatA hai, jisa prakAra (sU. 199-2 meM) sanatkumArendra kA varNana hai, (tadanusAra yahA~ bhI prANatendra kA samajhanA caahie|) vizeSa yaha hai ki (yaha prANatendra) cAra sau vimAnAvAsoM kA, bIsa hajAra sAmAnika devoM kA tathA assI hajAra AtmarakSakadevoM kA evaM anya bahuta-se devoM kA adhipatitva karatA yAvat 'vicaraNa karatA hai' taka (kA varNana sU. 196 ke anusAra samajhanA caahie)| __206. [1] kahi NaM bhaMte! AraNa-'ccutANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! AraNa-uccutA devA parivasaMti ? goyamA! ANaya-pANayANaM kappANaM uppiM sapakkhi sapaDidisiM ettha NaM AraNa'ccuyA NAmaM duve kapyA paNNattA, pAINa-paDINAyayA udINa-dAhiNavitthiNNA addhacaMdasaMThANasaMThitA accimAlI-bhAsarAsivaNNappabhA asaMkhenjAoM joyaNakoDAkoDIo AyAma vikkhaMbheNaM asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo parikkheveNaM savvarayaNAmayA acchA saNhA laNhA ghaTTA maTThA nIrayA nimmalA nippaMkA nikkaMkaDacchAyA sappabhA sassirIyA saujjoyA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA, ettha NaM AraNa-'ccutANaM devANaM tinni vimANAvAsasatA havaMtIti mkkhaayN| teNaM vimANA savvarayaNAmayA acchA saNhA laNhA maTThA nIrayA nimmalA nippaMkA nikkaMkaDacchAyA sappabhA sassirIyA saujjotA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa| tesi NaM vimANANaM bahumajjhadesabhAe paMca vaDeMsagA paNNattA, taM jahA aMkavaDeMsae 1 phalihavaDeMsae 2 rayaNavaDeMsae 3 jAyarUvavaDeMsae 4 majhe ya'ttha accutavaDeMsae 5 / te NaM vaDeMsayA savvarayaNAmayA jAva (su. 206 [1]) pddiruuvaa| ettha NaM AraNa'ccuyANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA pnnnnttaa| tisu vi logassa asNkhenjibhaage| tattha NaM bahave AraNa'ccutA devA jAva (su. 196) vihrNti| ___[206-1 pra.] bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka AraNa aura acyuta devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! AraNa aura acyuta deva kahA~ nivAsa karate haiM ?
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [197 [206-1 u.] gautama! Anata-prANata kalpoM ke Upara samAna dizA aura samAna vidizA meM, yahA~ AraNa aura acyuta nAma ke do kalpa kahe gae haiM, jo pUrva-pazcima meM lambe aura uttara-dakSiNa meM vistIrNa haiM, arddhacandra ke AkAra meM saMsthita aura arcimAlI (sUrya) kI tejorAzi ke samAna prabhA vAle haiN| unakI lambAI-caur3AI asaMkhyAta koTA-koTI yojana tathA paridhi bhI saMkhyAta koTA-koTI yojana kI hai| ve vimAna pUrNataH ratnamaya, svaccha, snigdha, komala, ghise hue tathA cikane kie hue, raja se rahita, nirmala, niSpaMka, nirAvaraNa kAnti se yukta, prabhAmaya, zrIsampanna, udyotamaya, prasannatA-utpAdaka, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa (atIva sundara) haiN| una vimAnoM ke ThIka madhyapradezabhAga meM pAMca avataMsaka kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-1. aMkAvataMsaka, 2. sphaTikAvataMsaka, 3. ratnAvataMsaka, 4. jAtarUpAvataMsaka aura ina cAroM ke madhya meM, 5. acyutAvataMsaka hai| ye avataMsaka sarvaratnamaya haiM, (tathA sU. 206-1 meM kahe anusAra) yAvat pratirUpa haiN| inameM AraNa aura acyuta devoM ke paryAptakoM evaM aparyAptakoM ke sthAna kahe gae haiN| (ye sthAna) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| inameM bahuta-se AraNa aura acyuta deva yAvat (sU. 196 ke varNana ke anusAra) vicaraNa karate haiN| [2] accute ya'ttha deviMde devarAyA parivasati jahA pANae (su. 205 [2]) jAva vihrti| NavaraM tiNhaM vimANAvAsasatANaM dasaNhaM sAmANiyasAhassINaM cattAlIsAe AyarakkhadevasAhassINaM AhevaccaM kuvvamANe jAva (su. 196) vihrti| battIsa aTTavIsA bArasa aTra cauro stshssaa| paNNA cattAlIsA cha cca sahassA shssaare||154|| ANaya-pANayakappe cattAri sayA''raNa-'ccue tinni| satta vimANasayAI causu vi eesu kappesu // 155 // sAmANiyasaMgahaNIgAhA caurAsIi 1 asII 2 bAvattari 3 sattarI ya 3 saTThI ya 5 / paNNA 6 cattAlIsA 7 tIsA 8 vIsA 9-10 dasa sahassA 11-12 // 156 // ete ceva AyarakkhA cugunnaa| [206-2] yahIM acyutAvataMsaka meM devendra devarAja acyuta nivAsa karatA hai| isakA sArA varNana (sU. 205-2 meM aMkita) prANata kI taraha, yAvat vicaraNa karatA hai, taka kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki acyutendra tIna sau vimAnAvAsoM kA, dasa hajAra sAmAnika devoM kA tathA cAlIsa hajAra AtmarakSaka devoM kA Adhipatya karatA huA yAvat vicaraNa karatA hai| (dvAdaza kalpa-vimAnasaMkhyA-saMgrahaNIgAthAoM kA artha kramazaH) 1. battIsa lAkha, 2. aTThAIsa lAkha, 2. bAraha lAkha, 4. ATha lAkha, 5. cAra lAkha, 6. pacAsa hajAra, 7. cAlIsa hajAra, 8. sahasrArakalpa meM chaha hajAra, 9-10. Anata-prANata kalpoM meM cAra sau, tathA 11-12 AraNa-acyuta kalpoM meM tIna sau
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198] vimAna hote haiM / antima ina cAra kalpoM meM (kula milAkara 400 + 300 I haiN|| 154-155 // [ prajJApanA sUtra = 700) sAta sau vimAna hote (dvAdazakalpa) sAmAnika (saMkhyA) -- saMgrahaNIgAthA ( kA artha -- ) 1. caurAsI hajAra, 2. assI hajAra, 3. bahattara hajAra 4. sattara hajAra, 5. sATha hajAra, 6. pacAsa hajAra, 7. ( mahAzukra meM ) cAlIsa hajAra, 8. (sahasrAra meM) tIsa hajAra, 9 - 10. bIsa hajAra, 11-12 ( AraNa - acyuta meM) dasa hajAra ( kramaza: haiM) / // 156 // inhIM bAraha kalpoM ke AtmarakSaka ina ( sAmAnikoM) se (kramaza:) cAra-cAra gune haiM / 207. kahi NaM bhaMte! heTThimagevejjagadevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! heTThimavejjagA devA parivasaMti ? goyamA! AraNaccutANaM kappANaM uppiM jAva (su. 206 [1] uDDhaM dUraM uppAittA ettha NaM heTThimagevejjagANaM devANaM tao gevejjagavimANapatthaDA paNNattA pAINa-paDINAyayA udINadAhiNavitthiNNA paDipuNNacaMdasaMThANasaMThitA accimAlI -bhAsarAsivaNNAbhA sesaM jahA baMbhaloga jAva (su. 201 [ 1 ] ) paDirUvA / tatthaM NaM heTThimagevejjagANaM devANaM ekkArasuttare vimANAvAsasate havaMtIti makkhAtaM / te NaM vimANA savvarayaNAmayA jAva (su. 206 [1] ) paDirUvA / ettha NaM mavejjagANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA / tisu vi logassa asaMkhijjai - bhAge / tattha NaM bahave heTThimagevejjagA devA parivasaMti savve samiDDhayA savve samajjatIyA savve samaz2asA savve samabalA savve samANubhAvA mahosokkhA aNiMdA appessA apurohiyA ahamiMdA NAmaM te devagaNA paNNattA samagAuso ! / [207 pra.] bhagavan ! paryApta aura aparyApta adhastana graiveyaka devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan! adhastana graiveyaka deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [207 u.] gautama! AraNa aura acyuta kalpoM ke Upara yAvat (sU. 206 - 1 ke anusAra) Upara dUra jAne para adhastana-graiveyaka devoM ke tIna graiveyaka- vimAna - prastaTa kahe gae haiM; jo pUrva-pazcima meM lambe aura uttara-dakSiNa meM vistIrNa haiM / ve paripUrNa candramA ke AkAra meM saMsthita haiM, sUrya kI tejorAzi ke varNa kI-sI prabhA vAle haiM, zeSa varNana (sU. 201 - 1 meM aMkita) brahmaloka-kalpa ke samAna yAvat 'pratirUpa haiM' taka (samajhanA caahie)| unameM adhastana graiveyaka devoM ke eka sau gyAraha vimAna haiM, aisA kahA gayA hai| ve vimAna pUrNarUpa se ratnamaya haiM, ( ityAdi saba varNana) yAvat 'pratirUpa haiM' taka (sU. 206 - 1 ke anusAra samajhanA cAhie ) / yahA~ paryAptaka aura aparyAptaka adhastana-graiveyaka devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ye sthAna) tInoM (pUrvokta) apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / unameM bahutase adhastana-graiveyaka deva nivAsa karate haiM, ve saba samAna Rddhi vAle, sabhI samAna dyuti vAle, sabhI samAna yazasvI, sabhI samAna balI, saba samAna anubhAva ( prabhAva) vAle, mahAsukhI, indrarahita, preSya (dAsa) rahita, purohitahIna haiN| he AyuSman zramaNo ! ve devagaNa 'ahamindra' nAma se kahe gae haiM /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [199 208 kahi NaM bhaMte! majjhimagANaM gevejjagadevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! majjhimagevejjagA devA parivasaMti ? ___goyamA! heTThimagevejjagANaM uppiM sapakkhi sapaDidisiM jAva (sU. 206 [1]) upaittA ettha NaM majjhimagevejjagadevANaM tao gevijjagavimANapatthaDA pnnnnttaa| pAINa-paDINAyatA jahA heTThimagevejjagANaM NavaraM sattuttare vimANAvAsasate havaMtIti mkkhaatN| te NaM vimANA jAva (su. 206 [1]) pddiruuvaa| ettha NaM majjhimagevejagANaM devANaM jAva (su. 207) tisu vi logassa asNkhejjtibhaage| tattha NaM bahave majjhimagevejjagA devA parivasaMti jAva (su. 207) ahamiMdA nAma te devagaNA paNNattA samaNAuso / [208 pra.] bhagavan! paryAptaka aura aparyAptaka madhyama graiveyaka devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! madhyama graiveyaka deva kahA~ rahate haiM ? [208 u.] gautama! adhastana graiveyakoM ke Upara samAna dizA aura samAna vidizA meM yAvat Upara dUra jAne para, madhyama graiveyaka devoM ke tIna graiveyakavimAna-prastaTa kahe gae haiM; jo pUrva-pazcima meM lambe haiM; ityAdi varNana jaisA adhastana graiveyakoM kA (sU. 207 meM) kahA gayA hai, vaisA hI yahA~ kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki (inake eka sau sAta vimAnAvAsa kahe gae haiN| ve vimAna (vimAnAvAsa) (sU. 2061 ke anusAra) yAvat 'pratirUpa haiM' taka (samajhanA caahie)| yahA~ (ina vimAnAvAsoM meM) paryApta aura aparyApta madhyama-graiveyaka devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ye sthAna) tInoM (pUrvokta) apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| vahA~ bahuta-se madhyama graiveyakadeva nivAsa karate haiM (ityAdi zeSa varNana sU. 207 ke anusAra) yAvat he AyuSman zramaNo! ve devagaNa 'ahamindra' kahe gae haiM; (taka samajhanA caahie)| 209. kahi NaM bhaMte! uvarimagevejjagadevANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! uvarimagevejjagA devA parivasaMti ? goyamA? majjhimagevejjagadevANaM uppiM jAva (su. 206 [1]) uppaittA ettha NaM uvarimagevejjagANaM devANaM tao gevijjagavimANapatthaDApaNNattA pAINa-paDINAyatA sesaM jahA heTThimagevijagANaM (su. 207), navaraM ege vimANAvAsasate bhavaMtIti makkhAtaM / sesaM taheva bhANiyavvaM (su. 207) jAva ahamiMdA NAmaM te devagaNA paNNattA smnnaauso!| ekkArasuttaraM heTThimesu sattuttaraM ca mjjhime| sayamegaM uvarimae paMceva annuttrvimaannaa||157|| [209 pra.] bhagavan! paryApta aura aparyApta uparitana graiveyaka devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan ! uparitana graiveyaka deva kahA~ nivAsa karate haiM? [209 u.] gautama! madhyama graiveyakoM ke Upara yAvat (sU. 206-1 anusAra) dUra jAne para, vahA~ uparitana graiveyaka devoM ke tIna graiveyaka vimAna prastaTa kahe gae haiM, jo pUrva-pazcima meM lambe haiM; zeSa
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 200 ] varNana (sU. 207 meM kathita ) adhastana graiveyakoM ke samAna ( jAnanA caahie|) vizeSa yaha hai ki (inake ) vimAnAvAsa eka sau hote haiM, aisA kahA hai| zeSa varNana (jaisA sU. 207 meM kahA gayA hai, ) vaisA hI yahA~ yAvat he yAyuSman zramaNo ! ve devagaNa 'ahamindra' kahe gae haiM; taka kahanA cAhie / [vimAnasaMkhyAviSayaka saMgrahaNI gAthArtha - ] adhastana graiveyakoM meM eka sau gyAraha, madhyama graiveyakoM meM eka sau sAta, uparitana ke graiveyakoM meM eka sau aura anuttaraupapAtika devoM ke pAMca hI vimAna haiM // 157 // 210. kahi NaM bhaMte! aNuttarovavAiyANaM devANaM pajjattA'pajjattANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! aNuttarovavAiyA devA parivasaMti ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo uDDhaM caMdima-sUriyagaha-nakkhatta-tArArUvANaM bahUiM joyaNasayAiM bahUiM joyaNasahassAiM bahUI joyaNasatasahassAiM bahugIo joyakoDIo bahugIo joyaNakoDAkoDIo uDDhaM dUraM uppaittA sohammIsANa-saNaMkumAra- mAhiMdabaMbhaloya-laMtaga-sukka - sahassAra - ANaya - pANaya-AraNa-accuyakappA tiNNi ya aTThArasuttare gevijja-vimANAvAsasate vItIvatittA teNa paraM dUraM gatA NIrayA nimmalA vitimirA visuddhA paMcadisiM paMca aNuttarA mahatimahAlayA vimANA paNNattA / taM jahA -- vijaye 1 vejayaMte 2 jayaMte 3 aparAjite 4 savvaTTasiddhe 5 / te NaM vimANA savvarayaNAmayA acchA saNhA laNhA ghaTTA maTThA nIrayA nimmalA nippaMkA nikkaMkaDacchAyA sappabhA sassirIyA saujjoyA pAsAiyA darisaNijjA abhiruvA paDirUvA, tattha aNuttarovavAiyANaM devANaM pajjattA'pajattANaM ThANA paNNattA / tisu vi logassa asaMkhejjatibhAge / tattha NaM bahave aNuttarovavAiyA devA parivasaMti savve samiDDiyA savve samabalA savve samANubhAvA mahAsokkhA aNiMdA apessA apurohitA ahamiMdA NAmaM te devagaNA paNNattA samaNAuso ! | [210 pra.] bhagavan! paryAptaka aura aparyAptaka anuttaraupapAtika devoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? anuttaraupapAtika deva kahA~ nivAsa karate haiM ? [210 u.] gautama! isa ratnaprabhApRthvI ke atyadhika sama evaM ramaNIya bhUbhAga se Upara candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa jyotiSka devoM ke aneka sau yojana aneka hajAra yojana, aneka lAkha yojana, bahuta karor3a yojana aura bahuta koTAkoTI yojana Upara dUra jAkara, saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, zukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpoM tathA tInoM graiveyaka prastaToM ke tIna sau aThAraha vimAnavAsoM ko pAra (ullaMghana ) karake usase Age sudUra sthita, pAMca dizAoM meM raja se rahita, nirmala andhakArarahita evaM vizuddha bahuta bar3e pAMca anuttara (mahA) vimAna kahe gae haiM / ve isa prakAra haiM - 1. vijaya, 2. vaijayanta, 3. jayanta, 4. aparAjita aura 5. sarvArthasiddha / ve vimAna pUrNarUpa se ratnamaya, sphaTikamaya svaccha, cikane, komala, ghise hue, cikane kiye hue,
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [201 raja se rahita, nirmala, niSpaMka, nirAvaraNa chAyAyukta, prabhA se yukta, zrIsampanna, udyotayukta, prasannatAkAraka, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| vahIM paryApta aura aparyApta anuttaraupapAtika devoM ke sthAna kahe gae haiN| (ye sthAna) tInoM apekSAoM se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiN| vahA~ bahuta-se anuttaraupapAtika deva nivAsa karate haiN| he AyuSman zramaNo! ve saba samAna Rddhisampanna, sabhI samAna balI, sabhI samAna anubhAva (prabhAva) vAle, mahAsukhI, indrarahita, preSyarahita, purohitahahita haiN| ve devagaNa 'ahamindra' kahe jAte haiN| vivecana-sarva vaimAnika devoM ke sthAnoM kI prarUpaNA --prastuta pandraha sUtroM (sU. 196 se 210 taka) meM sAmAnya vaimAnikoM se lekara saudharmAdi viziSTa kalpopapannoM evaM nau graiveyaka tathA paMca anuttaraupapAtikarUpa kalpAtIta vaimAnikoM ke sthAnoM, vimAnoM, unakI vizeSatAoM, vahA~ basane vAle devoM, indroM, ahamindroM Adi sabakA sphuTa varNana kiyA gayA hai| sAmAnya vaimAnikoM kI vimAnasaMkhyA-saudharma Adi viziSTa kalpopapanna vaimAnikoM ke kramazaH battIsa, aTTAIsa, bAraha, ATha, cAra lAkha vimAna Adi hI kula milA kara 84 lAkha 97 hajAra 23 vimAna, sAmAnya vaimAnikoM ke hote haiN| . ____ dvAdaza kalpoM ke devoM ke pRthak-pRthak mukuTacihna-1. saudharma devoM ke mukuTa meM mRga kA, 2. aizAna devoM ke mukuTa meM mahiSa (bhaiMse) kA, 3. sanatkumAra devoM ke mukuTa meM varAha (zUkara) kA, 4. mAhendra devoM ke mukuTa meM siMha kA, 5. brahmaloka devoM ke mukuTa meM chagala (bakare) kA, 6. lAntaka devoM ke mukuTa meM dardura (meMDhaka) kA, 7. (mahA) zukradevoM ke mukuTa meM azva kA, 8. sahasrArakalpadevoM ke mukuTa meM gajapati kA, 9. AnatakalpadevoM ke mukuTa meM bhujaga (sarpa) kA, 10. prANatakalpadevoM ke mukuTa meM khaGga (vanya pazu yA geMDe) kA, 11. AraNakalpadevoM ke mukuTa meM vRSabha (baila) kA aura 12. acyuta kalpadevoM ke mukuTa meM viDima kA cihna hotA hai| sapakkhi sapaDidisiM kI vyAkhyA-jinake pUrva-pazcima-uttara-dakSiNarUpa pakSa arthAt pArzva samAna haiM, ve 'sapakSa' yAnI samAna dizA vAle kahalAte haiM tathA jahA~ pratidizAe~-vidizAe~ samAna haiM, ve 'sapratidiza' kahalAte haiN| 'aNiMdA' Adi zabdoM kI vyAkhyA-aNiMdA'-jina devoM ke koI indra yAnI adhipati nahIM hai, ve anindr| 'apessA'--jinake koI dAsa yA bhRtya nahIM hai, ve apressy| 'apurohiyA'--jinake koI purohita-zAntikarma karane vAlA nahIM hotA, ve apurohita haiM, kyoMki ina kalpAtIta devalokoM ko kisI prakAra kI azAnti nahIM hotii| 'ahamiMdA'-'ahamindra', jinameM sabake saba svayaM indra hoM, ve ahamindra kahalAte haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 100 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 105 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 105-106
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra tAtparya yaha hai ki bAraha kalpoM meM jaisA svAmI - sevaka Adi kA bheda hotA hai, vaisA bheda navagraiveyakoM evaM anuttaravimAnoM ke devoM meM nahIM hai / vahA~ ke sabhI devoM kI Rddhi Adi samAna hai, ataeva sabhI apane ko indra - jaisA (svAdhIna) anubhava karate haiN| hA~, sarvArthasiddha vimAna ko chor3akara unakI Ayu meM antara ho sakatA hai| kalpoM ke avataMsakoM kA rekhAcitra 202] krama 1 3 5 7 (9) 10 2 kalpa kA nAma madhya meM saudharmakalpa saudharmAvataMsaka sanatkumArakalpa | sanatkumArAvataMsaka brahmalokakalpa brahmalokAvataMsaka mahAzukrakalpa mahAzukrAvataMsaka (Anata) prANatakalpa prANatAvataMsaka IzAnakalpa IzAnAvataMsaka mAhendrakalpa mAhendrAvataMsaka 6 lAntakakalpa lAntakAvataMsaka 8 sahasrArakalpa sahasrArAvataMsaka (11) (AraNa) acyutakalpa acyutAvataMsaka 12 4 pUrvadizA meM azokAvataMsaka 11 11 " 11 11 11 11 dakSiNadizA meM pazcimadizA meM saptaparNAvataMsaka campakAvataMsaka 11 11 11 11 " aMkAvataMsaka sphaTikAvataMsaka ratnAvataMsaka 11 11 11 11 11 11 11 21 11 11 11 ?? uttaradizA meM cUtAvataMsaka 11 11 11 11 jAtarUpAvataMsaka 11 11 17 11 211. kahi NaM bhaMte! siddhANaM ThANA paNNattA ? kahi NaM bhaMte! siddhA parivasaMti ? goyamA! savvaTThasiddhassa mahAvimANassa uvarillAo thrubhiyaggAo duvAlasa joyaNe uDDha abAhAe ettha NaM IsIpabbhArA NAmaM puDhavI paNNattA, paNatAlIsaM joyaNasatasahassANi AyAmavikkhaMbheNaM egA joyaNakoDI bAyAlIsaM ca satasahassAiM tIsaM ca sahassAiM doNNi ya auNApaNNe joyaNasate kiMci visesAhie parikkheveNaM paNNattA / IsIpabbhArAe NaM puDhavie bahumajjhadesabhAe aTThajoyaNie khette aTTha joyaNAI bAhalleNaM paNNatte, tato aNaMtaraM ca NaM mAtAe mAtAe paesaparihANIe parihAyamANI parihAyamANI savvesu carimaMtesu macchiyapattAto taNuyayarI aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM bAhalleNaM paNNattA / IsIpabbhArAe NaM puDhavIe duvAlasa nAmadhijjA paNNattA / taM jahA -- IsI ti vA 1 isIpabhArA ivA 2 taNU tivA 3 taNutaNU ti vA 4 siddha ti vA 5 siddhAlae ta vA 6 muttI i vA 7 muttAlae ti vA 8 loyagge i vA 9 loyaggabhiyA ti vA 10 loyaggapaDivujjhaNA i vA 11 savvapANa-bhUtajIvasattasuhAvahA i vA 12 /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [203 IsIpabbhArA NaM puDhavI setA saMkhadalavimalasotthiya-muNAla-dagaraya-tusAra-gokkhIra-hAravaNNA uttANayachattasaMThANasaMThitA savvajjuNavaNNamaI acchA saNhA laNhA ghaTThA mahAnIrayA nimmalA nippaMkA nikkaMkaDacchAyA sappabhA sassirIyA saujjotA pAsAdIyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa| IsIpabbhArAe NaM sItAe joyaNammi logNto| tassa NaM joyaNasse je se uvarille gAue tassa NaM gAuyassa je se uvarille chabbhAge ettha NaM siddhA bhagavaMto sAdIyA apajjavasitA aNegajAtijarA-maraNa-joNisaMsArakalaMkalIbhAva-puNabbhavagabbhavAsavasahIpavaMcasamatikkaMtA sAsayamaNAgataddhaM kAlaM cittuNti| tattha vi ya te avedA avedaNA nimmamA asaMgA y| saMsAravippamukkA padesanivvattasaMThANA // 158 // kahiM paDihatA siddhA? kahiM siddhA paiTThitA ? / kahiM boMdi caittA NaM ? kahiM gaMtUNa sijhii?||159|| aloe paDihatA siddhA, loyagge ya pitttthiyaa| ihaM boMdi caittA NaM tattha gaMtUNa sijjhaI // 160 // dIhaM vA hassaM vA jaM carimabhave havejja sNtthaannN| tatto tibhAgahINA siddhANogAhaNA bhnniyaa||161|| jaM saMThANaM tu ihaM bhavaM cayaMtassa crimsmymmi| AsI ya padesaghaNaM taM saMThANaM tahiM tassa // 162 // tiNNi sayA tettIsA dhaNuttibhAgo ya hoti bodhvvo| esA khalu siddhANaM ukkosogAhaNA bhnniyaa||163|| cattAri ya rayaNIo rayaNitibhAgUNiyA ya boddhvvaa| esA khalu siddhANaM majjhima ogAhaNA bhnniyaa||164|| egA ya hoi rayaNI adveva ya aMgulAI saahiiyaa| esA khalu siddhANaM jahaNNa ogAhaNA bhnnitaa||165|| ogAhaNAe siddhA bhavattibhAgeNa hoMti prihiinnaa| saMThANamaNitthaMthaM jarA-maraNavippamukkANaM // 166 // jattha ya ego siddho tattha aNaMtA bhvkkhyvimukkaa| aNNoNNasamogADhA puTThA savve vi loyaMte // 167 // phusai aNaMte siddhe savvapaesehiM niyamaso siddhaa| te vi asaMkhejjaguNA desa-padesehiM je putttthaa|| 168 //
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204] [prajJApanA sUtra asarIrA jIvaghaNA uvauttA daMsaNe ya nANe y| sAgAramaNAgAraM lakkhaNameyaM tu siddhANaM // 169 // kevalaNANuvauttA jANaMtI svvbhaavgunn-bhaave| pAsaMti savvato khalu ke valadiTThIha'NaMtAhiM // 170 // na vi asthi mANusANaM taM sokkhaM na vi ya stvdevaannN| jaM siddhANaM sokhaM avvAbAhaM uvagayANaM // 171 // suragaNasuhaM samattaM savvaddhApiMDitaM annNtgunnN| Na vi pAve muktisuhaM NaMtAhiM vi vaggavaggUhi // 172 // siddhassa suho rAsI savvaddhApiMDito jai hvejjaa| so'NaMtavaggabhaito savvAgAse Na maaejjaa||173|| jaha NAma koi meccho NagaraguNe bahuvihe viyaannNtii| na caei parika he uM uvamAe tahiM asNtiie|| 174 // iya siddhANaM sokkhaM aNovamaM, Natthi tassa ovmm| kiMci viseseNetto sArikkhamiNaM suNaha vocchaM // 175 // jaha savvakAmaguNitaM puriso bhottUNa bhoyaNaM koi| taNhA-chuhAvimukko acchejja jahA amiytitto||176 // iya savvakAlatittA atulaM jevvANamuvagayA siddhaa| sAsayamavvAbAhaM ciTThaMti suhI suhaM pttaa|| 177 // siddha tti ya buddha tti ya pAragata tti sa paraMparagata tti| ummukkakammakavayA ajarA amarA asaMgA ya // 178 // NitthinnasavvadukkhA jaati-jraa-mrnnbNdhnnvimukkaa| avvAbAhaM sokkhaM aNuhuM tI sAsayaM siddhaa|| 179 // // paNNavaNAe bhagavaIe biiyaM ThANapayaM smttN|| [211 pra.] bhagavan ! siddhoM ke sthAna kahA~ kahe gae haiM ? bhagavan! siddha kahA~ nivAsa karate haiM ? [211 u.] gautama! sarvArthasiddha mahAvimAna kI UparI stUpikA ke agrabhAga se bAraha yojana Upara binA vyavadhAna ke, ISatprAgbhArA nAmaka pRthvI kahI hai, jisakI lambAI-caur3AI paiMtAlIsa lAkha yojana hai| usakI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha, tIsa hajAra, do sau unacAsa yojana se kucha adhika hai| 1. granthAgram 1500
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [205 ISatprAgbhArA-pRthvI ke bahuta (ekadama) madhyabhAga meM (lambAI-caur3AI meM) ATha yojana kA kSetra hai, jo ATha yojana moTA (UMcA) kahA gayA hai| usake anantara (sabhI dizAoM aura vidizAoM meM)1 mAtrAmAtrA se arthAt anukrama se pradezoM kI kamI hote jAne se, hIna (patalI) hotI-hotI vaha sabase anta meM makkhI ke paMkha se bhI adhika patalI, aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga moTI kahI gaI hai| ISatprAgbhArA-pRthvI ke bAraha nAma kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-(1) ISat, (2) ISatprAgbhArA, (3) tanu, (4) tanu-tanu, (5) siddhi, (6) siddhAlaya, (7) mukti, (8) muktAlaya (9) lokAgra, (10) lokAgra-stUpikA, yA (11) lokAgraprativAhinI (bodhanA) aura (12) srv-praann-bhuut-jiivsttvsukhaavhaa| ISatprAgbhArA-pRthvI zveta hai, zaMkhadala ke nirmala cUrNa ke svastika, mRNAla, jalakaNa, hima, godugdha tathA hAra ke samAna varNa vAlI, uttAna (ulaTe kie hue) chatra ke AkAra meM sthita, pUrNarUpa se arjunasvarNa ke samAna zveta, sphaTika-sI svaccha, cikanI, komala, ghisI huI, cikanI kI huI (mRSTa), nirmala, niSpaMka, nirAvaraNa chAyA (kAnti) yukta, prabhAyukta, zrIsampanna, udyotamaya, prasannatAjanaka, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa (sarvAMgasundara) hai| ISatprAgbhArA-pRthvI se niHzreNIgati se eka yojana para loka kA anta hai| usa yojana kA jo UparI gavyUti hai, usa gavyUti kA jo UparI chaThA bhAga hai, vahA~ sAdi-ananta, aneka janma, jarA, maraNa, yonisaMsaraNa (gamana), bAdhA (kalaMkatI bhAva), punarbhava (punarjanma), garbhavAsarUpa vasati tathA prapaMca se atIta (atikrAnta) siddha bhagavAn zAzvata anAgatakAla taka rahate haiN| [siddhaviSayaka gAthAoM kA artha-] vahA~ (pUrvokta siddhasthAna meM) bhI ve (siddha bhagavAn) vedarahita, vedanArahita, mamatvarahita, (bAhya-Abhyantara-) saMga (saMyoga yA Asakti) se rahita, saMsAra (janma-maraNa) se sarvathA vimukta evaM (Atma) pradezoM se bane hue AkAra vAle haiM // 158 // ___'siddha kahA~ pratihata-ruka jAte haiM? siddha kisa sthAna meM pratiSThita (virAjamAna) haiM ? kahA~ zarIra ko tyAga kara, kahA~ jAkara siddha hote haiM ? // 159 // (Age) aloka ke kAraNa siddha (lokAgra meM) ruke hue (pratihata) haiN| ve loka ke agrabhAga (lokAgra) meM pratiSThita haiM, tathA yahA~ (manuSya loka meM) zarIra ko tyAga kara vahA~ (loka ke agrabhAga meM) jAkara siddha (niSThitArtha) ho jAte haiN|| 160 // dIrgha athavA hrasva, jo antima bhava meM saMsthAna (AkAra) hotA hai, usase tIsarA bhAga kama siddhoM kI avagAhanA kahI gaI haiM // 161 // isa bhava ko tyAgate samaya antima samaya meM (tribhAgahIna jitane) pradezoM meM saghana saMsthAna (AkAra) thA, vahI saMsthAna vahA~ (lokAgra meM siddha avasthA meM) rahatA hai, aisA jAnanA cAhie // 162 // (jinakI yahA~ pA~ca sau dhanuSa kI utkRSTa avagAhanA thI, unakI vahA~) tIna sau tetIsa dhanuSa
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206] [prajJApanA sUtra aura eka dhanuSa ke tIsare bhAga jitanI avagAhanA hotI hai| yaha siddhoM kI utkRSTa avagAhanA kahI gaI hai // 163 // (pUrNa) cAra rani (muNDa hAtha) aura tribhAganyUna eka ratni, yaha siddhoM kI madhyama avagAhanA kahI hai, aisA samajhanA cAhie // 164 // eka (pUrNa) ratni aura ATha aMgula adhika jo avagAhanA hotI hai, yaha siddhoM kI jaghanya avagAhanA kahI hai // 165 // . (antima) bhava (carama zarIra) se tribhAga hIna (kama) siddhoM kI avagAhanA hotI hai| jarA aura maraNa se sarvathA vimukta siddhoM kA saMsthAna (AkAra) anitthaMstha hotA hai| arthAt 'aisA hai' yaha nahIM kahA jA sakatA // 166 // jahA~ (jisa pradeza meM) eka siddha hai, vahA~ bhavakSaya ke kAraNa vimukta ananta siddha rahate haiN| ve saba loka ke anta bhAga (sire) se spRSTa evaM paraspara samavagAr3ha (pUrNarUpa se eka dUsare meM samAviSTa) hote haiM // 167 // eka siddha sarvapradezoM se niyamataH anantasiddhoM ko sparza karatA (spRSTa ho kara rahatA) hai| tathA jo deza-pradezoM se spRSTa (hokara rahe hue) haiM, ve siddha to (unase bhI) asaMkhyAtaguNA adhika haiM // 168 // siddha bhagavAn azarIrI haiM, jIvaghana (saghana Atmapradeza vAle) haiM tathA jJAna aura darzana meM upayukta (sadaiva upayogayukta) rahate haiM; (kyoMki) sAkAra (jJAna) aura anAkAra (darzana) upayoga honA, yahI siddhoM kA lakSaNa hai // 169 // ___ kevalajJAna se (sadaiva) upayukta (upayogayukta) hone se ve samasta padArthoM ko, unake samasta guNoM aura paryAyoM ko jAnate haiM tathA ananta kevaladarzana se sarvataH [samasta-padArthoM ko sarvaprakAra se) dekhate haiM // 170 // avyAbAdha ko prApta (upagata) siddhoM ko jo sukha hotA hai, vaha na to (cakravartI Adi) manuSyoM ko hotA hai, aura na hI (sarvArthasiddhaparyanta) samasta devoM ko hotA hai|| 171 // devagaNa ke samasta sukha ko sarvakAla ke sAtha piNDita (ekatrita yA saMyukta) kiyA jAya, phira usako ananta guNA kiyA jAya tathA ananta vargoM se vargita kiyA jAe to bhI vaha mukti-sukha ko nahIM pA sakatA (usakI barAbarI nahIM kara sakatA) // 172 // ___eka siddha ke (pratisamaya ke) sukhoM kI rAzi, yadi sarvakAla se piNDita (ekatrita) kI jAe, aura use anantavargamUloM se bhAga diyA (kama kiyA) jAe, to vaha (bhAjita = nyUnakRta) sukha bhI (itanA adhika hogA ki) sampUrNa AkAza meM nahIM smaaegaa|| 173 // ___ jaise koI mleccha( AraNyaka anArya) aneka prakAra ke nagara-guNoM ko jAnatA huA bhI usake sAmane koI upamA na hone se kahane meM samartha nahIM hotaa|| 174 / /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [207 ___ isI prakAra siddhoM kA sukha anupama hai| usakI koI upamA nahIM hai| phira bhI kucha vizeSa rUpa se isakI upamA (sadRzatA) batAU~gA, ise suno|| 175 // ____ jaise koI puruSa sarvakAmaguNita bhojana kA upabhoga karake pyAsa aura bhUkha se vimukta hokara aisA ho jAtA hai, jaise koI amRta se tRpta ho| vaise hI sarvakAla meM tRpta atula (anupama), zAzvata evaM avyAbAdha nirvANa-sukha ko prApta siddha bhagavAn (sadaiva) sukhI rahate haiM // 176-177 // ____ ve mukta jIva siddha haiM, buddha haiM, pAragata haiM, paramparAgata haiM, karmarUpI kavaca se unmukta haiM, ajara, amara aura asaMga haiN| unhoMne sarvaduHkhoM ko pAra kara diyA hai| ve janma, jarA, maraNa ke bandhana se sarvathA mukta, siddha (hokara) avyAbAdha evaM zAzvata sukha kA anubhava karate haiM // 178-179 // __vivecana-siddhoM ke sthAna Adi kA nirUpaNa-prastuta gAthAbahula sUtra (sU. 211) meM zAstrakAra ne siddhoM ke sthAna, usakI vizeSatA, usake paryAyavAcaka nAma, siddhoM ke guNa, avagAhanA sukha tathA unakI vizeSatA Adi kA nirUpaNa kiyA hai| ISatprAgbhArA pRthvI ke anvarthaka paryAyavAcI nAma-(1) saMkSepa meM kahane ke lie 'iSat' nAma hai| (2) thor3I-sI Age ko jhukI huI hone se ISatprAgbhArA hai| (3) zeSa pRthviyoM kI apekSA patalI hone se 'tanu' nAma hai| (4) jagat prasiddha patalI makkhI kI pAMkha se bhI patalI hone se isakA 'tanutanvI' nAma hai| (5) siddha kSetra ke nikaTa hone se isakA nAma 'siddhi' hai, (6) siddha kSetra ke nikaTa hone se upacAra se isakA nAma 'siddhAlaya' bhI hai| (7-8) isI prakAra 'mukti' aura 'muktAlaya' nAma bhI sArthaka haiN| (9) loka ke agrabhAga meM sthita hone se 'lokAgra' nAma hai| (10) lokAgra kI stUpikAsamAna hone se isakA nAma 'lokAgrastUpikA' bhI hai| (11) loka ke agrabhAga meM hone se usake Age jAnA ruka jAtA hai, isalie eka nAma 'lokAgra-prativAhinI' bhI hai| (12) samasta prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke lie nirupadravakArI bhUmi hone se 'sarva prANa-bhUta-jIva-sattvasukhAvahA' nAma bhI sArthaka siddhoM ke kucha vizeSaNoM kI vyAkhyA--'sAdIyA apajjavasitA'- sAdi-aparyavasita-ananta / pratyeka siddha sarvakarmoM kA sarvathA kSaya hone para hI siddha-avasthA prApta karatA hai| isa kAraNa se siddha sAdi (Adi yukta) haiM, kintu siddhatva prApta kara lene kara kabhI usakA anta nahIM hotA, isa kAraNa unheM aparyavasita--'ananta' kahA hai| isa vizeSaNa ke dvArA 'anAdizuddha' puruSa kI mAnyatA kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| siddhoM ke rAgadveSAdi vikAroM kA samUla vinAza ho jAne ke kAraNa unakA siddhatvadazA se pratipAta nahIM hotA, kyoMki patana ke kAraNa rAgAdi haiM, jo unake sarvathA nirmUla ho cuke haiN| jaise bIja ke jala jAne para usase aMkura kI utpatti nahIM hotI, vaise hI saMsArabIja--rAgadveSAdi ke vinaSTa ho jAne se punaH saMsAra meM AnA aura janmamaraNa pAnA nahIM hotaa| isIlie unheM 'aNegajAti-jarA-maraNa1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 107
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208] [prajJApanA sUtra joNi-saMsAra-kalaMkalIbhAva-puNNabbhava-gabbhavAsavasahI-pavaMcasamatikkaMtA' kahA gayA hai| artha spaSTa hai| avedA - siddha bhagavAn strIveda aura napuMsakaveda (kAma) se atIta hote haiN| arthAt--zarIra kA abhAva hone se unameM dravyaveda nahIM rahatA aura nokaSAyamohanIya kA abhAva ho jAne se bhAvaveda bhI nahIM rahatA; isalie inheM avedI kahA hai| avedaNA--sAtA aura asAtAvedanIya karma kA abhAva hone se ve vedanA se rahita hote haiN| 'nimmamA asaMgA ya-mamatva se tathA bAhya evaM Abhyantara saMga (Asakti yA parigraha) se rahita hone ke kAraNa ve nirmama aura asaMga hote haiN| saMsAravippamukkA -saMsAra se ve sarvathA mukta aura alipta haiM, Upara uThe hue haiN| padesanivvatta-saMThANA-siddhoM meM jo AkAra hotA hai, vaha paudgalika zarIra ke kAraNa nahIM hotA, kyoMki zarIra kA vahA~ sarvathA abhAva hai, ataH unakA saMsthAna (AkAra) AtmapradezoM se hI niSpanna hotA hai| savvakAlatittA-sarvakAla yAnI sAdi-anantakAla taka ve tRpta haiM, kyoMki autsukya se sarvathA nivRtta hone se ve paramasaMtoSa ko prApta haiN| atulaM sAsayaM avvAbAhaM NevvANaM suhaM pattA'--siddha bhagavAn atula-upamAtIta--ananyasadRza zAzvata tathA avyAbAdha (kisI prakAra kI lezamAtra bhI bAdhA na hone se) nirvANa (mokSa) saMbaMdhI-sukha ko prApta haiN| 'siddhatti yasita yAnI baddha jo aSTaprakArake karma, use jinhoMne dhmAta-bhasmIkRta kara diyA hai, ve siddh| sAmAnyatayA jo karma, zilpa, vidyA, maMtra, yoga, Agama, artha, yAtrA, abhiprAya, tapa aura karmakSaya, ina sabase siddha hotA hai, use bhI usa-usa vizeSaNayukta kahate haiM, kintu yahA~ ina sabakI vivakSA na karake eka 'karmakSayasiddha' kI vivakSA kI gaI hai| zeSa sabako nirasta karane hetu 'buddha' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| buddha kA artha hai--ajJAna-nidrA meM prasupta jagat ko svayaM jinhoMne tattvabodha dekara jAgRta kiyA hai, sarvajJa evaM sarvadarzI hone se unakA svabhAva hI bodharUpa hai| paropadeza ke binA hI kevalajJAna ke dvArA svataH vastusvarUpa yA jIvAditattvoM ko jAna liyA hai| arhanta bhagavAn bhI 'buddha' hote haiM, isalie vizeSaNa diyA hai--pAragatA--jo saMsAra se yA samasta prayojanoM se pAra ho cuke haiN| ataeva kRtakRtya haiN| akramasiddhoM kA nirAkaraNa karane ke lie yahA~ kahA gayA hai-'paraMparagatA'--jo paramparAgata haiN| arthAt-jo jJAna-darzana-cAritra rUpa paramparA se athavA mithyAtva se lekara yathAsaMbhava caturtha, SaSTha, Adi guNasthAnoM ko pAra karake siddha hue haiN| amarA--Ayukarma se sarvathA rahita hone se ve ajara-amara haiN| deha ke abhAva meM janma, jarA, maraNa Adi ke bandhanoM se vimukta haiN| janmajarAmaraNAdi hI duHkha rUpa haiM aura siddha ina saba duHkhoM se pAra ho cuke haiN| isalie kahA gayA hai--'nnitthinnsvvdukkhaa-jaatijraa-mrnnbNdhnno-vimukkaa'| siddhoM ke 'asarIrA, NevvANamuvagayA, ummukkaka mmakavacA, savvakAlatittA' Adi vizeSaNa prasiddha haiM, inake artha bhI spaSTa haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 108 se 112 taka 2. (ka) sitaM baddhaM aSTaprakAraM karmadhyAtaM bhasmIkRtaM yaiste siddhaaH| (kha) 'kamme sippe ya vijjAe, maMte joge ya aagme| atthajattAbhippAe, tave kammakkhae i y||'
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [209 'aloe paDihatA siddhA' kI vyAkhyA siddha bhagavAn lokAgra ke Age alokAkAza hone se aloka ke kAraNa pratihata ho (ruka) jAte haiN| gati meM nimitta kAraNa dharmAstikAya hai| vaha lokAkAza meM hI hai, alokAkAza meM nahIM hotaa| isalie jyoM hI AlokAkAza prArambha hotA hai| siddhoM kI gati meM rUkAvaTa A jAtI hai| isa prakAra ve dharmAstikAya ke abhAva ke kAraNa pratihata ho jAte haiM aura manuSya kSetra kA parityAga karake eka hI samaya meM aspRzadgati se loka ke agrabhAga (UparI bhAga) meM sthita ho jAte haiN| caramabhava meM siddhoM kA saMsthAna --antima bhava meM jo bhI dIrgha (500 dhanuSa), hrasva (do hAtha pramANa) athavA vicitra prakAra kA madhyama saMsthAna (AkAra) unakA hotA hai, siddhAvasthA meM usase tIsarA bhAga kama AkAra (saMsthAna) raha jAtA hai, kyoMki siddhAvasthA meM mukha, peTa, kAna Adi ke chidra bhI bhara jAte haiM; Atmapradeza saghana ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki bhavaparityAga se kucha pahale sUkSmakriyA'pratipAtI nAmaka tIsare zukladhyAna ke bala se mukha, udara Adi ke chidra bhara jAne se jo tribhAganyUna saMsthAna raha jAtA hai, vahI saMsthAna siddhAvasthA meM banA rahatA hai| siddhoM kI avagAhanA--jina siddhoM kI caramabhava meM antima samaya meM 500 dhanuSa kI avagAhanA hotI hai, unakI tribhAganyUna hone para 3331), dhanuSa kI hotI hai, yaha siddhoM kI utkRSTa avagAhanA hai| isa sambandha meM eka zaMkA hai, ki jaina itihAsaprasiddha nAbhikulakara kI patnI marudevI siddha huI haiN| nAbhikulakara ke zarIra kI avagAhanA 525 dhanuSa kI thI, aura itanI hI avagAhanA marudevI kI thI; kyoMki Agamika kathana hai--'saMhanana, saMsthAna aura UMcAI kulakaroM ke samAna hI samajhanI caahie|' ataH siddhiprApta marudevI ke zarIra kI avagAhanA meM se tIsarA bhAga kama kiyA jAe to vaha 350 dhanuSa siddha hotA hai| aisI sthiti meM Upara jo utkRSTa avagAhanA 3331/, dhanuSa batalAI haiM, usake sAtha isakI saMgati kaise baiThegI? isakA samAdhAna yaha hai ki marudevI ke zarIra kI avagAhanA nAbhirAja se kucha kama honA sambhava hai; kyoMki uttama saMsthAna vAlI striyoM kI avagAhanA uttama saMsthAna vAle puruSoM kI avagAhanA se apane apane samaya kI apekSA se kucha kama hotI hai| isa ukti ke anusAra marudevI kI avagAhanA 500 dhanuSa kI mAnI jAe to koI doSa nhiiN| isake atirikta marudevI hAthI ke haude para baiThI-baiThI siddha huI thI, ataeva unakA zarIra usa samaya sikur3A huA thaa| isa kAraNa adhika avagAhanA honA saMbhava nahIM hai| isa prakAra siddhoM kI jo utkRSTa avagAhanA Upara kahI gaI hai, usameM virodha nahIM aataa| siddhoM kI madhyama avagAhanA cAra hAtha pUrNa aura eka hAtha meM tribhAga kama hai| Agama meM jaghanya sAta hAtha kI avagAhanA vAle jIvoM ko siddhi batAI gaI hai, isa dRSTi se yaha avagAhanA madhyama na ho kara jaghanya siddha hotI hai, isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki sAta hAtha kI avagAhanA vAle jIvoM kI 1. prajJApanA, malaya vRtti, patrAMka 108
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210] [prajJApanA sUtra jo siddhi kahI gaI hai, vaha tIrthaMkara kI apekSA se samajhanI caahie| sAmAnya kevalI to isase kama avagAhanA vAle bhI siddha hote haiN| Upara jo avagAhanA batAI gaI hai, vaha sAmAnya kI apekSA se hI hai, tIrthaMkaroM kI apekSA se nhiiN| siddhoM kI jaghanya avagAhanA eka hAtha aura ATha aMgula kI hai| yaha jaghanya avagAhanA kUrmAputra Adi kI samajhanI cAhie, jinake zarIra kI avagAhanA do hAtha kI hotI hai| __ bhASyakAra ne kahA hai--'utkRSTa avagAhanA 500 dhanuSa vAloM kI apekSA se, madhyama avagAhanA 7 hAtha ke zarIra vAloM kI apekSA se aura jaghanya avagAhanA do hAtha ke zarIra vAloM kI apekSA se kahI gaI hai,jo unake zarIra se tribhAganyUna hotI hai| siddhoM kA saMsthAna aniyata--jarAmaraNarahita siddhoM kA AkAra (saMsthAna) anitthaMstha hotA hai.| jisa AkAra ko isa prakAra kA hai, aisA na kahA jA sake, vaha anitthaMstha--yAnI anirdezya kahalAtA hai| mukha evaM udara Adi ke chidroM ke bhara jAne se siddhoM ke zarIra kA pahale vAlA AkAra badala jAtA hai, isa kAraNa siddhoM kA saMsthAna anitthaMstha kahalAtA hai, yahI bhASyakAra ne kahA hai| Agama meM jo yaha kahA gayA hai ki 'siddhAtmA na dIrgha haiM, na hrasva haiM' Adi kathana bhI saMgata ho jAtA hai| ataH siddhoM ke saMsthAna kI aniyatatA pUrvAkAra kI apekSA se hai, AkAra kA abhAva hone ke kAraNa nhiiN| kyoMki siddhoM meM saMsthAna kA ekAntataH abhAva nahIM hai| siddhoM kA avasthAna-jahA~ eka siddha avasthita hai, vahA~ ananta siddha avasthita hote haiN| ve paraspara avagAr3ha hokara rahate haiM, kyoMki amUrttika hone se siddhoM ko paraspara eka dUsare meM samAviSTa hone meM koI bAdhA nahIM pdd'tii| jaise dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya eka dUsare meM mile hue loka meM avasthita haiM, isI prakAra ananta siddha eka hI paripUrNa avagAhanakSetra meM paraspara milakara loka 1. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 108 se 110 taka (kha) kahaM marudevAmANaM? nAbhIto jeNa kiMcidUNA saa| to kira paMcasayacciya ahavA saMkocao siddhaa|| bhASyakAra (ga) jeTThA u paMcadhaNusaya-taNussa, majjhA ya stthtthss| dehattibhAgahINA jahaniyA jA bihtthss|| 1 // sattUsiyaM esu siddhI jahannao kahamihaM bihatthesu ? sA kira titthayaresu, seyANaM siNjhamANANaM // 2 // te puNa hoja bihatthA kummAputtAdayo jhnnennN| anne saMvaTTiya sattahattha siddhassa hiinntti|| 3 // bhASyakAra (gha) susiraparipUraNAo puvvaagaarnhaavvtthaao| saMThANamaNitthaMtthaM jaM bhaNiya maNiyayAgAraM / etocciya paDissehI siddhAiguNesu diihyaaiinnN| jamaNitthaMthaM puvvAgArAvikkhAe naabhaavo|| 2 // dIhaM vA hasse vaa| -bhASya
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya sthAnapada] [211 meM avasthita haiN| ve sabhI siddha lokAnta se spRSTa rahate haiN| niyama se ananta siddha AtmA ke sarvapradezoM se spRSTa rahate haiN| isakA artha yaha hai ki ananta siddha aise haiM, jo pUrNa rUpa se eka dUsare se mile hue rahate haiM aura jinakA sparza--(kiMcit) pradezoM se hai aise siddha to unase bhI asaMkhyAta guNe adhika haiN| kyoMki avagAr3ha pradeza asaMkhyAta haiN| siddha, kevalajJAna se sadaiva upayukta-siddha bhagavAn ke kevalajJAna-darzana kA upayoga sadaiva lagA rahatA hai, isalie ve kevalajJAnopayukta hokara jAnate haiM, antaHkaraNa Adi se nahIM, kyoMki ve zuddha Atmamaya hone se anta:karaNAdi se rahita haiN| siddha : jIvaghana kaise ?--siddhoM ko jIvaghana arthAt saghana AtmapradezoM vAlA, isalie kahA gayA hai ki siddhAvasthA prApta karane se pUrva terahaveM guNasthAna ke antima kAla meM unake mukha, udara Adi randhra AtmapradezoM se bhara jAte haiM, kahIM bhI AtmapradezoM se ve rikta nahIM rhte| // prajJApanAsUtra : dvitIya sthAnapada smaapt|| 1. prajJApanA. ma. vRtti patrAMka 110
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ taiyaM bahuvattavvayapayaM (appAbahuttapayaM) tRtIya bahuvaktavyapada [ alpabahutvapada] prAthamika 0 prajJApanAsUtra kA yaha tRtIya pada hai, isake do nAma haiM-'bahuvaktavyapada' aura 'alpbhutvpd'| 0 tattvoM yA padArthoM kA saMkhyA kI dRSTi se bhI vicAra kiyA jAtA hai| upaniSadoM meM vedAnta kA dRSTikoNa batAyA hai ki vizva meM eka hI tattva--'brahma' hai, samagra vizva usI kA 'vivarta' yA 'pariNAma' hai, dUsarI ora sAMkhyoM kA mata hai ki jIva to aneka haiM, parantu ajIva eka hI hai| bauddhadarzana aneka 'citta' aura aneka 'rUpa' mAnatA hai| jainadarzana meM SaDdravyoM kI dRSTi se saMkhyA kA nirUpaNa hI nahIM, kintu paraspara eka dUsare se tAratamya, alpabahutva kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| arthAt kauna kisase alpa hai, bahuta hai, tulya hai yA vizeSAdhika hai? isakA pRthak pRthak aneka pahaluoM se vicAra kiyA gayA hai| prastuta pada meM yahI varNana hai| 0 isameM dizA, gati, indriya, kAya, yoga Adi se lekara mahAdaNDaka taka sattAIsa dvAroM ke mAdhyama se kevala jIvoM kA hI nahIM, yathAprasaMga dharmAstikAya Adi 6 dravyoM kA, pudgalAstikAya kA vargIkaraNa karake unake alpa-bahutva kA vicAra kiyA gayA hai| SaTkhaNDAgama meM gati Adi 14 dvAroM se alpabahutva kA vicAra hai| / sarvaprathama (sU. 213-224 meM) dizAoM kI apekSA se sAmAnyataH jIvoM ke, phira pRthvIkAyAdi pAMca sthAvaroM ke, tIna vikalendriyoM ke, nairayikoM ke , sapta narakoM ke nairayikoM ke, tiryacapaMcendriya jIvoM ke, manuSyoM ke, bhavanapati-vANavyantara-jyotiSka-vaimAnika devoM ke pRthak-pRthak alpabahutva kA evaM siddhoM ke bhI alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| / tatpazcAt sU 225 se 275 taka dUsare se teIsaveM dvAra taka ke mAdhyama se narakAdi cAroM gatiyoM ke, indriya-anindriyayukta jIvoM ke, paryAptaka-aparyAptakoM ke, SaTkAyika-akAyika, aparyAptaka-paryAptaka, paryAptaka-aparyAptakoM ke, bAdara-sUkSmaSaTkAyikoM ke, sayogI-manoyogI-vacanayogI kAyayogI-ayogI ke, savedaka-strIvedaka-puruSavedaka-napuMsakavedaka-avedakoM ke, sakaSAyI-krodha-mAna-mAyA-lobha kaSAyI-akaSAyI ke, salezya-SaTlezya-alezya jIvoM ke, samyag mithyA-mizra dRSTi ke, pAMca jJAna tIna ajJAna se yukta jIvoM ke, cakSurdarzanAdi cAra darzanoM se yukta jIvoM ke, saMyata-asaMyata saMyatAsaMyata1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhAga-2, prastAvanA pRSTha 52 (kha) prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 113 (ga) SaTkhaNDAgama pustaka 7, pR. 520 (gha) prajJApanA-prameyabodhinI TIkA bhA. 2, pR. 203 2. paNNavaNAsuttaM bhAga-1, pR.81 se 84 taka
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApadaH prAthamika ] [213 nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata jIvoM ke, sAkAropayukta-anAkAropayukta jIvoM ke, AhArakaanAhAraka jIvoM ke, bhASaka-abhASaka jIvoM ke, parItta-aparItta-noparItta-noaparItta jIvoM ke, paryAptaaparyApta-noparyApta-noaparyAptakoM ke, sUkSma,bAdara-nosUkSma-nobAdaroM ke, saMjJI-asaMjJI-nosaMjJI-noasaMjJI jIvoM ke, bhavasiddhika abhavasiddhika-nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIvoM ke, dharmAstikAya Adi SadravyoM ke dravya, pradeza tathA dravya-pradeza kI dRSTi se pRthak-pRthak evaM samuccaya jIvoM ke, caramaacarama jIvoM ke, jIva-pudgala-kAla-sarvadravya sarvapradeza-sarvaparyAyoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| - isake pazcAt sU. 276 se 323 taka caubIsaveM kSetradvAra ke mAdhyama se Urdhvaloka, adholoka, tiryakloka, Urdhvaloka-tiryakloka, adholoka-tiryakloka evaM trailokya meM sAmAnya jIvoM ke, tathA nairayika, tiryaMcayonika puruSa-strI, manuSyapuruSa-strI, deva-devI, bhavanapati deva-devI, vANavyantara deva-devI, jyotiSka deva-devI, vaimAnika deva-devI, ekendriya se lekara paMcendriya-paryAptaka-aparyAptaka jIvoM ke tathA SaTkAyika paryAptaka-aparyAptaka jIvoM ke alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ) paccIsaveM bandhadvAra (sU. 325) meM AyuSyakarmabandhaka-abandhaka, paryAptaka-aparyAptaka, supta-jAgRta, samavahata-asamavahata, sAtAvedaka-asAtAvedaka, indriyopayukta-noindriyoyukta, evaM sAkAropayukta anAkAropayukta jIvoM ke alpabahutva kI prarUpaNA hai| 0 chavvIsaveM pudgaladvAra meM kSetra aura dizAoM kI apekSA se pudgaloM tathA dravyoM kA evaM dravya, pradeza aura dravya-pradeza kI apekSA se paramANu pudgaloM evaM saMkhyAta, asaMkhyAta aura anantapradezI skandhoM kA tathA eka pradezAvagAr3ha saMkhyAtapradezAvagAr3ha evaM asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgaloM kA, ekasamayasthitika, saMkhyAtasamayasthitika aura asaMkhyAtasamayasthitika pudgaloM kA evaM ekaguNa kAlA, saMkhyAtaguNa kAlA, asaMkhyAtaguNa kAlA aura anantaguNa kAlA Adi pudgaloM kA alpabahutva prarUpita kiyA gayA hai| 0 sattAIsaveM mahAdaNDakadvAra meM samagrabhAva se pRthak-pRthak savizeSa jIvoM ke alpabahutva kA 98 kramoM meM kathana kiyA gayA hai| SaTakhaNDAgama ke mahAdaNDaka dvAra meM bhI sarvajIvoM kI apekSA se alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| - mahAdaNDaka dvAra meM samagrarUpa se jIvoM kI alpabahutva-prarUpaNA kI hai| isa lambI sUcI para se phalita hotA hai ki usa yuga meM bhI AcAryoM ne jIvoM kI saMkhyA kA tAratamya batAne kA prayatna kiyA hai tathA manuSya ho, deva ho yA tiryaca ho, sabhI meM puruSa kI apekSA striyoM kI saMkhyA adhika mAnI gaI hai| adholoka meM pahalI se sAtavIM naraka taka kramazaH jIvoM kI saMkhyA ghaTatI jAtI hai, jabaki Urdhvaloka meM isase ulaTA krama hai, vahA~ sabase Upara ke anuttara vimAnavAsI devoM kI saMkhyA sabase 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1, pR. 84 se 101 taka (kha) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 113 se 168 taka 2. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 1, pR. 101 se 112 taka (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, pR. 52-53 (prastAvanA)
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 214] kama hai, phira nIce ke devoM meM kramazaH bar3hate-bar3hate saudharma devoM kI saMkhyA sabase adhika batAI gaI hai / para manuSya loka ke nIce bhavanapati deva haiM, unakI saMkhyA saudharma se adhika hai, usase U~ce hote hue bhI vyantara tathA jyotiSka devoM kI saMkhyA uttarottara adhika hai| sabase kama saMkhyA manuSyoM kI hai, isI kAraNa manuSyabhava durlabha mAnA jAtA hai| jaise-jaise indriyAM kama haiM, vaise-vaise jIvoM kI saMkhyA adhika hotI hai, arthAt vikasita jIvoM kI apekSA avikasita jIvoM kI saMkhyA adhika hai / siddha (pUrNatAprApta ) jIvoM kI saMkhyA ekendriya jIvoM se kama hai| sabase nIcI sAtaveM naraka meM aura sarvocca anuttara devaloka meM sabase kama jIva haiM, isa para se dhvanita hotA hai, jaise atyanta puNyazAlI kama hote haiM, vaise atyanta pApI bhI kama haiN| 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, prastAvanA pR. 54 (kha) SaTkhaNDAgama pustaka 7, pR. 575
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ taiyaM bahuvattavvayapayaM ( appAbahuttapayaM) tRtIya bahuvaktavyatApada (alpabahutvapada) dvArasaMgraha-gAthAe~ dizAdi 27 dvAroM ke nAma 212. disi 1 gati 2 iMdiya 3 kAe 4 joge 5 vede 6 kasAya 7 lessA ya 8 / sammatta 9 NANa 10 daMsaNa 11 saMjaya 12 uvaoga 13 AhAre 14 // 180 // bhAsaga15 paritta 16 pajjatta 17 suhuma 18 saNNI19bhava'thie 20-21carime 22 // jIve ya 23 khetta 24 baMdhe 25 poggala 26 mahadaMDae 27 cev|| 181 // [212 gAthArtha-] 1. dik (dizA), 2. gati, 3. indriya, 4. kAya, 5. yoga, 6. veda, 7. kaSAya, 8. lezyA, 9. samyaktva, 10. jJAna, 11. darzana, 12. saMyata, 13. upayoga, 14. AhAra, 15. bhASaka, 16. parIta, 17. paryApta, 18. sUkSma, 19. saMjJI, 20. bhava, 21. astika, 22. carama, 23. jIva, 24. kSetra, 25. bandha, 26. pudgala aura 27. mahAdaNDaka; (tRtIya pada meM ye 27 dvAra haiM, jinake mAdhyama se pRthvIkAya Adi jIvoM ke alpabahutva kI prarUpaNA kI jAegI) // 181-182 // prathama dizAdvAra : dizA kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva 213. disANuvAeNaM savvatthovA jIvA paccatthimeNaM, purathimeNaM visesAhiyA, dAhiNeNaM visesAhiyA, uttareNaM visesaahiyaa| [213] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e jIva pazcimadizA meM haiM, (unase) vizeSAdhika pUrvadizA meM haiM, (unase) vizeSAdhika dakSiNadizA meM haiM, (aura unase) vizeSAdhika (jIva) uttaradizA meM hai| 214. [1] disANuvAeNaM savvatthovA puDhavikAiyA dAhiNeNaM, uttareNaM visesAhiyA, purathimeNaM visesAhiyA, paccatthimeNaM visesaahiyaa| [214-1] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e pRthvIkAyika jIva dakSiNadizA meM haiM, (unase) uttara meM vizeSAdhika haiM, (unase) pUrvadizA meM vizeSAdhika haiM, (unase bhI) pazcima meM (pRthvIkAyika) vizeSAdhika haiN| [2] disANuvAeNaM savvatthovA AukkAiyA paccatthimeNaM, purathimeNaM visesAhiyA, dAhiNeNaM visesAhiyA, uttareNaM visesaahiyaa| [214-2] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e apkAyika jIva pazcima meM haiM, unase vizeSAdhika pUrva meM haiM, (unase) vizeSAdhika dakSiNa meM hai aura (unase bhI) vizeSAdhika uttaradizA meM haiN|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ] [ prajJApanA sUtra [ 3 ] disANuvAeNaM savvatthovA teDakkAiyA dAhiNuttareNaM, puratthimeNaM saMkhejjaguNA, paccatthimeNaM visesAhiyA / pUrva [214-3] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e tejaskAyika jIva dakSiNa aura uttara meM haiM, meM unase) saMkhyAtaguNA adhika haiM, ( aura unase bhI ) pazcima meM vizeSAdhika haiM / [4] disANuvAeNaM savvatthovA vAukAiyA puratthimeNaM, paccatthimeNaM visesAhiyA, uttareNaM visesAhiyA, dAhiNeNaM visesAhiyA / [214-4] dizAoM kI apekSA se sabase kama vAyukAyika jIva pUrvadizA meM haiM, unase vizeSAdhika pazcima meM haiM, unase vizeSAdhika uttara meM haiM aura unase bhI vizeSAdhika dakSiNa meM haiM / [ 5 ] disANuvAeNaM savvatthovA vaNassaikAiyA paccatthimeNaM, puratthimeNaM visesAhiyA, dAhiNaM visesAhiyA, uttareNaM visesAhiyA / [214-5] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e vanaspatikAyika jIva pazcima meM haiM, ( unase) vizeSAdhika pUrva meM haiM, ( unase) vizeSAdhika dakSiNa meM haiM, ( aura unase bhI) vizeSAdhika uttara meM haiM / 215 [ 1 ] disANuvAeNaM savvatthovA beiMdiyA paccatthimeNaM, puratthimeNaM visesAhiyA, dakkhiNaM visesAhiyA, uttareNaM visesAhiyA / [215 - 1] dizAoM kI apekSA se sabase kama dvIndriya jIva pazcima meM haiM, ( unase) vizeSAdhika pUrva meM haiM, ( unase) vizeSAdhika dakSiNa meM haiM, ( aura unase bhI ) vizeSAdhika uttaradizA meM haiM / [ 2 ] disANuvAeNaM savvatthovA teiMdiyA paccatthimeNaM, puratthimeNaM visesAhiyA, dAhiNeNaM visesAhiyA, uttareNaM visesAhiyA / [215-2] dizAoM kI apekSA se sabase kama trIndriya jIva pazcimadizA meM haiM, (unase) vizeSAdhika pUrva meM haiM, ( unase) vizeSAdhika dakSiNa meM haiM aura ( unase bhI) vizeSAdhika uttara meM haiN| [3] disANuvAeNaM savvatthovA cauriMdiyA paccatthimeNaM, puratthimeNaM visesAhiyA, dAhiNeNaM visesAhiyA, uttareNaM visesAhiyA / [215-3] dizAoM kI apekSA se sabase kama caturindriya jIva pazcima meM haiM, ( unase) vizeSAdhika pUrva dizA meM haiM, ( unase ) vizeSAdhika dakSiNa meM haiM (aura unase bhI) vizeSAdhika uttaradizA meM haiM / 216. [1] disANuvAeNaM savvatthovA neraiyA puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM, asaMkhejjaguNA / [216 - 1] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e nairayika pUrva, pazcima aura uttara dizA meM haiM, (unase) asaMkhyAtaguNe adhika dakSiNadizA meM haiM / [ 2 ] disANuvAeNaM savvatthovA rayaNappabhApuDhavineraiyA puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asaMkhejjaguNA /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [217 [216-2] dizAoM kI apekSA se sabase kama ratnaprabhApRthvI ke nairayika jIva pUrva, pazcima aura uttara meM hai aura (unase) asaMkhyAtaguNe adhika dakSiNa dizA meM haiN| [3] disANuvAeNaM savvatthovA sakkarappabhApuDhavineraiyA puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asNkhenjgunnaa| [216-3] dizAoM kI apekSA se sabase kama zarkarAprabhApRthvI ke nairayika jIva pUrva, pazcima aura uttara meM haiM aura (unase) asaMkhyAtaguNe adhika dakSiNadizA meM haiN| [4] disANuvAeNaM savvatthovA vAluyappabhApuDhavineraiyA puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| [216-4] dizAoM kI apekSA se sabase kama vAlukAprabhApRthvI ke nairayika jIva pUrva, pazcima aura uttara meM haiM (aura unase) asaMkhyAtaguNe adhika dakSiNadizA meM haiN| [5] disANuvAeNaM savvatthovA paMkappabhApuDhavineraiyA purathima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| .[216-5] dizAoM kI apekSA se sabase alpa paMkaprabhApRthvI ke nairayika jIva pUrva, pazcima tathA uttara meM haiM (aura unase) asaMkhyAtaguNe adhika dakSiNadizA meM haiN| ___[6] disANuvAteNaM savvatthovA dhUmappabhApuDhavineraiyA puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| ___ [216-6] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e dhUmaprabhApRthvI ke nairayika jIva pUrva, pazcima aura uttara meM haiM, evaM (unase) asaMkhyAtaguNe adhika dakSiNadizA meM haiN| [7] disANuvAeNaM savvatthovA tamappabhApuDhavineraiyA puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| __ [216-7] dizAoM kI apekSA se sabase kama tamaHprabhAvapRthvI ke nairayika jIva pUrva, pazcima tathA uttara meM haiM aura (unase) asaMkhyAtaguNe adhika dakSiNadizA meM haiN| [8] disANuvAeNaM savvatthovA ahesattamApuDhavinerajhyA puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asNkhejgunnaa| ___ [216-8] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e adhaHsaptamA (tamastamaHprabhA) pRthvI ke nairayika jIva pUrva, pazcima tathA uttara meM haiM aura (unase) asaMkhyAtaguNe adhika dakSiNadizA meM haiN| 217.[1] dahiNillehito ahesattamApuDhavineraiehiMto chaTThIe tamAe puDhavIe neraiyA purathimapaccatthima-uttareNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| [217-1] dakSiNadizA ke adhaHsaptamapRthvI ke nairayikoM se chaThI tamaHprabhApRthvI ke nairayika pUrva, pazcima aura uttara meM asaMkhyAtaguNe haiM, aura (unase bhI) asaMkhyAtaguNe dakSiNadizA meM haiN|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra [2] dAhiNillehiMto tamApuDhaviNeraihiMto paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe neraiyA puratthimapaccatthima-uttareNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNeNaM asaMkhejjaguNA / 218] [217-2] dakSiNadizAvartI tamaHprabhApRthvI ke nairayikoM se pAMcavI dhUmaprabhApRthvI ke nairayika pUrva, pazcima tathA uttara meM asaMkhyAtaguNe haiM aura ( unase bhI) asaMkhyAtaguNe dakSiNadizA meM haiM / [ 3 ] dAhiNillehiMto dhUmappabhApuDhavineraiehiMto cautthIe paMkappabhAe puDhavIe neraiyA puratthimapaccatthima-uttareNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNeNaM asaMkhejjaguNA / [217-3] dakSiNadizAvartI dhUmaprabhApRthvI ke nairayikoM se cauthI paMkaprabhApRthvI ke nairayika pUrva, pazcima aura uttara meM asaMkhyAtaguNe haiM; ( unase) asaMkhyAtaguNe dakSiNadizA meM haiN| [4] dAhiNillehiMto paMkappabhApuDhavineraiehiMto taiyAe vAluyappabhAe puDhavIe neraiyA puratthima-paccatthima-uttareNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNeNaM asaMkhijjaguNA / [217-4] dakSiNAtya paMkaprabhApRthvI ke nairayikoM se tIsarI vAlukAprabhApRthvI ke nairayika pUrva, pazcima tathA uttara meM asaMkhyAtaguNe haiM aura dakSiNadizA meM (unase bhI) asaMkhyAtaguNe haiM / [5] dAhiNillerhito vAluyapyabhApuDhavineraiehiMto duiyAe sakkarappabhAe puDhavIe NeraiyA puratthima-paccatthima-uttareNaM asaMkhijjaguNA, dAhiNeNaM asaMkhijjaguNA / [217-5] dakSiNadizA ke bAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM se dUsarI zarkarAprabhApRthvI ke nairayika pUrva, pazcima tathA uttara meM asaMkhyAtaguNe haiM aura dakSiNAdizA meM unase bhI asaMkhyAtaguNe haiN| [ 6 ] dAhiNillehiMto sakkarappabhApuDhavineraiehiMto imIse rayaNappabhAeM puDhavIe neraiyA puratthima-paccatthima-uttareNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNeNaM asaMkhejjaguNA / [217-6] dakSiNadizA ke zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM se isa pahalI ratnaprabhApRthvI ke nairayika pUrva, pazcima aura uttara meM asaMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI dakSiNadizA meM asaMkhyAtaguNe haiN| 218. disANuvAteNaM savvatthovA paMceMdiyatirikkhajoNiyA paccatthimeNaM, puratthimeNaM visesAhiyA, dAhiNeNaM visesAhiyA, uttareNaM visesAhiyA / [218] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e paMcendriya tiryaJcayonika jIva pazcima meM haiN| pUrva meM (inase) vizeSAdhika haiM, dakSiNa meM (inase) vizeSAdhika haiM aura uttara meM ( inase bhI) vizeSAdhika haiN| 219. disANuvAteNaM savvatthovA maNussA dAhiNauttareNaM, puratthimeNaM saMkhejjaguNA, paccatthi - meNaM visesAhiyA | [219] dizAoM kI apekSA sabase kama manuSya dakSiNa evaM uttara meM haiM, pUrva meM (unase ) saMkhyAtaguNe adhika haiM aura pazcimadizA meM (unase bhI) vizeSAdhika haiN| 220. disANuvAteNaM savvatthovA bhavaNavAsI devA puratthima-paccatthimeNaM, uttareNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNeNaM asaMkhejjaguNA /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ [219 tRtIya bahuvaktavyatApada] [220] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e bhavanavAsI deva pUrva aura pazcima meM haiN| (unase) asaMkhyAtaguNe adhika uttara meM haiM aura (unase bhI) asaMkhyAtaguNe dakSiNa dizA meM haiN| ___ 221. disANuvAteNaM savvatthovA vANamaMtarA devA purathimeNaM, paccatthimeNaM visesAhiyA, uttareNaM visesAhiyA, dAhiNeNaM visesaahiyaa| ___[221] dizAoM kI apekSA se sabase alpa vANavyantara deva pUrva meM haiM, unase vizeSAdhika pazcima meM haiM, unase vizeSAdhika uttara meM hai aura unase bhI vizeSAdhika dakSiNa meM haiN| 222. disANuvAteNaM savvatthovA joisiyA devA puratthima-paccatthimeNaM, dAhiNaNaM visesAhiyA, uttareNaM visesaahiyaa| __[222] dizAoM kI apekSA se sabase thor3e jyotiSka deva pUrva evaM pazcima meM haiM, dakSiNa meM unase vizeSAdhika haiM aura uttara meM unase bhI vizeSAdhika haiN| ___223. [1] disANuvAteNaM savvatthovA devA sohamme kappe purathima-paccatthimeNaM, uttareNaM asaMkhejaguNA, dAhiNeNaM visesaahiyaa| [223-1] dizAoM kI apekSA se sabase alpa deva saudharmakalpa meM pUrva tathA pazcima dizA meM haiM, uttara meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM aura dakSiNa meM (unase bhI) vizeSAdhika haiN| [2] disANuvAteNaM savvatthovA devA IsANe kappe purathima-paccatthimeNaM, uttareNaM asaMkhejaguNA, dAhiNeNaM visesaahiyaa| [223-2] dizAoM kI apekSA se sabase kama deva IzAna-kalpa meM pUrva evaM pazcima meM hai| uttara meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM aura dakSiNa meM (unase bhI) vizeSAdhika haiN| [3] disANuvAteNaM savvatthovA devA saNaMkumAre kappe purasthima-paccatthimeNaM, uttareNaM asaMkhejaguNA, dAhiNeNaM visesaahiyaa| [223-3] dizAoM kI apekSA sabase alpa deva sanatkumArakalpa meM pUrva aura pazcima meM haiM, uttara meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM aura dakSiNa meM (unase bhI) vizeSAdhika haiN| [4] disANuvAteNaM savvatthovA devA mAhiMde kappe purathima-paccatthimeNaM, uttareNaM asaMkhejaguNA, dAhiNeNaM visesaahiyaa| __[223-4] dizAoM kI apekSA se sabase alpa deva mAhendrakalpa meM pUrva tathA pazcima meM haiM, uttara meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM aura dakSiNa meM (unase bhI) vizeSAdhika haiN| [5] disANuvAeNaM savvatthovA devA baMbhaloe kappe puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| [223-5] dizAoM kI apekSA se sabase kama deva brahmalokakalpa meM pUrva, pazcima aura uttara meM haiM; dakSiNadizA meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiN|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220] [prajJApanA sUtra [6] disANuvAteNaM savvatthovA devA laMtae kappe puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| [223-6] dizAoM ko lekara sabase thor3e deva lAntakakalpa meM pUrva, pazcima aura uttara meM haiN| (unase) asaMkhyAtaguNe dakSiNa meM haiN| [7] disANuvAeNaM savvatthovA devA mahAsukke kappe puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| [223-7] dizAoM kI dRSTi se sabase kama deva mahAzukrakalpa meM pUrva, pazcima evaM uttara meM haiN| dakSiNa meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiN| [8] disANuvAteNaM savvatthovA devA sahassAre kappe puratthima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| [223-8] dizAoM kI apekSA se sabase kama deva sahasrArakalpa meM pUrva, pazcima aura uttara meM haiN| dakSiNa meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiN| [9] teNa paraM bahusamovavaNNagA smnnaauso!| [223-9] he AyuSman zramaNo! usase Age (ke pratyeka kalpa meM, pratyeka graiveyaka meM tathA pratyeka anuttaravimAna meM cAroM dizAoM meM) bahuta (bilkula) sama utpanna hone vAle haiN| 224. disANuvAteNaM savvatthovA siddhA dAhiNuttareNaM, puratthimeNaM saMkhejjaguNA, paccatthimeNaM visesaahiyaa| dAraM 1 // [224] dizAoM kI apekSA se sabase alpa siddha dakSiNa aura uttaradizA meM haiN| pUrva meM (unase) saMkhyAtaguNe haiM aura pazcima meM (unase) vizeSAdhika haiN| -prathamadvAra // 1 // __vivecana--prathama dizAdvAra : dizAoM kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva--prastuta bAraha sUtroM (sU. 213 se 224 taka) meM se prathamasUtra meM dizA kI apekSA se adhika jIvoM ke alpabahutva kI aura zeSa 11 sUtroM meM pRthvIkAyAdi ekendriya jIvoM se lekara anuttara vimAnavAsI vaimAnika devoM taka ke pRthak-pRthak alpabahutva kI prarUpaNA kI gaI hai| dizAoM kI apekSA meM AcArAMga prathama zrutaskandha meM dravyadizA aura bhAvadizA ke aneka bheda batAe gae haiM, kintu yahA~ unameM se kSetradizAoM kA hI grahaNa kiyA gayA hai, kyoMki anya dizAe~ yahA~ anupayogI haiM aura prAyaH aniyata haiN| kSetradizAoM kI utpatti (prabhava) tiryakloka ke madhya meM sthita ATha rUcakapradezoM se hai| vahI saba dizAoM kA kendra hai| audhika jIvoM kA alpabahutva--dizAoM kI apekSA se sabase alpa jIva pazcima dizA meM haiM, kyoMki usa dizA meM bAdara vanaspati kI alpatA hai| yahA~ bAdara jIvoM kI apekSA se hI alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai, sUkSma jIvoM kI apekSA se nahIM, kyoMki sUkSmajIva to samagra loka meM vyApta haiM,
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [221 isalie prAyaH sarvatra samAna hI haiN| bAdara jIvoM meM vanaspatikAyika jIva sabase adhika haiN| aisI sthiti meM jahA~ vanaspati adhika hai, vahA~ jIvoM kI saMkhyA adhika hai, jahA~ vanaspati kI alpatA hai, vahA~ jIvoM kI saMkhyA bhI alpa hai| vanaspati vahIM adhika hotI hai, jahA~ jala kI pracuratA hotI hai| 'jattha jalaM tattha vaNaM' isa ukti ke anusAra jahA~ jala hotA hai, vahA~ vana arthAt panaka, zaivAla Adi vanaspati avazya hotI haiN| bAdaranAmakarma ke udaya se panaka Adi kI gaNanA bAdara vanaspatikAya meM hone para bhI unakI avagAhanA atisUkSma hone tathA unake piNDIbhUta ho kara rahane ke kAraNa sarvatra vidyamAna hone para bhI ve netroM se grAhya nahIM hote| 'jahA~ apkAya hotA hai, vahA~ niyamataH vanaspati-kAyika jIva hote haiM;' isa vacanAnusAra samudra Adi meM pracura jala hotA hai aura samudra dvIpoM kI apekSA dugune vistAra vAle haiN| una samudroM meM bhI pratyeka meM pUrva aura pazcima meM kramaza: candradvIpa aura sUryadvIpa haiN| jitane pradeza meM candrasUryadvIpa sthita haiM, utane pradeza meM jala kA abhAva hai| jahA~ jala kA abhAva hai, vahA~ vanaspatikAyika jIvoM kA abhAva hotA hai| isake atirikta pazcimadizA meM lavaNa-samudra ke adhipati susthita nAmaka deva kA AvAsarUpa gautamadvIpa hai, jo lavaNasamudra se bhI adhika vistRta hai| vahA~ bhI jala kA abhAva hone se vanaspatikAyikoM kA abhAva hai| isI kAraNa pazcima dizA meM sabase kama jIva pAe jAte haiN| pazcimadigvartI jIvoM se pUrva dizA meM vizeSAdhika jIva haiM, kyoMki pUrva dizA meM gautamadvIpa nahIM hai, ataeva vahA~ utane jIva adhika haiM, dakSiNadizA meM pUrvadigvartI jIvoM se vizeSAdhika jIva haiM, kyoMki dakSiNa meM candrasUryadvIpa na hone se pracura jala hai, isa kAraNa vanaspatikAyika jIva bhI bahuta haiN| uttara meM dakSiNadigvartI jIvoM kI apekSA vizeSAdhika jIva haiM, kyoMki uttaradizA meM saMkhyAta yojana vAle dvIpoM meM se eka dvIpa meM saMkhyAtakoTi-yojana-pramANa lambA-caur3A eka mAnasa-sarovara hai, usase jala kI pracuratA hone se vanaspatikAyika jIvoM kI bahulatA hai| isI prakAra jalAzrita zaMkhAdi dvIndriya jIva, samudrAditaTotpanna zaMkha Adi ke Azrita cIMTI(pipIlikA) Adi trIndriya jIva, kamala Adi meM nivAsa karane vAle bhramara Adi caturindriya jIva tathA jalacara matsya Adi paMcendriya jIva bhI uttara meM vizeSAdhika haiN| vizeSarUpa se dizAoM kI apekSA jIvoM kA alpabahutva--(1) pRthvIkAyikoM kA alpabahutva-dakSiNadizA meM sabase kama pRthvIkAyika isalie haiM ki pRthvIkAyika jIva vahIM adhika hote haiM, jahA~ Thosa sthAna hotA hai, jahA~ chidra yA pola hotI hai, vahA~ bahuta kama hote haiN| dakSiNadizA meM bahuta-se bhavanapatiyoM ke bhavana aura narakAvAsa hone ke kAraNa chidroM aura polI jagahoM kI alpatA hai| dakSiNa dizA kI apekSA uttaradizA meM pRthvIkAyika jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki uttaradizA meM bhavanapatiyoM 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 113-114 (kha) aTThapaeso ruyago tiriyaloyassa mjjhyaarNmmi| ___esa pabhavo disANaM, eseva bhave aNudisANaM // 1 // (ga) 'te NaM bAlaggA suhumapaNaga jIvassa sarIrogAhaNAhiMto asNkhejgunnaa|' -anuyodvArasUtra (gha) 'jattha AukAo, tattha niyamA vnnssikaaiyaa|'
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 222] ke bhavana aura narakAvAsa kama haiN| ataH vahA~ saghana sthAna adhika hai| pUrvadizA meM candra-ra - sUryadvIpa hone se pRthvIkAyika jIva vizeSAdhika haiN| isakI apekSA bhI pazcima meM pRthvIkAyikajIva vizeSAdhika haiM kyoMki vahA~ candra-sUryadvIpa ke atirikta lavaNasamudrIya gautamadvIpa bhI hai| (2) apkAyikoM kA alpabahutva - pazcima meM ve saba se kama haiM, kyoMki pazcima meM gautamadvIpa hone ke kAraNa jala kama hai| pUrva meM gautamadvIpa nahIM hone se aSkAyika vizeSAdhika haiM, dakSiNa meM candrasUryadvIpa na hone se akAyika vizeSAdhika haiM aura uttara meM mAnasasarovara hone se jala kI pracuratA hai, isalie vahA~ apkAyika vizeSAdhika haiM / (3) tejaskAyikoM kA alpabahutva -- dakSiNa aura uttara dizA meM agnikAyika jIva sabase kama isalie haiM ki manuSyakSetra meM hI bAdara tejaskAyika jIvoM kA astitva hotA hai, anyatra nhiiN| unameM bhI jahA~ manuSyoM kI saMkhyA adhika hotI hai, vahA~ pacana - pAcana kI pravRtti adhika hone se tejaskAyika jIvoM kI adhikatA hotI hai| dakSiNa meM pAMca bharata kSetroM tathA uttara meM pAMca airavata kSetroM meM kSetra kI alpatA hone se manuSya kama hai, ataeva vahAM tejaskAyika bhI kama haiM / svasthAna meM (arthAt donoM meM ) prAya: samAna haiN| ina donoM dizAoM kI apekSA pUrva meM kSetra saMkhyAtaguNa adhika hone se tejaskAyika pUrva meM saMkhyAtaguNe adhika haiM, tathA unameM bhI vizeSAdhika tejaskAyika pazcimadizA meM haiM, kyoMki vahA~ adholaukika grAma hote haiM, jahA~ manuSyoM kI bahulatA hotI hai / (4) vAyukAyika jIvoM kA alpabahutva - saba se alpa vAyukAyika jIva pUrva meM haiM, kyoMki jahA~ pola hotI hai vahIM vAyu kA saMcAra hotA hai, saghana sthAna meM nhiiN| pUrva meM saghana (Thosa) sthAna adhika hone se vAyu alpa hai| pUrva kI apekSA pazcima meM vAyukAyika jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki vahA~ adholaukika grAma hote haiM / uttara meM usase vizeSAdhika haiM, kyoMki nArakAvAsoM kI vahA~ bahulatA hone se pola adhika hai| dakSiNa meM uttara kI apekSA pola adhika hai, kyoMki dakSiNa meM bhavanoM aura nArakAvAsoM kI pracuratA hai, isalie dakSiNa meM ve vizeSAdhika haiM 1 (5) vanaspatikAyika jIvoM kA alpabahutva- sabase kama pazcima meM haiM, kyoMki pazcima meM gautamadvIpa hone se jala kI alpatA hai aura jala alpa hone se vanaspatikAyika jIva bhI kama haiN| pazcima kI apekSA pUrva meM vanaspatikAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki pUrva meM gautamadvIpa na hone se jala adhika hai| unase dakSiNadizA meM vanaspatikAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki vahA~ candra-sUrya dvIpa kA abhAva hone se kI pracuratA hai| (6) dvIndriya jIvoM kA alpabahutva - sabase kama dvIndriya pazcimadizA meM haiM, kyoMki vahA~ gautamadvIpa hone se jala kama hai aura jala kama hone se zaMkha Adi dvIndriya jIva kama haiN| unase pUrva dizA meM vizeSAdhika haiM, kyoMki vahA~ gautamadvIpa kA abhAva hone se jala kA prAcurya hai, isa kAraNa zaMkha Adi dvIndriya jIvoM kI adhikatA hai| dakSiNa meM unase bhI vizeSAdhika haiM, kyoMki vahA~ candra-sUrya dvIpa na hone
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [223 se jala adhika hai aura isa kAraNa zaMkhAdi bhI adhika haiN| uttara meM mAnasa-sarovara hone se jalAdhikya hai hI, isalie vahA~ dvIndriya vizeSAdhika haiN| (7) trIndriya jIvoM kA alpabahutva--kuMthuA, cIMTI Adi trIndriya zaMkhAdi-kalevaroM ke Azrita hone se dvIndriya jIvoM kI taraha jalAdhikya para nirbhara haiN| isalie inake alpabahutva kA samAdhAna bhI dvIndriya kI taraha samajha lenA caahie| (8) caturindriya jIvoM kA alpabahutva-bhramara Adi caturindriya jIva bhI prAyaH kamala Adi ke Azrita hote haiM aura kamala (jalaja) bhI jalajanya hone se caturindriya jIvoM kI alpatA-adhikatA bhI jalAbhAva-jalaprAcurya para nirbhara hai| ataH inake alpabahutva kA spaSTIkaraNa bhI dvIndriyoM kI taraha samajhanA caahie| (9) nArakoM kA alpabahutva--pUrva, pazcima aura uttara meM sabase kama nAraka haiM, kyoMki ina dizAoM meM puSpAvakIrNa narakAvAsa thor3e haiM, aura ve prAyaH saMkhyAta yojana vistRta haiN| ina dizAoM kI apekSA dakSiNadizA meM asaMkhyAta-guNA nAraka haiM, kyoMki dakSiNa meM puSpAvakIrNanarakAvAsoM kI bahulatA hai aura ve prAyaH asaMkhyAta yojana vistRta haiN| isake atirikta kRSNapAkSika jIvoM kI utpatti dakSiNadizA meM bahuta hotI hai| saMsAra meM do prakAra ke jIva haiM-kRSNapAkSika aura shuklpaakssik| jinakA saMsAra (bhavabhramaNa) kucha kama apArddha pudgalaparAvartana mAtra hI zeSa hai, ve zuklapAkSika haiM aura jinakA saMsAra (bhavabhramaNa) isase bahuta adhika hai, ve kRSNapAkSika haiN| zuklapAkSika (parimita-saMsArI) jIva alpa hote haiM, jabaki kRSNapAkSika jIva atyadhika hote haiN| ve krUrakarmA evaM dIrghatara bhavabhramaNakartA jIva svabhAvataH dakSiNadizA meM utpanna hote haiN| prAyaH krUrakarmA bhavasiddhika jIva bhI dakSiNadizA meM sthita nArakoM, tiryaMcoM, manuSyoM aura asuroM Adi ke sthAnoM meM utpanna hote haiN| (10) vizeSarUpa se ratnaprabhAdi ke nArakoM kA alpabahutva-ratnaprabhA nAmaka prathama narakabhUmi se tamatamaHprabhA nAmaka saptama narakabhUmi taka ke nAraka pUrva, pazcima aura uttara meM sabase kama haiM, kintu dakSiNa dizA meM unase asaMkhyAtaguNe adhika haiN| isakA kAraNa pahale batalAyA jA cukA hai| (11) sAtoM narakapRthviyoM ke jIvoM kA paraspara alpabahutva--saptama narakapRthvI ke pUrvapazcimottaradigvartI nArakoM kI apekSA isI pRthvI ke dakSiNadigvartI nAraka asaMkhyAtaguNe adhika haiM, isakA kAraNa pahale batAyA jA cukA hai| saptama narakapRthvI ke dakSiNadigvartI nairayikoM kI apekSA chaThI narakapRthvI (tamaHprabhA) ke pUrvottarapazcimadigvartI nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, isakA kAraNa yaha hai ki saMsAra meM sabase adhika pApakarmakArI saMjJIpaMcendriya tiryaJca aura manuSya saptama narakapRthvI meM utpanna hote haiM, kiJcit hIna, hInatara pApakarmakArI chaThI, pAMcavI Adi pRthviyoM meM utpanna hote haiN| sarvotkRSTa pApakarmakArI sabase thor3e haiM; isalie saptama narakapRthvI ke dakSiNa meM sabase kama nAraka haiM, unase chaThI narakapRthvI ke pUrva-pazcima-uttaradigvartI nArakoM kI apekSA dakSiNadigvartI nAraka asaMkhyAtaguNe haiN| kAraNa
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 224] pahale batAyA jA cukA hai| unase kramaza: paMcama, caturtha, tRtIya, dvitIya aura prathama naraka ke pUrvapazcimottaradigvartI tathA dakSiNadigvartI nairayika anukrama se asaMkhyAtaguNe samajha lene caahie| (12) tiryaJcapaJcendriya jIvoM kA alpabahutva - tiryaJcapaJcendriya jIvoM kA alpabahutva apkAyika sUtra kI taraha samajha lenA cAhie / (13) manuSyoM kA alpabahutva - sabase kama manuSya dakSiNa aura uttara dizA meM haiM, kyoMki ina dizAoM meM pAMca bharata aura pAMca airAvata kSetra choTe hI haiN| unase pUrvadizA meM saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki vahA~ kSetra saMkhyAtaguNe bar3e haiN| pazcima dizA meM inase bhI vizeSAdhika haiM, kyoMki vahA~ adholaukika grAma haiM, jinameM svabhAvataH manuSyoM kI bahulatA hai / (14) bhavanavAsI devoM kA alpabahutva - sabase alpa bhavanavAsI deva pUrva aura pazcima meM haiM, kyoMki ina donoM dizAoM meM unake bhavana thor3e haiM / inakI apekSA uttara meM asaMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki svasthAna hone se vahA~ bhavana bahuta haiM / dakSiNadizA meM inase bhI asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki vahA~ pratyeka nikAya ke cAra-cAra lAkha bhavana adhika haiM tathA bahuta-se kRSNapAkSika isI dizA meM utpanna hote haiM, ataH ve asaMkhyAtaguNe adhika haiM / (15) vANavyantara devoM kA alpabahutva - jahA~ pole sthAna haiM, vahIM prAyaH vyantaroM kA saMcAra hotA hai, pUrvadizA meM Thosa sthAna adhika haiM, isa kAraNa vahA~ vyantara thor3e hI haiN| pazcimadizA meM unase vizeSAdhika haiM, kyoMki vahA~ adholaukika grAmoM meM pola adhika haiM, unakI apekhA uttaradizA meM vizeSAdhika haiM, kyoMki vahA~ unake svasthAna hone se nagarAvAsoM kI bahulatA hai / uttara kI apekSA dakSiNa meM vizeSAdhika. haiM, kyoMki dakSiNadizA meM unake nagarAvAsa atyadhika haiM / (16) jyotiSka devoM kA alpabahutva - sabase kama jyotiSka deva pUrva evaM pazcima dizAoM meM hote haiM, kyoMki ina donoM dizAoM meM candra aura sUrya ke udyAna jaise dvIpoM meM jyotiSka deva alpa hI hote haiN| dakSiNa meM unakI apekSA vizeSAdhika haiM, kyoMki dakSiNa meM unake vimAna adhika haiM aura kRSNapAkSika dakSiNadizA meM hI hote haiN| uttaradizA meM unase bhI vizeSAdhika haiM, kyoMki uttara meM mAnasasarovara meM jyotiSka devoM ke krIr3Asthala bahuta haiM / krIr3Arata hone ke kAraNa vahA~ jyotiSka deva sadaiva rahate haiM / mAnasasarovara ke matsya Adi jalacaroM ko apane nikaTavartI vimAnoM ko dekha kara jAtismaraNajJAna utpanna hotA hai, jisase ve kiMcit vrata aMgIkAra kara azanAdi kA tyAga karake nidAna ke kAraNa vahA~ utpanna hote haiM / isa kAraNa uttara meM dakSiNa kI apekSA jyotiSka deva vizeSAdhika haiN| (17) saudharma Adi vaimAnika devoM kA alpabahutva -- vaimAnika deva saudharmakalpa meM sabase kama pUrva aura pazcima meM haiM, kyoMki AvalikApraviSTa vimAna to cAroM dizAoM meM samAna haiM, kintu bahusaMkhyaka aura asaMkhyAtayojana - vistRta puSpAvakIrNa vimAna dakSiNa aura uttara meM hI haiM, pUrva aura pazcima meM nhiiN| isI kAraNa pUrva aura pazcima meM sabase kama vaimAnika deva haiN| inakI apekSA uttara meM ve
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 225 tRtIya bahuvaktavyatApada ] asaMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki uttara meM asaMkhyAta yojana - vistRta puSpAvakIrNa vimAna bahuta haiM aura unase bhI vizeSAdhika haiM, kyoMki kRSNapAkSikoM kA vahA~ adhikatara gamana hotA hai| IzAna, sanatkumAra evaM mAhendra kalpa ke devoM kA bhI dizA kI apekSA se alpabahutva isI prakAra hai aura usakA kAraNa bhI pUrvavat hI samajha lenA cAhie / brahmalokakalpa ke deva sabase kama pUrva, pazcima aura uttara dizA meM haiM, kyoMki bahusaMkhyaka kRSNapAkSika dakSiNadizA meM utpanna hote haiM aura zuklapAkSika thor3e hI hote haiN| dakSiNadizA meM unakI apekSA asaMkhyAtaguNe deva haiM, kyoMki vahA~ bahuta kRSNapAkSika utpanna hote haiN| isI prakAra lAntaka, mahAzukra evaM sahasrAra kalpa ke devoM kA (dizAoM kI apekSA) alpabahutva evaM kAraNa pUrvavat samajha lenA caahie| sahasrArakalpa ke bAda Upara ke kalpoM ke tathA nau graiveyaka evaM pAMca anuttara vimAnoM ke deva cAroM dizAoM meM samAna haiM, kyoMki vahA~ manuSya hI utpanna hote haiM / (18) siddhajIvoM kA alpabahutva - sabase alpa siddha dakSiNa aura uttara meM haiM, kyoMki manuSya hI siddha hote haiM, anya jIva nahIM / siddha hone vAle manuSya carama samaya meM jina AkAza pradezoM meM avagAr3ha ( sthita ) hote haiM, unhIM AkAzapradezoM kI dizA meM Upara jAte haiM, usI sIdha meM Upara jAkara ve lokAgra meM sthita ho jAte haiN| dakSiNadizA meM pAMca bharatakSetroM meM tathA uttara meM pAMca airAvata kSetroM meM manuSya alpa haiM, kyoMki siddhakSetra alpa hai| phira suSama- suSamA Adi AroM meM siddhi prApta nahIM hotii| isa kAraNa dakSiNa aura uttara meM siddha sabase kama haiM / pUrvadizA meM unase asaMkhyAtaguNe haiM; kyoMki bharata aura airAvata kSetra kI apekSA pUrvavideha saMkhyAtaguNA vistRta hai, isalie vahA~ manuSya bhI saMkhyAtaguNe haiM, aura vahA~ se sarvakAla meM siddhi hotI rahatI hai| unase bhI pazcima dizA meM vizeSAdhika haiM; kyoMki adholaukika grAmoM meM manuSyoM kI adhikatA hai / dvitIya gatidvAra : pAMca yA ATha gatiyoM kI apekSA jIvoM kA alpabahutva 225. eesi NaM bhaMte! neraiyANaM tirikkhajoNiyANaM maNussANaM devANaM siddhANaM ya paMcagati' samAseNaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? gomA ! savvatthovA maNussA 1, neraiyA asaMkhejjaguNA 2, devA asaMkhejjaguNA 3, siddhA anaMtaguNA 4, tirikkhajoNiyA anaMtaguNA 5 / [225 pra.] bhagavan! nArakoM, tiryaMcoM, manuSyoM, devoM aura siddhoM kI pA~ca gatiyoM kI apekSA se saMkSepa meM kauna kinase alpa haiM, bahuta haiM, tulya haiM athavA vizeSAdhika haiM ? [225 u.] gautama! 1. sabase thor3e manuSya haiM, 2. ( unameM ) nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 3. ( unase ) deva asaMkhyAtaguNe haiM, 4. unase siddha anantaguNe hai aura 5. ( unase bhI ) tiryaMcayonika jIva anantaguNe haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 116 se 119 taka 2. 'paMcagati aNuvAeNaM samAseNaM' yaha pAThAntara milatA hai| -saM.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226] [prajJApanA sUtra 226. etesi NaM bhaMte! neraiyANaM tirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINaM maNussANaM maNussINaM devANaM devINaM siddhANa ya aTThagati samAseNaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? ___ goyamA! savvatthovAo maNussIo 1, maNussA asaMkhejjaguNA 2, neraiyA asaMkhejjaguNA 3, tirikkhajoNiNIo asaMkhejaguNAo 4, devA asaMkhejjaguNA 5, devIo saMkhejjaguNAo 6, siddhA aNaMtaguNA 7, tirikkhajoNiyA aNaMtaguNA 8 / dAraM 2 // __[226 pra.] bhagavan ! ina nairayikoM, tiryaJcoM, tiryaciniyoM, manuSyoM, manuSyastriyoM, devoM deviyoM aura siddhoM kA ATha gatiyoM ko apekSA se, saMkSepa meM, kauna kinase alpa haiM, bahuta haiM, tulya haiM athavA vizeSAdhika haiM ? [226 u.] gautama! 1. sabase kama mAnuSI (manuSyastrI) haiM, 2. (unase) manuSya asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) tiryaJcaniyAM asaMkhyAtaguNI haiM, 5. (unase) deva asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (unase) deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, 7 (unase) siddha anantaguNe haiM, aura 8. (unase bhI) tiryaJcayonika anantaguNe haiN| dvitIya dvAra // 2 // vivecana-dvitIya gatidvAra-pAMca yA ATha gatiyoM kI apekSA jIvoM kA alpabahutva--prastuta do sUtroM (sU. 225-226) meM naraka, tiryaJca, manuSya, deva aura siddhi, ina pAMca gatiyoM kI apekSA se tathA nAraka, tiryaMca, tiryaMcanI, manuSya, mAnuSI, deva, devI aura siddha, ina ATha gatiyoM kI apekSA se jIvoM ke alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ___ pAMca gatiyoM kI apekSA se alpabahutva--gatiyoM kI apekSA se sabase thor3e manuSya haiM, kyoMki ve 96 chedanaka-chedyarAzipramANa hI haiN| unase nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve aMgulapramANa kSetra ke pradezoM kI rAzi ke prathama vargamUla kA dvitIya vargamUla se guNAkAra karane para jo pradezarAzi hotI hai, utanI hI ghanIkRtaloka kI ekaprAdezikI kSeNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utanA hI nArakoM kA pramANa hai| nairayikoM kI apekSA deva asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki vyantara aura jyotiSka deva pratara kI asaMkhyAtabhAgavartI zreNiyoM ke AkAzapradezoM kI rAzi ke tulya haiN| siddha unase bhI anantaguNe haiM, kyoMki ve abhavyoM se anantaguNe haiN| siddhoM se tiryaJca anantaguNe haiM, kyoMki akele vanaspatikAyika jIva hI siddhoM se anantaguNe haiN| ATha boloM kI apekSA se alpabahutva--pAMca gatiyoM ke hI avAntara bheda karake prastuta ATha gatiyAM batAkara unakI dRSTi se alpabahutva kA nirUpaNa karate haiM sabase kama mAnuSI (manuSyastriyAM) haiM, kyoMki unakI saMkhyA saMkhyAtakoTAkoTI pramANa hai| unase manuSya asaMkhyAtaguNe adhika haiM; kyoMki 1. 'aTThagati aNuvAeNaM samAseNaM' yaha pAThAntara milatA hai| -saM. 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti patrAMka 119
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [227 inameM veda kI vivakSA na karane se sammUchima manuSyoM kA bhI samAveza ho jAtA hai aura sammUrcchinaja manuSya uccAra, prasravaNa, vamana Adi se lekara nagara kI nAliyoM (moriyoM) Adi (14 sthAnoM) meM asaMkhyeya utpanna hote haiN| manuSyoM kI apekSA nAraka asaMkhyAtaguNe haiM, kayoMki manuSya utkRSTa saMkhyA meM kSeNI ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezoM kI rAzi pramANa pAe jAte haiM, jabaki nAraka aMgulamAtra kSetra ke pradezoM kI rAzivartI tRtIya vargamUla se guNita prathama vargamUlapramANa-zreNigata AkAzapradezoM kI rAzi ke barAbara haiN| ataH ve unase asaMkhyAtaguNe haiN| nArakoM se tiryacinI asaMkhyAtaguNI haiM, kyoMki ve pratarAsaMkhyeya bhAga meM rahe hue asaMkhyAtazreNiyoM ke AkAzapradezoM ke samAna haiN| deva inase bhI asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve asaMkhyeyaguNapratara ke asaMkhyeyabhAgavartI asaMkhyeya zreNigatapradezoM kI rAzi-pramANa haiN| devoM kI apekSA deviyAM saMkhyeyaguNI adhika haiM, kyoMki ve devoM se battIsaguNI haiN| deviyoM kI apekSA siddha anantaguNe haiM aura siddhoM se tiryaJca anantaguNe adhika haiN| inakI adhikatA kA kAraNa pahale batAyA jA cukA hai| tRtIya indriyadvAra : indriyoM kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva ___227. etesi NaM bhaMte! saiMdiyANaM egiMdiyANaM beiMdiyANaM teiMdiyANaM cauriMdiyANaM paMceMdiyANaM aNiMdiyANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? __goyamA! savvatthovA paMceMdiyA 1, cauridiyA visesAhiyA 2, teiMdiyA visesAhiyA 3, beiMdiyA visesAhiyA 4, aNiMdiyA aNaMtaguNA 5, egiMdiyA aNaMtaguNA 6, saiMdiyA visesAhiyA 7 / [227 pra.] bhagavan ! ina indriyayukta, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya aura anindriyoM meM kauna kina se alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM? [227 u.] gautama! 1. sabase thor3e paMcendriya jIva haiM, 2. (una se) caturindriya jIva vizeSAdhika haiM, 3. (unase) trIndriya jIva vizeSAdhika haiM, 4. (unase) dvIndriya jIva vizeSAdhika haiM, 5. (unase) anindriya jIva anantaguNe haiM, 6. (unase) ekendriya jIva anantaguNe haiM aura 7. unase indriya sahita jIva vizeSAdhika haiN| 228. etesi NaM bhaMte! saiMdiyANaM egiMdiyANaM beiMdiyANaM teiMdiyANaM cauridiyANaM paMceMdiyANaM apajjattagANaM katare katarehiMto apyA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA ? goyamA! satvatthovA paMceMdiyA apajjattagA 1, cauriM diyA apajjattayA visesAhiyA 2, teiMdiyA apajjattayA visesAhiyA 3, beiMdiyA apajjattayA visesAhiyA 4, egidiyA apajjattayA aNaMtaguNA 5, saiMdiyA apajjattayA visesAhiyA 6 / [228 pra.] bhagavan ! ina indriyasahita, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya aparyAptakoM meM kauna kinase alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika haiM ? ___[228 u.] gautama! 1. sabase thor3e paMcendriya aparyAptaka haiM, 2. (unase) caturindriya aparyAptaka 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 120
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228] [prajJApanA sUtra vizeSAdhika haiM, 3. (unase) trIndriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 4. (unase) dvIndriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 5. (unase) ekendriya aparyAptaka anantaguNe haiM aura 6. (unase bhI) indriya sahita aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiN| 229. etesi NaM bhaMte! saiMdiyANaM egiMdiyANaM beiMdiyANaM teiMdiyANaM cauridiyANaM paMceMdiyANaM pajjattayANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA cariMdiyA pajjattagA 1, paMceMdiyA pajjattagA visesAhiyA 2, beMdiyA pajjattagA visesAhiyA 3, teMdiyA pajjattagA visesAhiyA 4, egiMdiyA pajjattagA aNaMtaguNA 5, saiMdiyA pajjattagA visesAhiyA 6 / [229 pra.] bhagavan ! ina indriyasahita, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya paryAptaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? [229 u.] gautama! 1. sabase kama caturindriya paryAptaka jIva haiM, 2. unase paMcendriya paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, 3. (unase) dvIndriya paryAptaka vizeSAdhika haiM, 4. (unase) trIndriya paryAptaka vizeSAdhika haiM, 5. (unase) ekendriya paryAptaka anantaguNe haiM aura 6. unase bhI indriyasahita paryAptaka jIva vizeSAdhika haiN| 230. [1] etesi NaM bhaMte ! saiMdiyANaM pajjattA'pajjAtANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA saiMdiyA apajjattagA, saiMdiyA pajattagA sNkhenjgunnaa| [230-1 pra.] bhagavan ! indriyayukta (sendriya) paryAptakoM aura aparyAptakoM meM kauna kinase alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [230-1 u.] gautama! sabase thor3e sendriya aparyAptaka haiM, (unase) sendriya paryAptaka jIva saMkhyAtaguNe [2] etesi NaM bhaMte! egiMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA egiMdiyA apajjattagA, egidiyA pajjattagA sNkhejgunnaa| [230-2 pra.] bhagavan ! ina ekendriya paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? ___ [230-2 u.] gautama! sabase alpa ekendriya aparyAptaka haiM, (unase) ekendriya paryAptaka saMkhyAtaguNe [3] etesi NaM bhaMte! beMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [229 goyamA! savvatthovA veMdiyA pajjattagA, beMdiyA apajjattagA asNkhejjgunnaa| [230-3 pra.] bhagavan! paryAptaka aura aparyAptaka dvIndriya jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? [230-3 u.] gautama! sabase kama dvIndriya paryAptaka haiM, (unase) dvIndriya aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| [4] etesi NaM bhaMte! teiMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA teMdiyA pajjattagA, teMdiyA apajjattagA asNkhejjgunnaa| [230-4 pra.] bhagavan ! ina trIndriya paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [230-4 u.] gautama! sabase thor3e trIndriya paryAptaka haiM, (unase) trIndriya aparyAptaka asaMkhyAtaguNe [5] etesi NaM bhaMte! cariMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA cariMdiyA pajjattagA, cauriMdiyA apajjattagA asNkhejjgunnaa| [230-5 pra.] bhagavan ! ina caturindriya paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [230-5 u.] gautama! sabase thor3e caturindriya paryAptaka haiM, (unase) caturindriya aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| _ [6] eesi NaM bhaMte! paMceMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA paMceMdiyA panjattagA, paMceMdiyA appajjattagA asaMkhejjaguNA / [230-6 pra.] bhagavan ! ina paryAptaka aura aparyAptaka paMcendriya jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [230- u.] gautama! sabase alpa paryAptaka paMcendriya jIva haiM, unase aparyAptaka paMcendriya jIva asaMkhyAtaguNe haiN| 231. eesi NaM bhaMte! saiMdiyANaM egiMdiyANaM beMdiyANaM teMdiyANaM cauriMdiyANaM paMceMdiyANaM pajjattA'pajjattANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA cariMdiyA pajjattagA 1, paMceMdiyA pajjattagA visesAhiyA 2, beMdiyA
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ] [ prajJApanA sUtra pajjattagA visesAhiyA 3, teiMdiyA pajjattagA visesAhiyA 4, paMceMdiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 5, cauriMdiyA apajjattagA visesAhiyA 6, teiMdiyA apajjattagA visesAhiyA 7, beMdiyA apajjattagA visesAhiyA 8, egeMdiyA apajjattagA anaMtaguNA 9, saiMdiyA apajjattagA visesAhiyA 10, egiMdiyA pajjattagA saMkhejjaguNA 11, saiMdiyA pajjattagA visesAhiyA 12, saiMdiyA visesAhiyA 13 / dAraM 3 // [ 231 pra.] bhagavan! ina sendriya, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya ke paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [231 u.] gautama ! 1, sabase alpa caturindriya paryAptaka haiM / 2. ( unase) paMcendriya paryAptaka vizeSAdhika haiM / 3. ( unase ) dvIndriya paryAptaka vizeSAdhika haiM / 4. ( unase ) trIndriya paryAptaka vizeSAdhika haiM / 5. ( unase) paMcendriya aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / 6. ( unase ) caturindriya aparyAptaka viroSAdhika haiM / 7. ( unase ) trIndriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM / 8. ( unase ) dvIndriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM / 9. (unase) ekendriya aparyAptaka anantaguNe haiM / 10. ( unase) sendriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM / 11. ( unase ) kendriya paryApta saMkhyAtaguNe haiM 12, ( aura unase ) sendriya paryAptaka vizeSAdhika haiM 13. ( tathA unase bhI) sendriya (indriyavAn) vizeSAdhika haiN| tRtIya dvAra // 3 // vivecana- tRtIya indriyadvAra : indriyoM kI apekhA se jIvoM kA alpabahutva - prastuta pAMca sUtroM (sU. 227 se 231 taka) meM indriyoM kI apekSA se sendriya, anindriya tathA ekendriya se lekara paMceMndriya jIvoM taka ke alpabahutva kI prarUpaNA vibhinna pahaluoM se kI gaI hai| (1) sendriya -- anindriya tathA ekendriya se paMcendriya taka ke jIvoM kA alpabahutvasabase kama paMcendriya ( pAMca indriyoM vAle nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva) jIva haiM, kyoMki ve saMkhyAta koTA - koTI - yojanapramANa viSkambhasUcI se pramita pratara ke asaMkhyeyabhAgavartI asaMkhyeya zreNIgata AkAzapradezoM kI rAzi - pramANa haiN| unase vizeSAdhika cAra indriyoM vAle bhramara Adi caturindriya jIva haiM; kyoMki ve viSkambhasUcI ke pracura saMkhyeyakoTAkoTIyojanapramANa haiN| unase trIndriya ( cIMTI Adi tIna indriyoM vAle) jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki ve viSkambhasUcI se pracuratara saMkhyAta koTAkoTIyojanapramANa haiM / dvIndriya (zaMkha Adi do indriyoM vAle) jIva unakI apekSA vizeSAdhika haiM, kyoMki ve viSkambhasUcI ke pracuratama saMkhyeyakoTAkoTIyojanapramANa haiM / dvIndriyoM se anindriya (siddha) jIva anantaguNe hai, kyoMki ve ananta haiM / anindriyoM se ekendriya jIva anantaguNe haiM, kyoMki akele vanaspatikAyika jIva siddhoM se anantaguNe adhika haiM / ekendriya jIvoM se bhI sendriya (sabhI indriyoM vAle) jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki dvIndriya Adi sabhI jIvoM kA usameM samAveza ho jAtA hai| yaha samuccaya jIvoM kA alpabahutva huaa| (2) aparyApta samuccaya jIvoM kA alpabahutva -- aparyApta paMcendriya jIva sabase thor3e haiM, kyoMki
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 231 tRtIya bahuvaktavyatApada ] ve eka pratara meM jitane bhI aMgula ke asaMkhyAta bhAgamAtra khaNDa hote haiM, utane hI haiN| unase caturindriya aparyApta vizeSAdhika isalie haiM ki ve pracura aMgula ke asaMkhyAta bhAga khaNDapramANa haiN| unase trIndriya aparyApta vizeSAdhika haiM; kyoMki ve pracuratarapratarAMgula ke asaMkhyeyabhAgakhaNDa - pramANa haiM / dvIndriya aparyApta unase vizeSAdhika haiM; kyoMki ve pracuratama pratarAMgula ke asaMkhyAta bhAgakhaNDapramANa haiM / ekendriya aparyApta unase anantaguNe haiM, kyoMki aparyApta vanaspatikAyika sadaiva ananta pAe jAte haiM / inase vizeSAdhika sendriya aparyApta jIva haiM; kyoMki sendriya sAmAnya jIvoM meM ekendriya, dvIndriya Adi sabhI indriyavAn jIvoM kA samAveza ho jAtA hai / (3) paryAptaka jIvoM kA alpabahutva - caturindriya paryAptaka jIva sabase alpa haiM, kyoMki caturindriya jIvoM kI Ayu bahuta alpa hotI hai, isalie adhika kAla taka na rahane se prazna ke samaya thor3e hI pAye jAte haiN| unakI apekSA paMcendriya-paryAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki ve pracura pratarAMgula ke asaMkhyeyabhAga-khaNDa-pramANa haiN| unase dvIndriya- paryAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki ve pracura pratarAMgula ke asaMkhyeyabhAga-khaNDa-pramANa haiN| unase dvIndriya-paryAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki ve pracuratara pratarAMgula ke asaMkhyAta bhAga-pramANa khaNDoM ke barAbara haiM / unakI apekSA trIndriya paryAptaka vizeSAdhika hote haiM, kyoMki ve svabhAvataH pracuratama pratarAMgula ke saMkhyAtabhAgapramANa khaNDoM ke barAbara haiN| unase anantaguNe aikendriya paryAptaka haiM, kyoMki akele vanaspatikAyika jIva ananta hote haiM / sendriya-paryAptaka unase bhI vizeSAdhika haiM kyoMki unameM paryAptaka dvIndriya Adi kA bhI samAveza ho jAtA hai / (4) paryAptaka- aparyAptaka jIvoM kA alpabahutva - sabase kama sendriya aparyAptaka jIva haiM, kyoMki sendriyoM meM sUkSma - ekendriya hI sarvalokavyApta hone ke kAraNa bahuta haiM, kintu unameM aparyApta sabase kama hote haiM / unakI apekSA sendriya-paryApta saMkhyAtaguNe adhika haiM / isI prakAra ekendriya aparyApta sabase kama aura paryApta unase saMkhyAtaguNe adhika haiM / dvIndriyoM meM paryAptaka sabase kama haiM, kyoMki ve pratarAMgula ke saMkhyeyabhAgamAtrakhaNDa - pramANa haiM, jabaki dvIndriya- aparyAptaka prataravartI aMgula ke asaMkhyeya bhAgakhaNDa - pramANa hote haiM / isake pazcAt trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIvoM meM pratyeka meM paryAptaka sabase kama haiM, aparyAptaka unase asaMkhyAtaguNe haiM, kAraNa vahI pUrvavat samajhanA cAhie / (5) samuccaya meM sendriya Adi samudita paryApta - aparyApta jIvoM kA alpabahutva - inameM sabase kama caturindriya paryAptaka haiM, kAraNa pahale batAyA jA cukA hai| unase paMcendriya paryAptaka, dvIndriya paryAptaka, trIndriya paryAptaka, ye tInoM kramazaH uttarottara vizeSAdhika haiN| unase paMcendriya aparyApta, caturindriya aparyApta, trIndriya aparyApta evaM dvIndriya aparyAptaka kramazaH uttarottara asaMkhyAtaguNe, vizeSAdhika, vizeSAdhika evaM vizeSAdhika haiN| Age kramazaH ekendriya aparyApta unase anantaguNe sendriya aparyAptaka vizeSAdhika, ekendriya paryApta saMkhyAtaguNe, sendriya paryAptaka vizeSAdhika tathA sendriya jIva inase bhI vizeSAdhika hote haiM / isake alpabahutva kA kAraNa pUrvavat samajha lenA cAhie / " 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 121, 122
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232] [ prajJApanA sUtra caturtha kAyadvAraH kAya kI apekSA se sakAyika, akAyika evaM SaTkAyika jIvoM kA alpabahutva 232. eesi NaM bhaMte! sakAiyANaM puDhavikAiyANaM AukAiyANaM teukAiyANaM vAukAiyANaM vaNassatikAiyANaM tasakAiyANaM akAiyANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyAma ! savvatthovA tasakAiyA 1, teukAiyA asaMkhejjaguNA 2, puDhavikAiyA visesAhiyA 3, AukAiyA visesAhiyA 4, vAukAiyA visesAhiyA 5, akAiyA anaMtaguNA 6, vaNNassaikAiyA asaMkhaguNA 7, sakAiyA visesAhiyA 8 / [232 pra.] bhagavan! ina sakAyika, pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, trasakAyika aura akAyika jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [232 u.] gautama ! 1. sabase alpa trasakAyika haiM, 2. ( unase) tejaskAyika asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, 4. ( unase) aSkAyika vizeSAdhika haiM, 5. ( unase ) vAyukAyika vizeSAdhika haiM, 6. ( unase) akAyika anantaguNe haiM, 7. ( unase) vanaspatikAyika anantaguNe haiM, 8. aura ( unase bhI ) sakAyika vizeSAdhika haiM / 233. etesi NaM bhaMte! sakAiyANaM puDhavikAiyANaM AukAiyANaM teukAiyANaM vAukAiyANaM vaNassatikAiyANaM tasakAiyANaM ya apajjattayANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA tasakAiyA apajjattagA 1, teukAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 2, puDhavikAiyA apajjattagA visesAhiyA 3, AukAiyA apajjattagA visesAhiyA 4, vAukAiyA apajjattagA visesAhiyA 5, vaNapphaikAiyA apajjattagA anaMtaguNA 6, sakAiyA apajjattagA visesAhiyA 7 / [233 pra.] bhagavan! ina sakAyika, pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? [233 u.] gautama! 1. sabase thor3e sakAyika aparyAptaka haiM, 2. ( unase) tejaskAyika aparyAptaka asaMkhataguNe haiM, 3. (unase ) pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, 4. ( unase) apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 5. (unase) vAyukAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 6 . ( unase) vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM, 7. aura ( unase bhI) sakAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiN| 234. etesi NaM bhaMte! sakAiyANaM puDhavikAiyANaM AukAiyANaM teukAiyANaM vAukAiyANaM vaNassaikAiyANaM tasakAiyANa ya pajjattayANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [233 goyamA! savvatthovA tasakAiyA pajjattagA 1, teukAiyA panjattagA asaMkhenjaguNA 2, puDhavikAiyA pajjattagA visesAhiyA 3, AukAiyA pajjattagA visesAhiyA 4, vAukAiyA pajjattagA visesAhiyA 5, vaNapphaikAiyA pajjattagA aNaMtaguNA 6, sakAiyA pajjattagA visesAhiyA 7 / [234 pra.] bhagavan ! ina sakAyika, pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika paryAptakoM meM se kauna kinase alpa, tulya, bahuta athavA vizeSAdhika haiM? [234 u.] gautama! 1. sabase alpa trasakAyika paryAptaka haiM, 2. (unase) tejaskAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) pRthvIkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 4. (unase) apkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 5. (unase) vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 6. (unase) vanaspati-kAyika paryAptaka anantaguNe haiM aura 7. (unase bhI) sakAyika paryAptaka vizeSAdhika haiN| 235. [1] etesi NaM bhaMte! sakAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA sakAiyA apajjattagA, sakAiyA, pajjattagA sNkhijjgunnaa| [235-1 pra.] bhagavan ! ina paryApta aura aparyApta sakAyikoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya, athavA vizeSAdhika haiM ? [235-1 u.] gautama! sabase thor3e sakAyika aparyAptaka haiM, (unase) sakAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| ___[2] etesi NaM bhaMte! puDhavikAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA puDhavikAiyA apajjattagA, puDhavikAiyA pajjattagA sNkhejjgunnaa| [235-2 pra.] bhagavan! paryAptaka aura aparyAptaka pRthvIkAyikoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA viSeSAdhika haiM ? [235-2 u.] gautama! sabase alpa pRthvIkAyika aparyAptaka haiM, (unase) pRthvIkAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| . [3] etesi NaM bhaMte! AukAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA AukAiyA apajjattagA AukAiyA pajjattagA sNkhejjgunnaa| . [235-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka apkAyikoM meM se kauna kinase alpa, bahutaM, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [235-3 u.] gautama! sabase kama apkAyika aparyAptaka haiM, (unase) apkAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234] [prajJApanA sUtra [4] etesi NaM bhaMte! teukAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA teukAiyA apajjattagA, teukAiyA pajjattagA sNkhejjgunnaa| [235-4 pra.] bhagavan ! tejaskAyika paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [235-4 u.] gautama! sabase kama aparyAptaka tejaskAyika haiN| (unase) aparyAptaka tejaskAyika saMkhyAtaguNe haiN| [5] etesi NaM bhaMte! vAukAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA vAukAiyA apajjattagA, vAukAiyA pajjattagA saMkhejjaguNA [235-5 pra.] bhagavan ! paryAptaka aura aparyAptaka vAyukAyikoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [235-5 u.] gautama! sabase alpa aparyAptaka vAyukAyika haiM, (unase) paryAptaka vAyukAyika saMkhyAtaguNe haiN| [6] eesi NaM bhaMte! vaNassaikAiyANaM pajjattA'pajjattagANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA vaNapphaikAiyA apajjattagA, vaNapphaikAiyA pajjattagA sNkhejjgunnaa| __ [235-6 pra.] bhagavan ! ina paryAptaka aura aparyAptaka vanaspatikAyikoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [235-6 u.] gautama! sabase thor3e aparyAptaka vanaspatikAyika haiM, (unase) paryAptaka vanaspatikAyika saMkhyAtaguNe haiN| [7] etesi NaM bhaMte! tasakAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA tasakAiyA pajjattagA, tasakAiyA apajjattagA asNkhejjgunnaa| [235-7 pra.] bhagavan! ina paryAptaka aura aparyAptaka trasakAyikoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [23-5-7 u.] gautama! sabase kama paryAptaka trasakAyika haiM, (unase) aparyAptaka trasakAyika asaMkhyAtaguNe haiN| 236. etesi NaM bhaMte! sakAiyANaM puDhavikAiyANaM AukAiyANaM teukAiyANaM vAukAiyANaM
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 235 tRtIya bahuvaktavyatApada ] vaNassaikAiyANaM tasakAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA tasakAiyA pajjattagA 1, tasakAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 2, teukAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 3, puDhavikAiyA apajjattagA visesAhiyA 4, AukAiyA apajjattagA visesAhiyA 5, vAukAiyA apajjattagA visesAhiyA 6, teukAiyA pajjattagA saMkhejjaguNA 7, puDhavikAiyA pajjattagA visesAhiyA 8, AukAiyA pajjattagA visesAhiyA 9, vAukAiyA pajjattagA visesAhiyA 10, vaNassaikAiyAM aNaMtaguNA 11, sakAiyA apajjattagA visesAhiyA 1.2, vaNapphatikAiyA pajjattagA saMkhejjaguNA 13, sakAiyA apajjattagA visesAhiyA 13, sakAiyA visesAhiyA 15 / [236 pra.] bhagavan! ina sakAyika, pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika paryAptaka aura aparyAptaka meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [236 u.] gautama ! 1. sabase alpa trasakAyika paryAptaka haiM, 2. ( unase ) trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 4. ( unase) pRthvIkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 5. (unase ) apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 6. ( unase) vAyukAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 7. (unase ) tejaskAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 8. ( unase) pRthvIkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 9. ( unase) apkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 10. ( unase) vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 11. ( unase) vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM, 12. ( unase ) sakAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 13. ( unase) vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 14. ( unase ) sakAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 15. aura ( unase bhI ) sakAyika vizeSAdhika haiM / vivecana - caturtha kAyadvAra : kAya kI apekSA se sakAyika, akAyika evaM SaTkAyika jIvoM kA alpabahutva -- prastuta pAMca sUtroM (sU. 232 se 236 taka) meM kAya kI apekSA SaTkAyika, sakAyika, tathA akAyika jIvoM kA samuccayarUpa meM, inake aparyAptakoM tathA paryAptakoM kA evaM pRthak-pRthak evaM samudita paryAptaka, aparyAptaka jIvoM kA alpabahutva pratipAdita kiyA gayA hai| (1) SaTkAyika, sakAyika, akAyika jIvoM kA alpabahutva - sabase thor3e sakAyika haiM, kyoMki trasakAyikoM meM dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIva haiM, ve anya kAyoM (pRthvIkAyAdi) kI apekSA alpa haiN| unase tejaskAyika asaMkhyeyaguNe haiM, kyoMki ve asaMkhyeya lokAkAza-pradeza-pramANa haiN| unase pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ve pracura asaMkhyeya lokAkAza-pradeza - pramANa haiN| unase apkAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ve pracuratara asaMkhyeya lokAkAza-pradeza - pramANa haiN| unase vAyuyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ve pracuratara asaMkhyeya lokAkAza-pradeza pramANa haiM / unakI apekSA akAyika
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236] [prajJApanA sUtra (siddha bhagavAn) anantaguNa haiM, kyoMki siddha jIva ananta haiN| unase vanaspatikAyika anantaguNe haiM, kyoMki ve ananta lokAkAzapradezarAzi-pramANa haiN| unase bhI sakAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM pRthvIkAyika Adi sabhI kAyavAn prANiyoM kA samAveza ho jAtA hai| (2) sakAyika Adi aparyAptakoM kA alpabahutva-inameM sabase alpa trasakAyika aparyAptaka se lekara kramazaH sakAyika aparyAptaka paryantavizeSAdhika haiN| yahA~ taka ke alpabahutva kA spaSTIkaraNa pUrvavat samajha lenA caahie| (3) sakAyika Adi paryAptakoM kA alpabahutva--inakA alpabahutva bhI pUrvavat yukti se samajha lenA caahie| ___ (4) sakAyikAdi pratyeka ke paryAptaka-aparyAptakoM kA alpabahutva--sabase thor3e sakAyika aparyAptaka haiM, unase sakAyika paryAptaka saMkhyeyaguNe haiN| isI taraha Age ke sabhI sUtrapATha sugama haiN| ina saba meM aparyAptaka sabase thor3e aura unakI apekSA paryAptaka saMkhyAtaguNe batAe gae haiM, isakA kAraNa yaha hai ki paryAptakoM ke Azraya se aparyAptakoM kA utpAda hotA hai| arthAt paryAptaka aparyAptakoM ke AdhArabhUta (5) samuccaya meM sakAyika Adi samudita paryAptakoM-aparyAptakoM kA alpabahutva--inameM sabase kama trasakAyika paryAptaka haiM, unase trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki paryApta dvIndriyAdi se aparyApta dvIndriyAdi asaMkhyAtaguNe adhika haiN| unase tejaskAyika aparyApta asaMkhyeyaguNe haiM, kyoMki ve asaMkhyAta lokAkAzapradeza-pramANa haiN| unase pRthvIkAyika, apkAyika evaM vAyukAyika aparyAptaka kramazaH vizeSAdhika haiN| pRthvIkAya ke aparyAptakoM kI Ayu adhika hone se ve tejaskAyika aparyApta se adhika haiN| unase apkAya ke aparyApta bahuta adhika hone se vizeSAdhika haiN| unase vAyukAyika aparyApta pUrvokta yukti se vizeSAdhika haiN| unase pRthvIkAyika, apkAyika aura vAyukAyika paryAptaka kramazaH vizeSAdhika haiM, kyoMki aparyAptakoM kI apekSA paryAptaka vizeSAdhika hote haiN| Age vanaspati kAya ke aparyAptaka anantaguNe paryAptaka saMkhyAtaguNe tathA sakAyika paryApta unase saMkhyAtaguNe haiN| isakA kAraNa pahale batA cuke haiN| yadyapi isa sUtra (sU. 236) ke alpabahutva meM 15 pada haiM, jinakA ullekha anya pratiyoM meM hai, kintu vRttikAra ne prajJApanAvRtti meM kevala 12 padoM kA hI nirdeza kiyA hai| ataH prajJApanAsUtra (mUlapATha-TippaNasahita) meM anya pratiyoM ke anusAra tIna pada adhika aMkita kiye gae haiM--yathA 13. sakAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 14. (unase) sakAyika paryAptaka (bIca meM vanaspati kAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, ke pazcAt) vizeSAdhika haiM, tathA 15. sakAyika vizeSAdhika haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 123 2. (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 124 (kha) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1. pR. 88 (ga) prajJApanAsUtra (prameyabodhinI TIkA) bhAga. 2, pR.74 evaM 92
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada ] kAyadvAra ke antargata sUkSma - bAdarakAyadvAra 237. etesi NaM bhaMte! suhumANaM suhumapuDhavikAiyANaM suhumaAukAiyANaM suhumateukkAiyANaM suhumavAukAiyANaM suhumavaNapphaikAiyANaM suhumaNioyANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? [ 237 goyamA! savvatthovA suhumateukAiyA 1. suhumapuDhavikAiyA visesAhiyA 2, suhuma AukAiyA vise sAhiyA 3, suhumavAukAiyA visesAhiyA 4, suhumanigodA asaMkhejjaguNA 5, suhumavaNapphaikAiyA aNaMtaguNA 6, suhumA visesAhiyA 7 / [237 pra.] bhagavan! ina sUkSma, sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika, sUkSma tejaskAyika, sUkSma vAyukAyika, sUkSma vanaspatikAyika evaM sUkSmanigodoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [237 u.] gautama! 1. sabase alpa sUkSma tejaskAyika haiM, 2. ( unase ) sUkSma pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, 3. (unase) sUkSma apkAyika vizeSAdhika haiM, 4. ( unase) sUkSma vAyukAyika vizeSAdhika haiM, 5. (unase) sUkSma nigoda asaMkhyAtaguNe haiM, 6. ( unase) sUkSma vanaspatikAyika ananta-guNe haiM aura 7. ( unase bhI) sUkSma jIva vizeSAdhika haiM / 238. etesi NaM bhaMte! suhumaapajjattagANaM suhumapuDhavikAiyApajjattayANaM suhumaAukAiyApajjattayANaM suhumateukAiyApajjattayANaM suhumavAukAiyApajjattayANaM suhumavaNapphaikAiyApajjattANaM suhumaNigodApajjattayANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA suhumateukAiyA apajjattayA 1, suhumapuDhavikAiyA apajjattayA visesAhiyA 2, suhumaAukAiyA apajjattayA visesAhiyA 3, suhumavAukAiyA apajjattayA visesAhiyA 4, suhumanigodA apajjattagA asaMkhejjaguNA 5, suhumavaNapphatikAiyA apajjattagA anaMtaguNa 6, sumA apajjattagA visesAhiyA 7 / [238- pra.] bhagavan! ina sUkSma aparyAptaka, sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka, sUkSma apkAyika aparyAptaka, sUkSma tejaskAyika aparyAptaka, sUkSma vAyukAyika aparyAptaka, sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka, sUkSma nigoda aparyAptaka jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [238 u.] gautama! 1. sabase thor3e sUkSma tejaskAyika aparyAptaka haiM, 2. ( unase) sUkSma pRthvIkA aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 3. ( unase) sUkSma apkAyika, aparyAptaka vizeSAdhika haiM; 4. ( unase ) sUkSma vAyukAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 5. ( unase ) sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (unase) sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM aura 7. ( unase bhI) sUkSma aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiM /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 239. etesi NaM bhaMte! suhumapajjattagANaM suhumapuDhavikAiyapajjattagANaM suhuAukAiyapajjattagANaM suhumateukAiyapajjattagANaM suhumavAukAiyapajjattagANaM suhumavaNapphaikAiyapajjattagANaM suhumanigodapajjattagANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA suhumataukkAiyA pajjattagA 1, suhumapuDhavikAiyA pajjattagA visesAhiyA 2, suhuma AukAiyA pajjattagA visesAhiyA 3, suhumavAukAiyA pajjattagA visesAhiyA 4, suhumaNioyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 5, suMhumavaNapphaikAiyA pajjattayA anaMtaguNA 6, suhumA pajjattagA visesAdhiyA 7 / 238 ] [239 pra.] bhagavan! ina sUkSma paryAptaka, sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka, sUkSma apkAyika paryAptaka, sUkSma tejaskAyika paryAptaka, sUkSma vAyukAyika paryAptaka, sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka aura sUkSma nigoda paryAptaka jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [ 239 u.] gautama! 1. sabase thor3e sUkSma tejaskAyika paryAptaka haiM, 2. ( unase) sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, (unase) sUkSma apkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 4 . ( unase) sUkSma vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 5. ( unase) sUkSma nigoda paryAptaka asaMkhyAta - guNe haiM, 6. ( unase) sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka anantaguNe haiM aura 7. ( unase bhI) vizeSAdhika sUkSma paryAptaka jIva haiM / 240. [ 1 ] etesi NaM bhaMte! suhumANaM pajjattA'pajjattayANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? gomA ! savvatthovA humA apajjattagA, suhumA pajjattagA saMkhejjaguNA / [240-1 pra.] bhagavan! ina sUkSma paryAptaka- aparyAptaka jIvoM meM kauna kina se alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [240-1 u.] gautama! sabase alpa sUkSma aparyAptaka jIva haiM, unase sUkSma paryAptaka jIva saMkhyA haiN| [2] etesi NaM bhaMte! suhumapuDhavikAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA suhumapuDhavikAiyA apajjattagA, suhumapuDhavikAiyA pajjattagA saMkhejja guNA / [240-2 pra.] bhagavan ! ina sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ! [240-2 u.] gautama! sabase alpa sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka haiM, ( unase) sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| [3] etesi NaM bhaMte! suhumaAukAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ?
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [239 goyamA! savvatthovA suhumaAukAiyA apajjattayA, suhumaAukAiyA pajjattayA sNkhejjgunnaa| [240-3 pra.] bhagavan ! ina sUkSma apkAyika paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [240-3 u.] gautama! sabase kama sUkSma apkAyika aparyAptaka haiM, (unase) sUkSma apkAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| [4] etesi NaM bhaMte! suhumateukAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? ___ goyamA! savvatthovA suhumateukAiyA apajjattayA, suhumateukAiyA pajjattagA sNkhejgunnaa| [240-4 pra.] bhagavan ! ina sUkSma tejaskAyika paryAptaka aura aparyAptakoM meM se kauna kina se alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? __ [240-4 u.] gautama! sabase kama sUkSma tejaskAyika aparyAptaka haiM, (unase) sUkSma tejaskAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| [5] eesi NaM bhaMte! suhamavAukAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA suhumavAukAiyA apajjattayA, suhumavAukAiyA pajjattagA sNkhejjgunnaa| [240-5 pra.] bhagavan ! ina sUkSma vAyukAyika paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [240-5 u.] gautama! sabase thor3e sUkSma vAyukAyika aparyAptaka jIva haiM, (unase) sUkSma vAyukAyika paryAptaka jIva saMkhyAtaguNe haiN| [6] eesi NaM bhaMte! suhumavaNapphaikAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA suhumavaNapphaikAiyA apajjattagA, suhumavaNapphaikAiyA pajjattagA sNkhejgunnaa| [240-6 pra.] bhagavan ! ina sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiN| [240-6 u.] gautama! sabase alpa sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka haiM, (unase) sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| [7] eesi NaM bhaMte! suhamanigodANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra goyamA! savvatthovA suhumanigodA apajjattagA, suhumanigodA pajjattayA saMkhejjaguNA / [240- 7 pra.] bhagavan! ina sUkSma nigoda ke paryAptaka aura aparyAptaka jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? 240 ] [240-7 u.] gautama! sabase thor3e sUkSma nigoda aparyAptaka haiM, ( unase ) sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| 141. etesi NaM bhaMte! suhumANaM suhumapuDhavikAiyANaM suhumaAukAiyANaM suhumateukAiyANaM suhumavAukAiyANaM suhumavaNassaikAiyANaM suhumanigodANa ya pajjattA'pajjattANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA suhumateukAiyA apajjattayA 1, suhumapuDhavikAiyA apajjattayA visesAhiyA 2, suhumaAukAiyA apajjattayA visesAhiyA 3, suhumavAukAiyA apajjattayA visesAhiyA 4, suhutekAiyA pajjattagA saMkhejjaguNA 5, suhumapuDhavikAiyA pajjattayA visesAhiyA 6, suhuma AukAiyA pajjattayA visesAhiyA 7, suhumavAukaiyA pajjattayA visesAhiyA 8, sumanigodA apajjattayA asaMkhejjaguNA 9, suhumanigodA pajjattayA saMkhejjaguNA 10, suhumavaNapphaikAiyA apajjattayA aNaMtaguNA 11, suhumA apajjattayA visesAhiyA 12, suhumavaNapphaikAiyA pajjattayA saMkhejjaguNA 13, suhumA pajjattayA visesAhiyA 14, suhumA visesAhiyA 15 / [241 pra.] bhagavan! ina sUkSma jIva, sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika, sUkSma tejaskAyika, sUkSma vAyukAyika, sUkSma vanaspatikAyika evaM sUkSma nigodoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? [ 241 u.] gautama! 1. sabase thor3e sUkSma tejaskAyika aparyAptaka haiM, 2. (unase) sUkSma pRthvIkA aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 3. ( unase) sUkSma apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 4. ( unase ) sUkSma vAyukAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 5. ( unase ) sUkSma tejaskAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 6. (unase) sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 7. ( unase) sUkSma apkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 8. ( unase ) sUkSma vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 9 (unase ) sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 10. (unase) sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 11. ( unase ) sUkSma vanaspatikAyika aparyApta anantaguNe haiM, 12. ( unase ) sUkSma aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiM, 13. ( unase ) sUkSma vanaspatikAyika paryApta saMkhyAtaguNe haiM, 14. ( unase) sUkSma paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM aura 15. ( unase bhI) sUkSma jIva vizeSAdhika haiM / 242 etesi NaM bhaMte! bAdarANaM bAdarapuDhavikAiyANaM bAdaraAukAiyANaM bAdarateukAiyANaM bAdaravAukAiyANaM bAdaravaNassaikAiyANaM patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyANaM bAdaranigodANaM bAdaratasakAiyANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [241 ___ goyamA! savvatthovA bAdarA tasakAiyA 1, bAdarA teukAiyA asaMkhejjaguNA 2, patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA asaMkhejjaguNA 3, bAdarA nigodA asaMkhejjaguNA 4, bAdarA puDhavikAiyA asaMkhejjaguNA 5, bAdarA AukAiyA asaMkhejjaguNA 6, bAdarA vAukAiyA asaMkhejjaguNA 7, bAdarA vaNapphaikAiyA aNaMtaguNA 8, bAdarA visesAhiyA 9 / [242 pra.] bhagavan ! ina bAdara jIvoM, bAdara pRthvIkAyikoM, bAdara apkAyikoM, bAdara tejaskAyikoM, bAdara vAyukAyikoM, bAdara vanaspatikAyikoM, pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyikoM, bAdara nigodoM aura bAdara trasakAyikoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? __ [242 u.] gautama! 1. sabase thor3e bAdara trasakAyika haiM, 2. (unase) bAdara, tejaskAyika asaMkhyeyaguNe haiM, 3. (unase) pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika asaMkhyeyaguNe haiM, 4. (unase) bAdara nigoda asaMkhyeyaguNe haiM, 5. (unase) bAdara pRthvIkAyika asaMkhyeyaguNe haiM, 6. (unase) bAdara apkAyika asaMkhyeyaguNe haiM, 7. (unase) bAdara vAyukAyika, asaMkhyeyaguNe haiM, 8. (unase) bAdara vanaspatikAyika anantaguNe haiM, aura 9. (unase bhI) bAdara jIva vizeSAdhika haiN| 243. etesi NaM bhaMte! bAdaraapajjattagANaM bAdarapuDhavikAiyaapajjattagANaM bAdaraAukAiyaapajjattagANaM bAdarateukAiyaapajjattagANaM bAdaravAukAiyaapajjattagANaM bAdaravaNapphaikAiyaapajjattagANaM patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyaapajjattagANaM bAdaranigodApajjattagANaM bAdara tasakAiyApajjattANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdaratasakAiyA apajjattagA 1, bAdarateukAiyA apajjattagA asaMkhenjaguNA 2, patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 3, bAdaranigodA apajjattagA asaMkhejjaguNA 4, bAdarapuDhavikAiyAapajjattagA asaMkhejaguNA 5, bAdaraAukAiyA, apajjattagA asaMkhejjaguNA 6, bAdaravAukAiyAapajjattagA asaMkhejjaguNA 7, bAdaravaNapphaikAiyA, apajjattagA aNaMtaguNA 8, bAdaraapajjattagA visesAhiyA 9 / [243 pra.] bhagavan ! ina bAdara aparyAptakoM, bAdara pRthvIkAyika-aparyAptakoM, bAdara apkAyikaaparyAptakoM, bAdara tejaskAyika-aparyAptakoM, bAdara vAyukAyika-aparyAptakoM, bAdara vanaspatikAyikaaparyAptakoM, pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika-aparyAptakoM, bAdara nigoda-aparyAptakoM evaM bAdara trasakAyika-aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? __ [243 u.] gautama! 1. sabase kama bAdara trasakAyika aparyAptaka haiM, 2. (unase) bAdara tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) bAdara pRthvIkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (unase) bAdara apkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 7. (unase) bAdara vAyukAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 8. (unase) bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM aura 9. (unase bhI) bAdara aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiN|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242] [prajJApanA sUtra 244. etesi NaM bhaMte! bAdarapajjattayANaM bAdarapuDhavikAiyapajjattayANaM bAdaraAukAiyapajjattayANaM bAdarateukAiyapajjattayANaM bAdaravAukAiyapajjattayANaM bAdaravaNapphAikAiyapajjattayANaM patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyapajjattayANaM bAdaranigodapajjattayANaM bAdaravaNapphakAiyapajjattayANaM patteyasarIbAdaravaNapphaikAiyapajjattayANaM bAdaranigodapajjattayANaM bAdaratasakAiyapajjattayANa ya katare katarehito apyA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdarateukkAiyA panjattayA 1, bAdaratasakAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 2, patteyasarIrabAyaravaNapphaikAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 3, bAyaranigodA pajjattagA asaMkhejjaguNA 4, bAdarapuDhavikAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 5, bAdaraAukAiyA pajjattagA asaMkhijjaguNA 6, bAdaravAukAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 7, bAdaravaNapphaikAiyA pajjattayA aNaMtaguNA 8, bAyarapajjattayA visesAhiyA 9 / [244 pra.] bhagavan ! ina bAdara paryAptakoM, bAdara pRthvIkAyika-paryAptakoM, bAdara apkAyika-paryAptakoM, bAdara tejaskAyika-paryAptakoM, bAdara vAyukAyika-paryAptakoM, bAdara vanaspatikAyika-paryAptakoM, pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika-paryAptakoM, bAdara nigoda-paryAptakoM evaM bAdara trasakAyika-paryAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? __ [244 u.] gautama! 1. sabase kama bAdara tejaskAyika paryAptaka haiM, 2. (unase) bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) bAdara pRthvIkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) bAdara pRthvIkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (unase) bAdara apkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 7. (unase) bAdara vAyukAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 8. (unase) bAdara vanaspatikAyika paryAptaka anantaguNe haiM aura (unase bhI) 9. bAdara paryAptaka jIva vizeSAdhika haiN| 245. [1] etesi NaM bhaMte! bAdarANaM pajjattA'pajjatANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdarA pajjattagA, bAyarA apajjattagA asaMkhejjaguNA / [245-1 pra.] bhagavan ! ina bAdara paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [245-1 u.] gautama! sabase alpa bAdara paryAptaka jIva haiM, (unase) bAdara aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| [2] etesi NaM bhaMte! bAdarapuDhavikAiyANaM panjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdarapuDhavikAiyA pajjattagA, bAdarapuDhavikAiyA apajjattagA asNkhejjgunnaa|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [ 243 [245-2 pra.] bhagavan ! ina bAdara pRthvIkAyika-paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [245-2 u.] gautama! sabase thor3e bAdara pRthvIkAyika-paryAptaka haiM, (unase) bAdara pRthvIkAyikaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| ___[3] etesi NaM bhaMte! bAdaraAukAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdaraAukAiyA pajjattagA, bAdaraAukAiyA apajjattagA asNkhejjgunnaa| [245-3 pra.] bhagavan ! ina bAdara apkAyika-paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? - [245-3 u.] gautama! sabase kama bAdara apkAyika-paryAptaka haiM, (unase) bAdara apkAyikaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / [4] etesi NaM bhaMte! bAdarateukAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdarateukAiyA pajjattayA, bAdarateukAiyA apajjattayA asNkhejjgunnaa| [245-5 pra.] bhagavan! ina bAdara tejaskAyika-paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [245-4 u.] gautama! sabase alpa bAdara tejaskAyika-paryAptaka haiM,(unase) bAdara tejaskAyikaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| [5] etesi NaM bhaMte! bAdaravAukAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdaravAukAiyA pajjattagA, bAdaravAukAiyA apajjattagA asNkhejjgunnaa| [245-5 pra.] bhagavan ! ina bAdara vAyukAyika-paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [245-5 u.] gautama! sabase alpa bAdara vAyukAyika-paryAptaka haiM aura (unase) bAdara vAyukAyikaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| [6] etesi NaM bhaMte! bAdaravaNapphaikAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdaravaNapphaikAiyA pajjattagA, bAdaravaNapphaikAiyA apajjattayA asNkhejjgunnaa|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244] [prajJApanA sUtra [245-6 pra.] bhagavan ! ina bAdara vanaspatikAyika paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? _[245-6 u.] gautama! sabase kama bAdara vanaspatikAyika-paryAptaka haiM, (unase) bAdara vanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| [7] eteti NaM bhaMte! patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? ___ goyamA! savvatthovA patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA pajjattagA, patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA apajjattagA asNkhejjgunnaa| [245-7 pra.] bhagavan ! pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika-paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [245- 7 u.] gautama! sabase thor3e pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika-paryAptaka haiM, (unase) pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| [8] etesi NaM bhaMte! bAdaranigodANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito apyA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdaranigodA pajjattagA, bAdaranigodA apajjattagA asNkhenjgunnaa| [245-8 pra.] bhagavan ! ina bAdara nigoda-paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? [245-8 u.] gautama! sabase alpa bAdara nigoda-paryAptaka haiM, (unase) asaMkhyAtaguNe bAdara nigodaaparyAptaka haiN| [9] eesi NaM bhaMte! bAdaratasakAiyANaM pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? ___ goyamA! savvatthovA bAdaratasakAiyA pajjattagA, bAdaratasakAiyA apajjattagA asNkhejjgunnaa| [245-9 pra.] bhagavan! ina bAdara trasakAyika-paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? ___ [245-9 u.] gautama! sabase kama bAdara trasakAyika-paryAptaka haiM (aura unase) bAdara trasakAyikaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 246. eesi NaM bhaMte! bAdarANaM bAdarapuDhavikAiyANaM bAdaraAukAiyANaM bAdarateukAiyANaM bAdaravAukAiyANaM bAdaravaNassaikAiyANaM patteyasarIbAdaravaNapphaikAiyANaM bAdaranigodANaM bAdara-tasakAiyANa ya pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [245 goyamA! savvatthovA bAdarateukAiyA pajjattayA 1, bAdaratasakAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 2, bAdaratasakAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 3, patteyasarIrabAdaravaNassaikAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 4, bAdaranigodA pajjattagA asaMkhejjaguNA 5, bAdarapuDhavikAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 6, bAdaraAukAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 7, bAdaravAukAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 8, bAdarateukAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 9, patteyasarIrabAdaravaNassaikAiyA apajjattayA asaMkhenjaguNA 10, bAdaranigodA apajjattayA asaMkhejjaguNA 11, bAdarapuDhavikAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 12, bAdaraAukAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 13, bAdaravAukAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 14, bAdaravaNassaikAiyA pajjattagA aNaMtaguNA 15, bAdarapajjattagA visesAhiyA 16, bAdaravaNassaikAiyA apajjattagA asaMkhenjaguNA 17, bAdaraapajjanagA visesAhiyA 18, bAdarA visesAhiyA 19 / [246 pra.] bhagavan ! ina bAdara-jIvoM, bAdara-pRthvIkAyikoM, bAdara-apkAyikoM, bAdara-tejaskAyikoM, bAdara-vAyukAyikoM, bAdara-vanaspatikAyikoM, pratyekazarIra bAdara-vanaspatikAyikoM, bAdara nigodoM aura bAdara trasakAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? [246 u.] gautama! 1. sabase thor3e bAdara-tejaskAyika-paryAptaka haiN| 2. (unase) bAdara-trasakAyikaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 3. (unase) bAdara-trasakAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 4. (unase) pratyekazarIra bAdara-vanaspatikAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 5. (unase) bAdara-nigoda-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 6. (unase) bAdara-pRthvIkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 7. (unase) bAdaraapkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 8. (unase) bAdara-vAyukAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 9. (unase) bAdara-tejaskAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / 10. (unase) pratyeka-zarIra-bAdaravanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 11. (unase) bAdara-nigoda-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 12. (unase) bAdara-pRthvIkAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / 13. (unase) bAdara-apkAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 14. (unase) bAdara-vAyukAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 15. (unase) bAdaravanaspatikAyika-paryAptaka anantaguNe haiN| 16. (unase) bAdara-paryAptaka vizeSAdhika haiN| 17. (unase) bAdara vanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM / 18. (unase) bAdara-aparyAptaka vizeSAdhika haiM aura 19. (unase bhI) bAdara jIva vizeSAdhika haiN| ___247. etesi NaM bhaMte! suhamANaM suhumapuDhavikAiyANaM suhumaAukAiyANaM suhumateukAiyANaM suhumavAukAiyANaM suhumavaNapphaikAiyANaM suhumanigodANaM bAdarANaM bAdarapuDhavikAiyANaM bAdaraAukAiyANaM bAdarateukAiyANaM bAdaravAukAiyANaM bAdaravaNapphaikAiyANaM patteyasarIrabAyaravaNapphaikAiyANaM bAdaraNigodANaM bAdaratasakAiyANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA?
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra goyamA! savvatthovA bAdaratasakAiyA 1, bAdarateukAiyA asaMkhejjaguNA 2, patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA asaMkhejjaguNA 3, bAdaranigodA asaMkhejjaguNA 4, bAdarapuDhavikAiyA asaMkhejjaguNA 5, bAdaraAukAiyA asaMkhejjaguNA 6, bAdaravAukAiyA asaMkhejjaguNA 7, suhumateukAiyA asaMkhejjaguNA 8, suhumapuDhavikAiyA visesAhiyA 9, suhumaAukAiyA visesAhiyA 10, suhumavAukAiyA visesAhiyA 11, suhumaNigodA asaMkhejjaguNA 12, bAdaravaNassaikAiyA anaMtaguNA 13, bAdarA visesAhiyA 14, suhumavaNassaikAiyA asaMkhejjaguNA 15, sumA visesAhiyA 16 / 246 ] [247 pra.] bhagavan! ina sUkSmajIvoM, sUkSma - pRthvIkAyikoM, sUkSma-apkAyikoM, sUkSma-tejaskAyikoM, sUkSmavanaspatikAyikoM, sUkSmanigodoM tathA bAdarajIvoM, bAdara- pRthvIkAyikoM, bAdara-apkAyikoM, bAdaratejaskAyikoM, bAdara-vAyukAyikoM, bAdara - vanaspatikAyikoM, pratyekazarIra - bAdara-vanaspatikAyikoM, bAdaranigodoM aura bAdara - trasakAyikoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [247 u.] gautama! 1. sabase thor3e - bAdara - trasakAyika haiM, 2. ( unase) bAdara tejaskAyika asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase ) pratyekazarIra bAdara - vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) bAdaranigoda asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) bAdara - pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (unase) bAdara- apkAyika asaMkhyAtaguNe haiM, 7. ( unase) bAdara - vAyukAyika asaMkhyAtaguNe haiM, 8. ( unase ) sUkSma - tejaskAyika asaMkhyAtaguNe haiM, 9. (unase ) sUkSma - pRthvIkAyika vizeSAdhi haiM, 10. ( unase ) sUkSma - apkAyika vizeSAdhika haiM, 11. (unase ) sUkSma - vAyukAyika vizeSAdhika haiM, 12. ( unase ) sUkSma- nigoda asaMkhyAtaguNe haiM, 13. (unase) bAdara - vanaspatikAyika anantaguNe haiM 14. ( unase ) bAdara - jIva vizeSAdhika haiM, 15. (unase) sUkSma-vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNe haiM 16. ( aura unase bhI) sUkSma - jIva vizeSAdhika haiM / la 248. etesi NaM bhaMte! suhumaapajjattayANaM suhumapuDhavikAiyANaM apajjattagANaM suhumaAukAiyANaM apajjattANaM suhumateukAiyANaM apajjattayANaM suhumavAukAiyANaM apajjattayANaM suhumavaNapphaikAiyANaM apajjattagANaM bAdarateukAiyApajjattayANaM bAdaravAukAiyApajjattayANaM bAdaravaNapphaikAiyApajjattayANaM patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyApajjattayANaM bAdaraNigodApajjattayANaM bAdaratasakAiyApajjattayANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA bAdaratasakAiyA apajjattagA 1. bAdarateukAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 2, patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 3, bAdaraNigodA apajjattayA asaMkhejjaguNA 4, bAdarapuDhavikAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 5, bAdaraAukvAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 6, bAdaravAukAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 7, suhumateukAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 8, suhumapuDhavikAiyA apajjattagA visesAhiyA 9, suhuma AukAiyA apajjattagA visesAhiyA 10, suhuvAukAiyA apajjattagA visesAhiyA 11, suhumaNigodA
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [247 apajjattagA asaMkhejjaguNA 12, bAdaravaNapphaikAiyA apajjattagA aNaMtaguNA 13, bAdara apajjattagA visesAhiyA 14, suhumavaNapphaikAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 15, suhumA apajjattagA visesAhiyA 16 / [248 pra.] bhagavan! ina sUkSma-aparyAptakoM, sUkSma-pRthvIkAyika-aparyAptakoM, sUkSma-apkAyika aparyAptakoM, sUkSma-tejaskAyika-aparyAptakoM, sUkSma-vAyukAyika-aparyAptakoM, sUkSma-vanaspatikAyikaaparyAptakoM, sUkSma-nigoda-aparyAptakoM, bAdara-pRthvIkAyika-aparyAptakoM, bAdara-apkAyika-aparyAptakoM, bAdara-tejaskAyika-aparyAptakoM, bAdara vAyukAyika-aparyAptakoM, bAdara-vanaspatikAyika-aparyAptakoM, pratyekazarIra bAdara-vanaspatikAyika-aparyAptakoM, bAdara-nigoda-aparyAptakoM, bAdara nigoda-aparyAptakoM evaM bAdara-trasakAyika-aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [248 u.] gautama! 1. sabase thor3e bAdaratrasakAyika-aparyAptaka haiM, 2. (usase) bAdara-tejaskAyikaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) pratyekazarIra-bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) bAdaranigoda-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) bAdara-pRthvIkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (unase) bAdara apkAyika-aparyAptaka asaMkhyAta-guNe haiM, 7. (unase) bAdaravAyukAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 8. (unase) sUkSmatejaskAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 9. (unase) sUkSma-pRthvIkAyika-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 10. (unase) sUkSma-apkAyika-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 11. (unase) sUkSmavAyukAyika-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 12. (unase) sUkSma-nigodaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 13. (unase) bAdaravanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM, 14. (unase) bAdara-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 15. (unase) sUkSma-vanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM (aura unase bhI) 16. sUkSma-aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiN| 249. etesi NaM bhaMte! suhumapajjattayANaM suhumapuDhavikAiyapajjattayANaM suhumaAukAiyapajjattayANaM suhumateukAiyapajjattayANaM suhumavAukAiyapajjattayANaM suhumavaNapphaikAiyapajjattayANaM suhumanigoyapajjattayANaM bAdarapajjattayANaM bAdarapuDhavikAiyapajjattayANaM bAdaraAukAiyapajjattayANaM bAdarateukAiyapajjattayANaM bAdaravAukAiyapajjattayANaM bAdaravaNapphaikAiyapajjattayANaM patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyapajjattayANaM bAdaranigodapajjattayANaM bAdaratasakAiyapajjattayANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdarateukAiyA pajjattagA 1, bAdaratasakAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 2, patteyasarIbAdaravaNapphaikAiyA pajjattagA asaMkhejaguNA 3, bAdaranigodA pajjattayA asaMkhejaguNA 4, bAdarapuDhavikAiyA pajjattayA asaMkhejaguNA 5, bAdaraAukAiyA pajjattayA asaMkhejaguNA 6, bAdaravAukAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 7, suhumateukAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 8, suhumapuDhavikAiyA pajjattayA visesAhiyA 9, suhumaAukAiyA pajjattayA visesAhiyA 10,
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248] [prajJApanA sUtra suhumavAukAiyA pajjattayA visesAhiyA 11, suhumanigodA pajjattayA asaMkhejjaguNA 12, bAdaravaNapphaikAiyA pajjattayA aNaMtaguNA 13, bAdarA pajjattayA vise sAhiyA 14, suhumavaNassaikaiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 15, suhumA pajjattayA visesAhiyA 16 / [249 pra.] bhagavan ! ina sUkSma-paryAptakoM, sUkSma-pRthvIkAyika-paryAptakoM, sUkSma-apkAyika-paryAptakoM, sUkSma-tejaskAyika-paryAptakoM, sUkSma-vAyukAyika-paryAptakoM, sUkSma-vanaspatikAyika paryAptakoM, sUkSma nigodaparyAptakoM, bAdara-paryAptakoM, bAdara-pRthvIkAyika-paryAptakoM, bAdara-apkAyika-paryAptakoM bAdara-tejaskAyikaparyAptakoM, bAdara-vAyukAyika-paryAptakoM, bAdara-vanaspatikAyika-paryAptakoM, pratyeka-zarIra bAdaravanaspatikAyika-paryAptakoM, bAdara-nigoda-paryAptakoM aura bAdaratrasakAyika-paryAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [249 u.] gautama! 1. sabase alpa bAdara tejaskAyika-paryAptaka haiM, 2. (unase) bAdara trasakAyikaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) pratyekazarIra-bAdaravanaspatikAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| 4. (unase) bAdara-nigoda-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) bAdarapRthvIkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (unase) bAdara-apkAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 7. (unase) bAdara-vAyukAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM , 8. (unase) sUkSma-tejaskAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 9. (unase) sUkSma pRthvIkAyika-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 10. (unase) sUkSma-apkAyika-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 11. (unase) sUkSma vAyukAyika-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 12. (unase) sUkSma nigoda-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 13. (unase) bAdaravanaspatikAyika-paryAptaka anantaguNe haiM, 14. (unase) bAdara paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, 15. (unase) sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM (aura unase bhI) 16. sUkSma-paryAptaka jIva vizeSAdhika haiN| 250. [1] eesi NaM bhaMte! suhamANaM bAdarANa ya pajjattA'pajjattANaM katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdarA pajjattagA 1, bAdarA apajjattagA asaMkhejjaguNA 2, suhumA apajjattagA asaMkhejjaguNA 2, suhumA pajjattagAsaMkhejjaguNA 4 / __ [250-1 pra.] bhagavan ! ina sUkSma aura bAdara jIvoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? _ [250-1 u.] gautama! 1. (inameM) sabase thor3e bAdara paryAptaka haiM, 2. (unase) bAdara aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) sUkSma aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM aura 4. (unase bhI) sUkSma paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| [2] eesi NaM bhaMte! suhamapuDhavikAiyANaM bAdarapuDhavikAiyANa ya pajjattA'pajjattANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdarapuDhavikAiyA pajjattagA 1, bAdarapuDhavikAiyA apajjattayA
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ [249 tRtIya bahuvaktavyatApada] asaMkhejaguNA 2, suhumapuDhavikAiyA apajjattayA asaMkhenjaguNA 3, suhumapuDhavikAiyA pajjattayA saMkhejjaguNA 4 / __ [250-2 pra.] bhagavan ! ina sUkSma pRthvIkAyikoM aura bAdara pRthvIkAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? / [250-2 u.] gautama! 1. sabase thor3e bAdara pRthvIkAyika-paryAptaka haiM, 2. (unase) bAdara pRthvIkAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) sUkSma pRthvIkAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM (aura unase bhI) 4. sUkSma pRthvIkAyika-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| [3] eesi NaM bhaMte! suhumaAukAiyANaM bAdaraAukAiyANa ya pajjattA'pajjattANaM katare karatehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdaraAukAiyA pajjattayA 1, bAdaraAukAiyA apajjattayA asaMkhejaguNA 2, suhumaAukAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 3, suhumaAukAiyA pajjattayA saMkhejjaguNA 4 / . [250-3 pra.] bhagavan ! ina sUkSma apkAyikoM aura bAdara apkAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [250-3 u.] gautama! 1. sabase alpa bAdara apkAyika-paryAptaka haiM, 2. (unase) bAdara apkAyikaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM; 3. (unase) sUkSma apkAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| (aura unase bhI) 4. sUkSma apkAyika-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| [4] eesi NaM bhaMte! suhumateukAiyANaM bAdarateukAiyANa ya pajjattA'pajjattANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdarateukAiyA pajjattagA 1, bAdarateukAiyA apajjattagA asaMkhejaguNA 2, suhumateukAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 3, suhumateukAiyA pajjattagA saMkhejjaguNA 4 / [250-4 pra.] bhagavan! ina sUkSma tejaskAyikoM aura bAdara tejaskAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [250-4 u.] gautama! 1. sabase kama bAdara tejaskAyika-paryAptaka haiM, 2. (unase) bAdara tejaskAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) sUkSma tejaskAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase bhI) sUkSma tejaskAyika-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| __ [5] eesi NaM bhaMte suhumavAukAiyANaM bAdaravAukAiyANa ya pajjattA'pajjattANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdaravAukAiyA pajjattayA 1, bAdaravAukAiyA apajjattayA
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] [ prajJApanA sUtra asaMkhejjaguNA 2, suhumavAukAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 3, suhumavAukAiyA pajjattayA khejjaguNa 4 / [250-5 pra.] bhagavan ! ina sUkSma vAyukAyikoM tathA bAdara vAyukAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [250-5 u.] gautama! 1. sabase thor3e bAdara vAyukAyika- paryAptaka haiM, 2. ( unase ) bAdara vAyukAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe adhika haiM, 3. ( unase ) sUkSma vAyukAyika aparyAptaka asaMkhyAta guNe haiM, 4. (aura unase bhI) sUkSma vAyukAyika- paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM / [ 6 ] eesi NaM bhaMte! suhumavaNassatikAiyANaM bAdaravaNassatikAiyANa ya pajjattA'pajjattANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA bAdaravaNassaikAiyA pajjattayA 1, bAdaravaNassatikAiyA apaMjjattayA asaMkhejjaguNA 2, suhumavaNassaikAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 3, suhumavaNassaikAiyA pajjattayA saMkhejjaguNA 4 | [250-6 pra.] bhagavan! ina sUkSma vanaspatikAyikoM tathA bAdara vanaspatikAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? [250-6 u.] gautama! 1. sabase kama bAdara vanaspatikAyika- paryAptaka haiM, 2. ( unase) bAdara vanaspatikAyika-aparyAptaka jIva asaMkhyAtaguNe haiM, 3. ( unase ) sUkSma vanaspatikAyika- aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM (aura unase bhI) 4. sUkSma vanaspatikAyika- paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM / [7] etesi NaM bhaMte! suhumanigodANaM bAdaranigodANa ya pajjattA'pajjattANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA bAdaranigodA pajjattagA 1, bAyaranigodA apajjattagA asaMkhejjaguNA 2, suhumanigoyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 3, suhumanigodA pajjattagA saMkhejjaguNA 4 / [250-7 pra.] bhagavan ! ina sUkSma nigodoM evaM bAdara nigodoM ke paryAptakoM tathA aparyAptakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [250-7 u.] gautama ! 1. sabase thor3e bAdara nigoda - paryAptaka haiM, 2. ( unase) bAdara nigoda-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase ) sUkSma nigoda - aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, ( aura unase bhI) 4. sUkSma nigoda-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| 251. eesi NaM bhaMte! suhumANaM suhumapuDhavikAiyANaM suhumaAukAiyANaM suhumateukAiyANaM suhumavAukAiyANaM suhumavaNassaikAiyANaM suhumanigodANaM bAdarANaM bAdarapuDhavikAiyANaM bAdaraAukAiyANaM bAdarateukAiyANaM bAdaravAukAiyANaM bAdaravaNassatikAiyANaM patteyasarIrabAdara
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [251 vaNassaikAiyANaM bAdaranigodANaM bAdaratasakAiyANa ya pajjattA'pajjattANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA bAdarateukAiyA pajjattayA 1, bAdaratasakAiyA pajjattagA asaMkhejaguNA 2, bAdaratasakAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 3, patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 4, bAdaranigodA pajjattayA asaMkhejjaguNA 5, bAdarapuDhavikAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 6, bAdaraAukAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 7, bAdaravAukAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 8, bAdara-teukkAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 9, patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 10, bAyaraNigoyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 11, bAdarapuDhavikAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 12, bAyaraAukAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 13, bAdaravAukAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 14, suhumateukAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 15, suhumapuDhavikAiyA apajjattagA visesAhiyA 16, suhumaAukAiyA apajjattayA visesAhiyA 17, suhumavAukAiyA apajjattayA visesAhiyA 18, suhumateukAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 19, suhumapuDhavikAiyA pajjattagA visesAhiyA 20, suhumaAukAiyA pajjattayA visesAhiyA 21, suhumavAukAiyA pajjattayA visesAhiyA 22, suhumanigodA apajjattayA asaMkhenjaguNA 23, suhumanigodA pajjattayA saMkhejaguNA 24, bAdaravaNapphaikAiyA pajjattayA aNaMtaguNA 25, bAdarapajjattagA vise sAhiyA 26, bAdaravaNapphaikAiyAapajjattagA asaMkhejjaguNA 27, bAdaraapajjattayA visesAhiyA 28, bAdarA visesAhiyA 29, suhumavaNapphatikAiyA apajjattagA asaMkhejaguNA 30, suhumA apajjattayA visesAhiyA 31, suhumavaNapphatikAiyA pajjattagA saMkhenjaguNA 32, suhamapajjattayA visesAhiyA 33, suhumA visesAhiyA 34 / dAraM 4 // [251 pra.] bhagavan! ina sUkSma-jIvoM, sUkSma-pRthvIkAyikoM, sUkSma-apkAyikoM, sUkSma-tejaskAyikoM, sUkSma-vAyukAyikoM, sUkSma-vanaspatikAyikoM, sUkSma-nigodoM, bAdara-jIvoM, bAdara-pRthvIkAyikoM, bAdaraapkAyikoM, bAdara-tejaskAyikoM, bAdara-vAyukAyikoM, bAdara-vanaspatikAyikoM, pratyeka zarIra-bAdaravanaspatikAyikoM, bAdara-nigodoM aura bAdara-trasakAyikoM ke paryAptakoM aura aparyAptakoM meM kauna kina se alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [251 u.] gautama! 1. sabase alpa bAdara tejaskAyika paryAptaka haiM, 2. (unase) bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) bAdara trasakAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) bAdara pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika paryAptaka asaMkhyAta guNe haiM 5. unase bAdara nigoda paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (unase) bAdara pRthvIkAyika yAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 7. (unase) bAdara-apkAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 8. (unase) bAdara vAyukAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 9. (unase) bAdara tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 10. (unase) pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252] [ prajJApanA sUtra haiM, 11. (unase) bAdara nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 12. ( unase) bAdara pRthvIkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 13. (unase) bAdara apkAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 14. ( unase) bAdara vAyukAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 15. ( unase) sUkSma tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 16. (unase) sUkSma pRthvIkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 17. ( unase ) sUkSma apkAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 18. ( unase ) sUkSma vAyukAyika aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 19, (unase) sUkSma tejaskAyika paryAptaka asaMkhyAta - guNe haiM, 20. ( unase) sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 21. (unameM sUkSma apkAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 22. ( unase ) sUkSma vAyukAyika paryAptaka vizeSAdhika haiM, 23. (unase) sUkSma nigoda paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 24. ( unase) sUkSma nigoda paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 25. (unase) bAdara vanaspatikAyika paryAptaka anantaguNe haiM, 26. (unase) bAdara paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, 27 ( unase) bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 28 . ( unase ) bAdara paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, 29 (unase) bAdara jIva vizeSAdhika haiM, 30. ( unase) sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 31. (unase) sUkSma aparyAptaka jIva vizeSAdhika haiM; 32. (unase) sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 33. ( unase) sUkSma paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, (aura unase bhI) 34. sUkSma jIva vizeSAdhika haiN| caturtha - dvA // 4 // vivecana - kAyadvAra ke antargata sUkSma - bAdara-kAyadvAra - prastuta 15 sUtroM (sU. 237 se 251 taka) meM sUkSma aura bAdara ko lekara kAyadvAra ke mAdhyama se vibhinna pahaluoM se alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 1. samuccaya meM sUkSma jIvoM kA alpabahutva - sUkSma tejaskAyika jIva sabase alpa haiM, ve asaMkhyAta lokAkAza pradeza ke barAbara haiM / inakI apekSA sUkSma pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ve pracura asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ke barAbara haiM / inase sUkSma apkAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ve pracura asaMkhyeya lokAkAza pradezoM ke barAbara haiN| inase sUkSma vAyukAyika vizeSAdhika haiM; kyoMki ve pracuratama asaMkhyAta lokAkAza pradeza-pramANa haiN| unakI apekSA sUkSma nigoda asaMkhyAtaguNe haiN| jo ananta jIva eka zarIra ke Azraya meM rahate haiM, ve nigoda jIva kahalAte haiM / nigoda do prakAra ke hoteM haiM-- sUkSma aura baadr| sUraNakanda Adi meM bAdara nigoda haiM, sUkSma nigoda samasta loka meM vyApta haiM / ve eka-eka golaka meM asaMkhyAta asaMkhyAta hote haiM / isalie ve vAyukAyikoM se asaMkhyAta - guNe haiN| unase sUkSma vanaspatikAyika anantaguNe haiM, kyoMki pratyeka nigoda meM ananta - ananta jIva hote haiM / unakI apekSA sAmAnya sUkSmajIva vizeSAdhika haiM, kyoMki sUkSma pRthvIkAya Adi kA bhI unameM samAveza ho jAtA hai| 2. sUkSma - aparyAptaka jIvoM kA alpabahutva - sUkSma aparyAptaka jIvoM kA alpabahutva bhI pUrvokta krama se samajha lenA cAhie / 3. sUkSma paryAptaka jIvoM kA alpabahutva -- isake alpabahutva kA krama bhI pUrvavat hai /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada ] [ 253 4. sUkSma se lekara sUkSmanigoda taka ke paryAptaka- aparyAptaka jIvoM kA pRthak-pRthak alpa bahutva- inake pratyeka ke alpabahutva meM sUkSma aparyAptaka sabase kama haiM aura unase sUkSma paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| sUkSma jIvoM meM aparyAptakoM kI apekSA paryAptaka jIva cirakAlasthAyI rahate haiM / isalie ve sadaiva adhika saMkhyA meM pAe jAte haiM / 5. samuditarUpa meM sUkSmaparyAptaka- aparyAptaka jIvoM kA alpabahutva - sabase alpa sUkSma tejaskAyika aparyApta haiM, kAraNa pahale batA cuke haiN| unase uttarottara kramazaH sUkSma pRthvIkAyika aparyApta, sUkSma apkAyika aparyApta, sUkSma vAyukAyika aparyApta vizeSAdhika haiM, vizeSAdhika kA artha hai-- thor3A adhika; na dugunA, na tigunA / inakI vizeSAdhikatA kA kAraNa pahale kahA jA cukA hai| unakI (sUkSma vAyukAyika aparyApta kI) apekSA sUkSma tejaskAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, aparyApta se paryApta saMkhyAtaguNe adhika hote haiN| yaha pahale kahA jA cukA hai| ataH unase sUkSma pRthvIkAyika paryAptaka sUkSma apkAyika paryAptaka evaM sUkSma vAyukAyika paryAptaka uttarottara kramazaH saMkhyAta guNe haiM, unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve atipracura saMkhyA meM haiN| unase sUkSma nigoda paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM kyoMki sUkSma jIvoM meM aparyAptakoM se paryApta sAmAnyataH saMkhyAtaguNe adhika hote haiN| unase sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNe haiM, kyoMki pratyeka nigoda meM ve ananta - ananta hote haiN| unase sAmAnyataH sUkSma aparyApta jIva vizeSAdhika haiM; kyoMki sUkSma pRthvIkAyika kA bhI unameM samAveza ho jAtA hai| unase sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM isakA kAraNa pahale kahA jA cukA hai| unakI apekSA sUkSma paryAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki sUkSma pRthvIkAyika paryAptakoM kA bhI unameM samAveza hai| unase sUkSma jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM sUkSma paryAptakoM- aparyAptakoM, sabhI kA samAveza ho jAtA hai / isa prakAra sUkSmAzrita pAMca sUtra hue| aba bAdarAzrita pAMca sUtra isa prakAra haiM 6. samuccaya meM bAdara jIvoM kA alpabahutva - sabase kama bAdara trasakAyika hai, kyoMki dvIndriyAdi hI bAdara ! haiM, aura ve zeSa kAryoM se alpa haiN| unase bAdara tejaskAyika asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve asaMkhyAta lokAkAza-pradeza - pramANa haiN| unase pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki bAdara tejaskAyika to sirpha manuSyakSetra meM hI hote haiM, jabaki pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyikoM kA kSetra unase asaMkhyAtaguNA adhika hai| prajJApanAsUtra ke dvitIya sthAnapada meM batAyA hai ki svasthAna meM 7 ghanodadhi, 7 ghanodadhivalaya isI taraha adholoka, Urdhvaloka, tirache loka Adi meM jahA~-jahA~ jalAzaya hote haiM, vahA~ sarvatra bAdara vanaspatikAyika paryAptakoM ke sthAna haiM / jahA~ bAdara vanaspatikAyika paryAptakoM ke sthAna haiM, vahIM inake aparyAptakoM ke sthAna hote haiM / ataH kSetra asaMkhyAtaguNA hone se ve bhI asaMkhyAtaguNe haiN| unase bAdara nigoda asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve atyanta sUkSma avagAhanAvAle hone ke kAraNa jala meM zaivAla Adi ke rUpa meM sarvatra pAe jAte haiM / inakI apekSA bAdara pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ATha pRthvioM meM tathA vimAnoM, bhavanoM evaM parvatoM Adi meM vidyamAna haiN| bAdara apkAyika unase bhI
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254] [ prajJApanA sUtra anantaguNe adhika haiM, kyoMki samudroM meM jala kI pracuratA hotI hai / unakI apekSA bAdara vAyukAyika asaMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki bAdara nigoda meM ananta jIva hote haiM / bAdara jIva unase vizeSAdhika hote haiM, kyoMki bAdara dvIndriya Adi sabhI jIvoM kA unameM samAveza hotA hai / 7-8. bAdara aparyAptakoM tathA paryAptakoM kA alpabahutva -- bAdara jIvoM ke aparyAptakoM evaM paryAptakoM alpabahutva kA krama bhI prAya: pUrvasUtra (sU. 242) ke samAna hai| bAdara paryAptakoM ke alpabahutva meM sirpha prArambha meM antara haiM - vahA~ sabase alpa bAdara trasakAyika aparyAptaka ke badale bAdara tejaskAyika paryAptaka haiN| zeSa saba pUrvavat hI hai / inake alpabahutva kA spaSTIkaraNa bhI pUrvavat samajha lenA caahie| 9. bAdara paryAptaka- aparyAptakoM kA pRthak-pRthak alpabahutva - bAdara jIvoM meM eka-eka paryAptaka ke Azrita asaMkhyeya bAdara aparyAptaka utpanna hote haiM, isa niyama se bAdara jIvoM, bAdara pRthvIMkAyikoM Adi meM sarvatra paryAptakoM se aparyAptaka asaMkhyAtaguNe adhika hote haiM / 10. samudita rUpa se bAdara, bAdara pRthvIkAyikAdi paryAptaka - aparyAptakoM kA alpabahutvasabase kama bAdara tejaskAyika paryAptaka haiM / bAdara trasakAyika paryAptaka unase asaMkhyAtaguNe haiM, bAdara kAyika aparyAptaka, bAdara pratyeka vanaspatikAyika paryAptaka, bAdara nigoda paryAptaka, bAdara pRthvIkAyika paryAptaka, bAdara apkAyika paryAptaka evaM bAdara vAyukAyika paryAptaka kramazaH uttarottara asaMkhyaguNe haiM / inake alpabahutva ko pUrvokta yuktiyoM se samajha lenA caahie| unase bAdara vanaspatikAyika paryApta anantaguNe haiM, kyoMki pratyeka bAdaranigoda meM ve ananta - ananta hote haiN| unakI apekSA samuccaya bAdara paryApta vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM bAdara tejaskAyika Adi sabhI kA samAveza ho jAtA hai / bAdara paryAptoM kI apekSA bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyeyaguNe haiM, unase bAdara aparyAptaka evaM bAdara kramaza: uttarottara vizeSAdhika haiM, isakA kAraNa pUrvavat samajha lenA cAhie / 11. samuccaya meM sUkSma - bAdaroM kA alpabahutva - (sU. 247 ke anusAra) sabase kama bAdara trasakAyika haiM, usake bAda bAdara vAyukAyikaparyApta bAdaragata vikalpoM kA alpabahutva pUrvavat samajhanA caahie| tadanantara sUkSma nigodaparyAnta sUkSmagata vikalpoM kA alpabahutva pUrvavat jAna lenA caahie| usake pazcAt bAdaravataspatikAyika anantaguNe haiM, kyoMki pratyeka bAdaranigoda meM ananta - ananta jIva hote haiM / unase bAdara aparyAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki bAdara tejaskAyika Adi kA bhI unameM samAveza ho jAtA haiN| unase sUkSma vanaspatikAyika asaMkhyAtaguNe haiM; kyoMki bAdara nigodoM se sUkSma nigoda asaMkhyAtaguNe haiN| unase sAmAnyataH sUkSma vizeSAdhika haiM, kyoMki sUkSma tejaskAyikAdi kA bhI unameM samAveza ho jAtA hai / 12-13. sUkSma- bAdara ke paryAptakoM evaM aparyAptakoM kA alpabahutva - (sU. 248 meM anusAra) aparyAptakoM meM sabase alpa bAdara trasakAyika aparyApta haiN| usake pazcAt bAdara tejaskAyika, pratyeka - zarIra bAdara vanaspatikAyika, bAdara nigoda, bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika, bAdara vAyukAyika
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [255 aparyApta uttarottara kramazaH asaMkhyAtaguNe haiN| isakA spaSTIkaraNa dvitIya aparyAptakasUtra kI taraha samajhanA caahie| bAdara vAyukAyika aparyAptakoM se sUkSma tejaskAyika aparyApta asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve atipracura asaMkhyAta lokAkAzapradezoM ke barAbara haiM, unase sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika, sUkSma vAyukAyika, sUkSma nigoda aparyAptaka uttarottara kramazaH asaMkhyAtaguNe haiM; isakA samAdhAna sUkSmapaMcasUtrI meM dvitIyasUtravat samajha lenA caahie| sUkSma nigoda-aparyAptakoM se bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka jIva anantaguNe haiM, kyoMki pratyeka bAdaranigoda meM ananta jIvoM kA sadbhAva hai| unase sAmAnyataH bAdara aparyAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki bAdara trasakAyika aparyAptakoM kA bhI unameM samAveza hai| unase sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki bAdara nigoda-aparyAptakoM se sUkSma nigoda-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| unase sAmAnyataH sUkSmAparyAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM sUkSma tejaskAyika aparyAptakoM kA bhI samAveza ho jAtA hai| paryAptakoM meM (sU. 249 ke anusAra) bAdara tejaskAyika paryAptaka sabase thor3e haiN| usake pazcAt bAdara trasakAyika, bAdara pratyekazarIra vanaspatikAyika, bAdara nigoda, bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika evaM bAdara vAyukAyika-paryAptaka uttarottara kramazaH asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki bAdara vAyukAyika asaMkhyAtapratara-pradeza-rAzipramANa haiN| usake pazcAt sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika, sUkSma vAyukAyika paryAptaka uttarottara kramazaH vizeSAdhika haiN| sUkSma vAyukAyika-paryAptakoM se sUkSmanigoda-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve atipracura hone se pratyeka golaka meM vidyamAna haiN| unase bAdara vanaspatikAyikaparyAptaka anantaguNe haiM, kyoMki pratyeka bAdaranigoda meM ananta-ananta jIva hote haiN| unase sAmAnyataH sUkSma paryAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM sUkSma tejaskAyikAdi paryAptakoM kA bhI samAveza hotA hai| 14. sUkSma-bAdara paryAptaka-aparyAptakoM, kA pRthak-pRthak alpabahutva-(sUtra 250 ke anusAra) sabase kama bAdara paryAptaka haiM, kyoMki ve parimita kSetravartI haiM, unase bAdara aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki eka-eka bAdara paryAptaka ke Azrita asaMkhyAta bAdara aparyAptaka utpanna hote hai; unase sUkSma aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki sarvaloka meM vyApta hone ke kAraNa unakA kSetra asaMkhyAtaguNA hai; unase sUkSma paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki cirakAlasthAyI rahane ke kAraNa ve sadaiva saMkhyAtaguNe pAe jAte haiN| isI prakAra Age sUkSma-bAdara pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika vanaspatikAyika evaM nigodoM ke paryAptakoM-aparyAptakoM ke pRthak-pRthak alpabahutva kI ghaTanA kara lenI caahie| 15. samuditarUpa meM sUkSma-bAdara ke paryAptaka-aparyAptakoM kA alpabahutva--(sU. 251 ke anusAra) sabase alpa bAdara tejaskAyika haiM, kyoMki kucha samaya kama AvalikA-samayoM se guNita AvalikA-samayavarga meM jitanI samayarAzi hotI hai, ve utane pramANa haiN| unase bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki pratara meM jitane aMgula ke saMkhyAtabhAga-mAtra khaNDa hote haiM, ye utane pramANa haiN| unase bAdaratrasakAyika aparyApta asaMkhyAtaguNe haiN| jo pUrvavat yukti se samajhanA caahie| unase pratyeka
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256] [prajJApanA sUtra bAdara vanaspatikAyika, bAdara nigoda, bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika aura bAdara vAyukAyika paryAptaka yathottarakrama se asaMkhyAtaguNe haiN| isake samAdhAna ke lie pUrvavat yukti soca lenI caahie| unase bAdara tejaskAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM; kyoMki ve asaMkhyAta lokAkAzapradezapramANa haiN| usake bAda pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika, bAdara nigoda, bAdarapRthvIkAyika, bAdara apkAyika, bAdara vAyukAyika-aparyAptaka uttarottara krama se asaMkhyAtaguNe haiN| unase sUkSma tejaskAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, unase sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika, sUkSma vAyukAyika-aparyAptaka uttarottara kramazaH vizeSAdhika haiM, unase sUkSma tejaskAyika paryApta saMkhyAtaguNe hai, kyoMki sUkSmoM meM aparyAptoM kI apekSA paryApta oghataH hI saMkhyeyaguNe hote haiN| unase sUkSma pRthvIkAyika, sUkSma apkAyika evaM sUkSma vAyukAyika paryAptaka uttarottara krama se vizeSAdhika haiN| unase sUkSma nigoda aparyAptaka asaMkhyeyaguNe haiM, kyoMki ve atipracurarUpa meM sarvaloka meM hote haiN| unase pUrva niyamAnusAra sUkSmanigoda-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiN| unase bAdara vanaspatikAyika paryAptaka anantaguNe hai; yaha bhI pUrvokta yukti se samajha lenA caahie| unase bAdara paryAptaka vizeSAdhika haiM; kyoMki unameM bAdara paryApta tejaskAyikAdi kA bhI samAveza ho jAtA hai| unase bAdara vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki pratyeka bAdara nigoda ke Azrita asaMkhyAta bAdara nigoda-aparyAptaka utpanna hote haiN| unakI apekSA sAmAnyatayA bAdara vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM paryAptakoM kA samAveza bhI hotA hai| unase sUkSma vanaspatikAyika aparyApta asaMkhyeyaguNe haiM, kyoMki bAdaranigodoM se sUkSma nigoda-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe hote hI haiN| unase sAmAnyatayA sUkSmaaparyAptaka saMkhyAtaguNe haiM; kyoMki sUkSma pRthvIkAyAdi ke aparyAptakoM kA bhI unameM samAveza hotA hai| unase sUkSma vanaspatikAyika paryApta asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki inake aparyAptoM se paryApta saMkhyAtaguNe hote haiN| unase sAmAnyataH sUkSma paryAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM paryAptaka sUkSma pRthvIkAyikAdi kA bhI samAveza hotA hai| unakI apekSA paryApta-aparyAptavizeSaNa rahita kevala sUkSma (sAmAnya) vizeSAdhika haiM, kyoMki inameM paryApta-aparyApta donoM kA samAveza ho jAtA hai| isa prakAra sUkSma-bAdara-samudAyagata alpabahutva samajha lenA caahie| // caturtha kAyadvAra smaapt|| paMcama yogadvAra : yogoM kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva __252. etesi NaM bhaMte! jIvANaM sajogINaM maNajogINaM vaijogINaM kAyajogINaM ajogINa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA maNajogI 1, vaijogI asaMkhenjaguNA 2, ajogI aNaMtaguNA 3, kAyajogI aNaMtaguNA 4, sajogI visesAhiyA 5 / dAraM 5 // 1. (ka) paNNavaNAsutta (mUlapATha yukta) bhA. 1, pR. 88 se 96 taka (kha) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka pR. 124 se 134 taka
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada ] [ 257 [252 pra.] bhagavan! ina sayogI ( yogasahita ), manoyogI, vacanayogI, kAyayogI aura ayogI jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [252 u.] gautama ! 1. sabase alpa jIva manoyoga vAle haiM, 2. ( unase) vacanayoga vAle jIva asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unakI apekSA) ayogI anantaguNe haiM, 4. ( unakI apekSA) kAyayogI anantaguNe haiM aura ( unase bhI) 5. sayogI vizeSAdhika haiM / vivecana -- paMcama yogadvAra : yogoM kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva - ( prastuta sUtra (252 ) meM sayogI, ayogI, mano-vacana-kAyayogI kI apekSA se alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai / ) sabase kama manoyogI jIva haiM, kyoMki saMjJIparyApta jIva hI manoyoga vAle hote haiM aura ve thor3e hI haiN| unase vacanayogI aMkhyAtaguNe haiM, kyoMki dvIndriya Adi vacanayogI saMjJIjIvoM se asaMkhyAtaguNe haiM, unakI apekSA ayogI anantaguNe haiM, kyoMki siddhajIva ananta haiN| unase kAyayoga vAle jIva anantaguNe haiM, kyoMki akele vanaspatikAyikajIva hI siddhoM se ananta haiM / yadyapi ananta nigodajIvoM kA eka zarIra hotA hai, tathApi usI zarIra se sabhI AhArAdi grahaNa karate haiM, isalie una sabhI ke kAyayogI hone ke kAraNa unake anantaguNatva meM koI bAdhA nahIM aatii| unakI apekSA sAmAnyataH sayogI vizeSAdhika haiM, kyoMki sayogI meM dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIva A jAte haiM / ' chaThA vedadvAra : vedoM kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva 253. eesi NaM bhaMte! jIvANaM savedagANaM itthIvedagANaM purisavedagANaM napuMsaka vedagANaM avedagANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA purisavedagA 1, itthIvedagA saMkhejjaguNA 2, avedagA anaMtaguNA 3, napuMsakagavedagA anaMtaguNA 4, saveyagA visesAhiyA 5 / dAraM 6 // [253 pra.] bhagavan! ina savedI (vedasahita ), strIvedI, puruSavedI, napuMsakavedI aura avedI jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? [253 u.] gautama! 1. sabase thor3e jIva puruSavedI haiM, 2. ( unase ) strIvedI saMkhyAtaguNe haiM; 3. ( unase ) avedI anantaguNe haiM, 4. ( unakI apekSA) napusaMkavedI anantaguNe haiM aura ( unase bhI) 5. savedI vizeSAdhika haiM / vivecana - chaThA vedadvAra : vedoM kI apekSA jIvoM kA alpabahutva prastuta sUtra ( 253 ) meM vedadvAra ke mAdhyama se jIvoM ke alpabahutva kA pratipAdana kiyA gayA hai| sabase thor3e puruSavedI haiM, kyoMki saMjJI tiryaJcoM, manuSyoM aura devoM meM hI puruSaveda pAyA jAtA hai / unase strIvedI jIva saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki jIvAbhigamasUtra me kahA haiM -- "tiryaMcayonika puruSoM kI apekSA tiryaMcayonika" striyA~ tIna guNI aura adhika hotI haiM tathA manuSyapuruSoM se manuSyastriyA~ sattAvIsaguNI evaM sattAvIsa adhika hotI 1. prajJApanAsUtra. malaya vRtti, patrAMka 134 -
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258] . [prajJApanA sUtra haiM; evaM devoM se deviyAM (devAMganAeM) battIsaguNI tathA battIsa adhika hotI haiN|" inakI apekSA avedaka (siddha) anantaguNe hote haiM, kyoMki strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda se rahita, nauveM guNasthAna ke kucha UparI bhAga se Age ke sabhI jIva tathA siddha jIva; ye sabhI jIva avedI kahalAte haiM, aura siddha jIva ananta haiN| avedakoM kI apekSA napusaMkavedI anantaguNe haiN| kyoMki nAraka, ekendriya jIva Adi saba napuMsakavedI hote haiM aura akele vanaspatikAyika jIva ananta haiM, jo saba napuMsakavedI hI haiN| unakI apekSA sAmAnyataH savedI jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki strI-puruSa-napuMsakavedI sabhI jIvoM kA unameM samAveza ho jAtA hai| saptama kaSAyadvAra : kaSAyoM kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva 254. etesi NaM bhaMte! jIvANaM sakasAINaM kohakasAINaM mANakasAINaM mAyAkasAINaM lobhakasAINaM akasAINa ya katare katarehiMto appA va bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? / ___ goyamA! savvatthovA jIvA akasAyI, 1. mANakasAyI aNaMtaguNA. 2, kohakasAyI visesAhiyA 3, mAyakasAI visesAhiyA 4, lohakasAI visesAhiyA 5, sakasAI visesAhiyA 6 / dAraM 7 // [254 pra.] bhagavan ! ina sakaSAyI, krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI, lobhakaSAyI aura akaSAyI jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [254 u.] gautama! 1. sabase thor3e jIva akaSAyI haiM, 2. (unase) mAnakaSAyI jIva anantaguNe haiM, 3. (unase) krodhakaSAyI jIva vizeSAdhika haiM, 4. unase mAyAkaSAyI jIva vizeSAdhika haiM, 5. unase lobhakaSAyI vizeSAdhika haiM aura (unase bhI) 6. sakaSAyI jIva vizeSAdhika haiN| _ vivecana--saptama kaSAyadvAra : kaSAyoM kI apekSA jIvoM kA alpabahutva--prastuta sUtra (254) meM kaSAya kI apekSA se jIvoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| kaSAyoM kI apekSA jIvoM kI nyUnAdhikatA--akaSAyI--kaSAyapariNAma se rahita jIva sabase kama haiM, kyoMki katipaya kSINakaSAyI Adi guNasthAnavartI manuSya evaM siddha jIva hI kaSAya se rahita hote haiN| unase mAnakaSAyI jIva anantaguNe isalie haiM ki chahoM jIva-nikAyoM meM mAnakaSAya pAyA jAtA hai| unase krodhakaSAya vAle, mAyAkaSAya vAle evaM lobhakaSAya vAle kramazaH uttarottara vizeSAdhika haiM, kyoMki krodhAdikaSAyoM ke pariNAma kA kAla yathottara vizeSAdhika hai| pUrva-pUrva kaSAyoM kA uttarottara kaSAyoM meM 1. (ka) prajJApanasUtra malaya, vRtti, patrAMka 134-135 (kha) tirikkhajoNiyapurisehito tirikkhajoNiya-itthIo tiguNIo, tirUvAhiyAo yA tahA maNussapurisehito maNussaitthIo sattAvIsaguNIo sattAvIsarUvuttarAo ya, tathA devapurisehiMto devitthIo battIsaguNAo bttiisruuvuttraao|| -jIvAbhigamasUtra
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [259 kramazaH sadbhAva hai hI tathA lobhakaSAyI kI apekSA sakaSAyI jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki sAmAnya kaSAyodaya vAle jIva kucha adhika hI haiM, unameM mAnAdi kaSAyodaya vAle sabhI jIvoM kA samAveza ho jAtA hai| __sakaSAyI zabda kA vizeSArtha-kaSAya zabda se kaSAyodaya artha grahaNa karanA caahie| isa dRSTi se sakaSAya kA artha hotA hai--kaSAyodayavAn yA jisameM vartamAna meM kaSAya vidyamAna hai vaha, athavA jisameM vipAkAvasthA ko prApta kaSAyakarma ke paramANu apane udaya ko pradarzita kara rahe haiM, vaha jiiv| aSTama lezyAdvAra : lezyA kI apekSA jIvoM kA alpabahutva 255. eesi NaM bhaMte! jIvANaM salessANaM kiNhalessANaM nIlalessANaM kAulessANaM teulessANa pamhalessANaM sukkalessANaM alessANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA? savvatthovA jIvA sukkalessA 1, pamhalessA saMkhejjaguNA 2, teulessA saMkhejjaguNA 3, alessA aNaMtaguNA 4, kAulessA aNaMtaguNA 5, NIlalessA visesAhiyA 6, kiNhalessA visesAhiyA 7, salessA visesAhiyA 8 / dAraM 8 // [255 pra.] bhagavan! ina salezyoM, kRSNalezyA vAloM, nIlalezyA vAloM kApotalezyA vAloM tejolezyA vAloM, padmalezyA vAloM. zuklalezyA vAloM evaM lezyArahita (alezya)jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? _ [255 u.] gautama! 1. sabase thor3e zuklalezyA vAle jIva haiM, 2. (unase) padmalezyA vAle saMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) tejolezyA vAle jIva saMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) lezyArahita jIva anantaguNe haiM, 5. (unase) kApotalezyA vAle anantaguNe haiM, 6. (unase) nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM; 7. (unase) kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM, 8. (unase) salezya jIva vizeSAdhika haiN| aSTamadvAra / / 8 // vivecana-aSTama lezyAdvAra : lezyA kI apekSA jIvoM kA alpabahutva--prastuta sUtra (255) meM salezya, pRthak-pRthak SaTlezyAyukta evaM alezya jIvoM ke alpabahutva kI prarUpaNA kI gaI hai| lezyAoM kI apekSA se alpabahutva- sabase alpa zuklalezyA vAle jIva haiM, kyoMki zuklalezyA lAntaka se lekara anuttara vaimAnika devoM taka meM, katipaya garbhaja karmabhUmi ke saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle manuSyoM meM tathA katipaya saMkhyAtavarSa kI AyuvAle tiryaMca-strIpuruSoM meM hI pAI jAtI hai| unakI apekSA padmalezyA vAle jIva saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki padmalezyA sanatkumAra, mAhendra, brahmalokakalpavAsI devoM meM, bahusaMkhyaka garbhaja-karmabhUmija saMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSya-strIpuruSoM meM tathA garbhaja-tiryaMca-strIpuruSoM meM pAI jAtI hai aura ye samudita sanatkumAra deva Adi, lAntakadeva Adi se saMkhyAtaguNe 1. prajJApanasUtra malaya, vRtti, patrAMka 135
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260] [prajJApanA sUtra adhika haiN| unase tejolezyA vAle saMkhyAtaguNe haiM kyoMki samasta saudharma, IzAna kalpa ke vaimAnika devoM meM, sabhI jyotiSka devoM meM tathA katipaya bhavanapati, vANavyantara, garbhaja, tiryaMJcapaMcendriyoM aura manuSyoM meM, bAdara-paryApta-ekendriyoM meM tejolezyA pAI jAtI hai| yadyapi jyotiSkadeva bhavanavAsI devoM tathA sanatkumAra Adi devoM se asaMkhyAtaguNe hone se tejolezyA vAle jIva asaMkhyAtaguNe kahane cAhie, tathApi padmalezyA vAloM se tejolezyA vAle jIva saMkhyAtaguNe hI haiN| yaha kathana kevala devoM kI lezyAoM ko lekara nahIM nahIM kiyA gayA hai, apitu samagrajIvoM ko lekara kiyA gayA hai, isalie padmezyA vAloM meM devoM ke atirikta bahuta-se tiryaMJca bhI sammilita haiN| isI taraha tejolezyA vAloM meM bhI haiN| aura padmalezyA vAle tiryaMJca bhI bahuta haiN| ataeva unase tejolezyA vAle saMkhyAtaguNe hI adhika ho sakate haiM asaMkhyAtaguNe nhiiN| tejolezyA vAloM se alezya (lezyArahita-siddha) anantaguNe haiM, kyoMki siddhajIva ananta haiN| unase kApotalezyA vAle jIva anantaguNe haiN| kyoMki vanaspatikAyika jIvoM meM kApotalezyA sambhava hai aura vanaspatikAyika jIva siddhoM se anantaguNe haiN| unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika hai, kyoMki nIlalezyA vAle jIva kApotalezyA vAloM se pracuratara hote haiN| unase kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM, kyoMki ve prabhUtatama haiN| unakI apekSA sAmAnyataH salezya jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki salezya meM nIlalezyAdi vAle sabhI lezyAvAn jIvoM kA samAveza ho jAtA hai| nauvAM dRSTi (samyaktva) dvAra : tIna dRSTiyoM kI apekSA jIvoM kA alpabahutva - 256. etesi NaM bhaMte! jIvANaM sammaddiTThINaM micchachiTThINaM sammAmicchAdiTThINaM ca katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA sammAmicchaddiTThI 1, sammaTThiI aNaMtaguNA 2, micchaTThiI aNaMtaguNA 3 / dAraM 9 / [256 pra.] bhagavan? samyagdRSTi, mithyAdRSTi evaM samyagmithyAdRSTi jIvoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [256 u.] gautama! 1. sabase thor3e samyagmithyAdRSTi jIva haiM, 2. (unase) samyagdRSTi jIva anantaguNe haiM aura, 3. (unase bhI) mithyAdRSTi jIva anantaguNe haiN| nauvAM dRSTidvAra hai|| 9 // vivecana-nauvAM dRSTidvAra : tIna dRSTiyoM kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva--prastuta sUtra (256) meM samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi kI apekSA jIvoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| ___ sabase thor3e samyagmithyA (mizra) dRSTi jIva haiM, kyoMki mizradRSTi ke pariNAma kA kAla antarmuhUrta 1. (ka) prajJApanasUtrA malaya. vRtti, patrAMka 135-136 (kha) . pamhalesA gabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyA saMkhejjaguNA, tirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNAo, teulesA gabbhavakkaMtiyatirikkhajoNiyA saMkhejjaguNA, teulesAo tirikkhajoNiNIo sNkhejjgunnaao|' - prajJApanA. mahAdaNDaka (ma. vR. pR.136)|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [261 pramANa hI hai, ataeva bahuta hI alpakAla hone se prazna ke samaya ve thor3e se pAe jAte haiN| unakI apekSA samyagdRSTi jIva anantaguNe haiM, kyoMki siddha ananta haiM aura ve samyagdRSTiyoM meM hI sammilita haiN| samyagdRSTiyoM kI apekSA mithyAdRSTi jIva anantaguNe haiM, kyoMki vanaspatikAyika Adi jIva siddhoM se anantaguNe haiM aura vanaspatikAyika mithyAdRSTi hI hote haiN| dasavA~ jJAnadvAra : jJAna aura ajJAna kI apekSA jIvoM kA alpabahutva 257. etesi NaM bhaMte! jIvANaM AbhiNibohiyaNANINaM sutaNANINaM ohiNANINaM maNapajjavaNANINaM kevalaNANINa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA maNapajjavaNANI 1, ohiNANI asaMkhejjaguNA 2, AbhiNibohiyaNANI suyaNANI do vi tullA visesAhiyA 3, kevalaNANI aNaMtaguNA 4 / [257 pra.] bhagavan ! AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI aura kevalajJAnI jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya, athavA vizeSAdhika hai ? [257 u.] gautama! 1. sabase alpa manaH paryavajJAnI haiM, 2. (unase) avadhijJAnI asaMkhyAta-guNe haiM, 3: Abhinibodhika (mati) jJAnI aura zrutajJAnI; ye donoM tulya haiM aura (avadhijJAniyoM se) vizeSAdhika haiM, 4. (unase) kevalajJAnI anantaguNe haiN| 258. etesi NaM bhaMte! jIvANaM maiaNNANINaM sutaaNNANINaM vihaMgaNANINa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA vibhaMgaNANI 1, maiaNNANI sutaaNNANI do vi tullA aNaMtaguNA 2 / [258 pra.] bhagavan ! ina mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? [258 u.] gautama! 1. sabase thor3e vibhaMgajJAnI haiM, 2. mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI donoM tulya haiM aura (vibhaMgajJAniyoM se) anantaguNe haiN| 259. etesi NaM bhaMte! jIvANaM AbhiNibohiyaNANINaM suyaNANINaM ohiNANINaM maNapajjavaNANINaM kevalaNANINaM matiaNNANINaM sutaaNNANINa vibhaMganANINa ya katare kattarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? __goyamA! savvatthovA jIvA maNapajjavaNANI 1, ohiNANI asaMkhejjaguNA 2, AbhiNibohiyaNANI sutaNANI ya do vi tullA visesAhiyA 3, vihaMgaNANI asaMkhejjaguNA 4, kevalaNANI aNaMtaguNA 5, maiaNNANI sutaaNNANI ya do vi tullA aNaMtaguNA 6 // dAraM 10 // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti patrAMka 137
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra [259 pra.] bhagavan! ina AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaH paryavajJAnI, kevalajJAnI, matiajJAnI, zrutaajJAnI aura vibhaMgajJAnI jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? 262] [259 u.] gautama ! 1. sabase alpa manaH paryavajJAnI jIva haiM, 2. ( unase ) avadhijJAnI asaMkhyAtaguNe haiM, 3. AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI donoM tulya haiM aura ( avadhijJAniyoM se ) vizeSAdhika haiM, 4. (unase) vibhaMgajJAnI asaMkhyAtaguNe haiM, 5. ( unase) kevalajJAnI anantaguNe haiM, 6. mati - ajJAnI aura zruta- ajJAnI, donoM tulya haiM aura ( kevalajJAniyoM se ) anantaguNe haiM / dazama (jJAna) dvAra // 10 // vivecana - dasavAM jJAnadvAra: jJAna-ajJAna kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva - prastuta tIna sUtroM (257 se 259 taka) meM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna kI dRSTi se jIvoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai / jJAna kI apekSA se alpabahutva - sabase thor3e manaH paryAyajJAnI haiM, kyoMki mana: paryAyajJAna AmarSa-auSadhi Adi RddhiprApta saMyamI puruSoM ko hI hotA hai| unakI apekSA avadhijJAnI asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki avadhijJAna, nArakoM, tiryaMJcapaMcendriyoM, manuSyoM aura devoM ko bhI hotA hai| unase AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI donoM vizeSAdhika haiM, kyoMki jina saMjJI - tiryaMJcapaMcendriyoM aura manuSyoM ko avadhijJAna nahIM hotA hai, unheM bhI AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna ho sakate haiN| ina donoM jJAnoM ko paraspara tulya kahane kA kAraNa yaha hai ki ye donoM jJAna paraspara sahacara haiN| ina donoM jJAniyoM se kevalajJAnI anantaguNe haiM, kyoMki siddha kevalajJAnI hote haiM aura ve ananta haiN| ajJAna kI apekSA se alpabahutva - sabase thor3e vibhaMgajJAnI haiM, kyoMki vibhaMgajJAna mithyAdRSTi nairayikoM va devoM aura kinhIM - kinhIM tiryaMcapaMcendriyoM aura manuSyoM ko hI hotA hai / vibhaMgajJAna kI apekSA mati-ajJAna aura zruta- ajJAna donoM anantaguNe haiM, kyoMki vanaspatikAyika jIva bhI mati-ajJAnI aura zruta- ajJAnI hote haiM, aura ve ananta hote haiM / svasthAna meM mati ajJAnI aura zruta- ajJAnI donoM tulya haiM, kyoMki ye donoM ajJAna paraspara sahacara haiM / jJAnI aura ajJAnI donoM kA sAmudAyikarUpa se alpabahutva - sabase thor3e manaH paryavajJAnI hai, tathA unase Age kA alpabahutva pUrvavat hI pUrvokta yukti se samajha lenA cAhie / mati - zrutijJAniyoM se vibhaMgajJAnI jIva asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki devagati aura manuSyagati meM samyagdRSTiyoM se mithyAdRSTi jIva asakhyAtaguNe haiN| tathA devoM aura nArakoM meM jo samyagdRSTi hote haiM ve avadhijJAnI aura mithyAdRSTi 1. jattha mainANaM, tattha suyanANaM, jattha suyanANaM, tattha mainANaM' 2. jattha mai - annANaM, tattha suya annANaM, jattha suya-annANaM tattha mai- annANaM / ' prajJApanAsUtra malaya. vRtti patrAMka 137 3. - prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 137
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [263 vibhaMgajJAnI hote haiM, isa dRSTi se vibhagajJAnI unase asaMkhyAtaguNe haiN| unase kevalajJAnI anantaguNe haiM, kyoMki siddha ananta hote haiN| unase mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI anantaguNe haiM, kyoMki mati-zrutaajJAnI vanaspatikAyika bhI hote haiM, aura ve siddhoM se bhI anantaguNe haiN| svasthAna meM ye donoM ajJAna paraspara tulya haiN| gyArahavA~ darzanadvAra : darzana kI apekSA jIvoM kA alpabahutva 260. etesi NaM bhaMte! jIvANaM cakkhudaMsaNINaM acakkhudaMsaNINaM ohidaMsaNINaM kevaladasaNINa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA ohidaMsaNI 1, cakkhudaMsaNI asaMkhejaguNA 2, kevaladaMsaNI aNaMtaguNA 3, acakkhudaMsaNI aNaMtaguNA 4 / dAraM // 11 // [260 pra.] bhagavan! ina cakSudarzanI, acakSudarzanI, avadhidarzanI aura kevaladarzanI jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya, athavA vizeSAdhika haiM ? __ [260 u.] gautama! 1. sabase thor3e avadhidarzanI jIva haiM, 2. (unase) cakSudarzanI jIva asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) kevaladarzanI anantaguNe haiM, (aura unase bhI) 4. acakSudarzanI jIva anantaguNe haiN| __ gyArahavAM (darzana) dvAra // 11 // vivecana-gyArahavA~ darzanadvAra : darzana kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva- prastuta sUtra (260) meM cAra darzanoM kI apekSA se jIvoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| sabase thor3e avadhidarzanI jIva isalie haiM ki avadhidarzana devoM, nArakoM aura katipaya saMjJItiryaMca paMcendriya jIvoM aura manuSyoM ko hI hotA hai| unakI apekSA cakSudarzanI jIva asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki cakSudarzana sabhI devoM, nArakoM, garbhaja manuSyoM, saMjJI tiryaMcapaMcendriyoM, asaMjJI tiryacapaMcendriyoM aura caturindriya jIvoM ko bhI hotA hai| unakI apekSA kevaladarzanI anantaguNe haiM, kyoMki siddha ananta haiN| unakI apekSA bhI acakSudarzanI anantaguNe haiM, kyoMki acakSudarzaniyoM meM vanaspatikAyika bhI haiM, jo akele hI siddhoM se anantaguNe haiN| bArahavAM saMyatadvAra : saMyata Adi kI apekSA jIvoM kA alpabahutva 261. etesi NaM bhaMte! jIvANaM saMjayANaM asaMjayANaM saMjayAsaMjayANaM nosaMjayanoasaMjayanosaMjatAsaMjatANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA saMjatA 1, saMjayAsaMjatA asaMkhejjaguNA 2, nosaMjatanoasaMjatanosaMjatAsaMjatA aNaMtaguNA 3, asaMjatA aNaMtaguNA 4 / daarN|| 12 // [161 pra.] bhagavan ! ina saMyatoM, asaMyatoM, saMyatAsaMyatoM aura nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatA-saMyata 1. prajJApanA . ma. vRtti , patrAMka 138
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264] [prajJApanA sUtra jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiN| [161 u.] gautama! 1. sabase alpa saMyata jIva haiM, 2. (unase) saMyatAsaMyata asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata jIva anantaguNe haiM (aura unase bhI) 4. asaMyata jIva anantaguNe haiN| bArahavAM (saMyata) dvAra // 12 // vivecana--bArahavA~ saMyatadvAra : saMyata Adi kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva--prastuta sUtra (261) meM saMyata, asaMyata, saMyatAsaMyata, evaM nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata kI dRSTi se jIvoM ke alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sabase thor3e saMyata haiM, kyoMki manuSyaloka meM ve utkRSTataH (adhika se adhika), koTisahasrapRthaktva, arthAt- do hajAra karor3a se nau hajAra karor3a taka hI pAe jAte haiN| unakI apekSA saMyatAsaMyata (dezavirata) asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki manuSya ke atirikta asaMkhyAta niryacapaMcendriyoM meM bhI dezavirati pAI jAtI hai| unase nosaMyata-noasaMyata (nosaMyatAsaMyata)anantaguNe haiM, kyoMki jo saMyata, asaMyata tathA saMyatAsaMyata tInoM nahIM kahe jA sakate , aise siddha jIva ananta haiN| unase asaMyata anantaguNe haiM, kyoMki vanaspatikAyika jIva bhI asaMyata haiM aura ve akele hI siddhoM se anantaguNe haiN| terahavA~ upayogadvAra : upayogadvAra kI dRSTi se jIvoM kA alpabahutva 262. etesi NaM bhaMte! jIvANaM sAgArovauttANaM aNAgArovauttANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? / goyamA! savvatthovA jIvA aNAgArovauttA 1, sAgarovauttA saMkhejjaguNA 2 / dAraM 13 // _ [262 pra.] bhagavan ! ina sAkAropayoga-yukta aura anAkAropayoga-yukta jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [262 u.] gautama! 1. sabase alpa anAkAropayoga vAle jIva haiM, 2. (unase) sAkAropayoga vAle jIva saMkhyAtaguNe haiN| .. vivecana terahavA~ upayogadvAra : upayoga kI dRSTi se jIvoM kA alpabahutva--prastuta sUtra (262) meM sAkAropayogayukta aura anAkAropayogayukta jIvoM ke alpabahutva kI carcA kI gaI hai| anAkAropayoga kA kAla thor3A hotA hai, jabaki sAkAropayogakAla usase asaMkhyAtaguNA adhika hotA hai| isIlie kahA gayA hai ki pRcchAsamaya meM anAkAropayoga- (darzanopayoga) kAla thor3A hone se ve bahuta thor3e pAe jAte haiM, unakI apekSA sAkAropayoga-(jJAnopayoga), jIva saMkhyAtaguNe hote haiN| kyoMki sAkAropayogakAla lambA hone se pRcchA ke samaya ve bahuta saMkhyA meM pAye jAte haiN| 1. prajJApanA . ma. vRtti , patrAMka 135 2. "koDisahassapuhuttaM maNuyaloe saMjayANaM" - prajJApanA. ma. vRtti, pR. 138 3. prajJApanAsUtra malaya. vRtti patrAMka 138
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada ] caudahavA~ AhAradvAra : AhAraka- anAhAraka jIvoM kA alpabahutva 263. etesi NaM bhaMte! jIvANaM AhAragANaM aNAhAragANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? [ 265 goyamA! savvatthovA jIvA aNAhAragA 1, AhAragA asaMkhejjaguNA 2 | dAraM 14 // [263 pra.] bhagavan! ina AhArakoM aura anAhAraka jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [263 u.] gautama! 1. sabase kama anAhAraka jIva haiM, 2. ( unase) AhAraka jIva asaMkhyAtaguNe caudahavA~ (AhAra) dvAra // 14 // vivecana--caudahavA~ AhAradvAra : AhAra kI apekSA jIvoM kA alpabahutva -- prastuta sUtra (263) AhAraka - anAhAraka jIvoM ke alpabahutva kI carcA kI gaI hai| sabase thor3e anAhAraka jIva haiM, kyoMki vigrahagati karate hue jIva, samudghAtaprApta kevalI aura ayogI siddha jIva hI anAhAraka hote haiN| unakI apekSA AhAraka jIva asaMkhyAtaguNe haiM / prazna ho sakatA hai ki AhAraka jIvoM meM vanaspatikAyika bhI haiM aura ve siddhoM se ananta haiM, to anAhArakoM se anantaguNe kyoM nahIM batAe gae ? asaMkhyAtaguNe hI kyoM batAe gae ? isakA samAdhAna yaha hai ki sUkSma nigoda saba milakara bhI asaMkhyAta haiM, unameM bhI antarmuhUrta samaya kI rAzi ke tulya haiM, tathA sadaiva vigrahagati meM hI rahate haiM, isalie unameM anAhAraka bahuta adhika hote haiM / aura ve samagrajIvarAzi ke asaMkhyeyabhAga ke tulya hote haiM / ataH unakI apekSA AhArakajIva asaMkhyAta - guNe hI haiM, anantaguNe nahIM / 2 hai| pandrahavA~ bhASakadvAra : bhASA kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva 264. etesi NaM bhaMte! jIvANaM bhAsagANaM abhAsagANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA kA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA jIvA bhAsagA 1, abhAsanA anaMtaguNA 2 | dAraM 15 // [ 264 pra.] bhagavan! ina bhASaka aura abhASaka jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hote haiM ? [264 u.] gautama! 1. sabase alpa bhASaka jIva haiM, 2. ( unase ) anantaguNe abhASaka haiN| pandrahavA~ (bhASaka) dvAra // 15 // 1. viggahagaimAvannA kevaliNo samuhayA ajogI ya siddhA ya aNAhArA, sesA AhAragA jIvA // - prajJApanA, ma. vRtti patrAMka 138 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti patrAMka 138
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra vivecana---pandrahavA~ bhASakadvAra : bhASA kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva -- prastuta sUtra meM bhASaka aura abhASaka jIvoM ke alpabahutva kI carcA kI gaI hai| bhASaka aura abhASaka kI vyAkhyA - jo jIva bhASAlabdhi-sampanna haiM, ve bhASaka aura jo bhASAlabdhivihIna haiM, ve abhASaka kahalAte haiM / 266 ] bhASakoM kI apekSA abhASaka anantaguNe kyoM ? - bhASaka jIva dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIva haiM, jabaki abhASakoM meM ekendriya jIva haiM, jinameM akele vanaspatikAyika jIva hI ananta haiM, isalie bhASakoM se abhASaka anantaguNe kahe gae haiM / solahavA~ parittadvAra : paritta Adi kI dRSTi se jIvoM kA alpabahutva 265. etesi NaM bhaMte! jIvANaM parittANaM aparittANaM noparittanAaparittANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA parittA 1, noparitta - noaparittA anaMtaguNA 2, aparittA anaMtaguNA 3, / dAraM 16 // [ 265 pra.] bhagavan! ina parIta, aparIta aura noparIta - noaparIta jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [ 265 u.] gautama ! 1. sabase thor3e parIta jIva haiM, 2. ( unase) noparIta - no aparIta jIva anantaguNe haiM aura 3. ( unase bhI) aparIta jIva anantaguNe haiM / - solahavA~ (parItta) dvAra // 16 // vivecana - solahavA~ parItadvAra : parIta Adi kI dRSTi se jIvoM kA alpabahutva -- prastuta sUtra (265) meM parIta, aparIta aura noparIta - noaparIta jIvoM kI nyUnAdhikatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| parIta Adi kI vyAkhyA --parIta kA sAmAnyatayA artha hotA hai-- parimita yA sImita / isa dRSTi se 'parIta' do prakAra ke batAe gae haiM--bhavaparIta aura kAyaparIta / bhavaparIta unheM kahate haiM, jinakA saMsAra (bhavabhramaNa) kucha kama apArddha - pudgalaparAvartanamAtra raha gayA hai / 'kAyaparIta' kahate haiM -- pratyekazarIrI ko| bhavaparIta zuklapAkSika hote haiM aura kAyaparIta pratyekazarIrI hote haiM / aparIta unheM kahate haiM-- jinakA saMsAra parI--parimita na huA ho, aise jIva kRSNapAkSika hote haiM / parIta Adi kI dRSTi se alpabahutva - pUrvokta donoM prakAra ke parIta jIva sabase thor3e haiM, kyoMki samasta jIvoM kI apekSA zuklapAkSika evaM pratyekazarIrI kama haiN| unakI apekSA noparIta-noaparIta arthAt ina donoM se alaga siddha bhagavan haiM, jo ki ananta haiM, isalie anantaguNe haiM aura unase aparIta yAnI kRSNapAkSika jIva anantaguNe haiM, kyoMki akele vanaspatikAyika jIva hI ananta haiM / ve siddhoM se anantaguNe haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 139 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 139
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada ] satrahavAM paryAptadvAra : paryApti kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva 266. eesi NaM bhaMte! jIvANaM pajjattANaM apajjattANaM nopajjattano apajjattANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA nopajjattaganoapajjattagA 1, apajjattagA anaMtaguNA 2, pajjattagA saMkhejjaguNA 3, / dAraM 17 // [266 pra.] bhagavan! ina paryAptaka, aparyAptaka aura noparyAptaka-noaparyAptaka jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [ 267 [ 266 u.] gautama ! 1. sabase alpa noparyAptaka-noaparyAptaka jIva haiM, 2. ( unase ) aparyAptaka jIva anantaguNe haiM, (aura unase bhI ) 3. paryAptaka jIva saMkhyAtaguNe haiN| satrahavA~ (paryApta ) dvAra // 17 // vivecana--satrahavA~ paryAptadvAra : paryApti kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva -- prastuta (266veM) sUtra meM paryAptaka, aparyAptaka aura noparyAptaka-noaparyAptaka jIvoM ke alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai / paryApti kI apekSA se jIvoM kI nyUnAdhikatA -- sabase kama noparyAptaka-noaparyAptaka jIva haiM, kyoMki paryApti aura aparyApti se rahita siddha haiM, jo paryAptakoM aura aparyAptakoM se kama haiN| unakI apekSA aparyAptaka anantaMguNe haiM, kyoMki sAdhAraNavanaspatikAyika siddhoM se anantaguNe haiM, jo sarvakAla meM aparyAptaka hI pAe jAte haiN| unakI apekSA paryAptaka jIva saMkhyAtaguNe haiM / aThArahavA~ sUkSmadvAra : sUkSma Adi kI dRSTi se jIvoM kA alpabahutva 267. eesi NaM bhaMte! jIvANaM suhumANaM bAdarANaM nosuhumanobAdarANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA NosuhumaNobAdarA 1, bAdarA anaMtaguNa 2, suhumA asaMkhejjaguNA 3 / dAra 18 // [267 pra.] bhagavan! sUkSma, bAdara aura nosUkSma - nobrAdara jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [ 267 u.] gautama ! 1. sabase alpa nosUkSma - nobAdara jIva haiM, 2. ( unase) bAdara jIva anantaguNe haiM aura ( unase bhI) 3. sUkSma jIva asaMkhyAtaguNe haiM / aThArahavA~ (sUkSma) dvAra // 18 // vivecana - aThArahavA~ sUkSmadvAra - prastuta sUtra (267) meM sUkSma, bAdara evaM nosUkSma-nobAdara jIvoM ke alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 139
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268] [prajJApanA sUtra sUkSmadvAra ke mAdhyama se alpabahutva--sabase alpa nosUkSma-nobAdara arthAt siddhajIva haiM, kyoMki ve sUkSma jIvarAzi aura bAdara jIvarAzi ke anantabhAga ke barAbara haiN| unase bAdarajIva anantaguNe haiM, kyoMki bAdara nigodajIva siddhoM se anantaguNe haiN| unase sUkSma jIva asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki bAdaranigodoM kI apekhA sUkSmanigoda asaMkhyAtaguNe adhika haiN| unnIsavA~ saMjJIdvAra : saMjJI Adi kI dRSTi se jIvoM kA alpabahutva 268. etesi NaM bhaMte! jIvANaM saNNINaM asaNNINaM nosaNNInoasaNNINa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA saNNI 1, NosaNNINoasaNNI aNaMtaguNA 2, asaNNI aNaMtaguNA 3 / dAraM 19 // [268 pra.] bhagavan ! saMjJI, asaMjJI aura nosaMjJI-noasaMjJI jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [268 u.] gautama! 1. sabase alpa saMjJI jIva haiM, 2. (unase) nosaMjJI-noasaMjJI jIva anantaguNe haiM (aura unase bhI) 3. asaMjJIjIva anantaguNe haiN| __. unnIsavA~ (saMjJI) dvAra // 19 // vivecana-unnIsavA~ saMjJIdvAra : saMjJI Adi kI dRSTi se jIvoM kA alpabahutva--prastuta sUtra (268) meM saMjJI, asaMjJI aura nosaMjJI-noasaMjJI jIvoM ke alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sabase kama saMjJI jIva haiM, kyoMki viziSTa mana vAle jIva hI saMjJI hote haiM aura aise jIva sabase kama haiN| saMjJiyoM kI apekSA nosaMjJI-noasaMjJI (siddha) jIva anantaguNe haiM, unakI apekSA asaMjJIjIva anantaguNe haiM, kyoMki vanaspatikAya Adi jIva ananta haiM, jo siddhoM se bhI anantaguNe haiN| bIsavAM bhavasiddhikadvAra : bhavasiddhikadvAra ke mAdhyama se alpabahutva 269. etesi NaM bhaMte! jIvANaM bhavasiddhiyANaM abhavasiddhiyANaM NobhavasiddhiyaNoabhavasiddhiyANa ya katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? . goyamA! savvatthovA jIvA abhavasiddhiyA 1, NobhavasiddhiyaNoabhavasiddhiyA aNaMtaguNA 2, bhavasiddhiyA aNaMtaguNA 3 / dAraM 20 // [269 pra.] bhagavan ! ina bhavasiddhika, abhavasiddhika aura nobhavasiddhi-noabhavasiddhika jIvoM meM se kauna kina se alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? [269 u.] gautama! 1. sabase thor3e abhavasiddhika jIva haiM, 2. (unase) nobhavasiddhika1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 139 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 139
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada ] noabhavasiddhika jIva anantaguNe haiM aura ( unase bhI) 3. bhavasiddhika jIva anantaguNe haiM / [ 269 bIsavA~ (bhava) dvAra // 20 // vivecana--bIsavA~ bhavasiddhikadvAra : bhavasiddhikadvAra ke mAdhyama se jIvoM kA alpabahutvaprastuta sUtra (269) meM bhavasiddhika, abhavasiddhika aura nobhavasiddhika- noabhavasiddhika jIvoM kA alpabahutva pratipAdita kiyA gayA hai| sabase kama abhavasiddhika--abhavya -- mokSagamana ke ayogya jIva haiM, kyoMki ve jaghanya yuktAnantaka pramANa vAle haiN| anuyogadvAra ke anusAra- 'utkRSTa parItAnanta meM eka rUpa (saMkhyA) milAne se' 'jaghanya yuktAnantaka' hotA hai; abhavasiddhika utane hI haiN| unakI apekSA nobhavasiddhika-noabhavasiddhika anantaguNe haiM, kyoMki jo bhavya bhI nahIM aura abhavya bhI nahIM, aise jIva siddha haiM aura ve ajaghanyotkRSTa yuktAnantakaparimANa haiM, isa kAraNa ve ananta haiM / unakI apekSA bhavasiddhika- bhavya mokSagamanayogya jIva anantaguNe haiM, kyoMki siddha eka bhavyanigodarAzi ke anantabhAgakalpa hote haiM aura aisI bhavya jIvanigodarAziyA~ loka meM asaMkhyAta haiM / ikkIsavA~ astikAyadvAra : astikAyadvAra ke mAdhyama se SaDdravya kA alpabahutva 270. etesi NaM bhaMte! dhammatvikAya - adhammatthikAya- AgAsatthikAya-jIvatthikAyapoggalatthikAya-addhasamayANaM davvaTTayAe katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! dhammatthikAya adhammatthikAya AgAsatthikAya ya ee tinni vi tullA davvaTuyAe savvatthovA 1, jIvatthikAya davyaTTayAe anaMtaguNe 2, poggalatthikAe davvaTTayAe anaMtaguNe 3, addhasamae davvaTTayAe anaMtaguNe / [270 pra.] bhagavan ! dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura addhA - samaya (kAla) ina dravyoM meM se, dravya kI apekSA se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [270 u.] gautama! 1. dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya, ye tInoM hI tulya haiM tathA dravya kI apekSA sabase alpa haiM; 2. ( inakI apekSA) jIvAstikAya dravya kI apekSA anantaguNe haiM; 3. (isase) pudgalAstikAya dravya kI apekSA se anantaguNa hai; 4. ( aura isase bhI) addhA-samaya (kAladravya) dravya kI apekSA se anantaguNa hai / 271. eesi NaM bhaMte! dhammatthikAya - adhammatthikAya - AgAsatthikAya-jIvatthikAya 1. 'ukkosae parittANaMtae rUve pakkhitte jahannayaM juttANaMtayaM hoI, abhavasiddhiyA vi tattiyA ceva - anuyogadvAra' 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 140
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270] [prajJApanA sUtra poggalatthikAya-addhAsamayANaM padesaTThayAe katare katarehito apyA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! dhammatthikAe adhammatthikAe ya ete NaM do vi tullA padesaTThAyAe savvatthovA 1, jIvatthikAe padesaTThatAe aNaMtaguNe 2, poggalatthikAe padesaTThAe aNaMtaguNe 3, addhAsamae padesaTTayAe aNaMtaguNe 4, AgAsatthikAe padesaTutAe aNaMtaguNe 5 / [271 pra.] he bhagavan ! dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura addhAsamaya; ina (dravyoM) meM se pradeza kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? __[271 u.] gautama! 1. dharmAstikAya aura adharmAstikAya, ye donoM pradezoM kI apekSA se tulya haiM aura sabase thor3e haiM, 2 (inakI apekSA) jIvAstikAya pradezoM kI apekSA se anantaguNa haiM, 3. (isakI apekSA) pudgalAstikAya pradezoM kI apekhA se anantaguNa hai, 4. (isakI apekSA) addhA-samaya (kAla) pradezApekSayA anantaguNa hai; 5. (isase) AkAzAstikAya pradezoM kI dRSTi se anantaguNa hai| 272. [1] etassa NaM bhaMte! dhammatthikAyassa davvaTTha-padesaTThatAe katare. katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA ege dhammatthikAe davvaTThatAe, se ceva padesaTThatAe asNkhejjgunne| [272-1 pra.] bhagavan ! isa dharmAstikAya ke dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika hai| . [272-1 u.] gautama! 1. sabase alpa dravya kI apekSA se eka dharmAstikAya (dravya) hai aura 2. vahI pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNA hai| [2] etassa NaM bhaMte! adhammatthikAyassa davaTTha-padesaTThatAe katare katarehito apyA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA ege adhammatthikAe davaTThatAe, se ceva padesaTThatAe asaMkhejjaguNe / [272-2 pra.] bhagavan ! isa adharmAstikAya ke dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [272-2 u.] gautama! 1. sabase alpa dravya kI apekSA se eka adharmAstikAya (dravya) hai; aura 2. vahI pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNA hai| __ [3] etassa NaM bhaMte! AgAsatthikAyassa davvaTTha-padesaTThatAe katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA ege AgAsatthikAe davvaTThatAe, se ceva padesaTThatAe annNtgunne|
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [271 [272-3 pra.] bhagavan! isa AkAzAstikAya ke dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? .. [272-3 u.] gautama! 1. sabase alpa dravya kI apekSA se eka AkAzAstikAya (dravya) hai aura 2. vahI pradezoM kI apekSA se anantaguNa hai| [4] etassa NaM bhaMte! jIvatthikAyassa davvaTTha-padesaTThatAe katare katarehito aNyA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvatthikAe davvaTThayAe, se ceva padesaTThatAe asNkhejjgunne| [272-4 pra.] bhagavan ! isa jIvAstikAya ke dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? ___[272-4 u.] gautama! 1. sabase alpa dravya kI apekSA se jIvAstikAya hai aura 2. vahI pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNa hai| [5] etassa NaM bhaMte! poggalatthikAyassa davvaTTha-padesaTThatAe katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA poggalatthikAe davaTThayAe, se ceva padesaTThayAe asNkhejjgunne| ___ [272-5 pra.] bhagavan ! isa pudgalAstikAya ke dravya aura pradezoM kI dRSTi se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [272-5 u.] gautama! 1. sabase alpa pudgalAstikAya dravya kI apekSA se hai, 2. pradezoM kI apekSA se vahI asaMkhyAtaguNA hai| [6] addhAsamae Na pucchijjai padesAbhAvA / _ [272-6] kAla (addhA-samaya) ke sambandha meM prazna nahIM pUchA jAtA, kyoMki usameM pradezoM kA abhAva hai| 273. etesi NaM bhaMte! dhammatthikAya-adhammatthikAya-AgAsasthikAya-jIvatthikAyapoggalatthikAya-addhAsamayANaM davvaTTha-padesaTThatAe katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsasthikAe ya ete NaM tiNNi vi tullA davvaTThayAe savvatthovA 1, dhammatthikAe adhammatthikAe ya ete NaM doNNi vi tullA padesaTThatAe asaMkhejjaguNA 2, jIvatthikAe davvaTThayAe aNaMtaguNe 3, se ceva padesaTThatAe asaMkhejaguNe 4, poggalatthikAe davvaTThayAe aNaMtaguNe 5, se ceva padesaTThayAe asaMkhejjaguNe 6, addhAsamae davaTTha-padesaTTayAe aNaMtaguNe 7, AgAsatthikAe paesaTThayAe aNaMtaguNe 8 / dAraM 21 //
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272] [prajJApanA sUtra [273 pra.] bhagavan! dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura addhA-samaya (kAla), inameM se dravya aura pradezoM kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? .. [273 u.] gautama! 1. dharmAstikAya, adharmAstikAya, aura AkAzAstikAya, ye tIna (dravya) tulya haiM tathA dravya kI apekSA se sabase alpa haiM, 2. (inase) dharmAstikAya aura adharmAstikAya ye donoM pradezoM kI apekSA se tulya haiM tathA asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (inase) jIvAstikAya, dravya kI apekSA anantaguNa haiM, 4. vaha pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNa hai, 5. (isase) pudgalAstikAya dravya kI apekSA se anantaguNA hai, 6. vahI (pudgalAstikAya) pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNa hai| 7. addhA-samaya (kAla) (usase) dravya aura pradezoM kI apekSA se anantaguNA hai, 8. aura (isase bhI) AkAzAstikAya pradezoM kI apekSA anantaguNa hai| ikkIsavA~ (astikAya) dvAra // 21 // vivecana--ikkIsavA~ astikAyadvAra:astikAyadvAra ke mAdhyama se SaDdravyoM kA alpabahutvaprastuta cAra sUtroM (sU. 270 se 273 taka) meM dravya, pradezoM va dravya aura pradezoM--donoM kI apekSA se dharmAstikAya Adi SaDdravyoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| __dravya kI apekSA se SaDdravyoM kA alpabahutva--(1) dharmAstikAyAdi tIna dravya, dravya rUpa se eka-eka saMkhyA vAle hone se sabase alpa haiN| jIvAstikAya ina tInoM se dravya kI apekSA se anantaguNe haiM, kyoMki jIva ananta haiM aura ve pratyeka pRthak-pRthak dravya haiN| usase bhI pudgalAstikAya dravyApekSayA anantaguNA hai, kyoMki paramANu, dvipradezIskandha Adi pRthak-pRthak dravya svatantra dravya haiM, aura ve sAmAnyatayA tIna prakAra ke haiM--prayogapariNata, mizrapariNata aura visrsaaprinnt| inameM se sirpha prayogapariNata pudgala, jIvoM kI apekSA anantaguNe haiN| isake atirikta pratyeka jIva ananta-ananta jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya Adi karmaparamANuoM (skandhoM) se AveSTita-pariveSTita (sambaddha) hai, jaisA ki vyAkhyAprajJapti (bhagavatI) meM kahA hai? -'sabase thor3e prayogapariNata pudgala haiM, unase mizrapariNata pudgala anantaguNe haiM aura unase bhI visrasApariNata anantaguNe haiN| ataH yaha siddha huA ki pudgalAstikAya, dravya kI apekSA se jIvAstikAya dravya se anantaguNA hai| pudgalAstikAya kI apekSA addhA-kAla dravyarUpa se ananataguNA hai; kyoMki eka hI paramANu ke bhaviSyat kAla meM dvipradezI, tripradezI yAvat dazapradezI saMkhyAtapradezI asaMkhyAtapradezI, aura anantapradezI skandhoM ke sAtha pariNata hone ke kAraNa eka hI paramANu ke bhAvIsaMyoga ananta haiM aura pRthak-pRthak kAloM meM hone vAle ve ananta saMyoga kevalajJAna se hI jAne jA sakate haiN| jaise eka paramANu ke ananta saMyoga hote haiM, vaise dvipradezIskandha Adi sarvaparamANuoM ke pratyeka ke ananta-ananta saMyoga bhinna-bhinna kAloM meM hote haiN| ye saba pariNamana manuSyaloka (kSetra) ke antargata hote haiN| isalie kSetra kI dRSTi se eka-eka paramANu ke bhAvI saMyoga ananata haiN| jaise--yaha paramANu 1. 'savvatthovA puggalA payogapariNayA, mIsapariNayA aNaMtaguNA, vIsasApariNayA annNtgunnaa|'--vyaakhyaaprjnyptisuutr
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [273 amuka kAla meM amuka AkAza-pradeza meM avagAhana karegA, dUsare samaya meM kisI dUsare AkAza-pradeza meN| jaise--eka paramANu ke kSetra kI dRSTi se vibhinna kAlavartI ananta bhAvIsaMyoga haiM, vaise hI anantapradezaskandhaparyanta dvipradezI Adi skandhoM ke pratyeka ke eka-eka AkAzapradeza meM avagAhana-bheda se bhinna-bhinna kAloM meM hone vAle bhAvI saMyoga ananta haiN| isI prakAra kAla kI apekSA bhI yaha paramANu isa AkAzapradeza meM eka samaya kI sthiti vAlA, do Adi samayoM kI sthiti vAlA haiM, isa prakAra eka paramANu ke eka AkAzapradeza meM asaMkhyAta bhAvIsaMyoga hote haiM, isI taraha sabhI AkAzapradezoM meM pratyeka paramANu ke asaMkhyAta-asaMkhyAta bhAvIsaMyoga hote haiM, bhAvIsaMyoga hote haiM, phira punaH punaH una AkAzapradezoM meM kAla kA parAvartana hone para aura kAla ananta hone se, kAla kI apekSA se bhAvIsaMyoga ananta hote haiN| jaise eka paramANu ke kSetra evaM kAla kI apekSA se bhAvIsaMyoga hote haiM tathA sabhI dvipradezI skandhAdi paramANuoM ke pratyeka ke pRthak-pRthak ananta-ananta saMyoga hote haiN| isI prakAra bhAva kI apekSA se bhI samajha lenA caahie| yathA--yaha paramANu amuka kAla meM eka guNa kAlA hogaa| isa prakAra eka hI paramANu ke bhAva kI apekSA se bhinna-bhinnakAlIna ananta saMyoga samajha lene caahie| eka paramANu kI taraha sabhI paramANuoM evaM dvipradezI adi skandhoM ke pRthak-pRthak ananta saMyoga bhAva kI apekSA se bhI hote haiN| isa prakAra vicAra karane para eka hI paramANu ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva-vizeSa ke sambandha se ananta bhAvI samaya siddha hote haiM aura jo bAta eka paramANu ke viSaya meM hai, vahI saba paramANuoM evaM dvipradezika Adi skandhoM ke sambandha meM bhI samajha lenI caahie| yaha saba pariNamanazIla kAla nAmaka vastu ke binA aura pariNamanazIla pudgalAstikAya Adi vastuoM ke binA saMgata nahIM ho sktaa| jisa prakAra paramANu, dvipradezika adi skandhoM meM se pratyeka ke dravya-kSetra-kAla-bhAvavizeSa ke sambandha se ananta bhAvI addhAkAla pratipAdita kiye gae haiM, isI prakAra bhUta addhAkAla bhI samajha lene caahie| (2) dharmAstikAya Adi kA pradezoM kI apekhA se alpabahutva-dharmAstikAya aura adharmAstikAya, ye donoM pradezoM kI apekSA se tulya haiM, kyoMki donoM ke pradeza lokAkAza ke pradezoM ke jitane hI haiN| ataH anya dravyoM se inake pradeza sabase kama haiN| ina donoM se jIvAstikAya pradezoM kI apekSA se anantaguNa hai, kyoMki jIva dravya ananta haiM, unameM se pratyeka jIvadravya ke pradeza lokAkAza ke pradezoM ke barAbara haiN| usase bhI pudgalAstikAya pradezoM ko apekSA se anantaguNa hai| kyoMki pudgala kI anya vargaNAoM ko chor3a diyA jAya aura kevala karmavargaNAoM ko hI liyA jAe to bhI jIva kA eka1. saMyogapuraskArazca nAma bhAvini hi yujyate kaale| na hi saMyogapuraskAro hyasatAM keciduppnnH||1|| -prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 141. 2. prajJApanA malaya. vRtti, patrAMka 141
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274] [prajJApanA sUtra eka pradeza ananta-ananta karmaparamANuoM (karmaskandha pradezoM) se AvRta hai| karmavargaNA ke atirikta audArika, vaikriya Adi anya aneka vargaNAe~ bhI haiN| ataeva sahaja hI yaha siddha ho jAtA hai ki jIvAstikAya ke pradezoM se pudgalAstikAya ke pradeza anantaguNe haiN| pudgalAstikAya kI apekSA bhI addhAkAla ke pradeza anantaguNe haiM, kyoMki pahale kahe anusAra eka-eka pudgalAstikAya ke usa-usa (vibhinna) dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke sAtha sambandha ke kAraNa atIta aura anAgata kA kAla anantaananta hai| addhAkAla kI apekSA AkAzAstikAya pradezoM kI dRSTi se anantaguNa hai, kyoMki alokAkAza sabhI ora ananta aura asIma hai| dravya aura pradezoM kI apekSA se dharmAstikAya Adi kA alpabahutva-dharmAstikAya, adharmAsitakAya ye donoM dravya kI dRSTi se thor3e haiM, kyoMki ye donoM eka-eka dravya hI haiN| kintu pradezoM kI apekSA se dravya se asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki donoM asaMkhyAtapradezI haiN| AkAzAstikAya dravya kI dRSTi se sabase kama hai, kyoMki vaha eka hai, magara pradezoM kI apekSA se vaha anantaguNa hai kyoMki usake pradeza anantAnanta haiN| jIvAstikAya dravya kI dRSTi se alpa hai aura pradezoM kI dRSTi se asaMkhyAtaguNa hai, kyoMki eka-eka jIva ke lokAkAza ke pradezoM ke tulya asaMkhyAta-asaMkhyAta pradeza haiN| dravya kI apekSA pudgalAstikAya kama hai, kyoMki pradeza se dravya kama hI hote haiM, pradezoM kI dRSTi se pudgalAstikAya asaMkhyAtaguNe haiN| yaha prazna ho sakatA hai ki loka meM anantapradezI pudgalaskandha bahuta haiM, ataeva pudgalAstikAya dravya kI apekSA pradezoM se anantaguNa honA cAhie, isakA samAdhAna yaha hai ki dravya kI dRSTi se anantapradezI skandha sabase svalpa haiM, paramANu Adi atyadhika haiN| Age prajJApanAsUtra meM kahA jAegA-"sabase kama dravya kI dRSTi se anantapradezI skandha haiM, dravyadRSTi se paramANupudgala anantaguNe haiN| dravyadRSTi se saMkhyAtapradezI skandha saMkhyAtaguNe haiM aura asaMkhyAtapradezI skandha asaMkhyAtaguNe haiN|" isa pATha ke anusAra jaba samasta pudgalAstikAya kA pradezadRSTi se cintana kiyA jAtA hai, taba anantapradezI skandha atyanta kama aura paramANu atyadhika tathA pRthak-pRthak dravya hone se asaMkhyapradezI skandha paramANuoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe haiN| ataH pradezoM kI apekSA pudgalAstikAya asaMkhyAtaguNA hI ho sakatA hai, anantaguNA nhiiN| ____ kAladravya ke viSaya meM dravya aura pradezoM ke alpabahutva ko lekara prazna hI nahIM uThAnA cAhie, kyoMki kAla ke pradeza nahIM hote| kAla sirpha dravya hI hai, usake pradeza nahIM hote, kyoMki jaba paramANu paraspara sApekSa (ekameka) hokara pariNata hote haiM, tabhI unakA samUha skandha kahalAtA hai aura usake avayava pradeza kahalAte haiN| yadi ve paramANu paraspara nirapekSa hoM to unake samUha ko skandha nahIM kaha skte| addhAsamaya (kAla) paraspara nirapekSa hai, skandha ke samAna paraspara (piMDita) sApekSa dravya nahIM hai| 1. 'savvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA davaTThayAe paramANupoggalA, davvaTThayAe, aNaMtaguNA, saMkhejapaesiyA khaMdhA davvaTThayAe saMkhejjaguNA, asaMkhenjapaesiyA khaMdhA davaTThayAe asNkhejgunnaa|'-prjnyaapnaaH pada 3, sU. 330
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [275 jaba vartamAna samaya hotA hai| to usake Age pIche ke samaya kA abhAva hotA hai| ataeva unameM skandharUpa pariNAma kA abhAva hai| ataeva addhA-samaya (kAladravya) ke pradeza nahIM hote| dharmAstikAyAdi kA eka sAtha dravya pradeza kI apekSA se alpabahutva--sabase kama dravyadRSTi se dharmAstikAya Adi tInoM dravya haiM, kyoMki tInoM eka-eka dravya haiN| inakI apekSA pradezoM kI apekSA se dharmAstikAya aura adharmAstikAya donoM tulya va asaMkhyAtaguNe haiM kyoMki donoM ke pradeza asaMkhyAtaasaMkhyAta haiN| ina donoM se jIvAstikAya dravyadRSTi se anantaguNA hai| kyoMki jIvadravya ananta haiN| unase jIvAstikAya pradezadRSTi se asaMkhyAtaguNA hai, kyoMki pratyeka jIva ke asaMkhyAta-asaMkhyAta pradeza hote haiN| pradezarUpa jIvAstikAya se dravyarUpa pudgalAstikAya anantaguNA hai, kyoMki jIva ke eka-eka pradeza ke sAtha ananta-ananta karmapudgaladravya sambaddha haiN| dravyarUpa pudgalAstikAya se pradezarUpa pudgalAstikAya asaMkhyAtaguNA hai| isakA kAraNa pahale batAyA jA cukA hai| pradezarUpa pudgalAstikAya kI apekSA addhAsamaya (kAla) dravya aura pradeza kI dRSTi se pUrvokta yukti ke anusAra anantaguNA haiM, isakI apekSA AkAzAstikAya pradezoM kI dRSTi se anantaguNA hai| kyoMki AkAzAstikAya sabhI dizAoM meM ananta hai, usakI kahIM sImA nahIM hai; jabaki addhA-samaya(kAla) sirpha manuSyakSetra meM hotA hai| bAIsavA~ caramadvAra : carama aura acarama jIvoM kA alpabahutva 274. etesiM NaM bhaMte! jIvANaM carimANaM acarimANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA acarimA 1, carimA aNaMtaguNA 2 / dAraM 22 // [274 pra.] bhagavan ! ina carama aura acarama jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [274 u.] gautama! acarama jIva sabase thor3e haiM, (unase) carama jIva anantaguNe hai| bAvIsavA~ (carama) dvAra // 22 // vivecana--bAvIsavA~ caramadvAra-carama aura acarama jIvoM kA alpabahutva-carama aura acarama kI vyAkhyA--jina jIvoM kA isa saMsAra meM carama antima bhava (janma-maraNa) saMbhava hai, ve carama kahalAte haiM, athavA jo jIva yogyatA se bhI carama bhava (nizcit rUpa se mokSa) ke yogya haiM, ve bhavya bhI carama kahalAte haiN| acarama (caramabhava ke abhAva vAle ) abhavya haiM yA jinakA aba caramabhava (zeSa) nahIM haiM, ve acarama- siddha kahalAte haiN| carama aura acarama kA alpabahutva--sabase kama acarama jIva haiM, kyoMki abhavya aura siddha donoM prakAra ke acarama milakara bhI ajaghanyotkRSTa ananta hote haiM; jabaki ubhayavidha carama (caramazarIrI tathA bhavyajIva) unakI apekSA anantaguNe haiM, kyoMki ve ajaghanyotkRSTa anantAnantaparimANa haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti , patrAMka 142-143 2. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 143
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276] [prajJApanA sUtra teIsavA~ jIvadvAra : jIvAdi kA alpabahutva '275. etesi NaM bhaMte! jIvANaM poggalANaM addhAsamayANaM savvadavvANaM savvapadesANaM savvapajjavANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA 1, poggalA aNaMtaguNA 2, addhAsamayA aNaMtaguNA 3, savvadavva visesAhiyA, 4 savvapadesA aNaMtaguNA 5, savvapajjavA aNaMtaguNA 6 / dAraM 23 // [275 pra.] bhagavan ! ina jIvoM, pudgaloM, addhA-samayoM, sarvadravyoM, sarvapradezoM aura sarvaparyAyoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [275 u.] gautama! 1. sabase alpa jIva haiM, 2. (unase) pudgala anantaguNa haiM, 3. (unase) addhA-samaya anantaguNe haiM, 4. (unase)sarvadravya vizeSAdhika haiM, 5. (unase) sarvapradeza anantaguNa haiM (aura unase bhI) 6. sarvaparyAya anantaguNe haiN| teIsavAM (jIva) dvAra // 23 // __vivecana teIsavA~ jIvadvAra - prastuta sUtra (275) meM jIva, pudgala, kAla, sarvadravya, sarvapradeza, aura sarvaparyAya, inake paraspara alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jIvAdi ke alpabahutva kI yuktisaMgatatA--sabase kama jIva, unase anantaguNe pudgala tathA unase bhI anantaguNe (addhAsamaya), isa sambandha meM pUrvokta yukti se vicAra kara lenA caahie| addhAsamayoM se sarvadravya vizeSAdhika haiM, kyoMki pudgaloM se jo addhAsamaya anantaguNe kahe gae haiM, vaha pratyeka addhAsamaya dravya haiM, ataH dravya ke nirUpaNa meM ve bhI grahaNa kiye jAte haiN| sAtha hI ananta jIva-dravyoM, samasta pudgala dravyoM, dharma, adharma evaM AkAzAstikAya, ina sabhI kA dravya meM samAveza ho jAtA hai, ye sabhI mila kara bhI addhAsamayoM se anantaveM bhAga hone se unheM milA dene para bhI sarvadravya, addhAsamayoM se vizeSAdhika haiN| unakI apekSA sarvapradeza anantaguNe haiM, kyoMki AkAza ananta hai| pradezoM se sarvaparyAya anantaguNe haiM, eka-eka AkAzapradeza meM ananta-ananta agurulaghuparyAya hote haiN| caubIsavA~ kSetradvAra : kSetra kI apekSA se UrdhvalokAdigata vividha jIvoM kA alpabahutva 276. khettANuvAeNaM savvatthovA jIvA uDDaloyatiriyaloe 1, aheloyatiriyalAe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDaloe asaMkhejjaguNA 5, aheloe visesAhiyA 6 / [276] kSetra kI apekSA se 1. sabase kama jIva Urdhvaloka-tiryagloka meM haiM, 2. (unase) adholoka-tiryagloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryagloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unakI apekSA) trailokya meM (tInoM lokoM meM arthAt tInoM lokoM kA sparza karane vAle asaMkhyAtaguNe haiM 5. (unakI apekSA) Urdhvaloka meM asaMkhyeyaguNe haiM, 6. (unase bhI) adholoka meM vizeSAdhika haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 143
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada ] [ 277 277. khettANuvAeNaM savvatthovA neraiyA telokke 1, ahelokatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, aloe asaMkhejjaguNA 3 | [277] kSetra kI apekSA se 1. sabase thor3e nairayikajIva trailokya meM haiM, 2. ( unase ) adholoka - tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. ( aura unase bhI) adholoka meM asaMkhyAtaguNe haiN| 278. khettANuvAeNaM savvatthovA tirikkhajoNiyA uDDaloyatiriyaloe 1, aheloyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDaloe asaMkhejjaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / (278) kSetra kI apekSA se 1. sabase alpa tiryaMcayonika ( puruSa ) Urdhvaloka - tiryakloka meM haiM, 2. (unase) vizeSAdhika adholoka - tiryakloka meM haiM, 3. ( unase ) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. ( unakI apekSA ) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (aura unase bhI) adholoka meM vizeSAdhika haiN| 279. khettANuvAeNaM savvatthovAo tirikkhajoNiNIo uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhajjeguNAo 2, telokke saMkhejjaguNAo 3, adheloyatiriyaloe saMkhejjaguNAo 4, adhelo, saMkhejjaguNAo 5, tiriyaloe saMkhejjaguNAo 6 / [279] kSetra ke anusAra 1. sabase kama tiryaMcanI ( tiryaMcastrI ) Urdhvaloka meM haiM, 2. ( unase ) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNI haiM, 3. ( unase ) trailokya meM saMkhyAtaguNI haiM, 4. ( unase ) adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiM, 5. ( unase) adholoka meM saMkhyAtaguNI haiM, 6 . ( aura unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiN| 280. khettANuvAeNaM savvatthovAo maNussA telokke 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, adholoyatiriyaloe saMkhejjaguNA 3, uDDhaloe saMkhejjaguNA 4, adheloe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe saMkhejjaguNA 6 / [ 280] kSetra ke anusAra 1. sabase thor3e manuSya trailokya meM haiM, 2. ( unase ) Urdhvaloka tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. ( unase ) adholoka - tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 4. ( unase ) Urdhvaloka meM saMkhyAtaguNa haiM, 5 . ( unase ) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6 . ( aura unase bhI ) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| 281. khettANuvAeNaM savvatthovAo maNussIo telokke 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNAo 2, adholoyatiriyaloe saMkhejjaguNAo 3, uDDaloe saMkhejjaguNAo 4, adheloe saMkhejjaguNAo 5, tiriyaloe saMkhejjaguNAo 6 / [ 281] kSetra ke anusAra 1. sabase thor3I manuSyastriyA~ ( nAriyA~) trailokya meM haiM, 2. Urdhvaloka
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278] [prajJApanA sUtra tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiM, 3. (unase) adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiM, 4. (unase) Urdhvaloka meM saMkhyAtaguNI haiM, 5. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNI haiM, 6. (aura unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiN| __282. khettANuvAeNaM savvatthovA devA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, telokke saMkhejaguNA 3, adheloyatiriyaloe saMkhejjaguNA 4, adheloe saMkhejaguNA 5, tiriyaloe saMkhejjaguNA 6 / __ [282] kSetra ke anusAra 1. sabase thor3e deva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) asaMkhyAtaguNe Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 3. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6. (aura unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| ___ 283. khettANuvAeNaM savvatthovAo devIo uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhenjaguNAo 2, telokke saMkhenjaguNAo 3, adheloyatiriyaloe saMkhejjaguNAo 4, adheloe saMkhejjaguNAo 5, tiriyaloe saMkhejjaguNAo 6 / [283] kSetra ke anusAra 1. sabase kama deviyA~ Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) asaMkhyAtaguNI Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 3. (unase) trailokya meM saMkhyAtaguNI haiM, 4. (unase) adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiM, 5. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNI haiM, 6. (aura unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiN| ___284. khettANuvAeNaM savvatthovAo bhavaNavAsI devA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, telokke saMkhenjaguNA 3, adheloyatiriyaloe asaMkhenjaguNA 4, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 5, adholoe asaMkhejjaguNA 6 / _[284] kSetrAnusAra 1. sabase thor3e bhavanavAsI deva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvalokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (aura unase bhI)adholoka meM asaMkhyAtaguNe haiN| 285. khettANuvAeNaM savvatthovAo bhavaNavAsiNIo devIo uDDaloe 1, uDDaloyatiriya loe asaMkhejaguNAo 2, telokke saMkhejjaguNAo 3, adholoyatiriyaloe asaMkhejaguNAo 4, tiriyaloe asaMkhejjaguNAo 5, adholoe asaMkhejaguNAo 6 / __[285] kSetra ke anusAra 1. sabase thor3I bhavanAvAsinI deviyA~ Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNI haiM, 3. (unase) trailokya meM saMkhyAtaguNI haiM, 4. (unase) adholoka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNI haiM, 5. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNI haiM, 6. (aura
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [279 unase bhI) adholoka meM asaMkhyAtaguNI haiN| ____286. khettANuvAeNaM savvatthovA vANamaMtarA devA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhenjaguNA 2, telokke saMkhejjaguNA 3, adholoyatiriyaloe saMkhejaguNA 4, aheloe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe saMkhejaguNA 6 / [286] kSetra ke anusAra 1. sabase alpa vANavyantara deva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6. (aura unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| ___ 287. khettANuvAeNaM savvatthovAo vANamaMtarIo devIo uDDaloe 1. uDDaloyatiriyaloe asaMkhijjaguNAo 2, telokke saMkhijjaguNAo 3, adholoyatiriyaloe asaMkhijjaguNAo 4, adholoe saMkhijjaguNAo 5, tiriyaloe saMkhijjaguNAo 6 / [287] kSetra ke anusAra 1. sabase thor3I vANavyantara deviyA~ Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNI haiM,. 3. (unase) trailokya meM saMkhyAtaguNI haiM, 4. (unase) adholoka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNI haiM, 5. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNI haiM, 6. (unase bhI) tiryak meM saMkhyAtaguNI haiN| 288. khettANuvAeNaM savvatthovA joisiyA devA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, telokke saMkhejjaguNA 3, adheloyatiriyaloe saMkhejjaguNA 4, adholoe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe asaMkhejaguNA 6 / [288] kSetra ke anusAra 1. sabase kama jyotiSka deva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvalokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholokatiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6. (aura unase bhI) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiN| 289. khettANuvAeNaM savvatthovAo joisiNIo devIo uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhenjaguNAo 2, telokke saMkhenjaguNAo 3, adholoyatiriyaloe asaMkhejjaguNAo 4, adholoe saMkhejaguNAo 5, tiriyaloe asaMkhejjaguNAo 6 / __ [289] kSetra ke anusAra 1. sabase kama jyotiSka deviyA~ Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvalokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNI haiM, 3. (unase) trailokya meM saMkhyAtaguNI haiM, 4. (unase) adholokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNI haiM, 5. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNI haiM, 6. (unase bhI) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNI haiN|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280] [prajJApanA sUtra 290. khettANuvAeNaM savvatthovA vemANiyA devA' uDDaloyatiriyaloe 1, telokke saMkhejjaguNA 2, adholoyatiriyaloe saMkhejaguNA 3, adheloe saMkhenjaguNA 4, tiriyaloe saMkhejjaguNA 5, uDDaloe asaMkhejjaguNA 6 / [290] kSetra ke anusAra 1. sabase kama vaimAnika deva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. (unase) trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6. (aura unase bhI) urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe 291. khettANuvAeNaM savvatthovAo vemANiNIo devIo uDDaloyatiriyaloe 1. telokke saMkhejaguNAo 2, adheloyatiriyaloe saMkhejjaguNAo 3, adheloe saMkhijaguNAo 4, tiriyaloe saMkhejjaguNAo 5, uDDaloe asaMkhejjaguNAo 6 / [291] kSetra kI apekSA se 1. sabase kama vaimAnika deviyA~ Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. (unase) trailokya meM saMkhyAtaguNI haiM, 3. (unase) adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiM, 4. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNI haiM, 5. (unase) tiryakloka meM saMkhyAtaguNI haiN| (aura unase bhI) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNI haiN| ___ 292. khettANuvAeNaM savvatthovA egidiyA jIvA uDDaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhenjaguNA 4, uDDaloe asaMkhenjaguNA. 5, adholoe visesAhiyA 6 / / [292] kSetra ke anusAra 1. sabase kama ekendriya jIva Urdhvalok-tiryakloka meM haiM, 2. (unase) adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM aura 6. aura (unase) bhI adholoka meM vizeSAdhika haiN| 293. khettANuvAeNaM savvatthovA egiMdiyA jIvA apajjattagA uDaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDvaloe asaMkhejjaguNA 5, adholoe visesAhiyA 6 / ___ [293] kSetra ke anusAra 1. sabase kama ekendriya-aparyAptaka jIva Urdhvalok-tiryakloka meM haiM, 2. (unase) adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM aura 6. aura (unase) bhI adholoka meM vizeSAdhika haiN| 294. khettANuvAeNaM savvatthovA egiMdiyA jIvA pajjattagA uDDaloyatiriyaloe 1, 1. granthAgram 2000
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [281 adholoyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDaloe asaMkhejjaguNA 5, aholoe visesAhiyA 6 / [294] kSetra kI apekSA se 1. ekendriya-paryAptaka sabase thor3e Urdhvalok-tiryakloka meM haiM, 2. (unase) adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM aura 6. (unase bhI) adholoka meM vizeSAdhika haiN| ___ 295. khettANuvAeNaM savvatthovA beiMdiyA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejaguNA 2, telokke asaMkhejjaguNA 3, adheloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 4, adheloe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe saMkhenjaguNA 6 / [295] kSetra kI apekSA se 1. sabase kama dvIndriya jIva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvalokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase)adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6, (aura unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| 296. khettANuvAeNaM savvatthovA beiMdiyA apajjattayA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, telokke asaMkhijjaguNA 3, adheloyatiriyaloe asaMkhijjaguNA 4, adholoe saMkhejaguNA 5, tiriyaloe saMkhejjaguNA 6 / ___ [296] kSetra kI apekSA se 1. sabase alpa dvIndriya-aparyAptaka jIva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase)adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6, aura (unase bhI). tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| 297. khettANuvAeNaM savvatthovA beiMdiyA pajjattayA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, telokke asaMkhijjaguNA 3, adholoyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 4, adheloe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe saMkhejjaguNA 6 / / [297] kSetra kI apekSA se 1. sabase thor3e dvIndriya-paryAptaka jIva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase)adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6, aura (unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| 298. khettANuvAeNaM savvatthovA teiMdiyA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejaguNA 2, telokke asaMkhejaguNA 3, adheloyatiriyaloe asaMkhejaguNA 4, adheloe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe saMkhenjaguNA 6 /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282] [prajJApanA sUtra [298] kSetra kI apekSA se 1. sabase thor3e trIndriya Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvalokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unakI apekSA) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholokatiryakloka meM aMsaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase)adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6, aura (unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| 299. khettANuvAeNaM savvatthovA teiMdiyA apajjattagA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejaguNA 2, telokke asaMkhejjaguNA 3, adheloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 4, adholoe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe saMkhejjaguNA 6 / [299] kSetra kI apekSA se 1. sabase kama trIndriya-aparyAptaka jIva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholoka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase)adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6, aura (unakI apekSA bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| 300. khettANuvAeNaM savvatthovA teiMdiyA pajjattayA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejaguNA 2, telokke asaMkhejjaguNA 3, adheloyatiriyaloe asaMkhejaguNA 4, adheloe saMkhejaguNA 5, tiriyaloe saMkhejjaguNA 6 / [300] kSetra kI apekSA se 1. sabase alpa trIndriya-paryAptaka jIva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase)adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6, aura (unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| 301. khettANuvAeNaM savvatthovA cariM diyA jIvA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, telokke asaMkhejjaguNA 3, adheloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 4, adholoe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe saMkhejjaguNA 6 / __[301] kSetra kI dRSTi se 1. sabase alpa caturindriya jIva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvalokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unakI apekSA )adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6, aura (unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| ___302. khettANuvAeNaM savvatthovA cariMdiyA jIvA apajjattagA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, telokke asaMkhejjaguNA 3, adheloyatiriyaloe asaMkhenjaguNA 4, adheloe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe saMkhejjaguNA 6 / [302] kSetra kI apekSA se 1. sabase thor3e caturindriya-aparyAptaka jIva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM,
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [283 4. (unase) adholoka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unakI apekSA) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6. aura (unase bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| 303. khettANuvAeNaM savvatthovA cariMdiyA jIvA pajjattayA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe saMkhenjaguNA 2, telokke asaMkhejjaguNA 3, aheloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 4, aholoe saMkhejaguNA 5, tiriyaloe saMkhejjaguNA 6 / / / [303] kSetra kI apekSA se 1. sabase kama caturindriya-paryAptaka jIva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholokatiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, 6. aura (unakI apekSA bhI) tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiN| 304. khettANuvAteNaM savvatthovA paMciMdiyA telokke 1, uDDaloyatiriyaloe saMkhejjaguNA 2, adholoyatiriyaloe saMkhejjaguNA 3, uDDaloe saMkhejjaguNA 4, adheloe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe asaMkhejaguNA 6 / [304] kSetra kI apekSA se 1. sabase alpa paMcendriya trailokya meM haiM, 2. (unase) Urdhvalokatiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 3. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) Urdhvaloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM aura 6. (unakI apekSA bhI) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiN| __305. khettANuvAeNaM savvatthovA paMciMdiyA apajjattayA telokke 1, uDDaloyatiriyaloe saMkhejaguNA 2, adheloyatiriyaloe saMkhejaguNA 3, uDDaloe saMkhenjaguNA 4, adheloe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 6 / [305] kSetra kI apekSA se 1. sabase kama paMcendriya-aparyAptaka trailokya meM haiM, 2. (unakI . apekSA) Urdhvaloka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 3. (unase) adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) Urdhvaloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM aura 6. (unakI apekSA bhI) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiN| 306. khettANuvAeNaM savvatthovA paMciMdiyA pajjattayA uDDaloe 1, uDDaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, telokke saMkhejjaguNA 3, adholoyatiriyaloe saMkhejjaguNA 4, adheloe saMkhenjaguNA 5, tiriyaloe asaMkhenjaguNA 6 / __[306] kSetra kI apekSA se 1. sabase thor3e paMcendriya-paryAptaka jIva Urdhvaloka meM haiM, 2. (unase) Urdhvaloka-tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 3. (unakI apekSA) trailokya meM saMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) adholoka-tiryakloka meM saMkhyAtaguNe haiM, 5. (unakI apekSA) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM 6. aura (unakI apekSA bhI) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiN|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284] [prajJApanA sUtra 307. khettANuvAeNaM savvatthovA puDhavikAiyA uDDaloyatiriyaloe 1, adholoyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejaguNA 3, telokke asaMkhejaguNA, 4, uDDaloe asaMkhenjaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / [307] kSetra ke anusAra 1. sabase thor3e pRthvIkAyika jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. (unakI apekSA) adholokAtiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unakI apekSA) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, aura 6. (unakI apekSA bhI) adholoka meM vizeSAdhika haiN| 308. khettANuvAeNaM savvatthovA puDhavikAiyA apajjattayA uDDaloyatiriyaloe 1, adholoyatiriyaloe visesAdhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejaguNA 3, telokke asaMkhejaguNA 4, uDDaloe asaMkhejjaguNA 5, aholoe visesAdhiyA 6 / [308] kSetra ke anusAra 1. sabase kama pRthvIkAyika aparyAptaka jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM aura 6. (unakI apekSA bhI) adholoka meM vizeSAdhika haiN| 309. khettANuvAeNaM savvatthovA puDhavikAiyA pajjattayA uDDaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAdhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDaloe asaMkhejjaguNA 5, adheloe visesAdhiyA 6 / ___ [309] kSetra ke anusAra 1. pRthvIkAyika paryAptaka jIva sabase alpa Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unakI apekSA) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM aura 6. (unakI apekSA bhI) adholoka meM vizeSAdhika haiN| 310. khettANuvAeNaM savvatthovA AukAiyA uDDaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDaloe asaMkhejjaguNA 5, aheloe visesAhiyA 6 / ___ [310] kSetra ke anusara 1. sabase thor3e apkAyika jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. (unakI apekSa) adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. trailokya meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, 5. Urdhvaloka meM (inase) asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (aura inase bhI) vizeSAdhika adholoka meM haiN| 311. khettANuvAeNaM savvatthovA AukAiyA apajjattayA uDDaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAdhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhenjaguNa 4,
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [285 uDDaloe asaMkhejjaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / * [311] kSetra ke anusAra 1. sabase kama apkAyika-aparyAptaka jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unakI apekSA bhI) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5, (unase) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM aura 6. adholoka meM (unakI apekSA bhI) vizeSAdhika haiN| 312. khettANuvAeNaM savvatthovA AukAiyA pajjattayA uDDaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAdhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDhaloe asaMkhejjaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / [312] kSetra kI apekSA se 1. apkAyika-paryApta jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM sabase kama haiM, 2. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka se vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unakI apekSA) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 6. aura (unase bhI) adholoka meM vizeSAdhika haiN| 313. khettANuvAeNaM savvatthovA teukAiyA uDDhaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDhaloe asaMkhejaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / __ [313] kSetra kI apekSA se 1. tejaskAyika jIva sabase kama Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM 2. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unakI apekSA) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. Urdhvaloka meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, aura 6. adholoka meM (unase bhI) vizeSAdhika haiN| 314. khetANuvAeNaM savvatthovA teukAiyA apajjattagA uDDhaloyatiriyaloe 1. adheloyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDhaloe asaMkhejjaguNA 5, adheloe visesAdhiyA 6 / (314) kSetra kI apekSA se 1. sabase alpa tejaskAyika-aparyAptaka jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. adholoka-tiryakloka meM (unase) vizeSAdhika haiM, 3. tiryakloka meM (unakI apekSA) asaMkhyAtaguNe haiM, 4. trailokya meM (unakI apekSA) asaMkhyAtaguNe haiM, 5. Urdhvaloka meM (inase) asaMkhyAtaguNe haiM, 6. aura (inakI apekSA bhI) vizeSAdhika adholoka meM haiN| 315. khettANuvAeNaM savvatthovA teukkAiyA pajjattayA uDDhaloe 1, adheloetiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhenjaguNA 4, uDDhaloe asaMkhejjaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286] [ prajJApanA sUtra [315] kSetra kI apekSA se 1. sabase kama tejaskAyika-paryAptaka jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. [unakI apekSA] adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. tiryakloka meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, 4. trailokya meM (unakI apekSA) asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unakI apekSA) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM aura (unakI apekSA bhI) 6. adholoka meM vizeSAdhika haiN| 316. khettANuvAeNaM savvatthovA vAukAiyA uDDhaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDhaloe asaMkhejaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / [316] kSetra ke anusAra 1. sabase alpa vAyukAyika jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. adholoka-tiryakloka meM (inase) vizeSAdhika haiM, 3. tiryakloka meM (inase) asaMkhyAtaguNe haiM, 4. trailokya meM (inase) asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (inase) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 6. aura (inase bhI) vizeSAdhika adholoka meM haiN| 317. khettANuvAeNaM savvatthovA vAukAiyA apajjattayA uDDhaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAhiyA 2. tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhenjaguNA 4, uDDhaloe asaMkhejjaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / [317] kSetra kI apekSA se 1. vAyukAyika-aparyAptaka jIva sabase kama Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. adholoka-tiryakloka meM (unakI apekSA) vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. trailokya meM arthAt tInoM lokoM kA sparza karane vAle jIva (unakI apekSA bhI) asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe haiM aura 6. (unakI apekSA bhI) adholoka / meM vizeSAdhika haiN| 318. khettANuvAeNaM savvatthovA vAukAiyA pajjattayA uDDhaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDhaloe asaMkhejaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / / [318] kSetra kI apekSA se 1. sabase thor3e vAyukAyika-paryAptaka jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. adholoka-tiryakloka meM (inakI apekSA) vizeSAdhika haiM, 3. (inakI apekSA) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (inase) trailokya meM asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (inakI apekSA) asaMkhyAtaguNe Urdhvaloka meM haiM aura (inakI apekSA bhI) 6. adholoka meM vizeSAdhika haiN| 319. khettANuvAeNaM savvatthovA vaNassaikAiyA uDDhaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAdhiyA 2, tiriyaloe asaMkhenjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDhaloe asaMkhejaguNA 5, adheloe visesAdhiyA 6 /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [287 _ [319] kSetra ke anusAra 1. sabase alpa vanaspatikAyika jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. (unase) vizeSAdhika adholoka-tiryakloka meM haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. trailokya meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, 5. Urdhvaloka meM (unakI apekSA) asaMkhyAtaguNe haiM. 6. aura adholoka meM (unase bhI) vizeSAdhika haiN| 320. khettANuvAeNaM savvatthovA vaNassaikAiyA apajjattayA uDDhaloyatiriyaloe 1, adholoyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 3, telokke asaMkhejaguNA 4, uDDhaloe saMkhejjaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / ___ [320] kSetra kI apekSA se 1. sabase kama vanaspatikAyika aparyApta jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. trailokya meM (unakI apekSA) asaMkhyAtaguNe haiM, 5. Urdhvaloka meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM tathA 6. adholoka meM (inakI apekSA bhI) vizeSAdhika haiN| __ 321. khettANuvAeNaM savvatthovA vaNassaikAiyA pajjattayA uDDhaloyatiriyaloe 1, adheloyatiriyaloe visesAhiyA 2, tiriyaloe asaMkhenjaguNA 3, telokke asaMkhejjaguNA 4, uDDhaloe asaMkhejjaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / [321] kSetra kI apekSA se 1. sabase alpa vanaspatikAyika-paryAptaka jIva Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 2. adholoka-tiryakloka meM (unase) vizeSAdhika haiM, 3. (unase) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, 4. trailokya meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) asaMkhyAtaguNe Urdhvaloka meM haiM, 6. (aura unakI apekSA bhI) vizeSAdhika adholoka meM haiN| __322. khettANuvAeNaM savvatthovA tasakAiyA telokke 1, uDDhaloyatiriyaloe saMkhejaguNA 2, aheloyatiriyaloe saMkhejjaguNA 3, uDDhaloe saMkhejaguNA 4, adheloe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 6 / __ [322] kSetra kI apekSA se 1. sabase thor3e trasakAyika jIva trailokya meM haiM, 2. Urdhvalokatiryakloka meM (inakI apekSA) saMkhyAtaguNe haiM, 3. (inakI apekSA) saMkhyAtaguNe adholoka-tiryakloka haiM, 4. Urdhvaloka meM (inase) saMkhyAtaguNe haiM, 5. adholoka meM (inakI apekSA) saMkhyAtaguNe haiM, 6. aura (inakI apekSA bhI) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiN| 323. khettANuvAeNaM savvatthovA tasakAiyA apajjattayA telokke 1, uDDhaloyatiriyaloe saMkhejjaguNA 2, adheloetiriyaloe saMkhejjaguNA 3, uDDhaloe saMkhejjaguNA 4, adheloe saMkhejaguNA 5, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 6 / - [323] kSetra kI apekSA se 1. sabase kama trasakAyika aparyAptaka jIva trailokya meM haiM, 2. (unakI apekSA) saMkhyAtaguNe Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, 3. adholoka-tiryakloka meM (unakI apekSA)
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] [ prajJApanA sUtra saMkhyAtaguNe haiM, 4. Urdhvaloka meM (unase ) saMkhyAtaguNe haiM, 5. ( unakI apekSA) adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM aura 6. ( unakI apekSA bhI ) tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiN| 324. khettANuvAeNaM savvatthovA tasakAiyA pajjattayA telokke 1, uDDhaloyatiriyaloe asaMkhejjaguNA 2, adheloyatiriyaloe saMkhejjaguNA 3, uDDhaloe saMkhejjaguNA 4. adholoe saMkhejjaguNA 5, tiriyaloe saMkhejjaguNA 6 / dAraM 24 // [324] kSetra kI apekSA se 1. sabase alpa trasakAyika-paryAptaka jIva trailokya meM haiM, 2. Urdhvaloka tiryakloka meM (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, 3. adholoka tiryakloka meM (unakI apekSA ) saMkhyAtaguNe haiM, 4. Urdhvaloka meM (unase) saMkhyAtaguNe haiM, 5. adholoka meM (unase ) saMkhyAtaguNe haiM (aura unase bhI) 6. tiryakloka meM asaMkhyAtaguNe haiN| - cauvIsavA~ (kSetra) dvAra // 24 // vivecana - cauvIsavA~ kSetradvAra : kSetra kI apekSA se UrdhvalokAdigata vividha jIvoM kA alpa bahutva -- prastuta 49 sUtroM (sU. 276 se 324 taka) meM kSetra ke anusAra Urdhva, adhaH, tiryak tathA trailokyAdi vividha lokoM meM cauvIsadaNDakavartI jIvoM ke alpabahutva kI vistAra se carcA kI gaI hai| 'khettANuvAeNaM' kI vyAkhyA-- kSetra ke anupAta arthAt anusAra athavA kSetra kI apekSA se vicAra karanA kSetrAnupAta kahalAtA hai / Urdhvaloka - tiryakloka Adi pado kI vyAkhyA - - jainazAstrAnusAra sampUrNa loka caturdaza rajjUparimita hai| usake tIna vibhAga kie jAte haiM-- Urdhvaloka, tiryagloka ( madhyaloka) aura adholoka / rucakoM ke anusAra inake vibhAga (sImA) nizcita hote haiN| jaise-- rucaka ke nau sau yojana nIce aura nau sau yojana Upara tiryakloka hai / tiryakloka ke nIce adholoka hai aura tiryakloka ke Upara Urdhvaloka hai / Urdhvaloka kucha nyUna sAta rajjU pramANa hai aura adholoka kucha adhika sAta rajjU-pramANa hai| ina donoM ke madhya meM 1800 yojana U~cA tiryagloka hai| Urdhvaloka kA nicalA AkAza-pradezapratara aura tiryakloka kA sabase Upara kA AkAza-pradezapratara hai, vahI Urdhvaloka- tiryakloka kahalAtA hai; arthAt rucaka samabhUbhAga se nau sau yojana jAne para, jyotizcakra ke Upara tiryaglokasambandhI eka-pradezI AkAzapratara hai, vaha tiryagloka kA pratara hai| isake Upara kA ekapradezI AkAzapratara Urdhvaloka-pratara kahalAtA hai / ina donoM prataroM ko Urdhvaloka-tiryagloka kahate haiM / adholoka ke Upara kA ekapradezI AkAzapratara aura tiryagloka ke nIce kA ekapradezI AkAzapratara adholoka - tiryakloka kahalAtA hai / trailokya kA artha hai-tInoM loka; yAnI tInoM lokoM ko sparza karane vAlA / isa prakAra kSetra (samagraloka) ke 6 vibhAga samajhane ke lie kara diye haiM- (1) Urdhvaloka, (2) tiryagloka, (3) adholoka, (4) Urdhvalokatiryagloka, (5) adholoka - tiryakloka aura (6) trailokya / ' 1. prajJApanAsUtra malaya vRtti, patrAMka 144
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [289 kSetrAnusAra loka ke ukta chaha vibhAgoM meM jIvoM kA alpabahutva-Urdhvaloka-tiryagloka meM sabase kama jIva haiM, kyoMki yahA~ kA pradeza (kSetra) bahuta thor3A hai| unakI apekSA adholoka-tiryagloka meM jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki vigrahagati karate hue yA vahIM para sthita jIva vizeSAdhika hI haiN| unakI apekSA tiryakloka meM jIva asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki Upara jina do kSetroM kA kathana kiyA gayA hai, unakI apekSA tiryakloka kA vistAra asaMkhyAtaguNA hai| tiryagloka ke jIvoM kI apekSA tInoM lokoM kA sparza karane vAle jIva asaMkhyAtaguNe haiN| jo jIva vigrahagati karate hue tInoM lokoM ko sparza karate haiM, unakI apekSA yaha kathana samajhanA caahie| unakI apekSA Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe jIva isalie haiM ki upapAtakSetra kI vahA~ atyanta bahulatA hai| unakI apekSA adholokavartI jIva vizeSAdhika haiM; kyoMki adholoka kA vistAra sAta rajjU se kucha adhika pramANa hai| kSetrAnusAra cAra gatiyoM ke jIvoM kA alpabahutva--(1) narakagatIya alpabahutva--sabase kama narakagati ke jIva trailokya meM arthAt-tInoM loka ko sparza karane vAle haiN| yaha zaMkA ho sakatI hai, ki nAraka jIva tInoM lokoM ko sparza karane vAle kaise ho sakate hai, kyoMki ve to adholoka meM hI sthita haiM, tathA ve sabase kama kaise haiM ? isakA samAdhAna yaha hai ki meruparvata ke zikhara para athavA aMjana yA dadhimukhaparvatAdi ke zikhara para jo vApikAe~ haiM, unameM rahane vAle jo matsya Adi naraka meM utpanna hone vAle haiM, ve maraNakAla meM ilikAgati se apane AtmapradezoM ko phailAte hue tInoM lokoM kA sparza karate haiM, aura usa samaya ve nAraka hI kahalAte haiM, kyoMki tatkAla hI unakI utpatti naraka meM hone vAlI hotI hai, aura ve narakAyu kA vedana karate haiN| aise nAraka thor3e hI hote haiM, isalie unheM sabase kama kahA hai| trilokasparzI nArakoM kI apekSA pUrvokta adholokatiryagloka meM asaMkhyAtaguNe nAraka haiM; kyoMki asaMkhyAta dvIpa-samudroM meM rahane vAle bahuta-se paMcendriya tiryaJca jaba narakoM meM utpanna hote haiM, taba ina do prataroM kA sparza karate haiM, isa kAraNa ve trailokyasparzI nArakoM se asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki unakA kSetra asaMkhyAtaguNA hai| meru Adi kSetra kI apekSA asaMkhyAta dvIpa-samudrarUpa kSetra asaMkhyAtaguNA hai| (2) tiryaMcagatika alpabahutva-sabase kama tiryaJca Urdhvaloka-tiryakloka meM haiM, kyoMki ye tiryagloka ke uparilokavartI aura Urdhvaloka ke adholokavartI do prataroM meM haiM, unakI apekSA adholoka-tiryagloka meM adholoka ke UparI aura tiryagloka ke nicale do prataroM meM vizeSAdhika haiN| inakI apekSA tiryagloka, trailokya evaM Urdhvaloka meM uttarottara kramazaH asaMkhyAtaguNe haiN| trailokyasaMsparzI tiryacoM kI apekSA Urdhvaloka (UrdhvalokasaMjJaka pratara meM) asaMkhyAtaguNe tiryaJca haiN| inakI apekSA adholoka meM vizeSAdhika haiN| tiryaMcastriyA~-kSetra kI apekSA se sabase kama tiryacinI Urdhvaloka kA sparza karane 1. (ka) vahI, malaya. vRtti, patrAMka 144 (kha) 'savvatthovA jIvA nopajjattA-noapajjatA, apajjattA aNaMtaguNA, pajjattA saMkhejjaguNA' -prajJApanA. mUlapATha TippaNa bhA. 1, pada 3
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290] [prajJApanA sUtra vAlI haiM, kyoMki meru Adi kI vApI Adi meM bhI paMcendriya striyA~ vidyamAna haiN| unakA kSetra alpa hai| ataeva ve sabase kama kahI gaI haiM, inakI apekSA Urdhvaloka-tiryakloka meM (Urdhvaloka aura tiryagloka ke do prataroM ko sparza karane vAlI) tiryaMcastriyA~ asaMkhyAtaguNI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki sahasrAra devaloka taka ke deva, garbhajapaMcendriya-tiryaJca striyoM meM utpanna ho sakate haiM aura zeSa kAyA ke jIva bhI unameM utpanna ho sakate haiN| jaba sahasrAra devaloka taka ke deva yA zeSa kAyA ke jIva Urdhvaloka se tiryakloka meM paMcendriya tiryaMcastrI ke rUpa meM utpanna hone vAle hote haiM, taba ve tiryaMcastrI kI Ayu kA vedana karate haiN| isake atirikta tiryaklokavartI paMcendriya-tiryaMcastriyA~ jaba Urdhvaloka meM devarUpa se yA anya kisI rUpa meM utpanna hone vAlI hotI haiM, taba ve mAraNAntika samudghAta karake apane utpattideza taka apane AtmapradezoM ko phailAtI haiN| usa samaya ve pUrvokta donoM prataroM ko sparza karatI haiN| usa samaya ve tiryaMcayonika striyA~ kahalAtI haiM, ataeva asaMkhyAtaguNI kahI gaI haiN| inakI apekSA trailokya meM triloka kA sparza karane vAlI striyA~ tiryaMcastriyA~ saMkhyAtaguNI haiN| jaba adholoka se bhavanavAsI, vANavyantara, nairayika tathA anyakAyoM ke jIva Urdhvaloka meM paMcendriyatiryaMcastrI ke rUpa meM utpanna hote haiM, athavA Urdhvaloka se koI devAdi adholoka meM tiryaMcastrI ke rUpa meM utpanna hote haiM aura ve samudghAta karake apane AtmapradezoM ko daNDarUpa meM phailAte hue tInoM lokoM kA sparza karate haiN| aise jIva bahuta haiM, ataeva trailokya meM tiryaMcastrI ko saMkhyAtaguNI kahanA susaMgata hai| inakI apekSA adholoka-tiryakloka kA sparza karane vAlI tiryagyonikastriyA~ saMkhyAtaguNI adhika haiN| bahutase nairayika Adi samudghAta kiye binA hI tiryakloka meM tiryaJcapaMcendriyastrI ke rUpa meM utpanna hote haiM; tathA tiryaglokavartI jIva adholaukika grAmoM meM tiryaMcastrI ke rUpa meM utpanna hote haiM, usa samaya ve pUrvokta do prataroM kA sparza karate haiM aura tiryaMcastrI ke AyuSya kA vedana karate haiM, ata: unheM saMkhyAtaguNI kahA hai| inakI apekSA bhI adholoka meM arthAt-adholoka ke pratara meM vidyamAna tiryaJcastriyA~ saMkhyAtaguNI haiN| adholaukikagrAma aura sabhI samudra eka hajAra yovana avagAha vAle haiN| ataH nau sau yojana se nIce matsI Adi tiryaJcayonikastriyoM ke svasthAna hone se ve pracura saMkhyA meM haiN| isa kAraNa unheM saMkhyAtaguNI kahA hai| unakA kSetra bhI saMkhyAtaguNA adhika hai| adholoka kI apekSA tiryakloka meM tiryaJcastriyA~ saMkhyAtaguNI adhika haiN| (3) manuSyagativiSayaka alpabahutva kSetrApekSayA vicAra karane para trailokya meM (trilokasparzI) manuSya sabase kama haiM, kyoMki Urdhvaloka se adholaukika grAmoM meM utpanna hone vAle aura mAraNAntika samudghAta karane vAloM meM se koI-koI samudghAtavaza bAhara nikAle hue svAtmapradezoM se tInoM lokoM kA sparza karate haiN| koI-koI vaikriya yA AhAraka samudghAta ko prApta hokara vizeSa prayatna ke dvArA bahuta dUra taka Upara aura nIce apane AtmapradezoM ko phailAte haiM, kevalI-samudghAta ko prApta thor3e se mAnava tInoM lokoM ko sparza karate haiN| isa kAraNa sabase kama manuSya triloka meM haiN| unakI apekSA Urdhvaloka-tiryagloka saMjJaka do prataroM ko sparza karane vAle manuSya asaMkhyAtaguNe haiN|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [291 vaimAnika deva athavA anya kAya vAle jIva yathAsambhava Urdhvaloka se tiryakloka meM manuSyarUpa meM utpanna hote haiM, taba ve pUrvokta do prataroM kA sparza karate haiN| isake atirikta vidyAdhara Adi bhI jaba meru Adi para gamana karate haiM, taba unake zukra, zoNita Adi pudgaloM meM sammUchima manuSyoM kI utpatti hotI hai aura ve vidyAdhara rudhirAdipudgaloM ke sAtha sammizra hokara jaba lauTate haiM, taba pUrvokta do prataroM kA sparza karate haiM, ve saMkhyA meM adhika hote haiM, isa kAraNa asaMkhyAtaguNe haiN| inakI apekSA adholoka-tiryakloka nAmaka do prataroM ko sparza karane vAle manuSya asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki adholaukika grAmoM meM svabhAvataH hI bahuta-se manuSyoM kA sadbhAva hai| ataH jo tiryakloka se manuSyoM yA anya kAyoM se Akara adholaukika grAmoM meM garbhaja manuSya yA sammUchima manuSya ke rUpa meM utpanna hone vAle haiM, athavA adholaukika grAmoM se yA adholokavartI kisI anya sthAna se tiryakloka meM garbhaja yA sammUchima manuSya ke rUpa meM utpanna hote hue manuSya pUrvokta do prataroM kA sparza karate haiN| ataeva inheM saMkhyAtaguNA kahA hai| inakI apekSA Urdhvaloka meM manuSya saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki saumanasa Adi vanoM meM krIr3A Adi karane ke lie pracuratara vidyAdharoM evaM cAraNamuniyoM kA gamanAgamana hotA hai, aura unake yathAyoga rudhirAdipudgaloM ke yoga se sammUchima manuSyoM kI utpatti hotI hai| inakI apekSA bhI adholoka meM saMkhyAtaguNe manuSya haiM; kyoMki adholokaM svasthAna hone se vahA~ adhikatA honI svAbhAvika hai| inakI apekSA bhI tiryagloka meM saMkhyAtaguNe manuSya adhika haiM, kyoMki tiryagloka kA kSetra saMkhyAtaguNA adhika hai, aura manuSyoM kA vaha svasthAna hai, isa kAraNa adhikatA sambhava hai| __manuSyastriyoM kA kSetra kI apekSA se alpabahutva--sabase kama manuSyastriyA~ tInoM loka ko sparza karane vAlI haiM, kyoMki Urdhvaloka se adholoka meM utpanna hone vAlI mAraNAntika-samudghAtavaza jaba ve apane AtmapradezoM ko bAhara nikAlatI haiM, athavA jaba ve vaikriyasamudghAta yA kevalIsamudghAta karatI haiM, taba tInoM lokoM kA sparza karatI haiM aura aisI manuSyastriyA~ atyanta kama hotI haiM, isa kAraNa sabase thor3I manuSyastriyA~ trailokya meM batAI gaI haiN| inakI apekSA Urdhvaloka-tiryaglokasaMjJaka do prataroM kA sparza karane vAlI striyA~ saMkhyAtaguNI hotI haiN| vaimAnikadeva athavA zeSa kAyavAle koI jIva jaba Urdhvaloka se tiryagloka meM manuSyastrI ke rUpa meM utpanna hone vAle hote haiM, tathA tiryaglokagata manuSyastriyA~ jaba Urdhvaloka meM utpanna hote samaya mAraNAntika samudghAta karatI haiM, taba dUra taka Upara apane AtmapradezoM ko phailAtI haiM, phira bhI jaba taka jo kAlagata nahIM huI haiM, ve pUrvokta donoM prataroM kA sparza karatI haiM, aura ve donoM prakAra kI striyA~ bahuta adhika hotI haiN| unakI apekSA adholoka-tiryaglokasaMjJaka pUrvokta prataradvaya kA sparza karane vAlI manuSyastriyA~ saMkhyAtaguNI hotI haiM, kyoMki tiryagloka se manuSyastrIparyAya se yA anya paryAya se adholaukika grAmoM meM athavA adholaukika grAma se tiryagloka meM manuSyastrI ke rUpa meM utpanna hone vAlI hotI haiM, unameM se kaI adholaukika grAmoM meM avasthAna karake bhI ukta donoM prataroM kA sparza karatI haiN| aisI striyAM pUrvoktaprataradvaya kI striyoM se bahuta adhika hotI haiN| inakI
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292] [ prajJApanA sUtra apekSA bhI ve Urdhvaloka meM (Urdhvaloka nAmaka prataragata) manuSyastriyA~ saMkhyAtaguNI adhika haiM; kyoMki saumanasa Adi vanoM meM krIr3Artha bahuta-sI vidyAdhariyoM kA gamana sambhava hai| adholoka meM unakI apekSA bhI saMkhyAtaguNI haiM, kyoMki vahA~ svasthAna hone meM pracuratara hotI haiN| unakI apekSA bhI tiryagloka meM ve saMkhyAtaguNI haiM, kyoMki vahA~ kSetra bhI saMkhyAtaguNA adhika hai, aura svasthAna bhI hai| (4) devagati ke jIvoM kA alpabahutva -kSetra kI apekSA se sabase kama deva Urdhvaloka meM haiM, kyoMki vahA~ vaimAnika jAti ke deva hI rahate haiM, aura ve thor3e haiM, aura jo bhavanapati Adi tIrthaMkaroM ke janmotsavAdi para mandaraparvatAdi para jAte haiM, ve bhI svalpa hI hote haiM, isa kAraNa sabase thor3e deva Urdhvaloka meM haiN| unakI apekSA Urdhvaloka-tiryaglokasaMjJaka do prataroM meM saMkhyAtaguNe deva haiM; ye donoM pratara jyotiSkadevoM ke nikaTavartI haiM, ataeva unake svasthAna haiN| isake atirikta bhavanapati, vANavyantara aura jyetiSkadeva sumeru Adi para gamana karate haiM; athavA saudharma Adi kalpoM ke deva apane sthAna meM Ate-jAte haiM; yA saudharma Adi devalokoM ke devarUpa meM utpanna hone vAle deva, jo devAyu kA vedana kara rahe haiM, ve jaba apane utpattideza meM jAte haiM, taba pUrvokta donoM prataroM kA sparza unheM hotA hai| aise deva pUrvokta devoM se asaMkhyataguNe adhika hote haiN| unakI apekSA trailokya meM (lokatrayasparzI) deva saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva tathArUpa vizeSa prayatna se jaba vaikriyasamudghAta karate haiM, taba tInoM lokoM kA sparza karate haiN| ve parvokta prataradvaya-saMsparzI devoM se saMkhyAtagaNe adhika hote haiN| unakI apekSA adholoka-tiryagloka prataradvaya kA sparza karane vAle deva saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki ye donoM pratara bhavanapati aura vANavyantara devoM ke nikaTavartI hone se svasthAna haiM, tathA bahuta-se svabhavanasthita bhavanapatideva tiryagloka meM gamanAgamana karate haiM, udvartana karate haiM; tathA vaikriya samudghAta karate haiM; athavA tiryaglokavartI paMcendriyatiryaJca yA manuSya bhavanapatirUpa meM utpanna hone vAle hote haiM, aura bhavanapati kI Ayu kA vedana karate haiM, taba unake pUrvokta donoM prataroM kA sparza hotA haiN| aise jIva bahuta hone ke kAraNa saMkhyAtaguNe kahe gae haiN| unakI apekSA adholoka meM deva saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki adholoka bhavanapatidevoM kA svasthAna hai| unakI apekSA tiryagloka meM rahane vAle deva saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki tiryagloka jyotiSka aura vANavyantaradevoM kA svasthAna hai| deviyoM kA alpabahutva -deviyoM kA alpabahutva bhI sAmAnyatayA devasUtra kI taraha samajha lenA cAhie / bhavanapati Adi deva-deviyoM kA pRthak-pRthak alpabahutva - (1) bhavanapatideva sabase kama Urdhvaloka meM haiM; kyoMki, koI-koI bhavanapatideva apane vaibhava ke saMgatikadeva kI nizrA se saudharmAdi devalokoM meM jAte haiN| kaI-kaI meruparvata para tIrthaMkarajanmamahotsavAdi ke nimitta se tathA aMjana, dadhimukha Adi parvatoM para aSTAhnika mahotsava ke nimitta se evaM kaI mandarAdi para krIr3A ke nimitta jAte haiN| parantu ye saba svalpa hote haiM; isalie Urdhvaloka meM bhavanapatideva sabase kama haiN| 1. prajJApanAAsUtra. malaya. vRtti, patrAMka 146 se 148 taka
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [293 unakI apekSA Urdhvalokatiryagloka nAmaka do prataroM meM asaMkhyAtaguNe hote haiM, kyoMki tiryaglokasthabhavanapatideva vaikriyasamudghAta karate haiM, taba ve Urdhvaloka-tiryagloka kA sparza karate haiM, tathA tiryaglokastha jo bhavanapati mAraNAntikasamudghAta karake Urdhvaloka meM saudharmAdi devalokoM meM bAdaraparyApta-pRthvIkAyika, bAdaraparyApta-apkAyika evaM bAdaraparyApta-vanaspatikAyika rUpa se athavA zubhamaNi-prakAroM meM utpanna hone vAle hote haiM, taba ve apane bhava kI hI Ayu kA vedana karate haiM, pArabhavika pRthvIkAyikAdi kI Ayu kA nahIM; taba ve bhavanapati hI kahalAte hai usa samaya ve Urdhvalokatiryagloka kA sparza karate haiN| isa prakAra ke ve bhavanapatideva Urdhvaloka meM gamanAgamana karane se aura donoM prataroM ke samIpavartI unakA krIr3AsthAna hone se ve pUrvokta donoM prataroM ko sparza karate haiM, isalie ye pUrvokta devoM se asaMkhyAtaguNe haiN| inakI apekSA trilokasparzI bhavanapati deva saMkhyAtaguNe hote haiN| Urdhvaloka meM rahe hue jo tiryaJcapaMcendriya bhavanapati rUpa se utpanna hone vAle hote haiM, ve tathA svasthAna meM tathAvidha prayatna vizeSa se vaikriya samudghAta yA mAraNAntika samudghAta karate haiM taba ve trailokyasparza karate hai| ve saMkhyAtaguNe isalie haiM ki anya sthAna meM samudghAta karane vAloM kI apekSA svasthAna meM samudghAta karane vAle saMkhyAtaguNe hote haiN| adholoka-tiryagloka saMjJaka prataradvaya meM inakI apekSA bhI ve asaMkhyAtaguNe hote haiN| tiryagloka inake svasthAna se nikaTavartI hone se gamanAgamana hone ke kAraNa tathA svasthAna meM sthita rahate hue bhI krodhAdi kaSAyasamudghAtavaza gamana hone se bahuta-se bhavanapatideva pUrvokta donoM prataroM kA sparza karate haiN| unakI apekSA tiryagloka meM ve asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki tIrthaMkara samavasaraNAdi meM vandananimitta, ramaNIya dvIpoM meM krIDA ke nimitta ve tiryagloka meM Ate haiM. aura Ate haiM to cirakAla taka bhI rahate haiN| unakI apekSA bhI adholoka meM asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki adholoka to bhavanavAsiyoM kA svasthAna hai| bhavanavAsIdevoM kI taraha hI bhavanavAsIdeviyoM kA alpabahutva samajha lenA caahie| vyantaradeva-deviyoM kA pRthak-pRthak alpabahutva kSetrAnusAra cintana karane para vyantara deva sabase kama Urdhvaloka meM haiM. pANDakavana Adi meM kacha hI vyantaradeva pAye jAte haiN| unakI apekSA Urdhvaloka-tiryakloka rUpa do prataroM meM asaMkhyAtaguNe haiM kucha vyantaroM ke svasthAna ke antargata hone se tathA kaI vyantaroM ke svasthAna ke nikaTa hone se tathA bahuta-se vyantaroM ke meru Adi para gamanAgamana hone se unake pUrvokta donoM prataroM kA sparza hotA hai| ina saba kI sAmUhika rUpa se vicAraNA karane para ve atyadhika ho jAte haiN| unakI apekSA trilokavartI vyantara saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki tathAvidha prayatnavizeSa se vaikriya samudghAta karane para ve AtmapradezoM se tInoM lokoM ko sparza karate haiM, aura aise vyantaradeva pUrvokta devoM se atyadhika haiM, isalie saMkhyAtaguNe haiN| unakI apekSA adholoka tiyagloka-saMjJaka prataradvaya meM asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ye donoM pratara bahuta-se vyantaroM ke svasthAna haiM, isalie inakA sparza karane vAle vyantara bahuta adhika hone se asaMkhyAtaguNe haiN| inakI apekSA adholoka meM ve saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki adholaukika grAmoM meM unakA svasthAna hai, tathA adholoka meM bahuta se vyantaroM kA krIDAnimitta
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294] [prajJApanA sUtra gamana bhI hotA hai| inakI apekSA tiryagloka meM ve saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki tiryagloka to unakA svasthAna hai hii| isI prakAra vyantaradeviyoM kA alpabahutva samajha lenA caahie| jyotiSkadeva- deviyoM kA pRthak-pRthak alpabahutva-kSetra kI apekSA vicAra karane para sabase kama jyotiSka deva Urdhvaloka meM haiM, kyoMki kucha hI jyotiSka devoM kA tIrthaMkarajanmamahotsava nimitta, yA aMjana-dadhimukhAdi para aSTAhnikAnimitta athavA katipaya devoM kA mandarAcalAdi para krIr3Animitta gamana hotA hai| unakI apekSA Urdhvalokatiryagloka prataradvaya meM asaMkhyAtaguNe haiM, una donoM prataroM ko koI jyotiSkadeva svasthAna meM sthita rahe hue sparza karate haiM, koI vaikriyasamudghAta karake AtmapradezoM se unakA sparza karate haiM, koI Urdhvaloka meM jAte-Ate unakA sparza karate haiN| isa kAraNa donoM prataroM kA sparza karane vAle Urdhvalokagata devoM se asaMkhyAtaguNe haiN| unase trailokyavartI jyotiSka deva saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki jo jyotiSkadeva tathAvidha tIvra prayatnavaza vaikriyasamudghAta karate haiM, ve tInoM lokoM ko apane AtmapradezoM se sparza karate haiM; ve svabhAvataH atyadhika haiM, isa kAraNa pUrvokta deva saMkhyAtaguNe haiN| unase adholoka-tiryagloka prataradvayasaMsparzI jyotiSkadeva asaMkhyAtaguNe haiM; kyoMki bahuta-se deva adholaukika grAmoM meM samavasaraNAdinimitta yA adholoka meM krIr3Animitta jAte-Ate haiM, tathA bahuta-se deva adholoka se jyotiSkadevoM meM utpanna hone vAle hote haiM, taba ve pUrvokta donoM prataroM kA sparza karate haiN| isalie pUrvokta devoM se ye deva asaMkhyAtaguNe ho jAte haiN| unakI apekSA adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM; kyoMki bahuta-se deva adholoka meM krIr3A ke lie yA adholaukika grAmoM meM samavasaraNAdi ke lie cirakAla taka rahate haiN| unakI apekSA tiryagloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki tiryagloka to unakA svasthAna hai| isI prakAra jyotiSkadeviyoM ke alpabahutva kA bhI vicAra kara lenA caahie| vaimAnika deva-deviyoM kA pRthak-pRthk alpabahutva' -kSetrAnusAra vicAra karane para sabase alpa vaimAnika deva Urdhvaloka-tiryagloka saMjJaka prataradvaya meM haiM, kyoMki adholokatiryaglokavartI jo jIva vaimAnikoM meM utpanna hote haiM, tathA jo vaimAnika tiryagloka meM gamanAgamana karate haiM, evaM jo ukta donoM prataroM meM sthita krIr3AsthAna meM Azraya lekara rahate haiM, aura jo tiryagloka meM rahe hue hI vaikriya samudghAta yA mAraNAntika samudghAta karate haiM, ve tathAvidha prayatnavizeSa se apane AtmapradezoM ko UrdhvadizA meM nikAlate haiM, taba pUrvokta donoM prataroM kA sparza karate haiM, aise vaimAnika deva bahuta hI alpa hote haiM, isalie sabase kama vaimAnika deva pUrvoktaprataradvaya meM haiN| unakI apekSA trailokyavartI vaimAnika pUrvokta yukti ke anusAra saMkhyAtaguNe adhika haiN| unakI apekSA adholoka tiryagloka-saMjJaka do prataroM meM sakhyAtaguNe haiM, kyoMki unakA adholaukika grAmoM meM tIrthakara samavasaraNAdi meM gamanAgamana hone se tathA ukta do prataroM meM hone vAle samavasaraNAdi meM avasthAna ke kAraNa bahuta-se devoM ke ukta donoM prataroM kA sparza hotA hai, unakI apekSA adholoka tathA tiryagloka meM uttarottara kramaza: saMkhyAtaguNe haiM, pUrvokta yukti ke anusAra bahuta se devoM kA ubhayatra samavasaraNAdi tathA krIr3A-sthAnoM meM avasthAna hotA hai| 1. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 149 se 151
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [295 unakI apekSA Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki Urdhvaloka to unakA svasthAna hI hai, vahA~ to atyadhika honA svAbhAvika hai| vaimAnika deviyoM kA alpabahutva bhI devasUtra kI taraha samajha lenA caahie| kSetrAnusAra ekendriyAdi jIvoM kA pRthak-pRthak alpabahutva- (1) ekendriya jIvoM kA alpabahutva-kSetrAnusAra cintana karane para ekendriya, ekendriya aparyAptaka evaM ekendriya-paryAptaka jIva sabase kama Urdhvaloka-tiryaglokasaMjJaka prataradvaya meM haiN| kaI ekendriya jIva vahIM sthita rahate haiM, kaI Udhvaloka se tiryagloka meM tathA tiryagloka se Urdhvaloka meM utpanna hone vAle jaba mAraNAntikasamudghAta karate haiM, taba ve ukta donoM prataroM kA sparza karate haiM, ve bahuta alpa hote haiM, isalie sabase alpa ukta prataradvaya meM batAye gae haiN| unakI apekSA adholoka-tiryagloka meM vizeSAdhika haiM, kyoMki adholoka se tiryagloka meM yA tiryagloka se adholoka meM ilikAgati se utpanna hone vAle ekendriya ukta donoM prataroM kA sparza karate haiN| vahIM rahane vAle ekendriya bhI Urdhvaloka se adholoka meM adhika hote haiM, unase bhI adhika adholoka se tiryagloka meM utpanna hone vAle jIva pAe jAte haiN| isa kAraNa ukta donoM prataroM meM vizeSAdhika haiN| unakI apekSA tiryagloka meM ekendriya asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ukta prataradvaya ke kSetra se tiryagloka kA kSetra asaMkhyAtaguNA adhika hai| unakI apekSA trailokyasparzI asaMkhyAtaguNe haiN| kyoMki bahuta-se ekendriya Urdhvaloka se adholoka meM aura adholoka se Urdhvaloka meM utpanna hote haiM, aura unameM se bahuta-se mAraNAntika-samudghAtavaza apane Atmapradeza-daNDoM ko phailA kara tInoM lokoM ko sparza karate haiM, isa kAraNa ve asaMkhyAtaguNe ho jAte haiN| unakI apekSA Urdhvaloka meM ve asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki upapAtakSetra atyadhika hai| unase adholoka meM vizeSAdhika haiM, kyoMki Urdhvalokagata kSetra se adholokagata kSetra vizeSAdhika hai| ekendriya aparyAptaka tathA paryAptaka ke viSaya meM bhI isI prakAra samajha lenA caahie| (2) dvIndriya trIndriya evaM caturindriya aparyAptaka-paryAptaka jIvoM kA alpabahutva -kSetrAnusAra vicAra karane para sabase kama dvIndriya jIva Urdhvaloka meM haiM, kyoMki Urdhvaloka meM ekadeza - meruzikhara kI vApI Adi meM hI zaMkha Adi dvIndriya pAye jAte haiM, unakI apekSA Urdhvaloka-tiryaglokasaMjJaka prataradvaya meM asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki jo Urdhvaloka se tiryagloka meM yA tiryagloka se Urdhvaloka meM dvIndriyarUpa se utpanna hone vAle hote haiM, dvIndriyAyu kA anubhava kara rahe hote haiM, tathA ilikAgati se utpanna hote haiM, athavA jo dvIndriya tiryagloka se Urdhvaloka meM, yA Urdhvaloka se tiryagloka meM dvIndriyarUpa se yA anya kisI rUpa se utpanna hone vAle hoM, jinhoMne pahale mAraNAntikasamudghAta kiyA ho, ataeva jo dvIndriyAyu kA vedana kara rahe hoM, samudghAtavaza apane AtmapradezoM ko jinhoMne dUra taka phailAyA ho, aura jo prataradvaya ke adhikRtakSetra meM hI raha rahe haiM, aise jIba ukta prataradvaya kA sparza karate haiM, aura ve atyadhika hote haiM, isalie pUrvokta se asaMkhyAtaguNe adhika kahe gae haiN| unakI apekSA trailokyasparzI
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296] [prajJApanA sUtra dvIndriya asaMkhyAtaguNe hote haiM, kyoMki dvIndriyoM ke utpattisthAna adholoka meM bahuta haiM, tiryagloka meM aura bhI adhika haiN| unameM se adholoka se Urdhvaloka meM dvIndriya rUpa se yA anyarUpa se utpanna hone vAle dvIndriya pahale mAraNAntika samudghAta kiye hote haiM ve samudghAtavaza apane utpattideza taka apane AtmapradezoM ko phailA dete haiM, tathA dvIndriyAyu kA vedana karate haiM tathA jo dvIndriya yA zeSa kAya vAle Urdhvaloka meM dvIndriyarUpa se utpanna hote hue dvIndriyAyu kA anubhava karate haiM, vai trailAkyasparzI aura atyadhika hote haiM, isalie pUrvokta se asaMkhyAtaguNe haiN| unakI apekSA pUrvoktayukti ke anusAra adholokatiryagloka-prataradvaya meM asaMkhyAtaguNe haiN| unase uttarottara-kramazaH adholoka evaM tiryagloka meM saMkhyAtaguNe haiN| jaise audhika dvIndriya-balpabahutvasUtra kahA gayA hai, vaise hI trIndriya aura caturindriya kA tathA ina sabake aparyAptakoM evaM paryAptakoM ke alpabahutva kA vicAra kara lenA caahie| audhika paMcendriya jIvoM kA alpabahutva - kSetrAnusAra cintana karane para sabase kama paMcendriya trailokyasaMsparzI haiM, kyoMki ve hI paMcendriyajIva tInoM lokoM kA sparza karate haiM, jo Urdhvaloka se adholoka meM yA adholoka se Urdhvaloka meM utpanna ho rahe hoM, paMcendriyAyu kA vedana kara rahe hoM aura ilikAgati se utpanna hote hoM, athavA Urdhvaloka se adholoka meM yA adholoka se Urdhvaloka meM paMcendriyarUpa se yA anyarUpa se utpanna hote hue jinhoMne mAraNAntika samudghAta kiyA ho, usa samudghAta ke samaya apane utpattidezaparyanta jinhoMne AtmapradezoM ko phailAyA ho aura jo paMcendriyAyu kA anubhava karate hoM, ve bahuta alpa hote haiM, isalie unheM saba se thor3e kahA gayA hai| unakI apekSA Urdhvaloka-tiryaglokaprataradvaya meM asaMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki upapAta yA samudghAta ke dvArA ina do prataroM kA sparza karane vAle apekSAkRta adhika hote haiN| unakI apekSA adholoka-tiryagloka meM saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki atyadhika upapAta yA samudghAta dvArA ina donoM prataroM kA atyadhika sparza hotA hai| unakI apekSA Urdhvaloka meM saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki vahA~ vaimAnikoM kA avasthAna hai| unakI apekSA adholoka meM saMkhyAtaguNe adhika isalie haiM ki vahA~ nairayikoM kA avasthAna hai| unase tirgaloka meM saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki vahA~ sammUrcchima, jalacara, khecara Adi kA, vyantara va jyotiSka devoM kA tathA sammUrcchima manuSyoM kA bAhulya hai| isI taraha paMcendriya-aparyAptaka jIvoM ke alpabahutva kA vicAra kara lenA caahie| paMcendriya-paryAptaka jIva sabase kama haiM-Urdhvaloka meM, kyoMki vahA~ prAyaH vaimAnika devoM kA hI nivAsa hai| unakI apekSA Urdhvaloka-tiryagloka-rUpa prataradvaya meM asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ukta prataradvaya ke nikaTavartI jyotiSkadevoM kA tadgatakSetrAzrita vyantara devoM kA tathA tiryaJcapaMcendriyoM kA, eva vaimAnika, vyantara, jyotiSkoM, tathA vidyAdhara-cAraNamuniyoM tathA tiryaJcapaMcendriya jIvoM kA Urdhvaloka aura tiryagloka meM gamanAgamana hotA hai, taba ina donoM prataroM kA sparza hotA hai| unakI apekSA trailokyasparzI saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika tathA adholokastha vidyAdhara jaba tathAvidha prayatnavizeSa se vaikriyasamudghAta karate haiM aura apane AtmapradezoM
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [297 ko Urdhvaloka meM phailAte haiM, taba ve tInoM lokoM kA sparza karate haiN| isa kAraNa ve saMkhyAtaguNe kahe gae haiN| unase adholoka-tiryagloka meM saMkhyAtaguNe haiN| bahuta-se vyantaradeva, svasthAna nikaTavartI hone se bhavanapati, tiryagloka yA Urdhvaloka meM vyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva adholaukika grAmoM meM samavasaraNAdi meM yA, adholoka meM krIr3Artha gamanAgamana karate haiM, tathA samudroM meM kinhIM-kinhIM paMcendriyatiryaJcoM kA svasthAna nikaTa hone se tathA katipaya tiryaJcapaMcendriyajIvoM ke vahIM rahane ke kAraNa ukta donoM prataroM kA sparza hotA haiN| ataeva ye saMkhyAtaguNe kahe gae haiN| unakI apekSA adholoka meM saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki vahA~ nairayikoM tathA bhavanapatiyoM kA avasthAna hai| unakI apekSA tiryagloka meM asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki vahA~ tiryaJcapaMcendriyoM, manuSyoM, jyotiSkoM aura vyantaroM kA nivAsa haiN| pRthvIkAyika Adi pAMca sthAvaroM kA pRthak-pRthak alpabahutva - pRthvIkAyika Adi ke audhika, aparyAptaka aura paryAptaka mila kara 15 sUtra haiN| ina 15 hI sUtroM meM ullikhita alpabahutva kA spaSTIkaraNa pUrvokta ekendriya sUtra ke anusAra samajha lenA caahie| trasakAyika jIvoM kA alpabahutva - trasakAyika audhika, aparyAptaka aura paryAptaka jIvoM ke alpabahutva kA spaSTIkaraNa paMcendriyasUtra kI taraha samajha lenA caahie| paccIsavA~ bandhadvAra : AyuSyakarma ke bandhaka-abandhaka Adi jIvoM kA alpabahutva 325. etesi NaM bhaMte! jIvANaM Auyassa kammassa baMdhagANaM abaMdhagANaM pajjattANaM apajjatANaM suttANaM jAgarANaM samohayANaM asamohayANaM sAtAvedagANaM asAtAvedagANaM iMdiyauvauttANaM noiMdiyauvauttANaM sAgArovauttANaM aNAgArovauttANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIva Auyassa kammassa baMdhagA 1, apajjattayA saMkhejjaguNA 2, suttA saMkhejjaguNA 3, samohato saMkhejjaguNA 4, sAtAvedagA saMkhejjaguNA 5, iMdiovauttA saMkhejjaguNA 6, aNAgArovauttA saMkhejjaguNA 7, sAgArovauttA saMkhejjaguNA 8, noiMdiyauvauttA visesAhiyA 9, asAtAvedagA visesAhiyA 10, asamohayA visesAhiyA 11, jAgarA visesAhiyA 12, pajjattayA visesAhiyA 13, Auyassa kammassa abaMdhagA visesAhiyA 14 / dAraM 25 // __ [325 pra.] bhagavan ! ina AyuSyakarma ke bandhakoM aura abandhakoM, paryAptakoM aura aparyAptakoM, supta aura jAgRta jIvoM, samudghAta karane vAloM aura na karane vAloM, sAtAvedakoM aura asAtAvedakoM, indriyopayuktoM aura no-indriyopayuktoM, sAkAropayoga meM upayuktoM aura anAkAropayoga meM upayukta jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? 1. prajJApanAsUtra. malaya. vRtti, patrAMka 151 se 154 taka 2. vahI, malaya., vRtti, patrAMka 155
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298] [prajJApanA sUtra - [325 u.] gautama! 1. sabase thor3e AyuSyakarma ke bandhaka jIva haiM, 2. (unakI apekSA) aparyAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 3. (unakI apekSA) suptajIva saMkhyAtaguNe haiM, 4. (unakI apekSA) samudghAta vAle saMkhyAtaguNe haiM, 5. (unase) sAtAvedaka saMkhyAtaguNe haiM, 6. (unase) indriyopayukta saMkhyAtaguNe haiM, 7. (unakI apekSA) anAkAropayukta saMkhyAtaguNe haiM, 8. (unakI apekSA) sAkAropayukta saMkhyAtaguNe haiM, 9. (unakI apekSA) no-indriyopayukta jIva vizeSAdhika haiM, 10. (unakI apekSA)asAtAvedaka vizeSAdhika haiM, 11. (unakI apekSA) samudghAta na karate hue jIva vizeSAdhika haiM, 12. (unakI apekSA) jAgRta vizeSAdhika haiM, 13. (unase) paryAptaka jIva vizeSAdhika haiM, 14. (aura unakI apekSA bhI) AyuSyakarma ke abandhaka jIva vizeSAdhika haiN| paccIsavA~ (bandha) dvAra // 25 // vivecana-paccIsavA~ bandhadvara -bandhadvAra ke mAdhyama se AyuSyakarma ke bandhaka-abandhaka Adi jIvoM kA alpabahutva --prastuta sUtra (325) meM AyuSkarma ke bandhaka-abandhaka, paryAptakaaparyAptaka, supta-jAgRta, samudghAta-kartA, akartA, sAtAvedaka-asAtAvedaka, indriyopayukta-no-indriyopayukta evaM sAkAropayukta-anAkAropayukta; sAmUhika rUpa se ina sAta yugaloM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| alpabahutva kA spaSTIkaraNa - AyuSyakarma ke bandhaka jIva sabase alpa isalie haiM ki AyuSyakarma ke bandha kA kAla pratiniyata aura svalpa hai| anubhUyamAna bhava ke AyuSya kA tIsarA bhAga avazeSa rahane para athavA usa tIsare bhAga meM se tIsarA bhAga Adi avazeSa rahane para hI jIva parabhava kA AyuSya bAMdhate haiN| ataH tribhAgoM meM se do bhAga abandhakAla aura eka bhAga bandhakAla hai aura vaha bandhakAla bhI antarmuhUrta pramANa hotA hai| AyuSyakarma-bandhakoM kI apekSA aparyAptaka saMkhyAtaguNe kahe gae haiN| aparyAptakoM se supta jIva saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki suptajIva paryAptaka aura aparyAptaka, donoM meM pAye jAte haiM, aura aparyAptaka kI apekSA paryAptaka saMkhyAtaguNe adhika haiN| supta jIvoM kI apekSA samavahata (samudghAta vAle) jIva saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoki bahuta-se paryAptaka aura aparyAptaka jIva sadA mAraNAntika samudghAta karate hue pAe jAte haiN| samavahata jIvoM se sAtAvedaka jIva saMkhyAtaguNe haiM; kyoMki AyuSyabandhaka, aparyAptaka aura supta jIvoM meM bhI sAtA kA vedana karane vAle upalabdha hote haiN| sAtAvedakoM kI apekSA indriyopayukta jIva saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki indriyoM kA upayoga lagAne vAle sAtAvedakoM ke atirikta asAtAvedakoM meM bhI pAe jAte haiN| unakI apekSA anAkAropayogayukta jIva saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki indriyopayoga vAloM aura no-indriyopayoga vAloM; donoM meM anAkAropayoga pAyA jAtA hai| anAkAropayuktoM kI apekSA sAkAropayukta jIva saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki anAkAropayoga kI apekSA sAkAropayoga kA kAla adhika hai| sAkAropayukta jIvoM kI apekSA no-indriyopayoga-upayukta jIva vizeSAdhika haiM; kyoMki inameM no-indriyopayoga aura anAkAropayoga vAle donoM sammilita haiN| inakI apekSA asAtAvAdeka vizeSAdhika haiM, kyoMki indriyopayoga yukta jIva bhI asAtAvedaka hote haiN| asAtAvedakoM se asamavahata
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [299 (samudghAta na kie hue) vizeSAdhika hote haiM; kyoMki sAtAvedaka bhI asamavahata hote haiM, isa kAraNa samavahatoM kI vizeSAdhikatA hai| inakI apekSA jAgRta vizeSAdhika haiM, kyoMki katipaya samahavata jIva bhI jAgRta hote haiN| jAgRtoM kI apekSA paryAptaka vizeSAdhika haiM; kyoMki katipaya suptajIva bhI paryAptaka haiN| bahuta-se jIva aise bhI haiM, jo jAgRta na hote hue -- arthAt supta hote hue bhI paryAptaka haiN| jo jAgRta haiM, ve to paryApta hI hote haiM, kintu supta jIvoM ke viSaya meM aisA niyama nahIM hai| paryAptaka jIvoM kI apekSA Ayukarma ke abandhaka jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki aparyAptaka bhI Ayukarma ke abandhaka hote haiN| pratyeka yugala kA alpabahutva - (1) AyuSyakarma ke bandhaka kama haiM, abandhaka unase asaMkhyAtaguNe adhika hai; pUrvokta yukti ke anusAra bandhakAla kI apekSA abandhakAla adhika hai / bandhakAla sirpha tIsarA bhAga aura vaha bhI antarmuharta mAtra hotA hai| isa kAraNa bandhakoM kI apekSA abandhaka saMkhyAtaguNe adhika hai| (2) aparyAptaka jIva alpa haiM, paryAptaka unase saMkhyAtaguNe adhika haiM; yaha kathana sUkSma jIvoM kI apekSA se samajhanA cAhie; kyoMki sUkSma jIvoM meM bAhya vyAghAta na hone se bahusaMkhyaka jIvoM kI niSpatti (utpatti) aura alpa jIvoM kI aniSpatti (anutpatti) hotI hai| (3) supta jIva kama haiM, jAgRta jIva unakI apekSA saMkhyAtaguNe adhika haiN| yaha kathana sUkSma ekendriyoM kI apekSA se samajhanA cAhie; kyoMki aparyApta jIva to supta hI pAe jAte haiM, jabaki paryAptaka jAgRta bhI hote haiN| (4) samavahata jIva thor3e haiM, unakI apekSA asamavahata jIva asaMkhyAtaguNe adhika haiN| yahA~ mAraNAntika samudghAta meM samavahata hI lie gae haiM, aura mAraNAntika samudghAta maraNakAla meM hI hotA hai, zeSa samaya meM nahIM; vaha bhI saba jIva nahIM krte| ataeva samavahata thor3e hI kahe gae haiM; asamavahata adhika, kyoMki unakA jIvanakAla adhika hai| (5) isI prakAra sAtAvedaka jIva kama haiM, kyoMki sAdhArANa zarIrI jIva bahuta haiM aura pratyekazarIrI alpa haiN| adhikAMza sAdhAraNazarIrI jIva asAtAvedaka hote haiM, isa kAraNa sAtAvedaka kama haiN| pratyekazarIra jIvoM meM to sAtAvedakoM kI bahulatA hai aura asAtAvedakoM kI alpatA hai| ataeva sAtAvedaka kama aura asAtAvedaka unase saMkhyAtaguNe adhika haiN| (6) indriyopayukta kama haiM, no-indriyopayukta saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki indriyopayoga to vartamAnaviSayaka bhI hotA hai, isa kAraNa usakA kAla svalpa hai| no-indripayoga atIta-anAgatakAla-viSayaka bhI hotA hai| ataH usakA samaya bahuta hai, isa kAraNa no-indriyopayukta saMkhyAtaguNe kahe gae haiN| (7) anAkAra (darzana) upayoga kA kAla alpa hone se anAkAropayoga vAle alpa haiM, unako apekSA sAkAropayoga vAle kA kAla saMkhyAtaguNA hone se sAkAropayoga vAle saMkhyAtaguNe adhika haiN| chavvIsavA~ pudgaladvAra : pudgaloM, dravyoM Adi kA dravyAdi vividha apekSAoM se alpabahutva 326. khettANuvAeNaM savvatthovA poggalA telokke 1, uDDaloyatiriyaloe aNaMtaguNA 2, 1. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 156-157 2. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 156
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300] [prajJApanA sUtra adheloyatiriloe visesAhiyA 3, tiriyaloe asaMkhejjaguNA 4, uDDaloe asaMkhejjaguNA 5, adheloe visesAhiyA 6 / [326] kSetra ke anusAra 1. sabase kama pudgala trailokya meM haiM, 2. Urdhvaloka-tiryagloka meM (unase) anantaguNe haiM, 3. adholoka-tiryagloka meM vizeSAdhika haiM, 4. tiryagloka meM (unakI apekSA) asaMkhyAtaguNe haiM, 5. Urdhvaloka meM (unakI apekSA) asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (aura unakI apekSA bhI) adholoka meM vizeSAdhika haiN| ___327. disANuvAeNaM savvatthovA poggalA uDDhadisAe 1, adhedisAe visesAhiyA 2, uttarapurasthimeNaM dAhiNapaccatthimeNa ya do vi tullA asaMkhejaguNA 3, dAhiNapurathimeNaM uttarapaccatthimeNa ya do vi tullA visesAhiyA 4, purathimeNaM asaMkhejjaguNA 5, paccatthimeNaM 'visesAhiyA 6, dAhiNeNaM visesAhiyA 7, uttareNaM visesAhiyA 8 / [327] dizAoM ke anusAra 1. sabase kama pudgala UrdhvadizA meM haiM, 2. (unase) adhodizA meM vizeSAdhika haiM, 3. uttara-pUrva aura dakSiNa-pazcima donoM meM tulya haiM, (pUrvokta dizA se) aMkhyAtaguNe haiM, 4. dakSiNa-pUrva aura uttara-pazcima donoM meM tulya haiM aura (pUrvokta dizAoM se) vizeSAdhika haiM, 5. (unakI apekSA) pUrvadizA meM asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (unakI apekSA) pazcimadizA meM vizeSAdhika haiM, 7. (unakI apekSA) dakSiNa meM vizeSAdhika haiM, (aura unakI apekSA bhI) 8. uttara meM vizeSAdhika haiN| ___328. khettANuvAeNaM savvatthovAiM davvAi~ telokke 1, uDDhaloyatiriyaloe aNaMtaguNAI 2, adheloyatiriyaloe visesAhiyAI 3, uDDaloe asaMkhejjaguNAI 4, adheloe aNaMtaguNAI 5, tiriyaloe saMkhejjaguNAI 6 / [328] kSetra ke anusAra 1. sabase kama dravya trailokya meM (trilokasparzI) haiM, 2. (unakI apekSA) Urdhvaloka-tiryakloka meM anantaguNe haiM, 3. (unakI apekSA) adholoka-tiryakloka meM vizeSAdhika haiM, 4. (unase) Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe adhika haiM, 5. (unakI apekSA) adholoka meM anantaguNe haiM, 6. (aura unakI apekSA bhI) tiryagloka meM saMkhyAtaguNe haiN| ____329. disANuvAeNaM savvatthovAiM davvAiM adhedisAe 1, uDDadisAe aNaMtaguNAI 2, uttarapuritthameNaM dAhiNapaccatthimeNa ya do vi tullAiM asaMkhenjaguNAI 3, dAhiNapurasthimeNaM uttarapaccatthimeNa ya do vi tullAI visesAhiyAiM 4, purathimeNaM asaMkhejaguNAI 5, paccatthimeNaM visesAhiyAI 6, dAhiNeNaM visesAhiyAiM 7, uttareNaM visesAhiyAI 8 / [329] dizAoM ke anusAra, 1. sabase thor3e dravya adhodizA meM haiM, 2. (unakI apekSA) UrdhvadizA meM anantaguNe haiM, 3. uttarapUrva aura dakSiNa-pazcima donoM meM tulya haiM, (pUrvokta UrdhvadizA se) asaMkhyAtaguNe haiM, 4. dakSiNapUrva aura uttarapazcima, donoM meM tulya haiM tathA (pUrvokta do dizAoM se) vizeSAdhika haiM, 5. (unakI apekSA) pUrva meM asaMkhyAtaguNe haiM, 6. (unakI apekSA) pazcima meM vizeSAdhika haiM, 7. (unase)
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada ] dakSiNa meM vizeSAdhika haiM, 8. ( aura unakI apekSA bhI) uttara meM vizeSAdhika haiN| 330. etesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM saMkhejjapadesiyANaM asaMkhejjapadesiyANaM aNatapadesiyANa ya dakhaMdhANaM davvaTTayAe padesaTTayAe davvaTTapadesaTTatAe katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? [ 301 goyamA! savvatthovA aNaMtapadesiyA khaMdhA davvaTTayAe 1, paramANupoggalA davvaTTatAe anaMtaguNA 2, saMkhejjapadesiyA khaMdhA davvaTTayAe saMkhejjaguNA 3, asaMkhejjapaesiyA khaMdhA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA 4; padesaTTAyAe - savvatthovA aNatapadesiyA khaMdhA paesaTTayAe 1, paramANupoggalA apadesaTTayAe anaMtaguNA 2, saMkhejjapadesiyA khaMdhA padesaTTayAe saMkhejjaguNA 3, asaMkhejjapadesiyA khaMdhA paesaTTayAe asaMkhejjaguNA 4; davvaTTapadesaTTayAe - savvatthovA aNaMtapadesiyA khaMdhA davvaTTayAe 1, te ceva padesaTTayAe anaMtaguNA 2, paramANupoggalA davvaTTha apadesaTTayAe anaMtaguNA 3, saMkhejjapaesiyA khaMdhA davvaTTayAe saMkhejjaguNA 4, te ceva padesaTTayAe saMkhejjaguNA 5, asaMkhejjapadesiyA khaMdhA davvaTTayAe asaMkhejjaguNA 6, te ceva paesaTTayAe asaMkhejjaguNA 7 / [330 pra.] bhagavan! ina 1. paramANupudgaloM tathA 2. saMkhyAtapradezika, 3. asaMkhyAtapradezika aura 4. anantapradezika skandhoM meM se dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se, aura dravya evaM pradezoM kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [330 u. ] gautama! 1. sabase thor3e dravya kI apekSA se anantapradezika skandha haiM, 2. ( unakI apekSA) paramANupudgala dravya kI apekSA se anantaguNe haiM, 3. ( unakI apekSA ) saMkhyAtapradezika skandha dravya kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 4. ( unakI apekSA) asaMkhyAtapradezika skandha dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiN| pradezoM kI apekSA se alpabahutva - 1. sabase kama anantapradezika skandha pradezApekSA haiM, 2. (unakI apekSA) paramANupudgala apradezoM se anantaguNe haiM, 3. ( unakI apekSA ) saMkhyAtapradezI skandha pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 4 ( unakI apekSA) asaMkhyAtapradezI skandha pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe haiN| dravya evaM pradezoM kI apekSA se alpabahutva - 1. sabase alpa, dravya kI apekSA se anantapradezika skandha haiM, 2. ( unakI apekSA) ve (anantapradezI skandha) hI pradezoM kI apekSA se anantaguNe haiM, 3. (unakI apekSA) paramANupudgala, dravya evaM apradeza kI apekSA se anantaguNe haiM, 4. (unakI apekSA) saMkhyAtapradezoM skandha, dravya kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 5. ( unakI apekSA) ve (saMkhyAtapradezI skandha) hI pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 6. ( unase) asaMkhyAtapradezika skandha dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, 7. ve (asaMkhyAtapradezI skandha) pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiN| 331. etesi NaM bhaMte! egapadesogADhANaM saMkhejjapaesogADhANaM asaMkhejjapaesogADhANa ya poggalANaM davvaTTayAe padesaTTayAe davvaTThapadesaTTatAe katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ?
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302] [prajJApanA sUtra goyamA! savvatthovA egapadesogADhA poggalA davvaTThayAe 1, saMkhenjapadesogADhA poggalA davvaTThayAe saMkhejaguNA 2, asaMkhejjapaesogADhA poggalA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA 3; paesaTThayAe -savvatthovA egapaesogADhA poggalA paesaTThayAe 1, saMkhenjapaesogADhA poggalA padesaTThayAe saMkhenjaguNA 2, asaMkhejjapaesogADhA poggalA paesaTThayAe asaMkhejjaguNA 3; davvaTThapaesaTThayAe -savvatthovA egapaesogADhA poggalA davvaTThapaesaTTayAe 1, saMkhejjapaesogADhA poggalA davvaTThayAe saMkhejaguNA 2, te ceva paesaTThayAe saMkhejjaguNA 3, asaMkhenjapadesAgADhA pogglA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA 4, te ceva padesaTThayAe asaMkhejjaguNA 5 / [331 pra.] bhagavan ! ina ekapradezAvagAr3ha, saMkhyAtapradezAvagAr3ha aura asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgaloM meM dravya kI apekSA se pradezoM kI apekSA se aura dravya evaM pradezoM kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [331 u.] gautama! 1. sabase kama dravya kI apekSA se eka pradeza meM avagAr3ha pudgala haiM, 2. (unakI apekSA) saMkhyAtapradezoM meM avagAr3ha pudgala, dravya kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 3, (unakI apekSA) dravya kI apekSA se asaMkhyAtapradezoM meM avagAr3ha pudgala asaMkhyAta haiN| pradezoM kI dRSTi se alpabahutva -1. sabase kama, pradezoM kI apekSA se, eka pradezAvagAr3ha pudgala haiM, 2. (unakI apekSA) saMkhyAta pradezAvagAr3ha pudgala, pradezoM kI apekSA se, saMkhyAtaguNe haiM, 3. (unakI apekSA) asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala, pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiN| dravya evaM pradeza kI apekSA se alpabahutva --1. sabase kama eka pradezAvagAr3ha pudgala, dravya evaM pradeza kI apekSA se haiM, 2. (unakI apekSA) saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala, dravya kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 3. (unakI apekSA) ve (saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala) hI pradeza kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 4. (unakI apekSA) asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala, dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unakI apekSA) ve (asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala) hI, pradeza kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiN| 332. etesi NaM bhaMte! egasamayaThitIyANaM saMkhenjasamayaThitIyANaM asaMkhenjasamayaThitIyANa ya poggalANaM davvaTThayAe padesaTThayAe davvaTThapaesaTThayAe katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA egasamayaThitIyA poggalA davvaTThayAe 1, saMkhejjasamAyaThitIyA poggalA davvaTThayAe saMkhejjaguNA 2, asaMkhenjasamayaThitIyA poggalA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA 3; padesaTThayAe-savvatthovA egasamayaThitIyA poggalA padesaTThayAe 1, saMkhenjasamayaThitIyA poggalA padesaTTayAe saMkhejjaguNA 2, asaMkhejasamayaThitIyA poglA padesaTThayAe asaMkhejaguNA 3; davvaTThapadesaTThayAe - savvatthovA egasamayaThitIyA poggalA davaTThapadesaTThayAe 1, saMkhenjasamayaThitIyA poggalA davvaTThayAe saMkhejjaguNA 2, te ceva padesaTTayAe saMkhejjaguNA 3, asaMkhejjasamayaThitIyA poggalA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA 4, te ceva padesaTThayAe asaMkhejjaguNA 5 /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [303 [332 pra.] bhagavan ! ina eka samaya kI sthiti vAle, saMkhyAta samaya kI sthiti vAle aura asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgaloM meM se dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se evaM dravya tathA pradeza kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM? - [332 u.] gautama! 1. dravya kI apekSA se sabase alpa eka samaya kI sthiti vAle pudgala haiM, 2. (unakI apekSA) saMkhyAta samaya ko sthiti vAle pudgala, dravya kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 3. (unakI apekSA) asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiN| pradezoM kI apekSA se alpabahutva --1. sabase kama, eka samaya kI sthiti vAle pudgala, pradezoM kI apekSA se haiM, 2. (unakI apekSA) saMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 3 (unakI apekSA) asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM / dravya evaM pradeza kI apekSA se alpabahutva -1. dravya evaM pradeza kI apekSA se sabase kama pudgala, eka samaya kI sthiti vAle haiM, 2. saMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, dravya kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 3. (inakI apekSA) ve saMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala) hI pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNe haiM, 4. (inase) asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala, dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (aura inase bhI) ve (asaMkhyAta-samayasthitika pudgala) hI pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe haiN| 333. etesi NaM bhaMte! egaguNakAlagANaM saMkhejjaguNakAlagANaM asaMkhenjaguNakAlagANaM aNaMtaguNakAlagANa ya poggalANaM davvaTThayAe padesaTThayAe davaTThapadesaTThayAe katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? __goyamA! jahA paramANupoggalA (su. 330) taha bhaannitvvaa| evaM saMkhejaguNakAlayANa vi| evaM sesA vi vaNNa-gaMdha-rasA bhaannitvvaa| phAsANaM kakkhaDa-mauya - garuya-lahuyANaM jadhA egapadesogADhANaM (su. 331) bhaNitaM tahA bhANitavvaM / avasesA phAsA jadhA vaNNA bhaNitA tathA bhaannitvvaa| dAraM 26 / __ [333 pra.] bhagavan ! ina ekaguNa kAle, saMkhyAtaguNe kAle, asaMkhyAtaguNe kAle aura anantaguNa kAle pudgaloM meM se, dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se aura dravya tathA pradeza kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [333 u.] gautama! jisa prakAra paramANupudgala ke viSaya meM (sU. 330 meM) kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA caahie| isI prakAra saMkhyAtaguNe kAle (evaM asaMkhyAtaguNa kAle tathA anantaguNa kAle) pudgaloM ke viSaya meM bhI (pUrvavat sU. 330 ke anusAra) samajha lenA caahie| isI prakAra zeSa varNa (nIle, lAla, pIle Adi) tathA (samasta) gandha evaM rasa ke (ekaguNa se anantaguNa taka ke) pudgaloM ke alpabahutva ke sambandha meM kahanA cAhie tathA karkaza, mRdu (komala), guru aura laghu sparzoM ke (alpabahutva ke) viSaya meM bhI jisa prakAra (sU. 331 meM) eka pradezAvagAr3ha Adi kA (alpabahutva)
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304] [prajJApanA sUtra kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA caahie| avazeSa (cAra) sparzoM ke viSaya meM jaise varNoM kA (alpabahutva) kahA hai, vaise hI kahanA caahie| chavvIsavA~ (pudgala) dvaar|| 26 // vivecanachavvIsavA~ pudgaladvAra --prastuta ATha sUtroM (sU. 326 se 333 taka) meM pudgalAdvAra ke mAdhyama se kSetra evaM dizA kI apekSA se pudgaloM aura dravyoM ke tathA dravya, pradeza, evaM dravyapradeza kI dRSTi se paramANupudgala, saMkhyAtapradezI Adi ke ekapradezAvagAr3ha se asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgaloM taka ke ekasamayasthitika se asaMkhyAtasamayasthitika pudgaloM taka tathA vividha varNa-gandha-rasa-sparza ke pudgaloM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| kSetrAnusAra pudgaloM kA alpabahutva --trailokyasparzI pudgala dravya sabase thor3e isalie batAe haiM ki mahAskandha hI trailokyavyApI hote haiM aura ve alpa hI haiN| inakI apekSA Urdhvaloka-tiryaglokasaMjJaka prataradvaya meM anantaguNe pudgaladravya haiM, kyoMki ina donoM prataroM meM ananta saMkhyAtapradezI, ananta asaMkhyAtapradezI aura ananta anantapradezI skandha sparza karate haiM, isalie dravyArthatayA ve anantaguNe haiN| unakI apekSA adholoka-tiryagloka nAmaka do prataroM meM ve vizeSAdhika haiM, kyoMki inakA kSetra AyAma viSkambha (lambAIcaur3AI) meM kucha vizeSAdhika hai| unase tiryagloka meM pudgala asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki isakA kSetra (pUrvokta se) asaMkhyAtaguNA hai| unakI apekSA Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNA hai; kyoki tiryagloka ke kSetra se Urdhvaloka kA kSetra asaMkhyAtaguNA adhika hai| unase adholoka meM vizeSAdhika pudgaladravya haiM, kyoMki Urdhvaloka se adholoka kA kSetra kucha adhika hai| Urdhvaloka kucha kama 7 rajjUpramANa haiM, jabaki adholoka kucha adhika 7 rajjUpramANa hai| dizAoM ke anusAra pudgaladravyoM kA alpabahutva - sabase kama pudgala UrdhvadizA meM haiM, kyoMki ratnaprabhApRthvI ke samatala bhUbhAga vAle meruparvata ke madhya meM jo aSTapradezAtmaka rucaka se nikalI huI aura lokAnta ko sparza karane vAlI catuHpradezAtmaka (cAra pradeza vAlI) UrdhvadizA hai| usameM sabase kama pudgala haiN| adhodizA bhI rucaka se nikalatI hai aura vaha catuHpradezAtmaka aura lokAnta taka bhI hai, kintu UrdhvadizA kI apekSA vaha kucha vizeSAdhika haiM, isalie vahA~ pudgala vizeSAdhika haiN| unase uttarapUrva tathA dakSiNapazcima meM pratyeka meM asaMkhyAtaguNe adhika pudgala haiM, svasthAna meM to donoM tulya haiM, yadyapi ye donoM dizAeM rucaka se nikalI hai tathA muktAvalI ke AkAra kI haiM, tathApi ye tiryagloka, adholoka aura Urdhvaloka ke anta taka jA kara samApta hotI haiM, isalie inakA kSetra asaMkhyAtaguNA hone se vahA~ pudgala bhI asaMkhyAtaguNe haiN| inase dakSiNapUrva aura uttarapazcima donoM meM pratyeka meM vizeSAdhika pudgala haiM, svasthAna meM to ye paraspara tulya haiN| inameM vizeSAdhika pudgala hone kA kAraNa yaha hai ki saumanasa evaM gaMdhamAdana parvatoM ke sAta-sAta kUToM (zikharoM) para tathA vidyutprabha aura mAlyavAn parvatoM ke nau-nau kUToM para kohare, osa Adi ke sUkSmapudgala bahuta hote haiM, isalie ina donoM dizAoM meM pUrvokta dizAoM se pudgala vizeSAdhika haiN| inase pUrva dizA meM asaMkhyeyaguNe haiM, kyoMki pUrva meM kSetra asaMkhyeyaguNA hai| unase pazcima meM vizeSAdhika haiM, parizrama kI apekSA dakSiNa meM vizeSAdhika haiM, kyoMki
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [305 vahA~ bhavana tathA pola adhika hai| unase uttara dizA meM vizeSAdhika haiM, kyoMki adholokika grAmoM meM polAra hone se vahA~ pudgala bahuta hote haiN| pazcima kI apekSA dakSiNa meM vizeSAdhika haiM, kyoMki uttara meM saMkhyAtakoTA-koTI yojana-lambA-caur3A mAnasasarovara hai, jahA~ jalacara tathA kAI, zaivAla Adi bahuta prANI haiM, unake taijasa-kArmaNazarIra ke pudgala atyadhika pAe jAte haiN| isa kAraNa pazcima se uttara meM vizeSAdhika pudgala kahe gae haiN| kSetrAnusAra sAmAnyataH dravyaviSayaka alpabahutva kSetra kI apekSA se sabase kama dravya trailokyasparzI haiM, kyoMki dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkazAstikAya, mahAskandha aura jIvAstikAya meM se mAraNAntika samudghAta se atIva samavahata jIva hI trailokyasparzI hote haiM aura ve alpa haiN| isalie ye sabase kama haiN| inakI apekSA Urdhvaloka-tiryakloka nAmaka do prataroM meM anantaguNe dravya haiM, kyoMki ina donoM prataroM ko ananta pudgaladravya aura ananta jIvadravya sparza karate haiN| ina donoM prataroM kI apekSA adholoka-tiryagloka nAmaka prataroM meM kucha adhika dravya haiN| unakI apekSA Urdhvaloka meM asaMkhyAtaguNe dravya adhika haiN| kyoMki vaha kSetra asaMkhyAtaguNA vistRta hai| unakI apekSA adholoka meM anantaguNe adhika dravya haiM, kyoMki adholokika grAmoM meM kAla hai, jisakA sambandha vibhinna paramANuoM, saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI, anantapradezI dravya. kSetra kAla. bhAva ke paryAyoM ke sAtha hone ke kAraNa pratyeka paramANa Adi dravya ananta prakAra kA hotA hai| adholoka kI apekSA tiryagloka meM saMkhyAtaguNe dravya haiM, kyoMki adholokika grAma-pramANa khaNDa kAladravya ke AdhArabhUta manuSyaloka meM saMkhyAta pAe jAte haiN| dizAoM kI apekSA se sAmAnyataH dravyoM kA alpabahutva- sAmAnyatayA sabase kama dravya adhodizA meM haiM, unakI apekSA UrdhvadizA meM anantaguNe haiM, kyoMki Urdhvaloka meM meruparvata kA pA~ca sau yojana kA sphaTikamaya kANDa hai, jisameM candra aura sUrya kI prabhA ke hone se tathA dravyoM ke kSaNa Adi kAla kA pratibhAga hone se tathA pUrvokta noti se pratyeka paramANu Adi dravyoM ke sAtha kAla ananta hone se dravya kA anantagaNA honA siddha hai| UrdhvadizA kI apekSA uttarapUrva--IzAnakoNa meM tathA dakSiNapazcima-nairRtyakoNa meM asaMkhyAtaguNe dravya haiM, kyoMki vahA~ ke kSetra asaMkhyAtaguNA haiM, kintu ina donoM dizAoM meM barAbara-barAra hI dravya haiM, kyoMki ina donoM kA kSetra barAbara hai| ina donoM kI apekSA dakSiNapUrva - AgneyakoNa meM tathA uttarapazcima - vAyavyakoNa meM dravya vizeSAdhika haiM, kyoMki ina dizAoM meM vidyutprabha evaM mAlyavAn parvatoM ke kUTa ke Azrita kohare, osa Adi zlakSNa pudgaladravya bahuta hote haiN| inakI apekSA pUrvadizA se asaMkhyAtaguNA kSetra adhika hone se dravya bhI asaMkhyAtaguNe adhika hai| pUrva kI apekSA pazcima dizA meM dravya vizeSAdhika haiM, kyoMki yahA~ adholokika grAmoM meM pola hone ke kAraNa bahuta-se pudgaladravyoM kA sadbhAva hai| usakI apekSA dakSiNa meM vizeSAdhika dravya haiM, kyoMki vahA~ bahusaMkhyaka bhuvanoM meM randhra (pola) haiN| dakSiNa se uttaradizA meM vizeSAdhika dravya haiM, kyoMki vahA~ mAnasasarovara meM rahane vAle jIvoM ke Azrita taijasa aura kArmaNa vargaNA ke pudgalaskandha dravya bahuta haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 158-159 2. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 159
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306] [prajJApanA sUtra ___ saMkhyAta-asaMkhyAta-anantapradezI-paramANupudgaloM kA alpabahutva--prastuta sUtroM meM dravya, pradeza aura dravya-pradeza kI dRSTi se alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| pATha sugama hai| yahA~ sarvatra alpabahutvabhAvanA meM pudgaloM kA vaisA svabhAva hI kAraNa mAnA gayA hai| kSetra kI pradhAnatA se pudgaloM kA alpabahutva - ekapradeza meM avagAr3ha (AkAza ke eka pradeza meM sthita) pudgala (dravyApekSayA) sabase kama haiN| yahA~ kSetra kI pradhAnatA se vicAra kiyA gayA hai| isalie AkAza ke eka pradeza meM jo bhI paramANu, saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI tathA anantapradezI skandha avagAr3ha haiM, una saba ko eka hI rAzi meM parigaNita karake 'ekapradezAvagAr3ha' kahA gayA hai| isa dRSTi se saMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala pUrvokta kI apekSA dravyavivakSA se saMkhyAtaguNe haiN| yahA~ yaha bAta dhyAna meM rakhanA cAhie ki AkAza meM do pradezoM meM dvayaNuka bhI rahatA hai, tryaNuka bhI aura asaMkhyAta pradezI anantapradezI skandha bhI rahatA hai, kintu kSetra kI apekSA se una sabakI eka hI rAzi hai| isI prakAra tIna pradezoM meM tryaNuka se lekara anantANuka skandha taka rahate haiM, unakI bhI eka rAzi samajhanI caahie| isa dRSTi se ekapradezAvagAr3ha pudgaloM kI apekSA dvipradezAvagAr3ha, dvipradezAvagAr3ha kI apekSA tripradezAvagAr3ha pudgala dravya, isI prakAra cArapradezAvagAr3ha, paMcapradezAvagAr3ha, yAvat saMkhyAta-pradezAvagAr3ha pudgaladravya dravya kI vivakSA se uttarottara saMkhyAtaguNe adhika hai| unakI apekSA asaMkhyAtapradezAvagAr3ha pudgala dravyavivakSA se asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda kahe gae haiN| isI prakAra dravyArthatAsUtra, pradezArthatAsUtra evaM dravyapradezArthatA sUtra sugama hone se sarvatra ghaTita kara lenA caahie| kAla evaM bhAva kI dRSTi se pudgaloM kA alpabahutva-kAla kI apekSA se--eka samaya kI sthiti se lekara anantasamayoM taka kI sthiti vAle padagaloM kA alpabahatva bhI yathAyogya samajha lenA caahie| bhAva kI apekSA se--kAle Adi 5 varNa, do gandha, tikta, kaTu Adi pAMca rasa aura zIta, uSNa snigdha aura rUkSa dana boloM kA alpabahutva mUlapATha meM kathita kAle varNa ke samAna samajha lenA caahie| ekaguNa kAle pudgaloM ke alpabahutva kI vaktavyatA sAmAnya pudgaloM kI taraha kahanI caahie| yathA -1. sabase kama anantapradezI skandha ekaguNa kAle haiM, 2. dravya kI apekSA se paramANupudgala ekaguNa kAle anantaguNe haiM, (unase) saMkhyAtapradezI skandha ekaguNa kAle saMkhyAtaguNe haiM, unase asaMkhyAtapradezI skandha ekaguNa kAle asaMkhyAtaguNe haiN| isI prakAra pradeza kI apekSA se samajhanA caahie| karkaza, mRdu, guru aura laghu sparza kA pratyeka kA alpabahutva ekapradeza-avagAr3ha ke samAna samajhanA caahie| yathA--ekapradezAvagAr3ha eka guNa karkazasparza dravyArtharUpa se sabase kama haiM, unase saMkhyAtapradezAvagAr3ha ekaguNa karkazasparza pudgala dravyArtharUpa se saMkhyAtaguNe haiM, unase asaMkhyAtapradezAvagAr3ha ekaguNa karkazasparza dravyArtharUpa se asaMkhyAtaguNe haiM, ityaadi| isI prakAra saMkhyAtaguNa karkazasparza asaMkhyAtaguNa karkazasparza evaM anantaguNa karkazasparza ke alpabahutva ke viSaya meM samajha lenA caahie| 1. prajJApanasUtra, malaya. vRtti, paMtrAka 161
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [307 sattAIsavA~ mahAdaNDakadvAra : vibhinna vivakSAoM se sarvajIvoM ke alpabahutva kA nirUpaNa - __336. aha bhaMte! savvajIvappabahuM, mahadaMDayaM vattaismAmi -savvatthovA gabbhavakkaMtiyA maNussA 1, maNussoo saMkhejjaguNAo 2, bAdarateukkAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 3, aNuttarovavAiyA devA asaMkhejjaguNA 4, uvarimagevejagA devA saMkhejjaguNA 5, majjhimatrevejjagA devA saMkhejaguNA 6, heTThimagevejjagA devA saMkhejjaguNA 7, accute kappe devA saMkhejjaguNA 8, AraNe kappe devA saMkhejjaguNA 9, pANae kappe devA saMkhejjaguNA 10, ANae kappe devA saMkhenjaguNA 11, adhesattamAe puDhavIe neraiyA asaMkhejaguNA 12, chaTThIe tamAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA 13, sahassAre kappe devA asaMkhejjaguNA 16, laMtae kappe devA asaMkhejjaguNA 17, cautthIe paMkappabhAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA 18, baMbhaloe kappe devA asaMkhenjaguNA 19, taccAe vAluyappabhAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA 20, mAhiMdakappe devA asaMkhejjaguNA 21, saNaMkumAre kappe devA asaMkhejjaguNA 22, doccAe sakkarappabhAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA 23, sammucchimamaNussA asaMkhejjaguNA 24, IsANe kappe devA asaMkhejjaguNA 25, IsANe kappe devIo saMkhejjaguNAo 26, sohamme kappe devA saMkhejjaguNA 27, sohamme kappe devIo saMkhejjaguNAo 28, bhavaNavAsI devA asaMkhejaguNA 29, bhavaNavAsiNIo devIo saMkhejjaguNao 30, imIse rataNappabhAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA 31, khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyA purisA asaMkhejjaguNA 32, khaha yara paMceMdiyatirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNao 33, thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA purisA saMkhejjaguNA 34, thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNAo 35, jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA purisA saMkhejjaguNA 36, jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNao 37, vANamaMtarA devA saMkhejjaguNA 38, vANamaMtarIo devIo saMkhejjaguNao 39, joisiyA devA saMkhejjaguNA 40, joisiNIo devIo saMkhejjaguNA 41, khaha yarapaMceM diya tirikkhajoNiyA NapuMsayA saMkhejjaguNA 42, thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA NapuMsayA saMkhenjaguNA 43, jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA NapuMsayA saMkhejjaguNA 44, cauridiyA pajjattayA saMkhejjaguNA 45, paMceMdiyA pajjattayA visesAhiyA 46, beiMdiyA pajjattayA visesAhiyA 47, teiMdiyA pajjatayA visesAhiyA 48, paMciMdiya apajjattayA asaMkhejjaguNA 49, cauridiyA apajjattayA visesAhiyA 50, teiMdiyA apajjtayA visesAhiyA 51, beiMdiyA apajjtayA visesAhiyA 52, patteyasarIrabAdaravaNapphaikAyA pajjattayA asaMkhejjaguNA 53, bAdaraNigodA pajjattagA asaMkhejjaguNA 54, bAdarapuDhavikAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 55, bAdaraoukAiyA pajjattagA asaMkhenjaguNA 56,bAdaravAukAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA 57 bAdarateukAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA 58, patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA apajjattagA asaMkhenjaguNa 59 bAdaraNigodA apajjattayA asaMkhejjaguNA 60, bAdarapuDhavikAiyA apajjattayA
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308] [prajJApanA sUtra asaMkhejjaguNA 61, bAdaraAukAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 62, bAdaravAukAiyA apajjattayA asaMkhenjaguNA 63, suhumateukAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 64, suhumapuDhavikAiyA apajjattagA visesAhiyA 65, suhumaAukAiyA apajjattagA visesAhiyA 66, suhumavAukAiyA apajjattagA visesAhiyA 67, suhumateukAiyA pajjattagA saMkhenjaguNA 68, suhumapuDhavikAiyA pajjattayA visesAhiyA 69, suhumaAukAiyA pajjattayA visesAhiyA 70, suhumavAukAiyA pajjattayA visesAhiyA 71, suhumaNigodA apajjattayA asaMkhejjaguNA 72, suhumaNigodA pajjattayA saMkhejaguNA 73, abhavasaddhiyA aNaMtaguNA 74, parivaDitasammattA' aNaMtaguNA 75, siddhA aNaMtagaNA 76. bAdaravaNassatikAiyA pajjattagA aNaMtagaNA 77. bAdarapajjattayA visesAhiyA 78. bAdaravaNassaikAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 79, bAdaraapajattayA visesAhiyA 80, bAdarA visesAhiyA 81, suhumavaNassatikAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA 82, suhumA apajjattayA visesAhiyA 83, suhumavaNassaikAiyA pajjattayasaMkhejaguNA 84, suhumapajjattayA visesAhiyA 85, suhumA vise sAhiyA 86, bhavasiddhiyA visesAhiyA 87, nigodajIvA visesAhiyA 88, vaNapphatijIvA visesAhiyA 89, egiMdiyA visesAhiyA 90, tirikkhajoNiyA visesAhiyA 91, micchAddiTThI visesAhiyA 92, aviratA visesAhiyA 93, sakasAI visesAhiyA 94, chaumatthA visesAhiyA 95, sajogI visesAhiyA 96, saMsAratthA visesAhiyA 97, savvajIvA visesAhiyA 98 / dAraM 27 // // paNNavaNAe bhagavaIe taiyaM bahuvattavvayapayaM smttN|| [334] he bhagavan ! aba maiM samasta jIvoM ke alpabahutva kA nirUpaNa karane vAle mahAdaNDaka kA varNana karUMgA-1. sabase kama garbhavyutkrAntika (garbhaja) haiM, 2. (unase) mAnuSI (manuSyastrI) saMkhyAtaguNI adhika haiM, 3. (unakI apekSA) bAdara tejaskAyika-paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 4. (unase) anuttaropapAtika deva asaMkhyAtaguNe haiM, 5. (unakI apekSA) UparI graiveyakadeva saMkhyAtaguNe haiM, 6. (unakI apekSA) madhyamagraiveyakadeva saMkhyAtaguNe haiM, 7. (unakI apekSA) nicale praiveyakadeva saMkhyAtaguNe haiM, 8. acyutkalpa-deva (unase) saMkhyAtaguNe haiM, 9. AraNakalpa ke deva (unase) saMkhyAtaguNe haiM, 10. (unase) prANatakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiM, 11. (unase) Anatakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiM, 12. (unakI apekSA) sabase nIcI saptama pRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 13. (unase) chaThI tama:prabhA pRthvI ke nairayika saMkhyAtaguNe haiM, 14. (unakI apekSA) sahasrArakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 15. (unakI apekSA) mahAzukrakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 16. (unakI apekSA) pAMcavIM dhUmaprabhApRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 17. (unase) lAntakakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 18. (unako apekSA) cauthI paMkaprabhApRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 19. (unase) brahmalokakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 1. pAThAntara--'sammattA' ke sthAna meM 'sammaTThiI' pada milatA hai|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada ] [ 309 20. (unase) tIsarI bAlukA prabhApRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 21 . ( unase ) mAhendrakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 22. (unakI apekSA) sanatkumArakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 23. ( unase ) dUsarI zarkarAprabhA pRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 24. ( unakI apekSA) sammUrcchima manuSya asaMkhyAta guNe haiM, 25. ( unase ) IzAnakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 26. IzAnakalpa kI deviyAM (unase ) saMkhyAtaguNI haiM, 27. (unakI apekSA) saudharmakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiM, 28 ( unakI apekSA) saudharma kalpa kI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, 29 . ( unakI apekSA) saudharmakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM, 30. ( unase) bhavanavAsI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, 31 ( unase ) prathama ratnaprabhApRthvI ke nairayika asaMkhyAtaguNe haiM, 32. ( unakI apekSA) khecara - paMcendriya - tiryaJcayonika - puruSa asaMkhyAtaguNe haiM, 33. ( unase ) khecara - paMcendriyatiryacayonika striyA~ asaMkhyAtaguNI haiM, 34. ( unase) sthalacara- paMcendriya - tiryaJcayonika puruSa saMkhyAtaguNe haiM, 35 ( unase) sthalacara -- paMcendriya - tiryaJcayonika striyAM saMkhyAtaguNI haiM, 36. ( unakI apekSA) jalacarapaMcendriya tiryaJcayonika puruSa saMkhyAtaguNe haiM, 37. unase jalacara - paMcendriya-tiryacayonika striyAM saMkhyAtaguNI haiM, 38. (unase) vANavyantara deva saMkhyAtaguNe haiM, 39, ( unakI apekSA) vANavyantara striyAM sakhyAtaguNI haiM, 40. (unakI apekSA) jyotiSka - deva saMkhyAtaguNe haiM, 41. ( unakI apekSA) jyotiSka - deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, 42. ( unase ) khecara paMcendriya tiryaJcayonika napuMsaka saMkhyAtaguNe haiM, 43. ( unakI apekSA) sthalacarapaMcendriya - tiryaJcayonika napuMsaka saMkhyAtaguNe haiM, 44. ( unase) jalacara - paMcedriya tiryaJcayonikanapuMsaka saMkhyAtaguNe adhika haiM, 45. (unakI apekSA) caturindriya-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 46. ( unakI apekSA) paMcendriya- paryAptaka vizeSAdhika haiM, 47. ( unakI apekSA) dvIndriya-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 48. ( unakI apekSA) trIndriya-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 49. ( unakI apekSA) paMcendriya aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 50. (unase) caturindriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 51. ( unase ) trIndriya aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 52. (unase) dvIndriya paryAptaka vizeSAdhika haiM, 53. ( unakI apekSA) pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyikaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 54. bAdara nigoda - paryAptaka ( unase ) asaMkhyAtaguNe haiM, 55. ( unase) bAdarapRthvIkAyika - paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 56. ( unase) bAdara - apkAyika- paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 57. (unase) bAdara-vAyukAyika- paryAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 58. bAdara tejaskAyika-aparyAptaka (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, 59. pratyekazarIra - bAdara - vanaspatikAyika- aparyAptaka ( unase ) asaMkhyAtaguNe haiM, 60. (unase) bAdaranigoda-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 61. bAdara pRthvIkAyika-aparyAptaka (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, 62. bAdara - apkAyika- aparyAptaka (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, 63. (unakI apekSA) bAdara-vAyukAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 64 ( unakI apekSA) sUkSma tejaskAyika - aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 65. (unakI apekSA) sUkSma pRthvIkAyika- aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 66. ( unakI apekSA) sUkSma apkAyika- aparyAptaka vizeSAdhika haiM 67. ( unase ) sUkSma vAyukAyika, aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 68. ( unakI apekSA) sUkSma tejaskAyika- paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 69. ( unakI
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310] [prajJApanA apekSA) sUkSma pRthvIkAyika-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 70. (unase) sUkSma apkAyika-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 71. (unakI apekSA) sUkSma vAyukAyika-paryAptaka vizeSAdhika haiM, 72. (unase) sUkSma nigodaaparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 73. (unase) sUkSma nigoda-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 74. (unakI apekSA) abhavasiddhika (abhavya) anantaguNe haiM, 75. (unase) samyaktva se bhraSTa (pratipatita) anantaguNe haiM, 76. (unakI apekSA) siddha anantaguNe haiM, 77. (unakI apekSA) bAdara vanaspatikAyika paryAptaka anantaguNe haiM, 78. (unase) bAdaraparyAptaka vizeSAdhika haiM, 79. (unakI apekSA) bAdara vanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 80. (unakI apekSA) bAdara-aparyAptaka vizeSAdhika haiM, 81. (unase) bAdara vizeSAdhika hai, 82. (unase) sUkSma vanaspatikAyika-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM, 83. (unakI apekSA) sUkSmaparyAptaka vizeSAdhika haiM, 84. (unase) sUkSma vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, 85. (unase) sUkSma- paryAptaka vizeSAdhika haiM, 86. (unakI apekSA) sUkSma vizeSAdhika haiM, 87. (unase) bhavasiddhika (bhavya) vizeSAdhika haiM, 88. (unakI apekSA) nigoda ke jIva vizeSAdhika haiM, 89. (unase) vanaspati jIva vizeSAdhika haiM, 90. (unase) ekendriya-jIva vizeSAdhika haiM, 91. (unase) tiryaJcayonika vizeSAdhika haiM, 92. (unase) mithyAdRSTi-jIva vizeSAdhika haiM, 93. (unase) avirata jIva vizeSAdhika haiM, 94. (unakI apekSA) sakaSAyI jIva vizeSAdhika haiM, 95. (unase) chadmastha jIva vizeSAdhika haiM, 96. (unakI apekSA) sayogI jIva vizeSAdhika haiM, 97. (unakI apekSA) saMsArastha jIva vizeSAdhika haiM, 98. (unakI apekSA) sarvajIva vizeSAdhika haiN| -sattAIsavA~ (mahAdaNDaka) dvAra // 27 // vivecana-sattAIsavA~ mahAdaNDakadvAra : sarva jIvoM ke alpabahutva kA vividha vivakSAoM se nirUpaNa--prastuta sUtra (334) meM mahAdaNDakadvAra ke nimitta se vividha vivakSAoM se samasta jIvoM ke alpabahutva kA pratipAdana kiyA gayA hai| mahAdaNDaka ke varNana kI anujJA - ziSya ko guru kI anujJA lekara kI zAstra prarUpaNA yA vyAkhyA karanI caahie| isa dRSTi se bhI zrI gautamasvAmI mahAdaNDaka kA varNana karane kI anumati lekara kahate haiM ki -bhagavan ! maiM jIvoM ke alpabahutva ke pratipAdaka mahAdaNDaka kA varNana karatA hU~ athavA racanA karatA huuN| samasta jIvoM ke alpabahutva kA krama - (1) garbhaja jIva sabase kama isalie haiM ki unakI saMkhyA saMkhyAta-koTAkoTi parimita haiN| (2) unakI apekSA manuSyastriyA~ saMkhyAtaguNI adhika haiM, kyoMki manuSyapuruSoM kI apekSA sattAIsaguNI aura sattAIsa adhika hotI haiN| (3) unase bAdara tejaskAyika paryApta asaMkhyeyaguNe haiM, kyoMki ve katipaya varga kama AvalikAdhana-samaya-pramANa haiM / (4) unakI apekSA anuttaraupAtika deva asaMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki ve kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI AkazapradezoM 1. prajJApanasUtra malaya. vRtti, patrAMka 163 2. 'sattAvIsaguNA puNa maNuyANaM tadahiA ceva' -prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 163 se uddhRta
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [311 kI rAzi ke barAbara hai| (5) unakI apekSA uparitana graiveyakatrika ke deva saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki ve bRhattara kSetrapalyopama ke saMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue AkAzapradezoM kI rAzi ke barAbara haiN| ise jAnane kA mApadaNDa hai uttarottara vimAnoM kI adhiktaa| anuttara devoM ke 5 vimAna haiM, kintu Upara ke tIna graiveyakoM meM sau vimAna haiM aura pratyeka vimAna meM asaMkhyAta deva haiN| nIce-nIce ke vimAnoM meM adhika-adhika deva hote haiM, isIlie anuttaravimAnavAsI devoM kI apekSA UparI tIna graiveyakoM ke deva saMkhyAtaguNe haiN| Age bhI Anatakalpa ke devoM (6 se 11) taka uttarottara saMkhyAtaguNe haiM, kAraNa pahale batAyA jA cukA hai| yadyapi AraNa aura acyuta kalpa samazreNI meM sthita haiM aura donoM kI vimAna saMkhyA samAna hai tathApi svabhAvataH kRSNapakSI jIva prAyaH dakSiNAdizA meM utpanna hote haiM, uttaradizA meM nahIM aura kRSNapAkSika jIva zuklapAkSikoM kI apekSA adhika hote hai| isIlie acyuta se AraNa prANata, aura Anata kalpa ke deva uttarottara saMkhyAtaguNe adhika haiN| (12) unakI apekSA saptama narakapRthvI ke nairayika asaMkhyeyaguNe haiM, kyoMki ve zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM sthita AkAzapradezoM kI rAzi ke barAbara haiN| unase uttarottara kramazaH (13) chaThI naraka ke nAraka, (14) sahasrArakalpa ke deva, (15) mahAzukrakalpa ke deva, (16) paMcama dhUmaprabhA naraka ke nAraka, (17) lAntakakalpa ke deva, (18) caturtha paMkaprabhAnaraka ke nAraka, (19) brahmalokakalpa ke deva, (20) tRtIya bAlukAprabhA naraka ke nAraka, (21) mAhendrakalpa ke deva, (22) sanatkumArakalpa ke deva, (23) dUsarI zarkarAprabhA naraka ke nAraka asaMkhyAta-asaMkhyAtaguNe haiN| sAtavIM pRthvI se lekara dUsarI pRthvI taka ke nAraka pratyeka apane sthAna meM prarUpita kiye jAe~ to sabhI ghanIkRta lokazreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM sthita AkAza pradezoM kI rAzi ke barAbara haiM, magara zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga ke bhI asaMkhyAta bheda hote haiN| ataH inase sarvatra uttarottara asaMkhyAtaguNA alpabahutva kahane meM koI virodha nahIM aataa| zeSa saba yuktiyA~ pUrvavat samajhanI caahie| (24) unakI apekSA sammUrchima manuSya asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki aMgulamAtra kSetra ke pradezoM kI rAzi ke dvitIya vargamUla se guNita tIsare vargamUla meM jitanI pradezarAzi hotI hai, utane pramANa meM sammUrchima manuSya hote haiN| (25) unase IzAnakalpa deva saMkhyAtaguNe haiM, yaha pUrvokta yukti ke anusAra samajha lenA caahie| (26) IzAnakalpa kI deviyA~ unase saMkhyAtaguNI adhika haiM, kyoMki deviyA~ devoM se battIsa guNI aura battIsa adhika hotI haiN| (27) inase saudharmakalpa ke deva saMkhyAtaguNe vimAna haiM, (28) pUrvokta yukti ke anusAra saudharmakalpa kI deviyA~ devoM se battIsa guNI evaM battIsa adhika hone se saMkhyAtaguNI haiN| (29) inakI apekSA bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiN| aMgulamAtra kSetra ke pradezoM kI rAzi ke tIsare vargamUla se guNita prathama vargamUla meM jitane pradezoM kI rAzi hotI hai, utanI pramANa vAlI ghanIkRta loka kI eka pradeza vAlI zreNiyoM meM jitane AkAza pradeza hote haiM, utanI hI saMkhyA bhavanapati devoM aura deviyoM kI hai| (30) devoM kI apekSA deviyA~ battIsa guNI evaM battIsa adhika hotI hai, isa kAraNa bhavanavAsI deviyA~ saMkhyAtaguNI 1. (ka) 'battIsaguNA battIsarUvaahiyA u hoMti deviio|' (kha) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 164
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312] [prajJApanA sUtra haiN| (31) unakI apekSA ratnaprabhApRthvI ke nAraka asaMkhyAtaguNe haiN| ve aMgulamAtra parimita kSetra ke pradezoM kI rAzi ke dvitIya vargamUla se guNita prathama vargamUla kI jitanI pradezarAzi hotI hai utanI zreNiyoM meM rahe hue AkAzapradezoM ke barAbara haiN| (32) unakI apekSA khecara paMcendriyatiryaJca puruSa asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM ke AkAzapradezoM ke barAbara haiN| (33) unakI apekSA khecara paJcendriyatiryaJca striyA~ saMkhyAtaguNI haiM, kyoMki tiryaJcoM meM puruSa kI apekSA striyAM tIna guNI aura tIna adhika hotI haiN| (34) inakI apekSA sthalacara paMcendriyatiryaJcayonika puruSa saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve bRhattara pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM kI AkAza-pradezarAzi ke barAbara haiM / (35) inakI apekSA sthalacara paMcendriya tiryaMcastriyA~ pUrvokta yukti se saMkhyAtaguNI haiN| (36) unakI apekSA jalacara-paMcendriya-tiryacapuruSa saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki ve bRhattama pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAtazreNiyoM kI AkAzapradezarAzi ke tulya haiN| (37) unakI apekSA jalacara-tiryaMca paMcendriya striyA~ pUrvokta yukti se saMkhyAtaguNI haiN| (38-39) unakI apekSA vANavyantara deva evaM devI uttarottara kramazaH saMkhyAtaguNa haiN| kyoMki saMkhyAta yojana koTAkoTIpramANa sUcIrUpa jitane khaNDa eka pratara meM hote haiM, utane hI sAmAnya vyantaradeva haiN| deviyA~ devoM se battIsaguNA aura battIsa adhika hotI haiN| (40) unakI apekSA jyotiSka deva (devI sahita) saMkhyAtaguNe adhika hai, kyoMki ve sAmAnyataH 256 aMgula pramANa sUcIrUpa jitane khaNDa eka pratara meM hote haiM, utane haiN| (41) pUrvokta yukti ke anusAra inase jyotiSka deviyA~ saMkhyAtaguNI haiN| (42) inakI apekSA paryApta caturindriya saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra sUcIrUpa jitane khaNDa eka pratara meM hote haiM, utane haiN| (43-44-45) unakI apekSA sthalacarapaMcendriyatiryaMca napuMsaka, jalacara paMcendriyatiryaMcanapuMsaka, caturindriya paryAptaka, kramazaH uttarottara saMkhyAtaguNe haiN| (46 se 52) unakI apekSA paMcendriya-paryAptaka, dvIndriya-paryAptaka, trIndriya paryAptaka, paMcendriya-aparyAptaka, caturindriya-aparyAptaka trIndriya-aparyAptaka aura dvIndriya-aparyAptaka uttarottara kramazaH vizeSAdhika haiM, kyoMki ye saba aMgala ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra sucIrUpa jitane khaNDa eka prattara meM hote haiM, utane pramANa meM hote haiM. kintu aMgula ke asaMkhyAtabhAga ke asaMkhyAta bheda hote haiN| ataH aparyApta-dvIndriya paryanta uttarottara aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAgakama aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga lene para koI doSa nhiiN| (53 se 68 taka) pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika-paryAptaka, bAdara nigoda- paryAptaka, bAdara pRthvIkAyika-paryAptaka, bAdara apkAyika-paryAptaka, bAdara vAyukAyika-paryAptaka, bAdara tejaskAyika-aparyAptaka, pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika-aparyAptaka bAdara nigoda-aparyAptaka, bAdara pRthvIkAyika aparyAptaka bAdara apkAyika aparyAptaka, bAdara vAyukAyika-aparyAptaka aura sUkSma tejaskAyika aparyAptaka uttarottara kramazaH asaMkhyAtaguNe haiM, 1. (ka) 'tiguNA tirUvaahiA tiriyANaM ithio munneyvvaa|' (kha) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 265 2. (ka) chapannadosayaMgula sUipaesehiM bhAiyaM pyrN| joisiehiM hiiri|' (kha) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 166
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bahuvaktavyatApada] [313 unakI apekSA sUkSma vAyukAyika aparyAptaka, apkAyika-aparyAptaka, sUkSma vAyukAyika-aparyAptaka uttarottara vizeSAdhika haiM, unase sUkSma tejaskAyika-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, yaha pUrvokta yukti ke anusAra samajha lenA cAhie tathA aparyAptaka sUkSma jIvoM kI apekSA paryAptaka sUkSma svabhAvataH adhika hote haiN| prajJApanA kI saMgrahaNI meM kahA gayA hai - bAdara jIvoM meM aparyApta adhika hote haiM, tathA sUkSma jIvoM meM samuccayarUpa se paryAptaka adhika hote haiN| (69 se 73 taka) unakI apekSA sUkSma pRthvIkAyika-paryAptaka, sUkSma apkAyika-paryAptaka, sUkSma vAyukAyika-paryAptaka uttarottara kramazaH vizeSAdhika hai| unako apekSA sUkSma nigoda-aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiM tathA unase sUkSma nigoda paryAptaka-saMkhyAtaguNe adhika haiN| yadyapi aparyApta tejaskAyika se lekara paryApta sUkSma nigoda paryanta jIva sAmAnyarUpa se asaMkhyAta lokAkAzoM kI pradezarAzi pramANa (tulya) anyatra kahe gae haiM, tathApi loka kA asaMkhyematva bhI asaMkhyAta bhedoM se yukta hone ke kAraNa yaha alpabahuta saMgata hI hai| (74) unakI apekSA abhavya anantaguNe haiM, kyoMki ve jaghanya yukta-anantaka pramANa haiN| (75) unase bhraSTasamyagdRSTi anantaguNe haiM, (76) unase siddha anantaguNe haiM, (77) unase bAdara vanaspatikAyikaparyAptaka anantaguNe haiN| (78) unakI apekSA sAmAnyata: bAdara paryAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM bAdara paryAptaka-pRthvIkAyikAdi kA bhI samAveza ho jAtA hai| (79) unase bAdara vanaspati kAyika-aparyAptaka asaMkhyeguNe haiM, kyoMki eka eka bAdara nigoda paryApta ke Azraya se asaMkhyAta-asakhyAMta bAdara nigoda-aparyApta rahate haiN| (80) unakI apekSA bAdara aparyAptaka vizeSAdhika haiM. kyoMki inameM bAdara aparyApta pathvIkAyika Adi kA bhI samAveza ho jAtA hai| (81) unase sAmAnyata: bAdara vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM paryApta-aparyAptaka donoM kA samAveza ho jAtA hai| (82) unakI apekSA sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka asaMkhyAtaguNe haiN| (83) unase sAmAnyataH sUkSma aparyAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM sUkSma aparyAptaka pRthvIkAyAdi kA bhI samAveza ho jAtA hai| (84) unase sUkSma vanaspatikAyika-paryAptaka saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki paryAptaka sUkSma, aparyAptaka sUkSma meM svabhAvataH sadaiva saMkhyAtaguNe pAye jAte hai| (85) unakI apekSA sAmAnyarUpa se sUkSma paryAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki inameM sUkSma pRthvIkAyika Adi bhI sammilita haiN| (86) unase bhI paryApta-aparyApta vizeSaNarahita (sAmAnya) sUkSma vizeSAdhika haiM, kyoMki inameM aparyApta sUkSma pRthvIkAyika se lekara vanaspatikAyika taka ke jIva sammilita haiN| (89) unakI apekSA bhavya jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki jaghanya yukta anantaka pramANa abhavyoM ko chor3akara zeSa sabhI bhavya haiN| (88) unakI apekSA nigoda jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki bhavya aura abhavya atipracuratA se sUkSma aura bAdara nigoda jIvarAzi meM hI pAe jAte haiM anyatra nhiiN| anya sabhI milakara asaMkhyAta lokAkAzapradezoM kI rAzi-pramANa hI hote haiN| (89) unakI apekSA vanaspatijIva vizeSAdhika haiM, kyoMki sAmAnya vanaspatikAyikoM meM pratyeka zarIra vanaspatikAyika jIva bhI sammilita haiN| (90) vanaspati jIvoM kI apekSA ekendriya jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM sUkSma evaM bAdara pRthvIkAyika Adi kA bhI samAveza hai| (91) ekendriyoM kI apekSA tiryaJcajIva
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314] [prajJApanA sUtra vizeSAdhika haiM, kyoMki tiryaJca sAmAnya meM dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya paryApta aura aparyApta sabhI tiryaJca sammilita haiN| (92) tiryaJcoM kI apekSA mithyAdRSTi vizeSAdhika haiM, kyoMki thor3e-se avirata samyagdRSTi Adi saMjJI tiryaJcoM ko chor3akara zeSa sabhI tiryaJca mithyAdRSTi haiM, isake atirikta anya gatiyoM ke mithyAdRSTi bhI yahA~ sammilita haiM, jinameM asaMkhyAta nAraka bhI haiN| (93) mithyAdRSTi jIvoM kI apekSA avirata jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki inameM avirata samyagdRSTi bhI samAviSTa haiN| (94) avirata jIvoM kI apekSA sakaSAya jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki sakaSAya jIvoM meM dezavirata aura dazama guNasthAna taka ke sarvavirata jIva bhI sammilita haiN| (95) unakI apekSA chadmastha vizeSAdhika haiM, kyoMki upazAntamoha Adi bhI chadmasthoM meM sammilita haiN| (96) sakaSAya jIvoM kI apekSA sayogI vizeSAdhika haiM, kyoMki inameM sayogIkevalI guNasthAna taka ke jIvoM kA samAveza ho jAtA hai| (97) sayogiyoM kI apekSA saMsArI jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki saMsArI jIvoM meM ayogIkevalI bhI haiM aura (98) saMsArI jIvoM kI apekSA sarvajIva vizeSAdhika haiM, kyoMki sarvajIvoM meM siddhoM kA bhI samAveza ho jAtA hai| // prajJApanAsUtra : tRtIya bahuvaktavyatApada samApta // 1. (ka) 'tatto napuMsaga khahayarA saMkheja thalayara-jalayara-napuMsagA caurindiya tao paNavitipajjatta kiMci ahiaa|' -prajJApanA. ma. vRtti, pa. 166 meM uddhRta (kha) 'jIvANamapajjattA bahutaragA bAyarANa vinneyaa| suhamANa ya pajjattA oheNa ya kevalI bitti||' -prajJApanA. ma. vRtti, pa. 167 meM uddhRta (ga) prajJApanAsUtra malaya. vRtti patrAMka 166 se 168 tk|
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ cautthaM ThiipayaM caturtha sthitipada prAthamika 0 prajJApanAsUtra ke isa caturthapada meM jIvoM ke janma se lekara maraNa-paryanta nAraka Adi paryAyoM meM avyavacchinna rUpa se kitane kAla taka avasthAna (sthiti yA TikanA) hotA hai?, isakA vicAra kiyA gayA hai| arthAt isa pada meM jIvoM ke jo nAraka, tiryaca, manuSya deva Adi vividha paryAya haiM, unakI Ayu kA vicAra hai| yoM to jIvadravya (AtmA) nitya hai, parantu vaha jo nAnArUpa (nAnA janma) dhAraNa karatA hai| ve paryAyeM anitya haiN| ve kabhI na kabhI to naSTa hotI hI haiN| isa kAraNa unakI sthiti kA vicAra karanA par3atA hai| yahI tathya yahAM prastuta kiyA gayA hai| sthiti' zabda kA vyutpattilabhya artha bhI isa prakAra kA hai - Ayukarma kI anubhUti karatA huA jIva jisa (paryAya) meM avasthita rahatA hai, vaha sthiti hai| isalie sthiti AyuHkarmAnubhUti aura jIvana, ye tInoM paryAyavAcI zabda haiN| / yadyapi mithyAtvadi se gRhIta tathA jJAnAvaraNIyAdi rUpa se pariNata karmapudgaloM kA jo avasthAna hai, vaha bhI 'sthiti' nAma se prasiddha haiM, tathApi yahA~ nAraka Adi vyapadeza kI hetu 'AyuSyakarmanuibhUti' hI 'sthiti' ke zabda kA vAcya hai, kyoMki narakagati Adi tathA paMcendriyajAti Adi nAmakarma ke udaya se Azrita nArakatva Adi paryAya kahalAtI hai, kintu yahA~ naraka Adi kSetra ko aprApta jIva narakAyu Adi ke prathama samaya kaM saMvedanakAla se hI nArakatva Adi kahalAne lagatA hai| ataH usausa gati ke AyuSyakarma kI anubhUti ko hI sthiti mAnI gaI hai| AyuSyakarma kI anubhUti (Ayu) sirpha saMsArI jIvoM ko hI hotI hai, isalie isa pada meM saMsArI jIvoM kI sthiti kA vicAra kiyA gayA hai| siddha to sAdi-aparyavasita hote haiM, ataH unakI Ayu kA vicAra aprApta hone se nahIM kiyA gayA hai tathA ajIvadravya ke paryAyoM kI sthiti kA bhI vicAra isa pada meM nahIM kiyA gayA hai, kyoMki ajIvoM ke paryAya jIvoM kI taraha Ayu kI anubhUti para Azrita nahIM haiM aura na unake paryAya jIvoM kI Ayu kI taraha kAla kI dRSTi se amuka sImA meM nirdhArita kiye jA sakate haiN| sthiti (Ayu) kA vicAra yahA~ sarvatra jaghanya aura utkRSTa, do prakAra se kiyA gayA hai| 9 prastuta pada meM sthiti kA nirdezakrama isa prakAra hai - sarvaprathama jIva kI una-una sAmAnya paryAyoM ko lekara, tatpazcAt unake paryAptaka aura aptika bheda karake Ayu kA vicAra kiyA gayA hai| 1. 'sthIyate-avasthIyate anayA AyuHkarmAnubhUtyeti sthitiH|' sthitirAyuH karmAnubhUti vanamiti pryaayH|-prjnyaapnaa, ma. vRtti, pR. 169 2. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 169 (kha) paNNavaNA, bhA. 2 prastAvanA, pR. 58
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 ] [ prajJApanA sUtra isa pada meM sarvaprathama sAmAnya nAraka, tatpazcAt ratnaprabhAdi viziSTa nArakoM kI, bhavanavAsI devoM kI, pRthvIkAyAdi pAMca sthAvaroM kI, dvIndriyAdi tIna vikalendriyoM kI, vibhinna paMcendriyatiryaMcoM kI, phira vividha manuSyoM kI, samasta vANAvyantara devoM kI, samasta jyotiSkadevoM kI, tatpazcAt vaimAnika devoM kI evaM nau graiveyaka tathA paMca anuttaravimAnavAsI devoM kI sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sthiti viSayaka pATha para se phalita hotA hai ki puruSa kI apekSA strI kI sthiti (Ayu) kama hai| nArakoM aura devoM kI sthiti manuSya aura tiryaMca kI apekSA adhika hai / ekendriya meM tejaskAyika kI sabase kama aura pRthvIkAyika kI sthiti sabase adhika hai / dvIndriya se trIndriya kI tathA caturindriya se bhI trIndriya kI sthiti kama mAnI gaI hai, rahasya kevaligamya hai / 1. (ka) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1, pR. 112 se (kha) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, pariziSTa pR. 58 7
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ cautthaM ThiiparyaM caturtha sthitipada nairayikoM kI sthiti kI prarUpaNA 335. [ 1 ] neraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / [335 - 1 pra.] bhagavan ! nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [335-1 u.] gautama! unakI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai| [ 2 ] apajjattayaneraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [335-2 pra.] bhagavan! aparyAptaka nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [335-2 u.] gautama! (unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI gaI hai| [ 3 ] pajjattayaNeraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAla ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhUttUNAI / [ 335 - 3 pra.] bhagavan ! paryAptaka nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [335-3 u.] gautama! ( unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrtta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai| 336. [ 1 ] rayaNappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNaNeNaM dasa vAsasahassAIM, ukkoseNaM sAgarovamaM / [336-1 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? [336-1 u.] gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka sAgaropama kI kahI gaI hai| [ 2 ] apajjattayarayaNappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM vi aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [336-2 pra.] bhagavan! aparyAptaka- ratnAprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ?
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318] [prajJApanA sUtra [336-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI kaI gaI hai| [3] pajjattayarayaNappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM sAgarovamaM aNtomuhuttuunnN| [336-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka-ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [336-3] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama eka sAgaropama kI kahI gaI hai| 337. [1] sakkarappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM sAgarovamaM, ukkoseNaM tiNi saagrovmaaiN| [337-1 pra.] bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? [337-1 u.] gautama! (unakI sthiti) jaghanya sAgaropama kI aura utkRSTa tIna sAgaropama kI kahI gaI hai| [2] apajjattayasakkarappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhattaM / [337-2 pra.] bhagavan! aparyApta zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai? [337-2] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayasakkarappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM sAgarovamaM aMtomuhUttUNaM, ukkoseNaM tiNNi sAgarovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [337-3 pra.] bhagavan! paryAptaka- zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [337-3] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama eka sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna sAgaropama kI (kahI gaI) hai| 338. [1] vAluyappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM tiNi sAgarovamAI, ukkoseNaM satta saagrovmaaii| [338-1 pra.] bhagavan ! vAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [337-1] gautama! jaghanya tIna sAgaropama kI aura utkRSTa sAta sAgaropama kI hai| [2] apajjattayavAluyappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM vi aNtomuhttN|
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada ] [ 319 [338-2 pra.] bhagavan! aparyAptaka-vAlukAprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [338-2] gautama! jaghanya antarmuhurtta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrtta kI hai| [ 3 ] pajjattayavAluyappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM tiNNi sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM satta sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI / [338-3 pra.] bhagavan! paryAptaka- vAlukAprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [338-3] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama tIna sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama sAta sAgaropama kI hai / 339. [ 1 ] paMkappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM satta sAgarovamAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamAI | [339-1 pra.] bhagavan! paMkaprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [339 - 1] gautama ! jaghanya sAta sAgaropama kI aura utkRSTa dasa sAgaropama kI hai| [ 2 ] apajjattayapaMkappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM / [339-2 pra.] bhagavan! aparyAptaka-paMkaprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [339 - 2] gautama ! jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrtta kI hai| [ 3 ] pajjattayapaMkappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM satta sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI / [339-3 pra.] bhagavan! paryAptaka- paMkaprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [338-3] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama sAta sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama dasa sAgaropama kI hai / 340. [ 1 ] dhUmappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa sAgarovamAI, ukkoseNaM sattarasa sAgarovamAiM / [340-1 pra.] bhagavan! dhUmaprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ?
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320] [ prajJApanA sUtra [340 - 1] gautama ! jaghanya dasa sAgaropama kI aura utkRSTa satraha sAgaropama kI hai / [ 2 ] apajjattayadhUmappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM vi aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM / [340-2 pra.] bhagavan! aparyApta dhUmaprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gii| hai ? [340-2] gautama! (unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [ 3 ] pajjattayadhUmappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM sattarasa sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI / [340-3 pra.] bhagavan! paryAptaka dhUmaprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [340 - 3] gautama ! jaghanya antarmuhurta kama dasa sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama sattaraha sAgaropama kI hai / 341. [ 1 ] tamappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM sattarasa sAgarovamAI, ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovamAI / [341-1 pra.] bhagavan! tapaHprabhApRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [ 341 - 1] gautama ! jaghanya sattaraha sAgaropama kI aura utkRSTa bAIsa sAgaropama kI hai / [ 2 ] apajjattayatamappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM vi aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM / [ 341-2 pra.] bhagavan ! tamaHprabhApRthvI aparyAptaka nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [341-2] gautama! jaghanya antarmuhurta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [ 3 ] pajjattayatamappabhApuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? gomA ! jahaNeNaM sattarasa sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovamAI aMtImuttUNAI | [341-3 pra.] bhagavan! tamaH prabhApRthvI paryAptaka nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [341-3] gautama ! jaghanya antarmuhurta kama sattaraha sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama bAIsa sAgaropama kI hai /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada ] 342. [ 1 ] adhesattamapuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM bAvIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM / [ 321 [342 - 1 pra.] bhagavan ! adhaH saptama ( tamastamaH prabhA) ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [342 - 1] gautama ! jaghanya bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI ( kahI gaI ) hai / [ 2 ] apajjattayaadhesattamapuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM vi aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM / [342-2 pra.] bhagavan! aparyAptaka adhaH saptama ( tamastama: prabhA) pRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [342-2] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [ 3 ] pajjattayaadhesattapuDhavineraiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM bAvIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI / [342-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka adhaH saptamapRthvI ke nairayikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [342-3] gautama! jaghanya antarmuhurta kama bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama tetIsa sAgaropama kI hai / vivecana--nairayikoM kI sthiti kA nirUpaNa - prastuta ATha sUtroM (sU. 335 342 taka) meM sAmAnya nArakoM, sAta narakabhUmiyoM meM rahane vAle nArakoM aura phira unake aparyAptakoM tathA paryAptakoM kI sthiti pRthak-pRthak prarUpita kI gaI hai| aparyAptadazA aura paryAptadazA -- anya saMsArI jIvoM kI taraha nairayikoM kI bhI do dazAe~ haiM aparyAptadazA aura paryAptadazA / aparyAptadazA do prakAra se hotI hai - labdhi se aura karaNa se / nAraka, deva tathA asaMkhyAtavarSoM kI Ayu vAle tiryaJca evaM manuSya karaNa se hI aparyApta hote haiM, labdhi se nahIM / ye upapAta kAla meM hI kucha kAla taka karaNa se aparyApta samajhane caahie| zeSa tiryaJca yA manuSya labdhi aura karaNa--- donoM prakAra se upapAtakAla meM aparyAptaka ho sakate haiM / yahA~ isa bAta kA dhyAna rakhanA cAhie ki aparyApta avasthA jaghanyata aura utkRSTataH antarmuhUrtta taka hI rahatI hai| usake bAda paryAptadazA A jAtI hai / isalie sAmAnya sthiti meM se aparyAptadazA kI antarmuhUrta kI sthiti ko kama kara dene para zeSa sthiti paryAptakoM kI raha jAtI hai / jaise-- prathama narakapRthvI meM sAmAnya sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka sArogapama kI hai| isameM se aparyAptadazA kI antarmuhUrtta kI sthiti kama kara dene para -
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322] [prajJApanA sUtra paryApta avasthA kI jaghanyasthiti antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kama eka sAgaropama kI hotI hai| Age bhI sarvatra isI prakAra samajha lenA caahie| pUrva-pUrva kI utkRSTa sthiti, Age-Age kI jaghanya-pahale-pahale kI narakapRthvI kI jo utkRSTa sthiti hai, vahI agalI-agalI narakapRthvI kI jaghanya sthiti hai| jaise--prathama ratnaprabhApRthvI kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI hai, vahI dvitIya zarkarAprabhApRthvI kI jaghanya sthiti hai| devoM aura deviyoM kI sthiti kI prarUpaNA 343. [1] devANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNpAttA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| [343-1 pra.] bhagavan ! devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? [343-1 u.] gautama! (devoM kI sthiti) jaghanya dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| [2] apajjattayadevANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNa vi aNtomuhttN| [343-2 pra.] bhagavan! aparyAptaka devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? . [343-2] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai, utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayadevANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI aMtomuttUNAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [343-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka-devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? [343-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama kI hai| 344. [1] devINaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM paNapaNNaM pliovmaaiN| [344-1 pra.] bhagavan ! deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai ? 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 170 (kha) nAragadevA tirimaNuyagabbhajA je asNkhvaasaauu| ee appajjattA uvavAe ceva boddhavvA // 1 // sesA ya tiriyamaNuyA laddhiM pappovavAyakAle y| duhao vi ya bhayaiyavvA pajjattiyare ya jinnvynne||2|| -prajJApanA. malay vRtti, pa. 170 uddhRta 2. prajJApanAsUtra, prameyabodhinI TIkA bhA. 2 pR. 450
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [323 [343-1 u.] gautama! (deviyoM kI sthiti) jaghanya dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa pacapana palyopama kI hai| [2] apajjattayadevINaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi aNtomuhttN| [344-2 pra.] bhagavan ! aparyAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai? [344-2] gautama! (unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI hai, utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayadevINaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI aMtomuhattUNAI, ukkoseNaM paNapaNNaM paliovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [344-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka-deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [344-3 u.] gautama! (paryAptaka deviyoM kI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacapana palyopama kI hai| vivecana--devoM aura deviyoM kI sthiti kA nirUpaNa- prastuta do sUtroM [sU. 343-344] dvArA devoM, deviyoM aura unake aparyAptakoM aura paryAptakoM kI sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| niSkarSa--devoM kI apekSA deviyoM kI sthiti (Ayu) kama hai, yaha isa pATha para se phalita hotA bhavanavAsiyoM kI sthiti kI prarUpaNA 345. [1] bhavaNavAsINaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM sAtiregaM saagrovmN| [345-1 pra.] bhagavan ! bhavanavAsI devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [345-1 u.] gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa kucha adhika eka sAgaropama kI hai| [2] apajjattayabhavaNavAsINaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM vi aMtomuhattaM, ukkoseNa vi aNtomuttN| [345-2 pra.] bhagavan ! aparyAptaka bhavanavAsI devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [345-2] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura, utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayabhavaNavAsINaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM sAtiregaM sAgarovamaM aNtomuhuttuunnaaii|
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra [345-3 pra.] bhagavan! paryAptaka bhavanavAsI devoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai? [343-3 u.] gautama! unakI sthiti jaghanya antarmuhUrtta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama kucha adhika sAgaropama kI hai| 324] 346. [ 1 ] bhavaNavAsiNINaM bhaMte! devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM addhapaMcamAiM palio mAI / [346-1 pra.] bhagavan ! bhavanavAsI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [346-1 u.] gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sAr3he cAra palyopama kI hai / [2] apajjattiyANaM bhaMte! bhavaNavAsiNINaM devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM vi aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [ 346 - 2 pra.] bhagavan! aparyAptaka bhavanavAsI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [346-2] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattiyANaM bhaMte! bhavaNavAsiNINaM devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNaNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, addhapaMcamAiM palio mAI aMtomuhuttUNAI / [ 346- 3 pra.] bhagavan ! paryAptaka bhavanavAsI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [346-3 u.] gautama! ( unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrtta kama dasa hajAra varSa kI, aura utkRSTa antarmuhUrtta kama sAr3he cAra palyopama kI hai / 347. [ 1 ] asurakumArANaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM dasa vAsasahassAiM ukkoseNaM sAtiregaM sAgarovamaM / [347-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [347-1 u.] gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa kucha adhika sAgaropama kI hai| [ 2 ] apajjattayaasurakumArANaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM vi aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [347-2 pra.] bhagavan! aparyApta asurakumAra devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [347 - 2] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai, aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [ 3 ] pajjattaasurakumArANaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM sAtiregaM sAgarovamaM aMtomuhuttUNaM /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada ] [ 325 [347-3 pra.] bhagavan! paryAptaka asurakumAra devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [347-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama dasa hajAra varSa kI, aura utkRSTa antarmuhUrtta kama kucha adhika sAgaropama kI hai / 348. [ 1 ] asurakumArANaM bhaMte! devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM addhapaMcamAiM palio mAI / [348-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [348-1 u.] gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sAr3he cAra palyopama kI hai / [ 2 ] apajjattiyANaM asurakumArINaM bhaMte! devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNaNeNaM vi aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [348-2 pra.] bhagavan! aparyApta asurakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [348-2] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kI haiM, aura utkRSTa bhI antarmuhUrtta kI hai| [ 3 ] pajjattiyANaM asurakumArINaM bhaMte! devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM addhapaMcamAI paliovamAI aMtomuhuttUNAI / [348-3 pra.] bhagavan! paryAptaka asurakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [348-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama dasa hajAra varSa kI, aura utkRSTa antarmuhUrta kama sAr3he cAra palyopama kI hai / 349. [ 1 ] NAgakumArANaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? gomA ! jahaNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM do paliovamAiM desUNAI / [349- 1 pra.] bhagavan ! nAgakumAra devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [349-1 u.] gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa dezona (kucha kama) do palyopamoM kI hai| [ 2 ] apajjattayANaM bhaMte! NAgakumArANaM devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNaNeNaM vi aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [349-2 pra.] bhagavan! aparyApta nAgakumAroM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI haiM ? [349-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [ 3 ] pajjattayANaM bhaMte! NAgakumArANaM devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM do paliovamAI desUNAI aMtomuhuttUNAI /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326] [prajJApanA sUtra [349-3 pra.] bhagavan! paryApta nAgakumAroM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [349-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama dezona do palyopama kI hai| 350. [1] nAgakumArINaM bhaMte! devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM desUNaM paliovamaM / [350-1 pra.] bhagavan ! nAgakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [350-1 u.] gautama? jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa dezona palyopama kI hai| [2] apajjattiyANaM NAgakumArINaM bhaMte! devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNa vi aMtomuhattaM, ukkoseNa vi aNtomuhttN| [350-2 pra.] bhagavan! aparyApta nAgakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahIM gaI hai? [350-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattiyANaM NAgakumArINaM bhaMte! devINaM kevatiyaM kAla ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM desUNaM paliovamaM aNtomuhuttuunnaaii| [350-3 pra.] bhagavan ! paryApta nAgakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [350-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa dezona palyopama meM antarmuhUrta kama kI hai| 351. [1] suvaNNakumArANaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM do paliovamAI desuunnaaii| [351-1 pra.] bhagavan! suparNa (suvarNa) kumAra devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [351-1 u.] gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa dezona do palyopama kI hai| [2] apajjattiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [351-2 pra.] bhagavan! aparyAptaka suparNakumAra devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [351-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM do paliovamAI desUNAI aNtomuhuttuunnaaii|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [327 [351-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka suparNakumAra devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI [351-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama dezona do palyopama kI hai| 352. [1] suvaNNakumArINaM bhaMte! devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM desUNaM pliovmN| [352-1 pra.] bhagavan ! suparNakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [352-1 u.] gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa dezona palyopama kI hai| [2] apajjattiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomhttN| [352-2 pra.] bhagavan ! aparyApta suparNakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI [352-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM desUNaM paliovamaM aNtomuhuttuunnN| - [352-3 pra.] bhagavan ! paryApta suparNakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI [352-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama dezona palyopama kI hai| __ 353. evaM eeNaM abhilAveNaM ohiya-apajjatta-pajjattasuttattayaM devANa ya devINa ya NeyavvaM jAva thaNiyakumArANaM jahA NAgakumArANaM (su. 349) / __ [353] isa prakAra isa abhilASa se (isI kathana ke anusAra) audhika, aparyAptaka aura paryAptaka ke tIna-tIna sUtra (Age ke bhavanavAsI) devoM aura deviyoM ke viSaya meM, yAvat stanitakumAra taka nAgakumAroM (ke kathana) kI taraha samajha lenA caahie| vivecana sAmAnya deva-deviyoM tathA bhavanavAsI deva-deviyoM kI sthiti kA nirUpaNa-prastuta gyAraha sUtroM (sU. 343 se 353 taka) meM sAmAnya deva-deviyoM, audhika bhavanavAsI deva-deviyoM tathA asurakumAra se stanitakumAra deva-deviyoM (paryAptaka-aparyAptakasahita) taka kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai|
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328] [prajJApanA sUtra ekendriya jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 354. [1] puDhavikAiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhUttaM, ukkoseNaM bAvIsaM vaasshssaaiN| [354-1 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM kI kitane kAla taka kI sthiti batAI gaI haiM ? [354-1 u.] gautama! (unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI hai| [2] apajjattayapuDhavikAiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThiNI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [354-2 pra.] bhagavan ! aparyApta pRthvIkAyika jIvoM kI kitane kAla taka kI sthiti batAI gaI hai ? [354-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayapuDhavikAiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM aNtomuttuunnaaii| [354-3 pra.] bhagavan! paryApta pRthvIkAyika jIvoM kI kitane kAla taka ki sthiti kahI gaI hai ? [354-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama bAIsa hajAra varSa kI hai 355. [1] suhamapuDhavikAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoNa vi aNtomuhuttN| [355-1 pra.] bhagavan! sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai? [355-1 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [2] apajjattayasuhumapuDhavikAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [355-2 pra.] bhagavan ! aparyAptaka sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [355-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayasuhumapuDhavikAiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| _ [355-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ?
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [329 [355-3 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| 356. [1] bAdarapuDhavikAiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM / [356-1 pra.] bhagavan! bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [356-1 u.] gautama! (unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI hai| [2] apajjattayabAdarapuDhavikAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| __ [356-2 pra.] bhagavan ! bAdara pRthvIkAyika aparyAptaka jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [356-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayabAdarapuDhavikAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM aMtomuhattUNAI / [356-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [356-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhurta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama bAIsa hajAra varSa kI hai| 357. [1] AukAiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM satta vaasshssaaiN| [357-1 pra.] bhagavan! apkAyika jIvoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai ? [357-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa sAta hajAra varSa kI hai| [2] apajjattayaAukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [357-2 pra.] bhagavan ! aparyApta apkAyika jIvoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI [357-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai tathA utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayaAukAiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM satta vAsasahassAiM aNtomuhuttuunnaaii| [357-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka apkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330] [prajJApanA sUtra [357-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai tathA utkRSTa antarmuhUrta kama sAta hajAra varSa kI 358. suhumaAukAiyANaM ohiyANaM apajjattayANa pajjattayANa ya jahA suhumapuDhavikAiyANaM (su. 355) tahA bhaannitvvN| [358] sUkSma apkAyikoM ke audhika (sAmAnya), aparyAptakoM aura paryAptakoM kI sthiti jaisI sUkSma pRthvIkAyikoM kI (sU. 355 meM) kahI, vaisI kahanI caahie| 359. [1] bAdaraAukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM satta vaasshssaaii| [359-1 pra.] bhagavan! bAdara apkAyikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [359-1 u.] gautama! (unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI tathA utkRSTa sAta hajAra varSa kI [2] apajjattayabAdaraAukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [359-2 pra.] bhagavan ! aparyApta bAdara apkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI [359-2 u.] gautama (unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM satta vAsasahassAI aNtomuhttuunnaaii| [359-3 pra.] bhagavan! paryApta bAdara apkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [359-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI tathA utkRSTa antarmuhUrta kama sAta hajAra varSa kI 360. [1] teukAiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi raatiNdiyaaii| [360-1 pra.] bhagavan! tejaskAyika jIvoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai ? [360-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna rAtri-dina (ahorAtra) kI hai| [2] apajjattayANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [360-2 pra.) bhagavan ! tejaskAyika aparyAptakoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ?
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [360-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhUttaM, ukkoseNaM tiNNi rAtidiyAiM aNtomuhuttuunnaaii| [360-3 pra.] bhagavan ! paryApta tejaskAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI [360-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI tathA utkRSTa antarmuhUrta kama tIna rAtri-dina kI hai| 361. suhumateukAiyANaM ohiyANaM apajjattayANaM pajjattayANa ya jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| __ [361] sUkSma tejaskAyikoM ke audhika (sAmAnya), aparyApta aura paryAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| 362. [1] bAdarateukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi raatiNdiyaaiN| [362-1 pra.] bhagavan ! bAdara tejaskAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [362-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna rAtridina kI hai| [2] apajjattayabAdarateukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [362-2 pra.] bhagavan ! aparyApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI [362-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi rAtiMdiyAiM aNtomuhuttuunnaaii| [362-3 pra.] bhagavan! paryApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [362-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna rAtri-dina kI hai| 363. [1] vAukAiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi vaasshssaaii| [363-1 pra.] bhagavan ! vAyukAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [363-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna hajAra varSa kI hai|
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332] [prajJApanA sUtra [2] apajjattayavAukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [363-2 pra.] bhagavan ! aparyAptaka vAyukAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [363-2 u.] gautama! (unakI) jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi vAsasahassAiM aNtomuhttuunnaaii| [363-3 pra.] bhagavan! paryAptaka vAyukAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [363-3 u.] gautama! jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna hajAra varSa kI hai| 364. [1] suhumavAukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [364-1 pra.] bhagavan ! sUkSma vAyukAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai| [364-1 u.] gautama! (unakI) jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| [2] apajjattayasuhumavAukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [364-2 pra.] bhagavan! aparyApta sUkSma vAyukAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [364-2 u.] gautama! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa (sthiti) bhI antarmuhurta kI hai| [3] pajjattayANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [364-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka sUkSma vAyukAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [364-3 u.] gautama! unakI jaghanya evaM utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| 365. [1] bAdaravAukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomahattaM, ukkoseNaM tinni vaasshssaaii| [365-1 pra.] bhagavan ! bAdara vAyukAyikoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai ? [365-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna hajAra varSa kI hai|
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [2] apajjattabAdaravAukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [365-2 pra.] bhagavan ! aparyAptaka bAdara vAyukAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [365-2 u.] gautama! jaghanya aura utkRSTa sthiti eka antarmuhUrta taka kI hotI hai| [3] pajjattayabAdaravAukAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi vAsasahassAiM aNtomuhuttuunnaaii| __ [365-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka bAdara vAyukAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [365-3 u.] gautama! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kama tIna hajAra varSa kI hai| 366 [1] vaNapphaikAiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM dasa vaasshssaaiN| [366-1 pra.] bhagavan! vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [366-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa dasa hajAra varSa kI hai| [2] apajjattavaNapphaikAiyANaM pacchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuttN| [366-2 pra.] bhagavan ! aparyApta vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [366-2 u.] gautama! unakI jaghanya sthiti antamuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayavaNapphaikAiyANaM pucchaa| goyamA! jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI / [366-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [366-3 u.] gautama! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI hai| 367. suhamavaNapphaikAiyANaM ohiyANaM apajjattANaM pajjattANa ya jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334] [prajJApanA sUtra [367] sUkSma vanaspatikAyikoM ke audhika, aparyAptakoM aura paryAptakoM kI sthiti jaghanyataH aura utkRSTataH antarmuhUrta kI hai| 368. [1] bAdaravaNapphaikAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM dasa vaasshssaaiN| [368-1 pra.] bhagavan! bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [368-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa dasa hajAra varSa kI hai| [2] apajjattabAdaravaNapphaikAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [368-2 pra.] bhagavan ! aparyApta bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai? [368-2 u.] gautama! unakI jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattabAdaravaNapphaikAiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM dasa vAsasahassAI aNtomuhuttuunnaaii| [368-3 pra.] bhagavan! paryApta bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [368-3 u.] gautama! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI hai| vivecana-ekendriya jIvoM kI sthiti kI prarUpaNA-prastuta 15 sUtroM (sU. 354 se 368 taka) meM pRthvIkAya se lekara vanaspatikAya taka audhika, aparyAptaka, paryAptaka, sUkSya, bAdara Adi bhedoM kI sthiti kI pRthak-pRthak prarUpaNA kI gaI hai| ___ inameM tejaskAyika jIvoM kI tIna ahorAtri kI utkRSTa sthiti batAI gaI hai, usakA rahasya yaha hai ki tejaskAyika jIva agni ke rUpa meM jalate aura bujhate pratyakSa dikhAI dete haiN| isI kAraNa anya ekendriya jIvoM kI apekSA AyuSya atyanta alpa hai| dvIndriya jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 369. [1] beiMdiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI papNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM bArasa sNvcchraaii| [369-1 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ?
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [369-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bAraha varSa kI hai| [2] apajjattabeiMdiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhattaM / [369-2 pra.] bhagavan ! aparyApta dvIndriya jIvoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai? [369-2 u.] gautama! (unakI sthiti) jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattabeiMdiyANaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM bArasa saMvaccharAiM aNtomuttuunnaaii| [369-3 pra.] bhagavan ! paryApta dvIndriya jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [369-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama bAraha varSa kI hai| trIndriya jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 370. [1] teiMdiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM egUNavaNNaM rAtiMdiyAiM / [370-1 pra.] bhagavan ! trIndriya jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [370-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa unapacAsa rAtri dina kI hai| [2] apajjattateiMdiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [370-2 pra.] bhagavan ! aparyApta trIndriya jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [370-2 u.] gautama! (unakI) jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattateiMdiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM egUNavaNNaM rAtiMdiyAiM aNtomuhttuunnaaii| [370-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka trIndriya jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [370-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama unapacAsa rAtri-dina kI hai| caturindriya jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 371. [1] cariMdiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM chmmaasaa| [371-1 pra.] bhagavan ! caturindriya jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [371-1 u.] gautama! inakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti chaha mAsa kI hai|
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra [2] apajjattayacaridiyANaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [371-2 pra.] bhagavan! aparyApta caturindriya jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [371-2 u.] gautama! unakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayacauridiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM chammAsA aNtomuhttuunnaa| [371-3 pra.] bhagavan! paryApta caturindriya jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [371-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama chaha mAsa kI hai| vivecana vikalendriyoM kI sthiti kA nirUpaNa-prastuta tIna sUtroM (sU. 369 se 371 taka) meM dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke audhika, aparyAptaka aura paryAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| paMceMndriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti-prarUpaNA 372. [1] paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi pliovmaaiN| [372-1 pra.] bhagavan! paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI [372-1 u.] gautama! (unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI kahI gaI hai| [2] apajjattayapaMciMdiya tirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [372-2 pra.] bhagavan ! aparyApta paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai ? [372-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattagapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM aMtomuhuttUNAI / [372-3 pra.] bhagavan ! paryApta paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [372-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama kI hai|
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [337 373. [1] sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvkoddii| ___ [373-1 pra.] bhagavan! sammUchima paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [373-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi (karor3a pUrva) kI hai| [2] apajjattayasammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [373-2 pra.] bhagavan ! aparyApta sammUchima paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [373-2 u.] gautama! (unakI sthiti) jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayasammacchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvakoDI aNtomuhuttuunnaa| [373-3 pra.] bhagavan ! paryApta sammUchima paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [373-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai, utkRSTa antarmuhUrta kama pUrvakoTi kI hai| 374. [1] gabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi pliovmaaiN| [374-1. pra.] bhagavan ! garbhaja paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI [374-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI tathA utkRSTa tIna palyopama kI kahI gaI hai| [2] apajjattayagabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNaNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [374-2 pra.] bhagavan ! aparyAptagarbhaja paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [374-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI kahI gaI hai| [3] pajjattayagabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM aNtomuhttuunnaaii| [374-3 pra.] bhagavan! garbhaja paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai?
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338] [prajJApanA sUtra [374-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI tathA utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama kI kahI gaI hai| 375. [1] jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvkoddii| [375-1 pra.] bhagavan ! jalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai? [375-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi kI hai| [2] apajjattayajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [375-2 pra.] bhagavan ! aparyApta jalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI kitanI sthiti kahI gaI hai? [375-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvakoDI aNtomuhuttuunnaa| [375-3 pra.] bhagavan ! paryApta jalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [375-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama pUrvakoTi kI hai| 376. [1] sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvakoDI / [376-1 pra.] bhagavan ! sammUchima jalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [376-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi kI hai| [2] apajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [376-2 pra.] bhagavan ! aparyApta sammUchima jalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [376-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvakoDI aMtomuhuttUNA /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada ] [ 339 [376-3 pra.] bhagavan ! paryApta sammUcchima jalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [376-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama pUrvakoTi kI hai / 377. [ 1 ] gabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDI | [ 377 - 1 pra.] bhagavan ! garbhaja jalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [377-1 u.] gautama! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi (karor3a pUrva ) hai| [ 2 ] apajjattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhUttaM / [377-2 pra.] bhagavan ! aparyApta garbhaja jalacara paMcendriya tiryagyonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [377-2 u.] gautama! unakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| [ 3 ] pajjattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDI aMtomuhuttUNA / [377-3 pra.] bhagavan! paryApta garbhaja jalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? [377-3 u.] gautama! unakI sthiti jaghanya antarmuhUrtta kI evaM utkRSTa antarmuhUrtta kama pUrvakoTi kI hai| 378. [ 1 ] cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi palio mAI / [378-1 pra.] bhagavan ! catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [378-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hai / [ 2 ] apajjattayacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [378-2 pra.] bhagavan! aparyApta catuSpada sthalacara paMcendriya tiryagyonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ?
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340] [prajJApanA sUtra - [378-2 u.] gautama! jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM aMtomuhuttUNAI / [378-3 pra.] bhagavan ! paryApta catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [378-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI tathA utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama kI hai| 379. [1] sammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM caurAsII vaasshssaaiN| [379-1 pra.] bhagavan ! sammUchima catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [379-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI evaM utkRSTa caurAsI hajAra varSa kI hai| [2] apajjattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [379-2 pra.] bhagavan ! aparyApta sammUchima catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [379-2 u.] gautama! jaghanya sthiti bhI aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattagasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM caurAsIiM vAsasahassAiM aNtomuhutuunnaaii| [379-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka sammUrchima catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kama caurAsI hajAra varSa kI hai| 380. [1] gabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkharajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi pliovmaaiN| [380-1 pra.] bhagavan ! garbhaja catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [380-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| [2] apajatayagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM __ [380-2 pra.] bhagavan ! aparyApta garbhaja catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai?
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [341 ___ [380-2 u.] gautama! jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI [3] pajattagagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [380-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka garbhaja catuSpada sthalacara paMcendriya tirthaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [380-3 u.] gautama! unakI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama kI hai| 381. [1] uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvkoddii| [381-1 pra.] bhagavan ! ura:parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [381-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa pUrvakoTi kI hai / [2] apajjattayauraparisappathalayarapaMcediyatirikkhajeNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [381-2 pra.] bhagavan ! aparyAptaka ura:parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [381-2 u.] gautama! unakI jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattagauraparisappathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvakoDI aNtomuhuttuunnaa| / [381-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka ura:parisarpa sthalacara. paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [381-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI, aura utkRSTa antarmuhUrta kama pUrvakoTi kI hai| 382. [1] sammucchimasAmaNNapucchA kAyavvA / goyamA! jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tevaNNaM vAsasahassAI / / [382-1 pra.] bhagavan ! sAmAnya sammUchima ura:parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonikoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ?
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342] [prajJApanA sUtra [382-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa tirepana hajAra varSa kI hai / [2] sammucchimaapajjattagauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [382-2 pra.] bhagavan ! sammUrchima aparyAptaka ura:parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? . [382-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattagasammucchimauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tevaNNaM vAsasahassAiM aNtomuttuunnaaii| [382-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka sammUrchima ura:parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonikoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [382-3 u.] gautama! unakI sthiti jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama tirepana hajAra varSa kI hai| 383. [1] gabbhavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvkoddii| [383-1 pra.] bhagavan ! garbhaja ura:parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [383-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa pUrvakoTi (karor3apUrva) kI hai| [2] apajattagagabbhavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [383-2 pra.] bhagavan ! aparyApta garbhaja ura:parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [383-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattagagabbhavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvvakoDI aNtomuhttuunnaa| [383-3 pra.] bhagavan ! paryApta garbhaja ura:parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai| [383-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama pUrvakoTi kI hai| 384. [1] bhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ?
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [343 goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvkoddii| [384-1 pra.] bhagavan ! bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [384-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa pUrvakoTi kI hai| [2] apajjattayabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [384-2 pra.] bhagavan ! aparyApta bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [384-2 u.] gautama! (unakI) jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvakoDI aMtomuhuttUNA / [384-3 pra.] bhagavan ! paryApta bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [384-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama pUrvakoTi kI hai| 385. [1] sammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM bAyAlIsaM vaasshssaaii| [385-1 pra.] bhagavan ! sammUchima bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [385-1 u.] gautama! (unakI) jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai tathA utkRSTa sthiti bayAlIsa hajAra varSa kI hai| [2] apajjattayasammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNaNa vi ukkoseNa vi aNtomhttN| [385-2 pra.] bhagavan ! aparyAptaka sammUchima bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [385-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayasammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM bAyAlIsaM bAsasahassAI aNtomuhuttuunnaaii| [385-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka sammUchima bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344] [prajJApanA sUtra kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [385-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai tathA utkRSTa antarmuhUrta kama bayAlIsa hajAra varSa kI hai| 386. [1] gabbhakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNaNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvkoddii| ___ [386-1 pra.] bhagavan ! garbhaja bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [386-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta hai aura utkRSTa pUrvakoTi kI hai| [2] apajjattayagabbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| __ [386-2 pra.] bhagavan! aparyAptaka garbhaja bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [386-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayagabbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM puvvakoDI aNtomuhuttuunnaa| [386-3 pra.] bhagavan ! paryApta garbhaja bhujaparisarpa sthalacara paMcendriya tiryagyonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [386-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai, utkRSTa antarmuhUrta kama pUrvakoTi kI hai| 387. [1] khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM,ukkoseNaM paliovamassa asNkhejjibhaago| [387-1 pra.] bhagavan ! khecara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai ? [387-1u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai, utkRSTa palyopama ke asaMkhyeyabhAga kI hai| [2] apajjattayakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [387-2 pra.] bhagavan ! aparyApta khecara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [387-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [6] pajjattayakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa|
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ [345 caturtha sthitipada] goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgo aNtomuhttuunno| [387- 3 pra.] bhagavan! paryApta khecara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? ___ [387-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| 388. [1] sammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuttaM, ukkoseNaM bAvattari vaasshssaaii| [388-1 pra.] bhagavan ! sammUchima khecara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [388-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhurta kI hai aura utkRSTa bahattara hajAra varSa kI hai| [2] apajjattayasammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [388-2 pra.] bhagavan ! aparyApta sammUchima khecara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [388-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai, aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [6] pajjattayakhaMhayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM bAvattari vAsasahassAiM aNtomuhuttuunnaaii| [388-3 pra.] bhagavan ! paryApta sammUchima khecara paMcendriya-tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [388-3 u.] gautama! jaghanya antamuhurta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama bahattara hajAra varSa kI hai| 389. [1] gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM paliovamassa asNkhejtibhaago| [389-1 pra.] bhagavan ! garbhaja-khecara-paMcendriya-tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? __ [389-1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai [2] apajjattayagabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNaNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN|
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346] [prajJApanA sUtra __ [389-2 pra.] bhagavan! aparyApta garbhaja khecara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [389-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayagabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgo aMtomuhuttUNo / [389-3 pra.] bhagavan! paryApta garbhaja khecara paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [389-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| __ vivecana tiryaca paMcendriya jIvoM kI sthiti kA nirUpaNa--prastuta 18 sUtroM (sU. 372 se 389) meM tiryaJca jIvoM ke vibhinna prakAroM kI sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| manuSyoM kI sthiti kI prarUpaNA 390. [1] maNussANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi pliovmaaii| [390-1 pra.] bhagavan ! manuSyoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai ? [390-1 u.] gautama! (manuSyoM kI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| [2] apajjattagamaNussANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [390-2 pra.] bhagavan ! aparyAptaka manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [390-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayamaNussANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [390-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [390-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama kI hai| 391. sammucchimamaNussANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vi aNtomuhuttN| [391 pra.] bhagavan ! sammUchima manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ?
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada ] [391 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrtta kI hai| 392. [ 1 ] gabbhavakkaMtiyamaNussANaM pucchA / gomA ! jahaNaNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAI / [392-1 pra.] bhagavan ! garbhaja manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [392- 1 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa tIna palyopama kI hai / [ 2 ] apajjattayagabbhavakkaMtiyamaNussANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [392-2 pra.] bhagavan! aparyAptaka garbhaja manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [392-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrtta kI hai / [ 3 ] pajjattayagabbhavakkaMtiyamaNussANaM pucchA / goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM aMtomuhuttUNAI / [392-3 pra.] bhagavan! paryAptaka garbhaja manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [392-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI hai, utkRSTa antarmuhUrtta kama tIna palyopama kI hai / vivecana - manuSyoM kI sthiti kA nirUpaNa - prastuta tIna sUtroM (sU. 390 se 392 taka) meM sAmAnya, aparyAptaka, paryAptaka, sammUcchima tathA garbhaja ( audhika, aparyAptaka aura paryAptaka) manuSyoM kI sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vANavyaMtara devoM kI sthiti - prarUpaNA 39.3. [ 1 ] vANamaMtarANaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM paliovamaM / [ 347 [393 - 1 pra.] bhagavan ! vANavyantara devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [393-1 u.] gautama! ( vANavyantara devoM kI sthiti) jaghanya dasa hajAra varSa kI hai, utkRSTa eka palyopama kI hai| [ 2 ] apajjattayavANamaMtarANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [393-2 pra.] bhagavan! aparyApta vANavyantara devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [393-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhurta kI hai / [ 3 ] pajjattayANaM vANamaMtarANaM devANaM pucchA / goyamA ! jahaNaNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM paliovamaM aMtomuhuttUNaM /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348] [ prajJApanA sUtra [393-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka vANavyantara devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [393-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama eka palyopama kI hai| 394. [1] vANamaMtarINaM bhaMte! devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI, ukkoseNaM addhpliovmN| [394-1 pra.] bhagavan! vANavyantara deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [394-1 u.] gautama! jaghanya dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa arddha palyopama kI hai| [2] apajjattiyANaM bhaMte! vANamaMtarINaM devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [394-2 pra.] bhagavan ! aparyApta vANavyantara deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [394-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattiyANaM bhaMte! vANamaMtarINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM addhapaliovamaM aNtomuttuunnN| [394-3 pra.] bhagavan ! paryAptaka vANavyantara deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [394-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa antarmuhUrtta kama arddha palyopama kI hai| vivecana-vANavyantara deva-deviyoM kI sthiti kA nirUpaNa--prastuta do sUtroM (sU. 393-394) meM vANavyantara devoM tathA deviyoM (audhika, aparyAptaka aura paryAptaka) kI sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA jyotiSka devoM kI sthiti-prarUpaNA 395. [1] joisiyANaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM paliovamaTThabhAgo, ukkoseNaM paliovamaM vaasstshssmbbhhiyN| [395-1 pra.] bhagavan ! jyotiSka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [395-1 u.] gautama! (unakI) jaghanya sthiti palyopama kA AThavAM bhAga hai aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika palyopama kI hai| [2] apajjattayajoisiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [395-2 pra.] bhagavan ! aparyApta jyotiSka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [395-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai|
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [349 [3] pajjattayajoisiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM paliovamaTThabhAgo aMtomuhattUNo, ukkoseNaM paliovamaM vAsasatasahassamabbhahiyaM aNtomuhuttuunnN| [395-3 pra.] bhagavan ! paryApta jyotiSka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [395-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama palyopama ke AThaveM bhAga kI, utkRSTa antarmuhUrta kama eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI hai| 396. [1] joisiNINaM bhaMte! devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM paliovamaTThabhAgo, ukkoseNaM addhapaliovamaM pnnnnaasbaasshssmbbhhiyN| [396-1 pra.] bhagavan ! jyotiSka deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [396-1 u.] gautama! (unakI sthiti) jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga kI aura utkRSTa pacAsa hajAra varSa adhika arddhapalyopama kI hai| [2] apajjattiyANaM joisiyANaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [396-2 pra.] bhagavan ! aparyApta jyotiSka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [396-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattiyANaM joisiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM paliovamaTThabhAgo aMtomuhuttUNo, ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM. abbhahiyaM aNtomuhttuunnN| [396-3 pra.] bhagavan! paryApta jyotiSka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [396-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama palyopama ke AThaveM bhAga kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacAsa hajAra varSa adhika arddhapalyopama kI hai| 397. [1] caMdavimANe NaM bhaMte! devANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM , ukkoseNaM, paliovamaM vAsasatasahassamabbhahiyaM / [397-1 pra.] bhagavan ! candravimAna meM devoM kI sthiti kitane kAla kI hai? / [397-1 u.] gautama! jaghanya palyopama kA cauthAI bhAga hai, utkRSTa eka lAkha varSa adhika eka palyopama kA hai| [2] caMdavimANe NaM bhaMte! apajattayadevANaM pucchaa| goyamA ! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN|
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350] [prajJApanA sUtra [397-2 pra.] bhagavan ! candravimAna meM aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [397-2 u.] gautama ! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] caMdavimANe NaM pajattayANaM devANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM aMtomuhattUNaM, ukkoseNaM paliovamaM vAsasatasahassamabbhahiya aNtomurhttuunnN| [397-3 pra.] bhagavan ! candravimAna meM paryApta devoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? [397-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa antarmuhUrta kama eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI hai| 398. [1] caMdavimANe NaM bhaMte! devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehimabbhahiyaM // __ [398-1 pra.] bhagavan ! candravimAna meM deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [398-1 u.] gautama! jaghanya palyopama kA caturtha bhAga hai aura utkRSTa pacAsa hajAra varSa adhika arddhapalyopama kI hai| [2] caMdavimANe NaM bhaMte! apajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [398-2 pra.] bhagavan ! candravimAna meM aparyApta deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [398-2 u.] gautama! (unakI) jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI hai, utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| [3] caMdavimANe NaM pajjattiyANaM devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhahiyaM aNtomuhuttuunnN| [398-3 pra.] bhagavan ! candravimAna meM paryApta deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [398-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama palyopama ke caturtha bhAga kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacAsa hajAra varSa adhika arddhapalyopama kI hai| 399. [1] sUravimANe NaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? 1. candravimAna meM candramA utpanna hotA hai, isalie vaha candravimAna kahalAtA hai| candravimAna meM candra ke atirikta sabhI usake parivArabhUta deva hote haiN| una parivArabhUta devoM kI jaghanya sthiti palyopama kA caturthabhAga aura utkRSTa kinhIM indra, sAmAnika Adi kI lAkha varSa adhika eka palyopama kI hai| candradeva kI utkRSTa sthiti to mUlapATha meM ukta hai hii| isI prakAra sUryAdi ke vimAnoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| - prajJApanA, ma. vRtti, patrAMka 175
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [351 goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM paliovamaM vaasshssmbbhhiyN| [399-1 pra.] bhagavan ! sUryavimAna meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [399-1 u.] gautama! jaghanya palyopama ke cauthAI bhAga kI aura utkRSTa eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai| [2] sUravimANe apajjattadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [399-2 pra.] bhagavan ! sUryavimAna meM aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [399-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] sUravimANe pajjattadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM aMto muhuttUNaM, ukkoseNaM paliovamaM vAsasahassamabbhahiyaM aNtomuhuttuunnN| [399-3 pra.] bhagavan ! sUryavimAna meM paryApta devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [399-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama palyopama ke caturthabhAga kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai| 400 [1] sUravimANe devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNaNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahiM vaasstehimbbhhiyN| [400-1 pra.] bhagavan ! sUryavimAna meM deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [400-1 u.] gautama! (unakI sthiti) palyopama ke caturthabhAga kI hai aura utkRSTa pAMca sau varSa adhika arddhapalyopama kI hai| [2] sUravimANe apajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNaM vi aNtomuhttN| [400-2 pra.] bhagavan ! sUryavimAna meM aparyApta deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [400-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] sUravimANe pajjattiyANaM devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahiM vAsasatehiM abbhahiyaM aNtomuhuttuunnN| [400-3 pra.] bhagavan ! sUryavimAna meM paryAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [400-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama palyopama ke cauthAI bhAga kI hai aura utkRSTa
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352] [prajJApanA sUtra antarmuhUrta kama pAMca sau varSa adhika arddha palyopama kI hai| 401. [1] gahavimANe devANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM pliovmN| [401-1 pra.] bhagavan ! grahavimAna meM devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [401-1 u.] gautama! jaghanya palyApama ke cauthAI bhAga kI hai aura utkRSTa eka palyopama kI hai| [2] gahavimANe apajjattadevANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [401-2 pra.] bhagavan ! grahavimAna meM aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [401-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] gahavimANe pajjattadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM aMtomuhattUNaM, ukkoseNaM paliovamaM aNtomuhttuunnN| [401-3 pra.] bhagavan! grahavimAna meM paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [401-3 u.] gautama! (unakI) jaghanya sthiti antarmuhUrta kama palyopama ke caturtha bhAga kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama eka palyopama kI hai| 402. [1] gahavimANe devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM addhpliovmN| [402-1 pra.] bhagavan ! grahavimAna meM deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [402-1 u.] gautama! jaghanya palyopama ke caturthabhAga kI aura utkRSTa arddhapalyopama kI hai| [2] gahavimANe apajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [402-2 pra.] bhagavan! grahavimAna meM kitane kAla kI sthiti aparyApta deviyoM kI kahI hai ? [402-2] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] panjattiyANaM gahavimANe devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM addhapaliovamaM aNtomuhttuunnN| [402-3 pra.] bhagavan ! grahavimAna meM paryAptaka deviyoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI __[402-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama palyopama ke caturtha bhAga kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama arddhapalyopama kI hai|
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [353 403. [1] NakkhattavimANe devANaM pucchA / goyamA! jahaNNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhpliovmN| [403-1 pra.] bhagavan! nakSatravimAna meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [403-1 u.] gautama! jaghanya palyopama ke caturthabhAga kI aura utkRSTa arddhapalyopama kI hai| [2] NakkhattavimANe apajjattadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [403-2 pra.] bhagavan ! nakSatravimAna meM aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [403-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] NakkhattavimANe pajjattadevANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM aMtomuttUNaM, ukkoseNaM addhapaliovamaM aNtomuhuttuunnN| [403-3 pra.] bhagavan ! nakSatravimAna meM aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [403-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama cauthAI palyopama kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama arddha-palyopama kI hai| 404. [1] nakkhattavimANe devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM sAtiregaM cubhaagpliovmN| [404-1 pra.] bhagavan ! nakSatravimAna meM deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [404-1 u.] gautama! jaghanya palyopama kA caturthabhAga hai aura utkRSTa kucha adhika cauthAI palyopama kI hai| [2] NakkhattavimANe apajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [404-2 pra.] bhagavan ! nakSatravimAna meM aparyAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [404-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] nakkhattavimANe pajjattiyANaM devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM aMtomuhattUNaM, ukkoseNaM sAtiregaM caubhAgapaliovamaM aNtomuhttuunnN| [404-3 pra.] bhagavan! nakSatravimAna meM paryApta deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? ____ [404-3 u.] gautama! jaghanyataH antarmuhUrta kama cauthAI palyopama kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama palyopama ke cauthAI bhAga se kucha adhika kI hai|
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 ] [ prajJApanA sUtra 405. [ 1 ] tArAvimANe devANaM pucchA / goyamA ! jahaNeNaM aTThabhAgapaliovamaM, ukkoseNaM caubhAgapaliovamaM / [405 - 1 pra.] bhagavan ! tArAvimAna meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [405-1 u.] gautama! jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga kI aura utkRSTa cauthAI palyopama kI hai| [2] tArAvimANe apajjattadevANaM pucchA / goyamA ! jahaNaNeNa vi ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM / [405-2 pra.] bhagavan! tArAvimAna meM aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [405-2 u.] gautama! ( unakI sthiti) jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [3] tArAvimANe pajjattadevANaM pucchA / goyamA ! jahaNNeNaM aTThabhAgapaliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM caubhAgapaMliovamaM aMtomuhuttUNaM / [405-3 pra.] bhagavan! tArAvimAna meM paryApta devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [405-3 u.] gautama! jaghanya sthiti antarmuhUrtta kama palyopama kA AThavA~ bhAga hai aura utkRSTa antarmuhUrtta kama cauthAI palyopama kI hai / 406. [ 1 ] tArAvimANe devINaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNaM aTThabhAgapaliovamaM, ukkoseNaM sAtiregaM aTThabhAgapaliovamaM / [406 - 1 pra.] bhagavan ! tArAvimAna meM deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [406-1 u.] gautama! jaghanya palyopama kA AThavA~ bhAga aura utkRSTa palyopama ke AThaveM bhAga se kucha adhika kI hai| [2] tArAvimANe apajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [406-2 pra.] bhagavan! tArAvimAna meM aparyApta deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [406-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] tArAvimANe pajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aTThabhAgapaliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM sAtiregaM aTThabhAgapaliovamaM aMtomuhuttUNaM / [406-3 pra.] bhagavan ! tArAvimAna meM paryApta deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [406-3 u.] gautama! jaghanyataH antarmuhUrtta kama palyopama ke AThaveM bhAga kI hai aura utkRSTataH antarmuhUrtta kama palyopama ke AThaveM bhAga se kucha adhika hai|
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [355 vivecana--jyotiSka deva-deviyoM kI sthiti kA nirUpaNa--prastuta bAraha sUtroM (sU. 395 se 406 taka) meM jyotiSka devoM aura deviyoM ke (audhika, aparyAptakoM evaM paryAptakoM) kI tathA candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA ke vimAnoM ke deva-deviyoM (audhika, aparyAptakoM aura paryAptakoM) kI sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vaimAnika devoM kI sthiti kI prarUpaNA 407. [1] vemANiyANaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM paliovamaM, ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaiN| [407-1 pra.] bhagavan ! vaimAnika devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [407-1 u.] gautama! (vaimAnika devoM kI sthiti) jaghanya eka palyApama kI hai aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| [2] apajjattayavemANiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [407-2 pra.] bhagavan ! aparyAptaka vaimAnika dekoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? [407-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattayavemANiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM paliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aNtomuhttuunnaaii| [407-3 pra.] bhagavan ! paryApta vaimAnika devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [407-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama eka palyopama kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama kI hai| 408. [1] vemANiNINaM bhaMte! devINaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM paliovamaM, ukkoseNaM paNapaNNaM paliovamAiM / [408-1 pra.] bhagavan! vaimAnika deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [408-1 u.] gautama! jaghanya eka palyopama kI hai aura utkRSTa pacapana palyopamoM kI hai| [2] apajjattiyANaM vemANiNINaM devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [408-2 pra.] bhagavan! vaimAnika aparyApta deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [408-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pajjattiyANaM vemANiNINaM devINaM pucchA /
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356] [prajJApanA sUtra goyamA! jahaNNeNaM paliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM paNapaNNaM paliovamAI aNtomuhuttuunnaaii| [408-3 pra.] bhagavan! paryApta vaimAnika deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [408-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama eka palyApama kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacapana palyopamoM kI hai| 409. [1] sohamme NaM bhaMte! kappe devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM paliovamaM, ukkoseNaM do saagraavmaaiN| [409-1 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa (devaloka) meM, devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [409-1 u.] gautama! jaghanya eka palyopama kI hai aura utkRSTa do sAgaropama kI hai| [2] sohamme kappe apajjattadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [409-2 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa meM aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [409-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] sohamme kappe pajjattayANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM paliovamaM aMtomuhattUNaM, ukkoseNaM do sAgarovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [409-3 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa meM paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai? [409-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama eka palyopama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama do sAgaropama kI hai| 410. [1] sohamme kappe devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM paliovamaM, ukkoseNa paNNAsaM pliovmaaiN| [410-1 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa meM deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [410-1 u.] gautama! jaghanya eka palyopama kI hai aura utkRSTa pacAsa palyApamoM kI hai| [2] sohamme kappe apajjattiyANaM devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNaM vi aNtomhttN| [410-2 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa meM aparyAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [410-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| 1. granthAgram 2500
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada ] [3] sohamme kappe pajjatiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM paliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM satta paliovamAiM aMtomuhuttUNAI / [410-3 pra.] bhagavan! saudharmakAla kI paryAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [410-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama eka palyopama kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama pacAsa palyopamoM kI hai| 411. [ 1 ] sohamme kappe pariggahiyANaM devINaM pucchA / goyamA ! jahaNNeNaM paliovamaM, ukkoseNaM satta paliovamAiM / [ 357 [411-1 pra.] bhagavan! saudharmakalpa meM parigRhItA deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [411-1 u.] gautama! jaghanya eka palyopama kI aura utkRSTa sAta palyopama hai| [ 2 ] sohamme kappe pariggahiyANaM apajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA ! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [411-2 pra.] bhagavan! saudharmakalpa meM parigRhItA aparyAptaka deviyoM kI sthiti kitane ka taka kI kahI gaI hai ? [411-2 u.] gautama! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hai| [ 3 ] sohamme kappe pariggahiyANaM pajjatiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM paliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM satta paliovamAiM aMtomuhuttUNAI / [411-3 pra.] bhagavan! saudharmakalpa meM parigRhItA paryAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [411-3 u.] gautama! jaghanya sthiti antarmuhUrtta kama eka palyopama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama sAta palyopama kI hai| 412. [ 1 ] sohamme kappe apariggahiyANaM pucchA / goyamA ! jahaNeNaM paliovamaM ukkoseNaM paNNAsaM paliovamAI | [412-1 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa meM aparigRhItA deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [412-1 u.] gautama! jaghanya eka palyopama kI aura utkRSTa pacAsa palyopamoM kI hai / [2] sohamme kappe apariggahiyANaM apajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA ! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [412-2 pra.] bhagavan! saudharmakalpa meM aparigRhItA aparyAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ?
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358] [prajJApanA sUtra [412-2 u.] gautama! unakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai / [3] sohamme kappe apariggahiyANaM pajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM paliovamaM aMtomuhattUNaM, ukkoseNaM paNNAsaM paliovamAiM aNtomuttuunnaaii| [412-3 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa meM aparigRhItA paryAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [412-3 u.] gautama! (unakI sthiti) jaghanya antarmuhUrta kama eka palyopama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacAsa palyopamoM kI hai| 413. [1] IsANe kappe devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAtiregaM paliovamaM, ukkoseNaM sAtiregAiM do saagrovmaaii| [413-1 pra.] bhagavan ! IzAnakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [413-1 u.] gautama! jaghanya eka palyopama se kucha adhika kI aura utkRSTa kucha adhika do sAgaropama kI hai| [2] IsANe kappe apajjattANaM devANaM pucchaa| goyamA! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [413-2 pra.] bhagavan ! IzAnakAla meM aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [413-2 u.] gautama! unakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| [3] IsANe kappe pajjattANaM devANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa sAtiregaM paliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM sAtiregAiM do sAgarovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [413-3 pra.] bhagavan! IzAnakalpa ke paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? __ [413-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama kucha adhika eka palyopama kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama do sAgaropama se kucha adhika kI hai| 414. [1] IsANe kappe devINaM pucchaa| goyamA! jahaNaNeNaM sAtiregaM paliovama, ukkoseNaM paNapaNNaM pliovmaaiN| [414-1 pra.] bhagavan ! IzAnakalpa meM deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [414-1 u.] gautama! jaghanya eka palyopama se kucha adhika kI aura utkRSTa pacapana palyopama kI hai| [2] IsANe kappe devINaM apajjattiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhattaM /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [359 _[414-2 pra.] bhagavan! IzAnakalpa meM aparyApta deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI [414-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] IsANe kappe pajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAtiregaM paliovamaM aMtomuhattUNaM, ukkoseNaM paNapaNNaM paliovamAiM aMtomuhuttUNAI / [414-3 pra.] bhagavan! IzAnakalpa meM paryApta deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [414-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama palyopama se kucha adhika kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacapana palyopama kI hai| 415. [1] IsANe kappe pariggahiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAtiregaM paliovamaM, ukkoseNaM Nava pliovmaaii| [415-1 pra.] bhagavan ! IzAnakalpa meM parigRhItA deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [415-1 u.] gautama! jaghanya palyopama se kucha adhika kI aura utkRSTa nau palyopama kI hai| [2] IsANe kappe pariggahiyANaM apajjattiyANaM devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [415-2 pra.] bhagavan ! IzAnakalpa meM parigRhItA aparyApta deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [415-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [3] IsANe kappe pariggahiyANaM pajjattiyANaM devINaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNaM sAtiregaM paliovamaM aMtomuhuttUNaM, ukkoseNaM nava paliovamAiM aNtomuhttuunnaaii| [415-3 pra.] bhagavan ! IzAnakalpa meM parigRhItA paryAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [415-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama palyopama se kucha adhika kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama nau palyopama kI hai| 416. [1] IsANe kappe apariggahiyANaM devINaM pucchaa| goyamA! jahaNaNeNaM sAtiregaM paliovamaM, ukkoseNaM paNapaNNaM pliovmaaii| [416-1 pra.] bhagavan! IzAnakalpa meM aparigRhItA deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360] [prajJApanA sUtra [416-1 u.] gautama! jaghanya palyopama se kucha adhika kI aura utkRSTa pacapana palyopama kI hai| [2] IsANe kappe apariggahiyANaM apajjattiyANaM devINaM pucchaa| goyamA! jahaNNaNa vi ukkoseNa vi aNtomhttN| [416-2 pra.] bhagavan! IzAnakalpa meM aparigRhItA aparyAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [416-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] IsANe kappe apariggahiyANaM devINaM panjattiyANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAtiregaM paliovamaM aMtomuhattUNaM, ukkoseNaM paNapaNNaM paliovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [416-3 pra.] bhagavan ! IzAnakalpa meM aparigRhItA paryAptaka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [416-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama sAtireka palyopama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacapana palyopama kI hai| 417. [1] saNaMkumAre kappe devANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM do sAgarovamAiM, ukkoseNaM satta saagrovmaaii| [417-1 pra.] bhagavan ! sanatkumArakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [417-1 u.] gautama! jaghanya do sAgaropama kI aura utkRSTa sAta sAgaropama kI hai| [2] saNaMkumAre kappe apajjattANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomahattaM / [417-2 pra.] bhagavan ! sanatkumArakalpa meM aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [417-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] saNaMkumAre kappe pajjattANaM devANaM pucchaa| goyamA! jahaNaNeNaM do sAgarovamAiM aMtomuttUNAI, ukkoseNaM satta sAgarovamAI aNtomuttuunnaaii| [417-3 pra.] bhagavan ! sanatkumAra kalpa meM paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI [417-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama do sAgaropama aura utkRSTa antarmuhUrta kama sAta sAgaropama kI hai|
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [361 418. [1] mAhiMde kappe devANaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNaM sAtiregAiM do sAgarovamAiM, ukkoseNaM satta sAhiyAiM saagrovmaaiN| [418-1 pra.] bhagavan! mAhendrakalpa ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai| [418-1 u.] gautama! jaghanya do sAgaropama se kucha adhika kI aura utkRSTa sAta sAgaropama se kucha adhika kI hai| [2] mAhiMde apajjattANaM devANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [418-2 pra.] bhagavan ! mAhendrakalpa meM aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [418-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [3] mAhide pajjattANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sAtiregAiM do sAgarovamAiM aMtomuhattUNAI, ukkoseNaM sAtiregAiM satta sAgarovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [418-3 pra.] bhagavan! mAhendrakalpa meM paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [418-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama do sAgaropama se kucha adhika kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama sAta sAgaropama se kucha adhika kI hai / 419. [1] baMbhaloe kappe devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM satta sAgarovamAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamAiM / [419-1 pra.] bhagavan! brahmalokakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [419-1 u.] gautama! jaghanya sAta sAgaropama kI aura utkRSTa dasa sAgaropama kI hai| [2] baMbhaloe apajjattANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [419-2 pra.] bhagavan ! brahmalokakalpa meM aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [419-2 u.] gautama! (unakI) jaghanya (sthiti) bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa (sthiti) bhI antarmuhUrta kI hai| [3] baMbhaloe pajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM satta sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamAiM aNtomuhttuunnaaii| [419-3 pra.] bhagavan! brahmaloka meM paryApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ?
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362] [prajJApanA sUtra [419-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama sAta sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama dasa sAgaropama kI hai| 420. [1] laMtae kappe devANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM dasa sAgarovamAiM, ukkoseNaM caudasa saagrovmaaiN| [420-1 pra.] bhagavan ! lAntakakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [420-1 u.] gautama! jaghanya dasa sAgaropama kI aura utkRSTa caudaha sAgaropama kI hai| [2] laMtae apajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [420-2 pra.] bhagavan! lAntakakalpa meM aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [420-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] laMtae pajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM dasa sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM coddasa sAgarovamAI aNtomuhuttuunnaaii| [420-3 pra.] bhagavan! lAntakakalpa meM paryApta devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [420-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama dasa sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama caudaha sAgaropama kI hai| 421. [1] mahAsukke devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa coddasa sAgarovamAiM, ukkoseNaM sattarasa saagrovmaaii| [421-1 pra.] bhagavan ! mahAzukrakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [421-1 u.] gautama! jaghanya caudaha sAgaropama kI tathA utkRSTa sattaraha sAgaropama kI hai| [2] mahAsukke apajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [421-2 pra.] bhagavan! mahAzukrakalpa meM aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? [421-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] mahAsukke pajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM coddasa sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM sattarasa sAgarovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| ___[421-3 pra.] bhagavan! mahAzukrakalpa meM paryApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ?
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada ] [ 363 [421-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama caudaha sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama satraha sAgaropama kI hai / 422. [ 1 ] sahassAre devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sattarasa sAgarovamAI, ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamAI | [422 - 1 pra.] bhagavan ! sahasrArakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [422-1 u.] gautama! jaghanya sattaraha sAgaropama kI aura utkRSTa aThAraha sAgaropama kI hai / [2] sahassAre pajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [422-2 pra.] bhagavan ! sahasrArakalpa meM aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [422-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [3] sahassAre pajjattANaM pucchA / goyamA ! jahaNeNaM sattarasa sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI / [422-3 pra.] bhagavan ! sahasrArakalpa meM paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [422-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama sattaraha sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama aThAraha sAgaropama kI hai / 423. [1] ANae devANaM pucchA / gomA ! jahaNeNaM aTThArasa sAgarovamAI, ukkoseNaM egUNavIsaM sAgarovamAI / [423 - 1 pra.] bhagavan! Anatakalpa ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [423 - 1 u.] gautama! jaghanya aThAraha sAgaropama kI aura utkRSTa unnIsa sAgaropama kI hai / [ 2 ] ANae apajjattANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM / [423-2 pra.] bhagavan! Anatakalpa meM aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai ? [423-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [ 3 ] ANae pajjattANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNaM aTThArasa sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM egUNavIsaM sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364] [prajJApanA sUtra [423-3 pra.] bhagavan! Anatakalpa meM paryApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI [423-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama aThAraha sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama unnIsa sAgaropama kI hai| 424. [1] pANae kappe devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM egUNavIsaM sAgarovamAiM, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamAiM / [424-1 pra.] bhagavan! prANatakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai ? [424-1 u.] gautama! jaghanya unnIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa vIsa sAgaropama kI hai| [2] pANae apajjattANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomahattaM / [424-2 pra.] bhagavan! prANatakalpa meM aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [424-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] pANae pajjattANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM egUNavIsaM sAgarovamAI aMtomuhattUNAI, ukkoseNaM vIsaM sAgarovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [424-3 pra.] bhagavan ! prANatakalpa meM paryApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai ? [424-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama unnIsa sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama vIsa sAgaropama kI hai| 425. [1] AraNe devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM vIsaM sAgarovamAiM, ukkoseNaM ekkavIsaM saagrovmaaii| [425-1 pra.] bhagavan! AraNakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [425-1 u.] gautama! jaghanya vIsa sAgaropama kI aura utkRSTa ikkIsa sAgaropama kI hai| [2] AraNe apajjattANaM devANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [425-2 pra.] bhagavan! AraNakalpa meM aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai ? [425-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] AraNe pajjattANaM devANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM vIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM ekkavIsaM sAgarovamAI aNtomuhuttuunnaaii|
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada ] [ 365 [ 425-3 pra.] bhagavan! AraNakalpa meM paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai? [425-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama vIsa sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrtta kama ikkIsa sAgaropama kI hai / 426. [ 1 ] accue kappe devANaM pucchA / gomA ! jahaNeNaM ekkavIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovamAI / [426-1 pra.] bhagavan! acyutakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [426-1 u.] gautama! jaghanya ikkIsa sAgaropama kI aura utkRSTa bAIsa sAgaropama kI hai / [ 3 ] accue apajjattANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [426-2 pra.] bhagavan! acyutakalpa meM aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [426-2 u.] gautama! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hai| [ 3 ] accute pajjattANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM ekkavIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI / [426-3 pra.] bhagavan! acyutakalpa meM paryAptakadevoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [426-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama ikkIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa antarmuhUrtta kama bAIsa sAgaropama kI hai / 427. [ 1 ] heTThimaheTThimagevejjadevANaM pucchA / goyamA ! jahaNeNaM bAvIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM tevIsaM sAgarovamAI / [427-1 pra.] bhagavan ! adhastana - adhastana ( sabase nicale graiveyakatrika meM nIce vAle) graiveyaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [427-1 u.] gautama! ( sabase nicalI graiveyakatrika ke nIce ke devoM kI sthiti) jaghanya bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa teIsa sAgaropama kI hai| hai ? [ 2 ] heTThimaheTThimaapajjattadevANaM pucchA / goyamA! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [427-2 pra.] bhagavan ! adhastana- adhastana graiveyaka ke aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla kI
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ] [ prajJApanA sUtra [427-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] heTThimaheTThimapajjattadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM bAvIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM tevIsaM sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI / [427-3 pra.] bhagavan! adhastana - adhastana graiveyaka ke paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [427-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama bAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama teIsa sAgaropama kI hai / 428. [ 1 ] heTThimamajjhimagevejjadevANaM pucchA / goyamA ! jahaNeNaM tevIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM cauvIsaM sAgarovamAI / [428-1 pra.] bhagavan! adhastana - madhyama graiveyaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [428-1 u.] gautama! jaghanya teIsa sAgaropama kI aura utkRSTa cauvIsa sAgaropama kI hai| [ 2 ] heTThimamajjhimaapajjattayadevANaM pucchA / goyamA ! jahaNaNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [428-2 pra.] bhagavan ! adhastana-madhyama graiveyaka aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [428-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [ 3 ] heTThimamajjhimagevejjadevANaM pajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM tevIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM cauvIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI / [428-3 pra.] bhagavan ! adhastana - madhyama graiveyaka paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [428-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrtta kama teIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa antarmuhUrtta kama cauvIsa sAgaropama kI hai / 429. [ 1 ] heTThimauvarimagevejjagadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM cauvIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM paNuvIsaM sAgarovamAI / [429 - 1 pra.] bhagavan! adhastana- uparitana ( sabase nIce ke trika meM Upara vAle) graiveyaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ?
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [367 [429-1 u.] gautama! jaghanya cauvIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa paccIsa sAgaropama kI hai| [2] heTThimauvarimagevejjagadevANaM apajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhattaM / [429-2 pra.] bhagavan ! adhastana-uparitana graiveyaka aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [429-2 u.] gautama! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hai| [3] heTThimauvarimagevejjagadevANaM pajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM cauvIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM paNuvIsaM sAgarovamAI aNtomuhttuunnaaii| [429-3 pra.] bhagavan ! adhastana-uparitana graiveyaka paryApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? ___[429-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama cauvIsa sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama paccIsa sAgaropama kI hai| 430. [1] majjhimaheTThimagevejjagadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM paNuvINaM sAgarovamAI, ukkoseNaM chavvIsaM saagrovmaaiN| [430-1 pra.] bhagavan ! madhyama-adhastana (bIca ke trika meM sabase nicale) graiveyaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [430-1 u.] gautama! jaghanya paccIsa sAgaropama kI aura utkRSTa chavvIsa sAgaropama kI hai| [2] majjhimaheTThimagevejjagadevANaM apajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [430-2 pra.] bhagavan! madhyama-adhastana graiveyaka aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [430-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] majjhimaheTThimagevejjagadevANaM pajjattANaM pucchaa.| goyamA! jahaNNeNaM paNuvIsaM sAgarovamAI aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM chavvIsaM sAgarovamAI aNtomuhuttuunnaaii| [430-3 pra.] bhagavan! madhyama-adhastana graiveyaka paryApta devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI ___ [430-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama paccIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa antarmuhUrta kama chavvIsa sAgaropama kI hai|
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368] [prajJApanA sUtra 431. [1] majjhimamajjhimagevejjagadevANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaNaM chavvIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM sattAvIsaM saagrovmaaiN| [431-1 pra.] bhagavan ! madhyama-madhyama (bIca ke trika ke bicale) graiveyaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [431-1 u.] gautama! jaghanya chavvIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sattAIsa sAgaropama kI hai| [2] majjhimamajjhimagevejjagadevANaM apajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhttN| [431-2 pra.] bhagavan ! madhyama-madhyama graiveyaka aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [431-2 u.] gautama! jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] majjhimamajjhimagevejjagadevANaM pajjattANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM chavvIsaM sAgarovamAiM aMtomuhattUNAI, ukkoseNaM sattAvIsaM sAgarovamAiM aNtomuhuttuunnaaii| [431-3 pra.] bhagavan! madhyama-madhyama graiveyaka paryApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai| [431-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama chabbIsa sAgaropama kI aura utkRSTa antarmuhUrta kama sattAIsa sAgaropama kI hai| 432. [1] majjhimauvarimagevejjANaM devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM sattAvIsaM sAgarovamAiM, ukkoseNaM aTThAvIsaM sAgarovamAiM / [432-1 pra.] bhagavan! madhyama-uparitana (bIca ke trika meM sabase Upara vAle) graiveyaka devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? [432-1 u.] gautama! jaghanya sattAIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa aTThAIsa sAgaropama kI hai| [2] majjhimauvarimagevejjagadevANaM apajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| [432-2 pra.] bhagavan! madhyama-uparitana graiveyaka aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [432-2 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] majjhimauvarimagevejjagadevANaM pajjattANaM pucchA /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada] [369 goyamA! jahaNNeNaM sattAvIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM aTThAvIsaM sAgarovamAI aNtomuhttuunnaaii| [432-3 pra.] bhagavan ! madhyama-uparitana graiveyaka paryAptaka devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI hai ? [432-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama sattAIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa antarmuhUrta kama aTThAIsa sAgaropama kI hai| 433. [1] uvarimaheTThimagevejjagadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aTThAvIsaM sAgarovamAiM, ukkoseNaM egUNatIsaM saagrovmaaii| [433-1 pra.] bhagavan ! uparitana-adhastana (Upara ke trika ke nicale) graiveyaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [433-1 u.] gautama! jaghanya aTThAIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa unatIsa sAgaropama kI hai| [2] uvarimaheTThimagevejjagadevANaM apajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhattaM / [433-2 pra.] bhagavan ! uparitana-adhastana graiveyaka aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [433-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] uvarimaheTThimagevejjagadevANaM pajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM aTThAvIsaM sAgarovamAiM, aMtomuhattUNAI, ukkoseNaM egUNatIsaM sAgarovamAI aNtomuhuttuunnaaii| ___ [433-3 pra.] bhagavan ! uparitana-adhastana graiveyaka paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? __ [433-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama aTThAIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa antarmuhUrta . kama unatIsa sAgaropama kI hai| 434. [1] uvarimamajjhimagevejjagadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM egUNatIsaM sAgarovamAiM, ukkoseNaM tIsaM saagrovmaaiN| [434-1 pra.] bhagavan ! uparitana-madhyama (Upara ke trika meM bIca vAle) graiveyaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [434-1 u.] gautama! jaghanya unatIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa tIsa sAgaropama kI hai| [2] uvarimamajjhimagevejjagadevANaM apajjattANaM pucchA /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370] [prajJApanA sUtra goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhutt| [434-2 pra.] bhagavan ! uparitana-madhyama graiveyaka aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [434-2 u.] gautama! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hai| [3] uvarimamajjhimagevejjagadevANaM pajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM egUNatIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamAI aNtomuhuttuunnaaii| [434-3 pra.] bhagavan ! uparitana-madhyama graiveyaka paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? __[434-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama unatIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa antarmuhUrta kama tIsa sAgaropama kI hai| 435. [1] uvarimauvarimagevejjagadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM tIsaM sAgarovamAiM, ukkoseNaM ekkatIsaM saagrovmaaii| [435-1 pra.] bhagavan! uparitana-uparitana (Upara ke trika ke sabase Upara vAle) graiveyaka-devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [435-1 u.] gautama! jaghanya tIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa ikatIsa sAgaropama kI hai| [2] uvarimauvarimagevejjagadevANaM apajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNa vi ukkoseNa vi aNtomuhuttN| . [435-2 pra.] bhagavan! uparitana-uparitana graiveyaka aparyApta devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [435-2 u.] gautama! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kI hai| [3] uvarimauvarimagevejjagadevANaM pajjattANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM tIsaM sAgarovamAiM aMtomuhattUNAI, ukkoseNaM ekkatIsaM sAgarovamAI aNtomuhuttuunnaaii| [435-3 pra.] bhagavan ! uparitana-uparitana graiveyaka paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? __ [435-3 u.] gautama! jaghanya antarmuhUrta kama tIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa antarmuhUrta kama ikatIsa sAgaropama kI hai| 436. [1] vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiesu NaM bhaMte! devANaM kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ?
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sthitipada ] goyamA ! jahaNeNaM ekkatIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / [436-1 pra.] bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM meM devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [436 - 1 u.] gautama! ( ina saba devoM kI sthiti) jaghanya ikatIsa sAgaropama kI tathA utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai / [ 371 [2] vijaya- vejayaMta- jayaMta aparAjiyadevANaM apajjattANaM pucchA / goyamA ! jahaNeNa vi ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [436-2 pra.] bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM meM (sthita) aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [436-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrtta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / [3] vijaya- vejayaMta- jayaMta aparAjiyadevANaM pajjattANaM pucchA / goyamA ! jahaNaNeNaM ekkatIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI / [436-3 pra.] bhagavan! vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita vimAnoM meM sthita paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI hai ? [436-3 u.] gautama! ( inakI sthiti) jaghanya antamuhUrtta kama ikatIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa antarmuhUrtta kama tetIsa sAgaropama kI hai| 437. [ 1 ] savvaTThasiddhagadevANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! ajahaNNamaNukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ThitI paNNattA ? [437-1 pra.] bhagavan! sarvArthasiddha vimAnavAsI devoM kI kitane kAla taka kI sthiti kahI gaI hai ? [437-1 u.] gautama! ajaghanya anutkRSTa ( jaghanya aura utkRSTa ke bheda se rahita ) tetIsa sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai| [ 2 ] savvaTThasiddhagadevANaM apajjattANaM pucchA / gomA ! jahaNa va ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / [437-2 pra.] bhagavan ! sarvArthasiddha vimAnavAsI aparyAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [437-2 u.] gautama! jaghanya bhI antarmuhUrtta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai| [3] savvaTTasiddhagadevANaM pajjattANaM [ bhaMte! ] kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ?
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372] [prajJApanA sUtra goyamA! ajahaNNamaNukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhuttUNAI ThitI paNNattA / // paNNavaNAe bhagavaI cautthaM ThiipayaM samattaM // [437-3 pra.] bhagavan ! sarvArthasiddha-vimAnavAsI paryAptaka devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? [437-3 u.] gautama! inakI sthiti ajaghanya-anutkRSTa antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai| vivecana vaimAnika devagaNoM kI sthiti kA nirUpaNa--prastuta ikatIsa sUtroM (sU. 307 se 337 taka) meM vaimAnika devoM ke nimnokta prakAra se sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai--(1) vaimAnika devoM (audhika, aparyApta. evaM paryApta) kI, (2) vaimAnika deviyoM (audhika, aparyAptaka evaM paryAsaka) kI (3) tathA saudharmakalpa se lekara acyutakalpa taka ke devoM (audhika, aparyAptaka evaM paryAptaka) kI tathA saudharma evaM IzAna kalpa kI deviyoM (audhika, aparyAptaka, paryAptaka, parigRhItA, aparigRhItA) kI aura (4) nau sUtroM meM nau prakAra ke graiveyakoM (audhika, aparyAptaka evaM paryApta) kI tathA (5) vijaya, vaijayanta, jayanta evaM aparAjita devoM evaM sarvArthasiddha devoM (audhika, aparyAptaka evaM paryAptaka) kI sthiti| // prajJApanAsUtra : caturtha sthitipada samApta //
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaM visesapayaM (pajavapayaM) paMcama vizeSapada (paryAyapada) prAthamika / prajJApanAsUtra kA yaha paMcama 'vizeSapada' athavA 'paryAyapada' hai| 0 'vizeSa' zabda ke do artha phalita hote haiM--(1) jIvAdi dravyoM ke vizeSa arthAt-prakAra aura (2) jIvAdi dravyoM ke vizeSa arthaat-pryaay| / prathama pada meM jIva aura ajIva, ina do dravyoM ke prakAra, bheda-prabheda sahita batAye gae haiN| usakI yahA~ bhI saMkSepa meM (sU. 439 evaM 500-501 meM) punarAvRtti kI gaI hai| vaha isalie ki prastuta pada meM yaha bAta spaSTa karanI hai ki jIva aura ajIva ke jo prakAra haiM, unameM se pratyeka ke ananta paryAya haiN| yadi pratyeka ke ananta paryAya hoM to samagra jIvoM yA samagra ajIvoM ke ananta paryAya hoM, isameM kahanA hI kyA ? 0 isa pada kA nAma 'vizeSapada' rakhA jAne para bhI pada ke sUtroM meM kahIM bhI vizeSa zabda kA prayoga nahIM kiyA gayA, samagra pada meM 'paryAya' zabda unake lie prayukta huA hai| jainazAstroM meM bhI yatra-tatra 'paryAya' zabda ko adhika mahattva diyA gayA hai| isase granthakAra ne eka bAta sUcita kara dI haivaha yaha hai ki paryAya yA vizeSa meM koI antara nahIM hai| jo nAnA prakAra ke jIva yA ajIva dikhAI dete haiM, ve saba dravya ke hI paryAya haiN| phira bhale hI ve sAmAnya ke vizeSarUpa--prakArarUpa hoM yA dravyavizeSa ke paryAya rUpa hoN| jIva ke jo nArakAdi bheda batAe haiM, ve sabhI prakAra usa-usa jIva dravya ke paryAya haiM, kyoMki anAdikAla se jIva aneka bAra usa-usa rUpa meM utpanna hotA hai| jaise kisI eka jIva ke ve paryAya haiM, vaise samasta jIvoM kI yogyatA samAna hone se una saba ne naraka, tiryaJca Adi rUpa meM janma liyA hI hai| isa prakAra jise prakAra yA bheda athavA vizeSa kahA jAtA ha pratyeka jIvadravya kI apekSA se paryAya hI hai, vaha jIva kI eka vizeSa avasthA, paryAya yA pariNAma hI hai| 0 prastuta meM 'paryAya' zabda do arthoM meM prayukta huA hai--(1) prakAra yA bheda artha meM tathA (2) avasthA yA.pariNAma artha meN| jIvasAmAnya ke nAraka Adi aneka bheda-vizeSa haiM, ataH unheM jIva ke paryAya kahe haiM aura jIvasAmAnya ke aneka pariNAma -paryAya bhI haiM, isa kAraNa unheM bhI jIva ke paryAya kahe haiN| isI prakAra ajIva ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| isa prakAra zAstrakAra se 'paryAya' zabda kA do arthoM meM prayoga kiyA hai tathA paryAya aura vizeSa donoM ekArthaka mAne haiN| jainAgamoM meM paryAya zabda hI pracalita thA, kintu vaizeSikadarzana meM 'vizeSa' zabda kA prayoga hone lagA thA, ataH usa zabda hai. vaha 1. dekho tarkasaMgraha tathA vaizeSikadarzana
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374] [prajJApanA sUtra kA prayoga artha meM evaM vastu ke bheda artha meM bhI ho sakatA hai, yaha sUcita karane hetu AcArya ne isa pada kA nAma 'vizeSapada' rakhA ho, yaha bhI saMbhava hai| 0 zAstrakAroM ne paryAya zabda kA prayoga karake sUcita kiyA hai ki koI bhI dravya paryAyazUnya kadApi nahIM hotaa| pratyeka dravya kisI na kisI paryAyAvasthA meM hI hotA hai| jise dravya kahA jAtA hai, usa kA bhI prastuta pada meM paryAya ke nAma se hI paricaya karAyA gayA hai| sArAMza yaha hai ki dravya aura paryAya meM abheda hai, ise dhvanita karane ke lie zAstrakAra ne dravya ke prakAra ke lie bhI paryAya zabda kA prayoga (sU. 439, 501 meM) kiyA hai| 10 yoM dravya aura paryAya kA kathaMcit abheda hote hue bhI zAstrakAra ko yaha spaSTa thA ki dravya aura paryAya meM bheda bhI hai| ye saba paryAya yA pariNAma kisI eka hI dravya ke nahIM haiM, isakI sUcanA pRthak-pRthak dravyoM kI saMkhyA aura paryAyoM kI saMkhyA meM antara batAkara kI hai| jaise ki zAstrakAra ne nAraka asaMkhyAta (sU. 439) kahe, parantu nAraka ke paryAya ananta kahe haiN| jIvoM ke jo aneka prakAra haiM, unameM vanaspati ananta kahA jA sakatA hai, parantu una-una prakAroM meM ukta do ke sivAya sabhI dravya asaMkhyAta haiM, ananta nhiiN| phira bhI una sabhI prakAroM ke paryAyoM kI saMkhyA ananta hai, yaha isa pada meM spaSTa pratipAdita hai| 0 vedAntadarzana kI taraha jainadarzana ke anusAra jIva dravya eka nahIM, kintu ananta haiN| isakA artha yaha huA ki isa dRSTi se jIvasAmAnya jaisI koI svataMtra eka vastu (ikAI) nahIM hai, parantu aneka jIvoM meM jo caitanyadharma dikhAI dete haiM, ve hI haiM, tathA ve nAnA haiM aura usa-usa jIva meM hI vyApta haiM aura ve dharma ajIva se jIva ko bhinna karane vAle haiN| isalie aneka hote hue bhI samAnarUpa se ajIva se jIva ko bhinna siddha karane kA kArya karane vAle hone se sAmAnya kahalAte haiN| yaha sAmAnya tiryaksAmAnya hai jo eka samaya meM aneka vyaktiniSTha hotA hai| jainadarzanAnusAra eka dravya anekarUpa meM pariNata ho jAtA hai, jaise--koI eka jIva (dravya) nAraka Adi aneka pariNAmoM (paryAyoM) ko dhAraNa karatA hai| ye pariNAma kAlakrama se badalate rahate haiM, kintu jIva-dravya dhruva hai, usakA kabhI nAza nahIM hotA, nArakAdi-paryAyoM ke rUpa meM usakA nAza hotA hai| nArakAdi aneka paryAyoM ko dhAraNa karate hue bhI vaha kabhI acetana nahIM hotaa| isa jIvadravya ko sAmAnya UrdhvatAsAmAnya kahA hai, jo aneka kAloM meM eka vyakti meM niSTha hotA hai aura usa sAmAnya ke nAnA paryAya-pariNAma yA vizeSa athavA bheda haiN| isa apekSA se vyaktibhedoM kA sAmAnya tiryaksAmAnya hai, jabaki kAlikabhedoM kA sAmAnya UrdhvatAsAmAnya hai; jo dravya ke nAma se jAnA jAtA hai aura eka hai tathA abhedajJAna meM nimitta banatA hai, jabaki tiryaksAmAnya aneka hai, aura samAnatA meM nimitta banatA hai| niSkarma yaha hai ki 1. (ka) paNNavaNAsuttaM mUla, sU. 438 se 454, (kha) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 179-202
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama vizeSa pada (paryAyapada): prAthamika] [375 jIvasAmAnya aneka jIvoM kI apekSA se tiryaksAmAnya hai, jabaki eka hI jIva nAnAparyAyoM kI apekSA se UrdhvatAsAmAnya hai| isI prakAra ajIvadravya koI pRthak eka hI dravya nahIM hai, parantu aneka ajIva (acetana) dravya haiM, ve saba jIva se bhinna haiM, ataH usa artha meM unakI samAnatA (ekatA nahIM, amuka apekSA se ekatA)2 ajIvadravya kahane se vyakta hotI hai| isa kAraNa vaha sAmAnya ajIvadravyatiryaksAmAnya hai| tathA isa tiryaksAmAnya ke paryAya, vizeSa yA bheda ve hI prastuta meM jIva aura ajIva ke paryAya, vizeSa yA bheda haiM, yaha samajhanA caahie|3.. / saMsArI jIvoM meM karmakRta jo avasthAe~, jinake AdhAra se jIva pudgaloM se sambaddha hotA hai, usa sambandha ko lekara jIva kI vividha avasthAe~--paryAya banatI haiN| ve paudgalika paryAyeM bhI vyavahAranaya se jIva kI paryAya mAnI gaI haiN| saMsArI avasthA meM jIva aura pudgala abhinna-se pratIta hote haiM, yaha mAnakara jIva ke paryAyoM kA varNana hai| jaise svataMtra rUpa se varNa, gandha, rasa aura sparza kI vividhatA ke kAraNa pudgala ke ananta payArya (sU. 519 meM) batAe haiM, vaise hI jaba ve hI pudgala jIva se sambaddha hote haiM, taba ve saba jIva ke paryAya (sU. 440 meM) mAne gae haiM, kyoMki jaba ve jIva ke sAtha sambaddha hote haiM, taba pudgala meM hone vAle pariNamana meM jIva bhI kAraNa hai, isa kAraNa ve paryAya pudgala ke hote hue bhI jIva ke mAne gae haiN| saMsArI avasthA meM anAdikAla se pracalita jIva aura pudgala kA kathaMcit abheda bhI hai| karmodaya ke kAraNa hI jIvoM meM AkAra, rUpa Adi kI vividhatA hai, aura nAnA paryAyoM kA sarjana hotA hai| ataH jIva jJAnAdisvarUpa hote hue bhI vaha anantaparyAyukta hai| 0 prastuta pada meM jIva aura ajIva dravyoM ke bhedoM aura paryAyoM kA nirUpaNa hai| jIva-ajIva ke bhedoM ke viSaya meM to prathamapada meM nirUpaNa thA hI, kintu una pratyeka bhedoM meM jo anantaparyAya haiM, unakA pratipAdana karanA isa paMcama pada kI vizeSatA hai| prathama pada meM bheda batAe gae, tIsare pada meM unakI saMkhyA batAI gaI, kintu tRtIyapada meM saMkhyAgata tAratamya kA nirUpaNa mukhya hone se kisa vizeSa kI kitanI saMkhyA hai, yaha batAnA bAkI thA, ataH prastuta pada meM una-una bhedoM kI tathA bAda meM unauna bhedoM ke paryAyoM kI saMkhyA bhI batA dI gaI hai| sabhI dravyabhedoM kI paryAyasaMkhyA to ananta hai, kintu bhedoM kI saMkhyA meM kitane hI saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, to kaI ananta (vanaspatikAyika aura siddhajIva) bhI haiN| 1. nyAyAvatAra vArtika vRtti-prastAvanA pR. 25-31, Agama yuga kA jainadarzana, pR. 76-86, 2. 'ege AyA' ityAdi sthAnAMgasUtra vAkya kalpita ekatA ke haiN| 3. paNNavaNAsuttaM mUla. sU. 439, 591 4. paNNavaNA. mUla, sU. 440
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 ] [ prajJApanA sUtra jIvadravya ke nAraka Adi bhedoM ke paryAyoM kA vicAra aneka prakAra se, aneka dRSTiyoM se kiyA gayA hai, aura unameM jainadarzanasammata anekAnta dRSTi kA upayoga spaSTa hai / jaise--jIva ke nArakAdi jina bhedoM ke paryAyoM kA nirUpaNa hai, usameM nimnokta dasa dRSTiyoM kA sApekSa varNana kiyA gayA hai, arthAt -- nArakAdi jIvoM ke anantaparyAyoM kI saMgati batAne ke lie dasoM dRSTiyoM se asaMkhyAta aura kaI dRSTiyoM se ananta saMkhyA hotI hai / anantadarzaka dRSTi ko dhyAna meM rakhate hue zAstrakAra ne nArakAdi pratyeka ke paryAyoM ko ananta kahA hai, kyoMki usa dRSTi se sabase adhika paryAya ghaTita hote haiM / tathA una-una saMkhyAoM kA sIdhA pratipAdana nahIM kiyA gayA, kintu eka nAraka kI dUsare nAraka ke sAtha tulanA karake vaha saMkhyA phalita kI gaI hai| jaise ki dasa dRSTiyoM kA krama se varNana isa prakAra hai - ( 1 ) dravyArthatA -- dravya dRSTi se koI nAraka, anya nArakoM se tulya hai / arthAt -- dravyAMpekSayA koI nAraka eka dravya hai, vaise hI anya nAraka bhI eka dravya hai / niSkarSa yaha ki kisI bhI nAraka ko dravya dRSTi se eka hI kahA jAtA hai, usakI saMkhyA eka se adhika nahIM hotI, ataH vaha saMkhyAta hai / (2) pradezArthatA -- pradeza kI apekSA se bhI nAraka jIva paraspara tulya haiM / arthAt -- jaise eka nAraka jIva ke pradeza asaMkhyAta haiM, vaise anya nAraka ke pradeza bhI asaMkhyAta haiM, nyUnAdhika nahIM / (3) avagAhanArthatA -- avagAhanA ( jIva ke zarIra kI U~cAI) kI dRSTi se vicAra kiyA jAe to eka nAraka anya nAraka se hIna, tulya yA adhika bhI hotA hai, aura vaha asaMkhyAta - saMkhyAta bhAga hInAdhika yA saMkhyAta- asakhyAtaguNa hInAdhika hotA hai / niSkarSa yaha hai ki avagAhanA kI dRSTi se nAraka ke asaMkhyAta prakAra ke paryAya banate haiM / (5) sthiti kI apekSA se -- vicAraNA bhI avagAhanA kI taraha hI hai| arthAt -- vaha pUrvokta prakAra se catu:sthAna hInAdhika yA tulya hotI hai / niSkarSa yaha hai ki sthiti kI dRSTi se bhI nAraka ke asaMkhyAta prakAra ke paryAya banate haiM / ( 5 se 8 ) kRSNAdi varNa, tathA gandha, rasa, evaM sparza kI apekSA se-varNAdi kI apekSA se bhI nAraka ke anantaparyAya banate haiM, kyoMki ekaguNa kRSNa Adi varNa tathaiva gandha, rasa aura sparza se lekara anantaguNa kRSNAdi varNa, tathA gandha, rasa, aura sparza honA sambhava hai| isa prakAra varNAdi cAroM ke pratyeka prakAra kI dRSTi se nAraka ke ananta paryAya ghaTita honA sambhava hai / isa prakAra varNAdi cAroM ke pratyeka prakAra kI dRSTi se nAraka ke anaMnta paryAya ghaTita ho sakane se usake ananta paryAya kahe haiM / ( 9.10 ) jJAna aura darzana kI apekSA se - jJAna (ajJAna) aura darzana kI dRSTi se bhI nAraka ke ananta paryAya haiM, aisA zAstrakAra kahate haiM / AcArya malayagiri kahate haiM-- ina dasoM dRSTiyoM kA samAveza cAra dRSTiyoM meM kiyA jA sakatA hai| jaise--- dravyArthatA aura pradezArthatA kA dravya meM, avagAhanA kA kSetra meM, sthiti kA kAla meM tathA varNAdi evaM jJAnAdi kA bhAva meM samAveza ho sakatA hai / 1. paNNavaNAsutaM mU. pA. sU. 455 se 499 taka tathA paNNavaNAsuttaM bhA. 2 paMcamapada - prastAvanA pR. 63-64
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama vizeSa pada (paryAyapada) : prAthamika ] [377 / isI prakAra Age jaghanya, utkRSTa aura madhyama avagAhanA, sthiti, varNAdi aura jJAnAdi ko lekara caubIsa daNDaka jIvoM ke paryAyoM kI vicAraNA kI gaI hai| 0 isake pazcAt-ajIva ke do bheda-arUpI ajIva aura rUpI ajIva karake rUpI ajIva ke paramANu, skandha, deza aura skandhapradeza, yoM cAra prakAra hote hue bhI yahA~ mukhyatayA paramANupudgala (niraMzI aMza) aura skandha (aneka paramANuoM kA ekatrita piNDa) do ke hI paryAyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 0 prathamapada meM pudgala (rUpI ajIva), jo nAnA prakAroM meM pariNata hotA hai, usakA nirUpaNa hai, jabaki isa pada meM, batAe gae rUpI ajIva-bhedoM ke paryAyoM kI saMkhyA kA nirUpaNa hai| sarvaprathama samagrabhAva se rUpI ajIva ke paryAyoM kI saMkhyA ananta batA kara phira paramANu dvipradezI skandha, tripradezI skandha, yAvat dazapradezI skandha, saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI aura anantapradezI skandhoM ke pratyeka ke ananta paryAya kahe haiN| ina sabake paryAyoM kA vicAra jIva kI taraha dravya, kSetra, kAla, aura bhAva athavA pUrvokta dasa dRSTiyoM se kiyA gayA hai| paramANu se lekara ananta pradezI pudgalaskandha taka ke paryAyoM kA nirUpaNa karate hue zAstrakAra kahate haiM ki lokAkAza asaMkhyAtapradezI hai, tathApi anantapradezI skandha bhI eka se lekara asaMkhyAtapradeza meM samA sakatA hai| ise pradIpa ke dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| isa prakAra paramANu kI taraha skandhoM kI sthiti eka samaya se lekara asaMkhyAta kAla se adhika nahIM hai| varNAdi paryAya bhI ananta haiN| tadanantara sthiti, avagAhanA aura varNAdikRta bheMdoM meM bhI jaghanya, utkRSTa aura madhyama, ina tIna prakAroM kI apekSA se bhI paryAya kA vicAra kiyA hai| * anya darzanIya mAnyatA se antara--yaha hai ki dravya ke yadi paryAya (pariNAma) hote haiM to vaha dravya kUTasthanitya nahIM, kintu pariNAminitya mAnanA caahie| paramANuvAdI naiyAyika vaizeSika paramANu ko kUTasthaMnitya mAnate haiM jabaki jainadarzana pariNAminitya mAnatA hai| tathA skandha aura paramANu meM avayavaavayavI kA Atyantika bheda bhI jainadarzana nahIM mAnatA, na hI paramANu meM pArthivaparamANu Adi ke rUpa meM jAti-bheda mAnatA hai, tathA paramANu meM rUpa rasAdi cAroM kA honA anivArya mAnatA hai| 1. paNNavaNAsuttaM mUla. pA. sU. 519, 440 tathA paNNavaNAsuttaM bhA. 2 paMcamapada kI prastAvanA pR. 62 2. paNNavaNAsattaM mU. pA sU. 500 se 558 taka tathA prajJApanA. ma vRtti patrAMka 242 3. paNNavaNAsuttaM bhA. 2, paMcamapada prastAvanA, pR. 67
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamaM visesapayaM (pajjavapayaM) pAMcavA~ vizeSapada (paryAyapada) paryAyoM ke prakAra aura anantajIvaparyAya kA sayuktika nirUpaNa 438. kativihA NaM bhaMte! pajjavA paNNattA ? goyamA! duvihA pajjavA pnnnnttaa| taM jahA--jIvapajjavA ya ajIvapajjavA y| [438 pra.] bhagavan ! paryava yA paryAya kitane prakAra ke kahe haiM ? [438 u.] gautama! paryava (paryAya) do prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra--(1) jIvaparyAya aura (2) ajiivpryaay| jIva-paryAya 439. jIvapajjavA NaM bhaMte! kiM saMkhejjA, asaMkhejjA, aNaMtA ? goyamA! No saMkhejjA, no asaMkhejjA, aNaMtA / se keNadveNaM bhaMte! evaM vuccati jIvapajjavA no saMkhejjA no asaMkhejjA aNaMtA ? goyamA! asaMkhejjA neraiyA, asaMkhejjA asurA, asaMkhejjA NAgA, asaMkhejjA suvaNNA, asaMkhejA vijjukumArA, asaMkhejjA aggikumArA, asaMkhejjA dIvakumArA, asaMkhejjA udahikumArA, asaMkhejjA disAkumArA, asaMkhejjA vAukumArA, asaMkhejjA thaNiyakumArA, asaMkhejjA puDhavikAiyA, asaMkhejjA AukAiyA, asaMkhejjA teukAiyA, asaMkhejjA vAukAiyA, aNaMtA vaNapphaikAiyA, asaMkhejjA beiMdiyA, asaMkhejjA teiMdiyA, asaMkhejjA cauriMdiyA, asaMkhejjA paMciMdiyatirikkhajoNiyA, asaMkhejjA maNussA, asaMkhejjA vANamaMtarA, asaMkhejjA joisiyA, asaMkhejjA vemANiyA, aNaMtA siddhA, se eeNaDeNaM goyamA! evaM vuccati te NaM No saMkhejA No asaMkhejjA, annNtaa| [439 pra.] bhagavan! jIvaparyAya kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? [439 u.] gautama! (ve) na (to) saMkhyAta haiM, aura na asaMkhyAta haiM, (kintu) ananta haiN| [pra.] bhagavan ! yaha kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki jIvaparyAya, na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta haiN| (kintu) ananta haiM? [u.] gautama! asaMkhyAta nairayika haiM, asaMkhyAta asura (asurakumAra) haiM, asaMkhyAta nAga (nAgakumAra) haiM, asaMkhyAta suvarNa (suparNa) kumAra haiM, asaMkhyAta vidyutkumAra haiM, asaMkhyAta agnikumAra haiM, asaMkhyAta dvIpakumAra haiM, asaMkhyAta udadhikumAra haiM, asaMkhyAta dizAkumAra haiM, asaMkhyAta vAyukumAra haiM, asaMkhyAta
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [379 stanitakumAra haiM, asaMkhyAta pRthvIkAyika haiM, asaMkhyAta apkAyika haiM, asaMkhyAta tejaskAyika haiM, asaMkhyAta vAyukAyika haiM, ananta vanaspatikAyika haiM, asaMkhyAta dvIndriya haiM, asaMkhyAta trIndriya haiM, asaMkhyAta caturindriya haiM, asaMkhyAta paMcendriyatiryaJcayonika haiM, asaMkhyAta manuSya haiM, asaMkhyAta vANavyantara deva haiM, asaMkhyAta jyotiSka deva haiM, asaMkhyAta vaimAnika deva haiM aura ananta siddha haiN| he gautama! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki ve (jIvaparyAya) saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM, (kintu) ananta haiN| vivecana-paryAya ke prakAra aura ananta jIvaparyAya kA sayuktika nirUpaNa--prastuta do sUtroM (sU. 438-439) meM paryAya ke do prakAroM tathA jIvaparyAya kI anantatA kA yuktipUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai| paryAya : svarUpa aura samAnArthaka zabda-yadyapi pichale pada meM nairayika, tiryaJca, manuSya, deva Adi ke rUpa meM jIvoM kI sthitirUpa paryAya kA pratipAdana kiyA gayA hai, tathApi audayika, kSAyopazamika tathA kSAyika bhAvarUpa jIvaparyAyoM kA tathA pudgala Adi ajIva-paryAyoM kA nizcaya karane ke lie isa pada kA pratipAdana kiyA gayA hai| jIva aura ajIva donoM dravya haiN| dravya kA lakSaNa 'guNa-paryAyavattva' kahA gayA hai| isIlie isa pada meM jIva aura ajIva donoM ke paryAyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| paryAya, paryava, guNa, vizeSa aura dharma; ye prAyaH samAnArthaka zabda haiN| ___ paryAyoM kA parimANa jAnane kI dRSTi se gautama svAmI isa prakAra kA prazna karate haiM ki jIva ke paryAya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM? bhagavAn ne jIva ke paryAya ananta isalie batAe ki jaba paryAya vAle (vanaspatikAyika, siddha jIva Adi) ananta haiM to paryAya bhI ananta haiN| yadyapi vanaspatikAyikoM aura siddhoM ko chor3a kara nairayika Adi sabhI asaMkhyAta-asaMkhyAta haiM, kintu ukta donoM ananta haiM, isa apekSA se jIva ke paryAya samuccaya rUpa se ananta hI kahe jaaeNge| saMkhyAta yA asaMkhyAta nhiiN| nairayikoM ke anantaparyAyaH kyoM aura kaise ? 440. neraiyANaM bhaMte! kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati neraiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! neraie neraiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThatAe, tulle; ogAhaNaTThatAe siya hINe siya tulle siya abbhahie--jati hINe asaMkhejatibhAgahINe vA saMkhejatibhAgahINe vA saMkhejjaguNahINe vA asaMkhejjaguNahINe vA, aha abbhahie asaMkhejjaibhAgamabbhahie vA saMkhejabhAgamabbhahie vA saMkhejjaguNamabbhahie vA asaMkhejjaguNamabbhahie vA; ThiIe siya hINe siya 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 179
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380] [prajJApanA sUtra tulle siya abbhahie-jai hINe asaMkhejjatibhAgahINe vA saMkhenjatibhAgahINe vA saMkhenjaguNahINe vA asaMkhejjaguNahINe vA, aha abbhahie asaMkhejjaibhAgamabbhahie vA saMkhejjaguNabhAgamabbhahie vA saMkhejjaiguNamabbhahie vA asaMkhenjaiguNamabbhahie vA; kAlavaNNapajjavehiM siya hINe siya tulle siya abbhahie--jadi hINe aNaMtabhAgahINe vA asaMkhejjaibhAgahINe vA saMkhejjaibhAgahINe vA saMkhijjaiguNahINe vA asaMkhijjaiguNahINe vA aNaMtaguNahINe vA, aha abbhahie aNaMtabhAga-mabbhahie vA asaMkhenjatibhAgamabbhahie vA saMkhejatibhAgamabbhahie vA saMkhejjaguNamabbhahie vA asaMkhejjaguNamabbhahie vA aNaMtaguNamabbhahie vA; NIlavaNNapajjavehiM lohiyavaNNapajjavehiM hAliddavaNNa-pajjavehiM sukkilavaNNapajjavehi ya chaTThANavaDie; subbhigaMdhapajjavehiM dubbhigaMdhapajjavehi ya chaTThANavaDie ; tittarasapajjavehiM kaDuyarasa-kasAyarasa-aMbilarasa-mahurarasapajjavehiya chaTDhANavaDie, kakkakhaDaphAsa-pajavehiM mauyaphAsapajavehiM garuyaphAsapajjavehiM lahuyaphAsapajjavehiM sIyaphAsapajjavehiM usiNaphAsapajjavehiM kaDuyarasapajjavehiM kasAyarasapajjavehiM aMbilarasapajjavehiM mahurarasapajjavehi ya chaTThANavaDie; kakkhaDaphAsapajjavehiM niddhaphAsapajjavehi lukkhaphAsapajjavehi ya chaTANavaDie; AbhiNibohiyaNANapajjavehiM suyaNANapajjavehiM ohiNANapajjavehiM matiaNNANapajjavehiM suyaaNNANapajjavehiM vibhaMgaNANapajjavehiM cakkhudaMsaNapajjavehiM acakkhudaMsaNapajjavehiM ohidaMsaNapajjavehi ya chaTThANavaDite, eeNaTTeNaM goyamA! evaM vuccati neraiyANaM no saMkhenjA, no asaMkhejjA, aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| [440 pra.] bhagavan! nairayikoM ke kitane paryAya (paryava) kahe gae haiM ? [440 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! Apa kisa hetu se aisA kahate haiM ki nairayikoM ke paryAya ananta haiM ? [u.] gautama! eka nAraka dUsare nAraka se dravya kI apekSA se tulya hai| pradezoM kI apekSA se tulya * hai avagAhanA kI apekSA se-kathaMcit (syAt) hIna, kathaMcit tulya aura kathaMcit adhika (abhyadhika) hai| yadi hIna hai to asaMkhyAtabhAga hIna hai athavA saMkhyAtabhAga hIna hai; yA saMkhyAtaguNA hIna hai, athavA asaMkhyAtaguNA hIna hai| yadi adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika hai yA saMkhyAtabhAga adhika hai; athavA saMkhyAtaguNA adhika yA asaMkhyAtaguNA adhika hai| sthiti kI apekSA se--(eka nAraka dUsare nAraka se) kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hai| yadi hIna hai to asaMkhyAtabhAga hIna yA saMkhyAtabhAga hIna hai; athavA saMkhyAtaguNa hIna yA asaMkhyAtaguNa hIna hai| agara adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAtabhAga adhika hai; athavA saMkhyAtaguNa adhika yA asaMkhyAtaguNa adhika hai| kRSNavarNa-paryAyoM kI apekSA se--(eka nAraka dUsare nAraka se) kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hai| yadi hIna hai, to anantabhAga hIna, asaMkhyAtabhAga hIna yA saMkhyAtabhAga hIna
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [381 hotA hai; athavA saMkhyAtaguNa hIna, asaMkhyAtaguNa hIna yA anantaguNa hIna hotA hai| yadi adhika hai to anantabhAga adhika, asaMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAtabhAga adhika hotA hai; athavA saMkhyAtaguNa adhika, asaMkhyAtaguNa adhika yA anantaguNa adhika hotA hai| nIlavarNaparyAyoM, raktavarNaparyAyoM, pItavarNaparyAyoM, hAridravarNaparyAyoM aura zuklavarNaparyAyoM kI apekSA se--(vicAra kiyA jAe to eka nAraka, dUsare nAraka se) SaTsthAnapatita hInAdhika hotA hai| sugandhaparyAyoM aura durgandhaparyAyoM kI apekSA se--(eka nAraka dUsare nAraka se) SaTsthAnapatita hInAdhika hai| tiktarasaparyAyoM, kaTurasaparyAyoM, kASAyarasaparyAyoM, AmlarasaparyAyoM tathA madhurarasaparyAyoM kI apekSA se--(eka nAraka dUsare nAraka se) SaTsthAnapatita hInAdhika hotA hai| karkazasparza-paryAyoM, mRdu-sparzaparyAyoM, gurusparzaparyAyoM, laghusparzaparyAyoM, zItasparzaparyAyoM, uSNasparzaparyAyoM, snigdhasparza-paryAyoM tathA rUkSa-sparzaparyAyoM kI apekSA se-(eka nAraka dUsare nAraka se) SaTsthAnapatita hInAdhika hotA hai| (isI prakAra) AbhinibodhikajJAnaparyAyoM, zrutajJAnaparyAyoM, avadhijJAnaparyAyoM, mati-ajJAna-paryAyoM, zruta-ajJAnaparyAyoM, vibhaMgajJAnaparyAyoM, cakSudarzanaparyAyoM, acakSudarzanaparyAyoM tathA avadhidarzanaparyAyoM kI apekSA se--(eka nAraka dUsare nAraka se) SaTsthAnapatita hInAdhika hotA hai| he gautama! isa hetu se aisA kahA jAtA hai, ki 'nArakoM ke paryAya saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM, kintu ananta kahe haiN|' vivecana-nairayikoM ke ananta paryAya : kyoM aura kaise ?--prastuta sUtra meM avagAhanA, sthiti, varNa, gandha, rasa, sparza evaM kSAyopazamikabhAvarUpa jJAnAdi ke paryAyoM kI apekSA se hInAdhikatA kA pratipAdana karake nairayikoM ke anantaparyAyoM ko siddha kiyA gayA hai| prazna kA udbhava aura samAdhAna sAmAnyataH jahA~ paryAyavAn ananta hote haiM, vahA~ paryAya bhI ananta hote haiM, kintu jahA~ paryAyavAn (nAraka) ananta na hoM (asaMkhyAta hoM), vahA~ paryAya ananta kaise hote haiM ? isa Azaya se yaha prazna zrIgautamasavAmI dvArA uThAyA gayA hai| bhagavAn ke dvArA usakA samAdhAna dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke paryAyoM kI apekSA se kiyA gayA hai| ____ dravya kI apekSA se nArakoM meM tulyatA--pratyeka nAraka dUsare nAraka se dravya kI dRSTi se tulya hai, arthAt--pratyeka nAraka eka-eka jIva-dravya hai| dravya kI dRSTi se unameM koI bheda nahIM hai| isa kathana ke dvArA yaha bhI sUcita kiyA hai ki pratyeka nAraka apane Apa meM paripUrNa evaM svataMtra jIva dravya hai| yadyapi koI bhI dravya, paryAyoM se sarvathA rahita kadApi nahIM ho sakatA, tathApi paryAyoM kI vivakSA na karake kevala zuddha dravya kI vivakSA kI jAe to eka nAraka se dUsare nAraka meM koI vizeSatA nahIM hai| pradezoM kI apekSA se bhI nArakoM meM tulyatA-pradezoM kI apekSA se bhI sabhI nAraka paraspara tulya haiM, kyoMki pratyeka nAraka jIva lokAkAza ke barAbara asaMkhyAtapradezI hotA hai| kisI bhI nAraka ke jIvapradezoM meM kiJcit bhI nyUnAdhikatA nahIM hai| sapradezI aura apradezI kA bheda kevala pudgaloM meM
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382] [prajJApanA sUtra hai, paramANu apradezI hotA hai, tathA dvipradezI, tripradezI Adi skandha sapradezI hote haiN| kSetra (avagAhanA) kI apekSA se nArakoM meM hInAdhikatA-avagAhanA kA artha sAmAnyatayAH AkAzapradezoM ko avagAhana karanA--unameM samAnA hotA hai| yahA~ usakA artha hai--zarIra kI uuNcaaii| avagAhanA (zarIra kI U~cAI) kI apekSA se saba nAraka tulya nahIM hai| jaise ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke vaikriyazarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula kI hai| Age-Age kI narakaMpRthviyoM meM uttarottara dugunI-dugunI avagAhanA hotI hai| sAtavIM narakapRthvI meM avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa pAMca sau dhanuSa kI hai| isa dRSTi se kisI nAraka se kisI nAraka kI avagAhanA hIna hai, kisI kI adhika hai, jabaki kisI kI tulya bhI hai| yadi koI nAraka avagAhanA se hIna (nyUna) hogA to vaha asaMkhyAtabhAga yA saMkhyAtabhAga hIna hogA, athavA saMkhyAtaguNa hIna yA asaMkhyAtaguNa hIna hogA, kintu yadi koI nAraka avagAhanA meM adhika hogA to asaMkhyAtabhAga yA saMkhyAtabhAga adhika hogA. athavA saMkhyAtagaNa adhika yA asaMkhataguNa adhika hogaa| yaha hInAdhikatA catuHsthAnapatita kahalAtI hai| nAraka asaMkhyAtabhAga hIna yA saMkhyAtabhAga hIna athavA saMkhyAtabhAga adhika yA asaMkhyAtabhAga adhika isa prakAra se hote haiM, jaise - eka nAraka kI avagAhanA 500 dhanuSa kI hai aura dUsare kI avagAhanA hai - aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kama pAMca sau dhanuSa kii| aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga pAMca sau dhanuSa kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai| ataH jo nAraka aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kama pAMca sau dhanuSa kI avagAhanA vAlA hai, vaha pAMca sau dhanuSa kI avagAhanA vAle nAraka kI apekSA asaMkhyAtabhAga hIna haiM, aura pAMca sau dhanuSa kI avagAhanA vAlA dUsare nAraka se asaMkhyAtabhAga adhika hai| isI prakAra eka nAraka 500 dhanuSa kI avagAhanA vAlA hai, jabaki dUsarA usase do dhanuSa kama hai, arthAt 498 dhanuSa kI avagAhanA vAlA hai| do dhanuSa pAMca sau dhanuSa kA saMkhyAtavA~ bhAga hai| isa dRSTi se dUsarA nAraka pahale nAraka se saMkhyAtabhava hIna huA, jabaki pahalA (pAMca sau dhanuSa vAlA) nAraka dUsare nAraka (498 dhanuSa vAle) se saMkhyAtabhAga adhika huA / isI prakAra koI nAraka eka sau paccIsa dhanuSa kI avagAhanA vAlA hai aura dUsarA pUre pAMca -sau dhanuSa kI avagAhanA vAlA hai| eka sau paccIsa dhanuSa ke caugune pAMca sau dhanuSa hote hai| isa dRSTi se 125 dhanuSa kI avagAhanA vAlA, 500 dhanuSa kI avagAhanA vAle nAraka se saMkhyAtaguNa hIna huA aura pAMca sau dhanuSa kI avagAhanA vAlA, eka sau paccIsa dhanuSa kI avagAhanA vAle nAraka se saMkhyAtaguNa adhika huaa| isI prakAra koI nAraka aparyApta avasthA meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI avagAhanA vAlA hai aura dUsarA nAraka pAMca sau dhanuSa kI avagAhanA vAlA hai| aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga asaMkhyAta se guNita hokara pAMca sau dhanuSa banatA hai| ataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI avagAhanA vAlA nAraka paripUrNa pAMca sau dhanuSa kI avagAhanA vAle nAraka se asaMkhyAtaguNa hIna huA aura pAMca sau dhanuSa kI avagAhanA vAlA nAraka, aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI avagAhanA vAle nAraka se asaMkhyAtaguNa adhika huaa|
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [383 kAla (sthiti) kI apekSA se nArakoM kI nyUnAdhikatA - sthiti (AyuSya kI anubhUti) kI apekSA se koI nAraka kisI dUsare nAraka se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai| avagAhanA kI taraha sthiti kI apekSA se bhI eka nAraka dUsare nAraka se asaMkhyAtabhAga yA saMkhyAtabhAga hIna athavA saMkhyAtaguNA yA asaMkhyAtaguNA hIna hotA hai, athavA asaMkhyAtabhAga yA saMkhyAtabhAga adhika athavA saMkhyAtaguNA yA asaMkhyAtaguNA adhika sthiti vAlA catu:sthAnapatita hotA hai| udAharaNArtha - eka nAraka pUrNa tetIsa sAgaropama kI sthiti vAlA hai, jabaki dUsarA nAraka eka-do samaya kama tetIsa sAgaropama kI sthiti vAlA hai| ataH eka-do samaya kama tetIsa sAgaropama kI sthiti vAlA nAraka, pUrNa tetIsa sAgaropama kI sthiti vAle nAraka se asaMkhyAtabhAga hIna huA, jabaki paripUrNa tetIsa sAgaropama kI sthiti vAlA nAraka, eka do samaya kama tetIsa sAgaropama kI sthiti vAle nAraka se asaMkhyAtabhAga adhika huA; kyoMki eka-do samaya, sAgaropama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra haiN| isI prakAra eka nAraka tetIsa sAgaropama kI sthiti vAlA hai, aura dUsarA hai - palyopama kama tetIsa sAgaropama kI sthiti vaalaa| dasa koTAkoTI palyopama kA eka sAgaropama hotA hai| isa dRSTi se palyopamoM se hIna sthiti vAlA nAraka. parNa tetIsa sAgaropama sthiti vAle nAraka se saMkhyAtabhAga hIna sthiti vAlA haA. jabaki dUsarA, pahale se saMkhyAtabhAga adhika sthiti vAlA huaa| isa prakAra eka nAraka tetIsa sogaropama kI sthiti vAlA hai, jabaki dUsarA - eka sAgaropama kI sthiti vaalaa| inameM eka sAgaropama-sthiti vAlA. tetIsa sAgaropama-sthiti vAle nAraka se saMkhyAtagaNa-hIna haA. kyoMki eka sAgara ko tetIsa sAgara se guNA karane para tetIsa sAgara hote haiN| isake viparIta tetIsa sAgaropama-sthiti vAlA nAraka eka sAgaropama sthiti vAle nAraka se saMkhyAtaguNa adhika huaa| isI prakAra eka nAraka dasa hajAra varSa kI sthiti vAlA hai, jabaki dUsarA nAraka hai - tetIsa sAgaropama kI sthiti vaalaa| dasa hajAra ko asaMkhyAta vAra guNita karane para tetIsa sAgaropama hote haiN| ataeva dasa hajAra varSa kI sthiti vAlA nAraka, tetIsa sAgaropama kI sthiti vAle nAraka kI apekSA asaMkhyAtaguNa hIna sthiti vAlA huA, jabaki usakI apekSA tetIsa sAgaropama kI sthiti vAlA asaMkhyAtaguNa adhika sthiti vAlA huaa| bhAva kI apekSA se nArakoM kI SaTsthAnapatita hInAdhikatA--(1) kRSNAdi varNa ke paryAyoM kI apekSA se--pudgala-vipAkI nAmakarma ke udaya se hone vAle audayika bhAva kA Azraya lekara varNa, gandha, rasa aura sparza kI hInAdhikatA kI prarUpaNA kI gaI hai| yathA--(1) kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA se eka nAraka dUsare nAraka se anantabhAgahIna, asaMkhyAtabhAgahIna, saMkhyAtabhAgahIna hotA hai, athavA saMkhyAtaguNahIna, asaMkhyAtaguNahIna yA anantaguNahIna hotA hai| yadi adhika hotA hai to anantabhAga, asaMkhyAtabhAga yA saMkhyAtabhAga adhika hotA hai athavA saMkhyAtaguNa, asaMkhyAtaguNa yA anantaguNa adhika hotA hai| yaha SaTsthAnapatita hInAdhikatA hai| isa SaTsthAnapatita hInAdhikatA meM jo jisase anantabhAgahIna hotA hai, vaha sarvajIvAnantaka se bhAga karane para jo labdha ho, use anantaveM bhAga se hIna samajhanA
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 384] cAhie / jo jisase asaMkhyAtabhAga hIna hai, asaMkhyAta lokokAzapradeza pramANarAzi se bhAga karane para jo labdha ho, utane bhAga kama samajhanA caahie| jo jisase saMkhyAtabhAga hIna ho, use utkRSTasaMkhyaka se bhAga karane para jo labdha ho, usase hIna samajhanA caahie| guNanasaMkhyA meM jo jisase saMkhyeyaguNA hotA hai, use utkRSTasaMkhyaka ke sAtha guNita karane para jo (guNanaphala ) rAzilabdha ho, utanA samajhanA cAhie / jo jisase asaMkhyAtaguNA hai, use asaMkhyAtalokAkAza pradezoM ke pramANa jitanI rAzi se guNita karanA cAhie aura guNAkAra karane para jo rAzilabdha ho, utanA samajhanA caahie| jo jisase anantaguNA hai, use. sarvajIvAnantaka se guNita karane para jo saMkhyA labdha ho, utanA samajhanA caahie| isI taraha nIlAdi varNoM ke paryAyoM kI apekSA se eka nAraka se dUsare nAraka kI SaTsthAnapatita hInAdhikatA ghaTita kara lenI cAhie / isI prakAra sugandha aura durgandha ke paryAyoM kI apekSA se bhI eka nAraka dUsare nAraka kI apekSA SaTsthAnapatita hInAdhika hotA hai / vaha bhI pUrvavat samajha lenA cAhie / tiktAdirasa ke paryAyoM kI apekSA se bhI eka nAraka dUsare nAraka se SaTsthAnapatita hInAdhika hotA hai, isI taraha karkaza Adi sparza ke paryAyoM kI apekSA bhI hInAdhikatA hotI hai, yaha samajha lenA cAhie / kSAyopazamika bhAvarUpa paryAyoM kI apekSA se hInAdhikatA mati Adi tIna jJAna, mati ajJAnAdi tIna ajJAna aura cakSudarzanAdi tIna darzana ke paryAyoM kI apekSA se bhI koI nAraka kisI anya nAraka se hIna, adhika yA tulya hotA hai / inakI hInAdhikatA bhI varNAdi ke paryAyoM kI apekSA se ukta nAdhikatA kI taraha SaTsthAnapatita ke anusAra samajha lenI caahie| Azaya yaha hai ki jisa prakAra pudgalavipAkI nAmakarma ke udaya se utpanna hone vAle audayikabhAva ko lekara nArakoM ko SaTsthAnapatita kahA hai, usI prakAra jIvavipAkI jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke kSayopazama se utpanna hone vAle kSAyopazamika bhAva ko lekara Abhinibodhika jJAna Adi paryAyoM kI apekSA bhI SaTsthAnapatita hAni - vRddhi samajha lenI cAhie / SaTsthAnapatitatva kA svarUpa yadyapi kRSNavarNa ke paryAyoM kA parimANa ananta hai, tathApi asatkalpanA se use dasa hajAra mAna liyA jAe aura sarvajIvAnantaka ko sau mAna liyA jAe to dasa hajAra meM sau kA bhAga dene para sau kI saMkhyA labdha hotI hai| isa dRSTi se eka nAraka ke kRSNa varNaparyAyoM kA parimANa mAna lo dasa sahasra hai aura dUsare ke sau kama dasa sahasra hai / sarvajIvAnantaka meM bhAga dene para sau kI saMkhyA labdha hone se vaha anantavA~ bhAga hai, ataH jisa nAraka ke kRSNavarNa ke paryAya sau kama dasa sahasra haiM vaha pUre dasa sahasra kRSNavarNaparyAyoM vAle nAraka kI apekSA anantabhAgahIna kahalAtA hai| usakI apekSA se dUsarA pUrNa dasa sahasra kRSNavarNaparyAyoM vAlA nAraka anantabhAga adhika hai / isI prakAra dasa sahasra parimita kRSNavarNa ke paryAyoM meM lokAkAza ke pradezoM ke rUpa meM kalpita pacAsa se 1. prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 181-182
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 385 pAMcavA vizeSapada (paryAyapada ) ] bhAga diyA jAe to do sau saMkhyA AtI hai, yaha asaMkhyAtavA~ bhAga kahalAtA hai / isa dRSTi se kisI nAraka ke kRSNa varNa - paryAya do sau kama dasa hajAra haiM aura kisI ke pUre dasa hajAra haiN| inameM se do sau kama dasa hajAra kRSNavarNa - paryAya vAlA nAraka pUrNa dasa hajAra kRSNavarNaparyAya vAle nAraka se asaMkhyAtabhAgahIna kahalAtA hai aura paripUrNa kRSNa vAlA nAraka, do sau kama dasa sahasra vAle kI apekSA asaMkhyAtabhAgaadhika kahalAtA hai| isI prakAra pUrvokta dasa sahasrasaMkhyaka kRSNavarNa- paryAyoM meM saMkhyAtaparimANa ke rUpa meM kalpita dasa saMkhyA kA bhAga diyA jAe to eka sahasra saMkhyA labdha hotI hai / yaha saMkhyA dasa hajAra kA saMkhyAtavA~ bhAga hai| mAna lo, kisI nAraka ke kRSNavarNaparyAya meM saMkhyAta parimANa ke rUpa meM kalpita dasa saMkhyA kA bhAga diyA jAe to eka sahasra saMkhyA labdha hotI hai| yaha saMkhyA dasa hajAra kA saMkhyAtavA~ bhAga hai| mAna lo, kisI nAraka ke kRSNavarNaparyAya 9 hajAra haiM aura dUsare nAraka ke dasa hajAra haiM, to nau hajAra kRSNavarNaparyAya vAlA nAraka, pUrNa dasa hajAra kRSNa varNa paryAyavAle nAraka se saMkhyAtabhAgahIna huA; tathA usakI apekSA paripUrNa dasa hajAra kRSNavarNaparyAyavAlA nAraka saMkhyAta bhAga- adhika hai| isI prakAra eka nAraka ke kRSNaparyAyoM kA parimANa do sau hai, aura dUsare ke kRSNavarNaparyAyoM kA parimANa dasa hajAra hai| do sau kA yadi asaMkhyAta rUpa kalpita pacAsa ke sAtha guNA kiyA jAe to dasa hajAra hotA hai / ataH do sau kRSNavarNaparyAya vAlA nAraka dasa hajAra kRSNavarNaparyAya vAle nAraka kI apekSA asaMkhyAtaguNahIna hai aura usakI apekSA dasa hajAra kRSNavarNaparyAya vAlA nAraka asaMkhyAtaguNA adhika hai| isI prakAra mAna lo, eka nAraka ke kRSNavarNaparyAya sau haiM, aura dUsare ke dasa hajAra haiM / sarvajIvAnantaka parimANa ke rUpa meM parikalpita sau ko sau se guNAkAra kiyA jAya to dasa hajAra saMkhyA hotI hai| ataeva sau kRSNavarNaparyAya vAlA nAraka dasa hajAra kRSNa varNavAle nAraka se anantaguNA hIna huA aura usakI apekSA dUsarA anantaguNA adhika huA / 1 niSkarSa yahA~ kRSNavarNa Adi paryAyoM ko lekara jo SaTsthAnapatita hInAdhikya batAyA gayA hai, usase spaSTa dhvanita ho jAtA hai ki jaba eka kRSNavarNa ko lekara hI anantaparyAya hote haiM to sabhI varNoM ke paryAyoM kA to kahanA hI kyA ? isake dvArA yaha bhI sUcita kara diyA hai ki jIva svanimittaka evaM paranimittaka vividha pariNAmoM se yukta hotA hai / karmodaya se prApta zarIra ke anusAra usake (jIva ke) AtmapradezoM meM saMkoca - vistAra to huA hai, kintu hInadhikatA nahIM hotI |2 asurakumAra Adi bhavanavAsI devoM ke ananta paryAya 1. 2. 441. asurakumArANaM bhaMte! kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA ! anaMtA pajjavA paNNattA / (ka) prajJApanAsUtra, malaya. vRtti, patrAMka 182 (kha) vahI malaya, vRtti patrAMka 183 prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 984
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386] [prajJApanA sUtra se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccai asurakumArANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! asurakumAre asurakumArassa davaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDie, ThitIe cauTThANavaDie, kAlavaNNapajjavehiM chaTThANavaDie, evaM NIlavaNNapajjavehi lohiyavaNNapajjavehiM hAlidavaNNapajjavehiM sukkilavaNNapajjavehiM, sunbhigaMdhapajjavehiM dubbhigaMdhapajjavehiM tittarasapajjavehiM kaDuyarasapajjavehiM kasAyarasapajjavehiM aMbilarasapajjavehi mahurarasapajjavehiM, kakkhaDaphAsapajjavehiM mauyaphAsapajjavehiM garuyaphAsapajjavehiM lahuyaphAsapajjavehiM sItaphAsapajjavehiM usiNaphAsapajjavehiM niddhaphAsapajjavehiM lukkhaphAsapajjavehiM, AbhiNibohiyaNANapajjavehiM sutaNANapajjavehiM ohiNANapajjavehiM , matiaNNANapajjavehi suyaaNNaNapajjavehiM vibhaMgaNANapajjavehi, cakkhudaMsaNapajjavehiM acakkhudaMsaNapajjavehiM ohidaMsaNapajjavehi ya chaTThANavaDite, se teNaDheNaM goyamA! evaM vuccati asurakumArANaM aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| [441 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke kitane paryAya kahe haiM ? [441 u.] gautama! unake anantaparyAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki 'asurakumAroM ke paryAya ananta haiM ?' [u.] gautama! eka asurakumAra dUsare asurakumAra se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA tulya hai; (kintu) avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, kRSNavarNaparyAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai; isI prakAra nIlavarNa-paryAyoM, rakta (lohita) varNaparyAyoM, hAridravarNa-paryAyoM, zuklavarNa-paryAyoM kI apekSA se; tathA sugandha aura durgandha ke paryAyoM kI apekSA se; tiktarasa-paryAyoM, kaTurasa-paryAyoM, kaSAyarasa-paryAyoM Amlarasa-paryAyoM evaM madhurarasa-paryAyoM kI apekSA se; tathA karkazasparza-paryAyoM, mRdusparza-paryAyoM, gurusparza-paryAyoM, laghusparza-paryAyoM, zItasparzaparyAyoM, uSNasparza-paryAyoM, snigdhasparza-paryAyoM, aura rUkSasparza-paryAyoM kI apekSA se tathA AbhinibodhikajJAna-paryAyoM, zrutajJAna-paryAyoM, avadhijJAna-paryAyoM, mati-ajJAnaparyAyoM, zruta-ajJAna-paryAyoM, vibhaMgajJAna-paryAyoM, cakSudarzanaparyAyoM, acakSudarzana-paryAyoM aura avadhi-darzana-paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| he gautama! isI kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki asurakumAroM ke paryAya ananta kahe haiN| 442. evaM jahA neraiyA jahA asurakumArA tahA nAgakumArA vi jAva thnniykumaaraa| [442] isI prakAra jaise nairayikoM ke (anantaparyAya kahe gae haiM,) aura asurakumAroM ke kahe haiM, usI prakAra nAgakumAroM se lekara yAvat stanitakumAroM ke (anantaparyAya kahane caahie|) vivecana - asurakumAra Adi bhavanapatidevoM ke anantaparyAya - prastuta do sUtroM (441442) meM asurakumAra se lekara stanitakumAra taka ke bhavanapatiyoM ke anantaparyAyoM kA, nairayikoM ke atidezapUrvaka sayuktika nirUpaNa kiyA gayA hai|
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada ) ] [ 387 asurakumAroM ke paryAyoM kI anantatA - - eka asurakumAra dUsare asurakumAra se pUrvokta sUtrAnusAra dravya aura pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA aura sthiti ke paryAyoM kI dRSTi se pUrvavat catuHsthAnapatita hInAdhika hai tathA kRSNAdivarNa, sugandha-durgandha, tikta Adi rasa, karkaza Adi sparza evaM jJAna, ajJAna evaM darzana ke paryAyoM kI apekSA se pUrvavat SaTsthAnapatita haiM / Azaya yaha hai ki kRSNavarNa ko lekara anantaparyAya hote haiM, to sabhI varNoM ke paryAyoM kA to kahanA hI kyA ? isa hetu se asurakumAroM ke anantaparyAya siddha ho jAte haiM / pAMca sthAvaroM (ekendriyoM) ke anantaparyAyoM kI prarUpaNA 443. puDhavikAiyANaM bhaMte! kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA ! anaMtA pajjavA paNNattA / se keNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccati puDhavikAiyANaM anaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA ! puDhavikAie puDhavikAiyassa davvaTTayAe tulle, padeusaTTayAe tulle; ogAhaNaTTayAe siya hINe siya tulle siya abbhaie-- jadi hINe asaMkhejjatibhAgahINe vA saMkhejjatibhAgahINe vA saMkhejjaguNahINe yA asaMkhejjaguNahINe vA, aha abbhahie asaMkhejjatibhAga abbhahie vA saMkhejjatibhAga abbhahie vA saMkhejjaguNaabbhahie vA asaMkhejjaguNaabbhahie vA ; ThitIe siya siya tulle siya abbhahie-- jati hINe asaMkhejjabhAgahINe vA saMkhejjabhAgahINe vA, saMkhejja guNI vA aha abbhatie asaMkhejjabhAgaabbhatie vA saMkhejjbhAgaabbhatie vA saMkhejjaguNaabbhatie vA; vaNNehiM gaMdhehiM rasehiM phAsehiM, matiaNNaNapajjavehiM suyaaNNANapajjavehiM acakkhudaMsaNapajjavehi chaTThANavaDite / [443 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [443 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiM / [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki pRthvIkAyika jIvoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka pRthvIkAyika dUsare pRthvIkAyika se dravya kI apekSA se tulya hai, (Atma) pradezoM kI apekSo se (bhI) tulya hai, (kintu) avagAhanA kI apekSA se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai aura kadAcit adhika hai / yadi hIna hai to asaMkhyAta bhAgahIna hai athavA saMkhyAtabhAga hIna hai, athavA saMkhyAtaguNa hIna hai, athavA asaMkhyAtaguNa hIna hai| yadi adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika hai yA saMkhyAtabhAga adhika hai, athavA saMkhyAtaguNa adhika hai athavA asaMkhyAtaguNa adhika hai| sthiti kI apekSA se kadAcit hIna hai kadAcit tulya hai, kadAcit adhika hai| yadi hIna hai to asaMkhyAtabhAga hIna hai, yA saMkhyAta bhAga hIna hai, athavA saMkhyAtaguNa hIna hai| yadi adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika hai, 1. prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA, bhA-2, pR. 576 se 579 taka
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388] [prajJApanA sUtra yA saMkhyAta bhAga adhika hai, athavA saMkhyAtaguNa adhika hai| varNoM (ke paryAyoM) gandhoM, rasoM aura sparzoM (ke paryAyoM) kI apekSA se, mati-ajJAna-paryAyoM, zruta-ajJAnaparyAyoM evaM acakSudarzanaparyAyoM kI apekSA se (eka pRthvIkAyika dUsare pRthvIkAyika se) SaTsthAnapatita hai| 444. AukAiyANaM bhaMte! kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccati AukAiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! AukAie AukAiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThatAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsa-matiANNANa-sutaaNNANaacakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| [444 pra.] bhagavan ! apkAyika jIvoM ke kitane paryAya kahe haiM ? [444 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe gae hai| . [pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki apkAyika jIvoM ke ananta paryAya haiM? [u.] gautama! eka apkAyika dUsare apkAyika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI . apekSA se (bhI) tulya hai, (kintu) avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita (hInAdhika) hai, sthiti kI apekSA se tristhAnapatita (hInAdhika) hai| varNa, gandha, rasa, sparza mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| 445. teukkAiyANaM pucchA / goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTTeNaM bhaMte! evaM vuccati teukAiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! teukkAie teukkAiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsa-matiaNNANa suyaaNNANaacakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| [445 pra.] bhagavan ! tejaskAyika jIvoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [445 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe gae hai| [pra.] bhagavan ! aisA kisa hetu se kahA jAtA hai ki tejaskAyika jIvoM ke ananta paryAya haiM? [u.] gautama! eka tejaskAyika, dUsare tejaskAyika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se (bhI) tulya hai, (kintu) avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita (hInAdhika) hai, sthiti kI apekSA se tristhAnapatita (hInAdhika) hai, tathA varNa, gandha, rasa, sparza, mati-ajJAna, zrutajJAna aura acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai|
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [389 446. vAukkAiyANaM pucchA / goyamA! vAukAiyANaM aNaMtA pajjavA pnnnnttaa|se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati vAukAiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? ___ goyamA! vAukAie vAukAiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsa-matiaNNANa-suyaaNNANaacakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| [446 pra.] bhagavan ! vAyukAyika jIvoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [446 u.] gautama! (vAyukAyika jIvoM ke) ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki 'vAyukAyika jIvoM ke ananta paryAya kahe gae haiM?' ____ [u.] gautama! eka vAyukAyika, dUsare vAyukAyika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai (kintu) avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita (hInAdhika) hai| sthiti kI apekSA se tristhAnapatita (hInAdhika) hai| varNa,gandha, rasa, sparza tathA mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| 447. vaNapphaikAiyANaM bhaMte! kevatiyA pajjavA paNNattA ? __goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati vaNapphaikAiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! vaNapphaikAie vaNaNphaikAiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavar3ite, ThitIe tiTThANavaDie, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsa-matiaNNANa-suyaaNNANaacakhudaMsaNapajjavehi ya chaTThANavaDite, se teNaTTeNaM, goyamA! evaM vuccati vaNassatikAiyANaM aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| [447 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyika jIvoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [447 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki vanaspatikAyika jIvoM ke ananta paryAya [u.] gautama! eka vanaspatikAyika dUsare vanaspatikAyika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se (bhI) tulya hai, (kintu) avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hai tathA sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hai kintu varNa, gandha, rasa aura sparza ke tathA mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| isa kAraNa se gautama! aisA kahA jAtA hai ki vanaspatikAyika jIvoM ke ananta paryAya kahe gae haiN|
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390] [prajJApanA sUtra vivecanapAMca sthAvaroM ke anantaparyAyoM kI prarUpaNA-prastuta pAMca sUtroM (sU. 443 se 447 taka) meM pRthvIkAyika se lekara vanaspatikAyika taka pAMcoM ekendriya sthAvaroM ke pratyeka ke pRthak-pRthak ananta-ananta paryAyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pRthvIkAyika Adi ekendriya jIvoM ke paryAyoM kI anantatAH vibhinna apekSAoM se - mUlapATha meM pUrvavat avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita, sthiti kI apekSA se tristhAnapatita tathA samasta varNa, gandha, rasa aura sparza kI apekSA se evaM mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se pUrvavat SaTsthAnapatita hInAdhikatA batA kara ina saba ekendriya jIvoM ke pratyeka ke pRthak-pRthak anantaparyAya siddha kiye gae haiN| jahA~ (avagAhanA meM) catu:sthAnapatita honAdhikatA hai, vahA~ eka pRthvIkAyika Adi dUsare pRthvIkAyika Adi se asaMkhyAtabhAga, saMkhyAtabhAga athavA saMkhyAtaguNa yA asaMkhyAta guNa hIna hotA hai, athavA asaMkhyAtabhAga, saMkhyAtabhAga, yA saMkhyAtaguNa athavA asaMkhyAtaguNa adhika hotA hai| yadyapi pRthvIkAyika jIvoM kI avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai, kintu aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke bhI asaMkhyAta bheda hote haiM, isa kAraNa pRthvIkAyika jIvoM kI pUrvokta catuHsthAnapatita hInAdhikatA meM koI virodha nahIM hai| jahA~ (sthiti meM) tristhAnapatita hInAdhikatA hotI hai, vahA~ pRthvIkAyikAdi meM hInAdhikatA isa prakAra samajhanI cAhie -eka ekendriya dUsare ekendriya se asaMkhyAtabhAga yA saMkhyAtabhAga hIna athavA saMkhyAtaguNA hIna hotA hai athavA asaMkhyAtabhAga adhika, saMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAtaguNa adhika hotA hai| inakI sthiti meM catuHsthAnapatita hInAdhikatA nahIM hotI, kyoMki inameM asaMkhyAtaguNahAni aura asaMkhyAtaguNavRddhi sambhava nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki pRthvIkAyika Adi kI sarvajaghanya Ayu kSullakabhavagrahaNaparimita hai| kSullakabhava kA parimANa do sau chappana AvalikAmAtra hai| do ghar3I kA eka muhUrta hotA hai aura isa eka muhUrta meM 65536 bhava hote haiN| isake atirikta pRthvIkAya Adi kI utkRSTa sthiti bhI saMkhyAta varSa kI hotI hai| ataH inameM asaMkhyAtaguNA hAni-vRddhi (nyUnAdhikatA) nahIM ho sktii| aba rahI bAta asaMkhyAtabhAga, saMkhyAtabhAga aura saMkhyAtaguNA hAnivRddhi kI, vaha isa prakAra hai| jaise - eka pRthvIkAyika kI sthiti paripUrNa 22 hajAra varSa kI hai, aura dUsare kI eka samaya kama 22000 varSa kI hai, inameM se paripUrNa 22000 varSa kI sthiti vAle pRthvIkAyika kI apekSA, eka samaya kama 22000 varSa kI sthiti vAlA pRthvIkAyika asaMkhyAtabhAga hIna kahalAegA, jabaki dUsarA asaMkhyAtabhAga adhika khlaaegaa| isI prakAra eka kI paripUrNa 22000 varSa kI sthiti hai, jabaki dUsare kI antarmuhUrta Adi kama 22000 varSa kI hai| antarmuhUrta Adi bAIsa hajAra varSa kA saMkhyAtavA~ bhAga hai| ataH pUrNa 22 hajAra varSa kI sthiti vAle kI apekSA antarmuhUrta kama 22 hajAra varSa kI sthiti vAlA saMkhyAtabhAga hIna hai aura usakI apekSA antarmuhUrta kama 22000 varSa kI sthiti vAlA saMkhyAtabhAga 'adhika hai| isI prakAra eka-eka pRthvIkAyika kI pUrI 22000 varSa kI sthiti hai, aura dUsare kI
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [391 antarmuhUrta kI, eka mAsa kI, eka varSa kI yA eka hajAra varSa kI hai| antarmuhUrta Adi kisI niyata saMkhyA se guNAkAra karane para 22000 varSa kI saMkhyA hotI hai| ataH antarmuhUrta Adi kI AyuvAlA pRthvIkAyika, pUrNa bAIsa hajAra varSa kI sthiti vAle kI apekSA saMkhyAtaguNa-hIna hai aura isakI apekSA 22000 varSa kI sthiti vAlA pRthvIkAyika saMkhyAtaguNa adhika hai| isI prakAra apkAyika vanaspatikAyika taka ke ekendriya jIvoM kI apanI-apanI sthiti ke anusAra tristhAnapatita nyUnAdhikatA samajha lenI caahie| ___ bhAvoM (varNAdi yA mati-ajJAnAdi ke paryAyoM) kI apekSA se SaTsthAnapatita nyUnAdhikatA hotI hai, vahA~ use isa prakAra samajhanA cAhie - eka pRthvIkAyika Adi, dUsare pRthvIkAyika Adi se anantabhAgahIna, asaMkhyAtabhAgahIna aura saMkhyAtabhAgahIna athavA saMkhyAtaguNahIna, asaMkhyAtaguNahIna aura anantaguNahIna tathA anantabhAga-adhika, asaMkhyAtabhAga-adhika aura saMkhyAtabhAga-adhika tathA saMkhyAtaguNA, asaMkhyAtaguNA aura anantaguNA adhika hai| isI prakAra pRthvIkAyika jIva ke varNAdi yA matiajJAnAdi vibhinna bhAvaparyAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hInAdhikatA kI taraha apkAyika Adi ekendriyajIvoM kI SaTsthAnapatita hInAdhikatA samajha lenI caahie| ina saba dRSTiyoM se pRthvIkAyika pratyeka ekendriya jIva ke paryAyoM kI anantatA siddha hotI hai| vikalendriya evaM tiryaMca paMcendriya jIvoM ke ananta paryAyoM kA nirUpaNa 448. beiMdiyANaM pucchaa| goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati beiMdiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! beiMdie beiMdiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTThayAe siya hINe siya tulle siya abbhahie-jati hINe asaMkhejatibhAgahINe vA saMkhejatibhAgahINe vA saMkhejjaguNahINe vA asaMkhejjaguNahINe vA, aha abbhahie asaMkhenjabhAgamabhahie vA saMkhejjabhAgamabbhahie vA saMkheguNamabbhahie vA asaMkhenjaguNamabbhahie vA; ThitIe tiTThANavaDite; vaNNa-gaMdha-rasa-phAsa-AbhiNibohi yaNANa-sutaNANa-matiaNNANa-sutaaNNANaacakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| . [448 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [448 u.] gautama! ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki dvIndriya jIvoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka dvIndriya jIva dUsare dvIndriya se dravya kI apekSA se tulya hai, praderzoM kI apekSA
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392] [prajJApanA sUtra se tulya hai, (kintu) avagAhanA kI dRSTi se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai, aura kadAcit adhika hai| yadi hIna hotA hai, (to) yA to asaMkhyAtabhAga hIna hotA hai, yA saMkhyAtabhAgahIna hotA hai, athavA saMkhyAtaguNa hIna yA asaMkhyAtaguNa hIna hotA hai| agara adhika hotA hai to asaMkhyAtabhAga adhika, yA saMkhyAtabhAga adhika, athavA saMkhyAtaguNa yA asaMkhyAtaguNa adhika hotA hai| sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hInAdhika hotA hai, tathA varNa-gandha-rasa-sparza ke tathA Abhinibodhika jJAna, zrutajJAna, mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| 449. evaM teiMdiyA vi| [449] isI prakAra trIndriya jIvoM ke (paryAyoM kI anantatA ke) viSaya meM samajhanA caahie| 450. evaM cauridiyA vi| NavaraM do daMsaNacakkhudaMsaNaM acakkhudaMsaNa ca / [450] isI taraha caturindriya jIvoM (ke paryAyoM) kI anantatA hotI hai| vizeSa yaha hai ki unameM cakSudarzana bhI hotA hai| (ataeva inake paryAyoM kI apekSA se bhI caturindriya kI anantatA samajha lenI caahie)| 451. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pajjavA jahA neraiyANaM tahA bhaannitvvaa| [451] paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM ke paryAyoM kA kathana nairayikoM ke samAna (440 sUtrAnusAra) kahanA caahie| vivecana -- vikalendriya evaM tiryaMcapaMcendriya jIvoM ke anantaparyAyoM kA nirUpaNa - prastuta cAra sUtroM (sU. 448 se 451 taka) meM dvIndriya, trIndriya, caturindriya evaM tiryaJca paMcendriya jIvoM ke ananta paryAyoM kA sayuktika nirUpaNa kiyA gayA hai| vikalendriya evaM tiryaJcapaMcendriya jIvoM ke anantaparyAyoM ke hetu - ina saba meM dravya aura pradeza kI apekSA paraspara samAnatA hone para bhI avagAhanA kI dRSTi se pUrvavat catu:sthAnapatita, sthiti kI dRSTi se tristhAnapatita evaM varNAdi ke tathA matijJAnAdi ke paryAyoM kI dRSTi se SaTsthAnapatita nyUnAdhikatA hotI hai, isa kAraNa inake paryAyoM kI anantatA spaSTa hai| manuSyoM ke anantaparyAyoM kI sayuktika prarUpaNA 452. maNussANaM bhaMte! kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA paNNattA ? se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccati maNussANaM aNaMtA panjavA paNNattA ? goyamA! maNusse maNussassa davvaTThayAe tulle, paesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsa-abhiNibohiyaNANa-sutaNANa-ohiNANa1. prajJApanAsUtra. ma. vRtti, patrAMka 186
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada ) ] [ 393 maNapajjavaNApajjavehi ya chaTThANavaDite, kevalaNANapajjavehiM tulle, tihiM aNNANehiM tihiM daMsahiM chANavaDate, kevaladaMsaNapajjavehiM tulle / [ 452 pra.] bhagavan! manuSyoM ke kitane paryAya kahe gae hai ? [ 452 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki 'manuSyoM ke ananta paryAya hai?" [u.] gautama ! dravya kI apekSA se eka manuSya, dUsare manuSya se tulya hai, pradezoM kI apekSA se bhI tulya hai, (kintu) avagAhanA kI dRSTi se catuH sthAnapatita ( hInAdhika) hai, sthiti kI dRSTi se bhI catu:sthAnapatita (hInAdhika) hai, tathA varNa gandha, rasa, sparza, AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna evaM manaH paryavajJAna ke paryAyoM kI apekSA SaTsthAnapatita ( hInAdhika) hai, tathA kevalajJAna ke paryAyoM kI dRSTi se tulya hai, tIna ajJAna tathA tIna darzana ( ke paryAyoM) kI dRSTi se SaTsthAnapatita hai, aura kevaladarzana ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai / vivecana - manuSyoM ke ananta paryAyoM kI sayuktika prarUpaNA -- prastuta sUtra (452) meM avagAhanA aura sthiti kI dRSTi se catu:sthAnapatita tathA varNa, gandha, rasa, sparza, Abhinibodhika Adi cAra jJAnoM, tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hInAdhikatA batA kara tathA dravya, pradeza tathA kevalajJAna-kevaladarzana ke paryAyoM kI apekSA se paraspara tulyatA batA kara manuSyoM ananta paryAya siddha kie gae haiN| cAra jJAna, tIna ajJAna, aura tIna darzanoM kI hInAdhikatA * pAMca jJAnoM meM se cAra jJAna, tIna ajJAna aura tIna darzana kSAyopazamika haiM / ve jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke kSayopazama se utpanna hote haiM, kintu saba manuSyoM kA kSayopazama samAna nahIM hotA / kSayopazama meM taratamatA ko lekara ananta bheda hote haiN| ataeva inake paryAya SaTsthAnapatita hInAdhika kahe gae haiM, kintu kevalajJAna aura kevaladarzana kSAyika haiN| ve jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke sarvathA kSINa hone para hI utpanna hote haiM, ataeva unameM kisI prakAra kI nyUnAdhikatA nahIM hotii| jaisA eka manuSya kA kevalajJAna yA kevaladarzana hotA hai, vaisA hI sabhI kA hotA hai, isIlie kevalajJAna aura kevaladarzana ke paryAya tulya kahe haiM / 2 -- sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita kaise - - paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM kI sthiti adhika se adhika tIna palyopama kI hotI hai / palyopama asaMkhyAta hajAra varSoM kA hotA hai / ataH usameM asaMkhyAtaguNI vRddhi aura hAni sambhava hone se use catuH sthAnapatita kahA gayA hai| vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke ananta paryAyoM kI prarUpaNA 453. vANamaMtarA ogAhaNaTTayAe ThitIe ya cauTThANavaDiyA, vaNNAdIhiM chaTTANavaDitA / 1. paNavaNAsutta (mUlapATha - TippaNa yukta), pR. 139 - 140 2. (ka) prajJApanA. malayavRtti, patrAMka 186. (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA bhA-2, pR. 612-613
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394] [prajJApanA sUtra [453] vANavyantara deva avagAhanA aura sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita (hInAdhika) kahe gae haiM tathA varNa Adi (ke paryAyoM) kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) haiN| 454. joisiya-vemANiyA vi evaM cev| NavaraM ThitIe titttthaannvdditaa| [454] jyotiSka aura vaimAnika devoM (ke paryAyoM) kI hInAdhikatA bhI isI prakAra (pUrvasUtrAnusAra samajhanI caahie|) vizeSatA yaha hai ki inheM sthiti kI apekSA se tristhAnapatita (hInAdhika) samajhanA caahie| vivecana vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke ananta paryAyoM kI prarUpaNA - prastuta do sUtroM (453, 454) meM vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke ananta paryAya batAne hetu unakI yathAyogya catuHsthAnapatita SaTsthAnapatita tathA tristhAnapatita nyUnAdhikatA kA pratipAdana kiyA gayA __vANavyantaroM kI catuHsthAnapatita tathA jyotiSka-vaimAnikoM kI tristhAnapatita hInAdhikatA - vANavyantaroM kI sthati jaghanya 10 hajAra varSa kI, utkRSTa eka palyopama kI hotI hai, ataH vaha bhI catuHsthAnapatita ho sakatI hai, kintu jyotiSkoM aura vaimAnikoM kI sthiti meM tristhAna patita hInAdhikatA hI hotI hai; kyoMki jyotiSkoM kI sthiti jaghanya palyopama ke AThaveM bhAga kI aura utkRSTa eka lAkha varSa adhika palyopama kI hai| ataeva unameM asaMkhyAtaguNI hAni-vRddhi sambhava nahIM hai| vaimAnikoM kI sthiti jaghanya palyopama kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| eka sAgaropama dasa koDAkor3I palyopama kA hotA hai| ataeva vaimAnikoM meM bhI saMkhyAtaguNI hAni vRddhi sambhava nahIM hai| isI kAraNa jyotiSka aura vaimAnikadeva sthiti ko apekSA se tristhAnapatita hInAdhika hI hote haiN| vibhinna apekSAoM se jaghanyAdiyukta avagAhanAdi vAle nArakoM ke paryAya 455. [1] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte! neraiyANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati jahaNNogAhaNagANaM neraiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNogAhaNae neraie jahaNNogAhaNagassa neraiyassa davaTThayAe tulle, paesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe tulle, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM tihiM NANehiM tihiM aNNANehiM tihiM daMsaNehi ya chtttthaannvddite| [455 pra.] bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle nairayikoM ke kitane payArya kahe gae hai ? [455 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNayukta), pR. 140 2. prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 186
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 395 pAMcavA vizeSapada (paryAyapada ) ] [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki 'jaghanya avagAhanA vAle nArakoM ke ananta paryAya haiM ?' [u.] gautama! eka jaghanya avagAhanA vAlA nairayika, dUsare jaghanya avagAhanA vAle nairayika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se (bhI) tulya hai; avagAhanA kI apekSA se (bhI) tulya hai; ( kintu ) sthiti kI apekSA se catuHsthAna patita ( hInAdhika) hai, aura varNa gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM, tIna jJAnoM, tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / [2] ukkosogAhaNayANaM bhaMte! neraiyANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA ! anaMtA pajjavA paNNattA / sekeNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccati ukkosogAhaNayANaM neraiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! ukkosogAhaNae Neraie ukkosogAhaNagassa neraiyassa davvaTTayAe tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTTayAe tulle, ThitIe siya hINe siya tulle siya abbhahie-- jati hINe asaMkhejjabhAga- hINe vA saMkhejjabhAgahINe vA, aha abbhahie asaMkhejjaibhAgaabbhahie vA saMkhejjabhAgaabbhahie vA, vaNNa-gaMdha-rasa- phAsapajjavehiM tihiM NANehiM tihiM aNNANehiM tihiM daMsaNehiM chaTThANavaDite / [455-2 pra.] bhagavan ! utkRSTa avagAhanA vAle nairayikoM ke kitane paryAya kahe gae hai ? [ 455 - 2 u.] gautama! ananta paryAya kahe gae hai / [pra.] bhagavan! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki utkRSTa avagAhanA vAle nairayikoM ke ananta paryAya haiM ? [3.] gautama! eka utkRSTa avagAhanA vAlA nAraka, dUsare utkRSTa avagAhanA vAle nAraka se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se (bhI) tulya haiM; kintu sthiti kI apekSA se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai, aura kadAcit adhika hai| yadi hIna hai to asaMkhyAta bhAga hIna hai yA saMkhyAtabhAga hIna hai / yadi adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika hai, athavA saMkhyAtabhAga adhika hai / varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se tathA tIna jJAnoM, tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita ( hInAdhika) hai| [ 3 ] ajahaNNukkosogAhaNagANaM bhaMte ! neraiyANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA ! anaMtA pajjavA paNNattA / sekeNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccati ajahaNNukkosogAhaNagANaM neraiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! ajahaNNukkosogAhaNae Neraie ajahaNNukkosogAhaNagassa Neraiyassa davvaTTayAe tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTTayAe siya hINe siye tulle siya abbhahie - jati hINe
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396] [prajJApanA sUtra asaMkhenjabhAgahINe vA saMkhenjabhAgahINe vA saMkhejaguNahINe vA asaMkhejaguNahINe vA, aha abbhahie asaMkhejatibhAgaabbhatie vA saMkhejatibhAgaabbhatie vA saMkhejjaguNaabbhatie vA asaMkhejjaguNaabbhatie vA, ThitIe siya hINe siya tulle siya abbhatie-jati hINe asaMkhejjatibhAgahINe vA saMkhejatibhAgahINe vA saMkhejjaguNahINe vA asaMkhenjaguNahINe vA, aha abbhaie asaMkhejatibhAgaabbhaie vA saMkhejatibhAgaabbhahie vA saMkhejaguNaabbhahie vA asaMkhejjaguNaabbhahie vA, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM tihiM NANehiM tihiM aNNANehiM tihiM dasaNehiM chaTThANavaDite, se teNadveNaM goyamA! evaM vuccati ajahaNNukkosogAhaNagANaM neraiyANaM aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| [455-3 pra.] bhagavan ! ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) avagAhanA vAle nairayikoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [455-3 u.] gautama! ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki 'madhyama avagAhanA vAle nairayikoM ke ananta paryAya hai ?' [u.] gautama! madhyama avagAhanA vAlA eka nAraka, anya madhya avagAhanA vAle nairayika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hai| yadi hIna hai to, asaMkhyAtabhAga hIna hai athavA saMkhyAtabhAga hIna hai, yA saMkhyAtaguNa hIna hai, athavA asaMkhyAtaguNa hIna hai| yadi adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika hai athavA saMkhyAtabhAga adhika hai, athavA saMkhyAtaguNa adhika hai, yA asaMkhyAtaguNa adhika hai| sthiti kI apekSA se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai, aura kadAcit adhika hai| yadi hIna hai to asaMkhyAtabhAga hIna hai, athavA saMkhyAtabhAga hIna hai, athavA saMkhyAtaguNa hIna hai, yA asaMkhyAtaguNa hIna hai| yadi adhika hai to asaMkhyAtabhAga adhika hai athavA saMkhyAtabhAga adhika hai, yA saMkhyAtaguNa adhika hai, athavA asaMkhyAtaguNa adhika hai| varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se, tInoM jJAnoM, tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| he gautama! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki 'madhyama avagAhanA vAle nairayikoM ke ananta paryAya kahe haiN|' 456. [1] jahaNNaThitIyANaM bhaMte! neraiyANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA paNNattA / se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccai jahaNNadvitIyANaM neraiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNadvitIe neraie jahaNNadvitIyassa neraiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tulle, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM tihiM NANehiM tihiM aNNANehiM tihiM daMsaNehi ya chtttthaannvddite|
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [397 [456-1 pra.] bhagavan! jaghanya sthiti vAle nArakoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [456-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanya sthiti vAle nairayikoM ke ananta paryAya hai ? [u.] gautama! eka jaghanya sthiti vAlA nAraka, dUsare jaghanya sthiti vAle nAraka se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hai; sthiti kI apekSA se tulya hai, varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se tathA tIna jJAna, tIna ajJAna evaM tIna darzanoM kI apekSA SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| [2] evaM ukkosaTThitIe vi| [456-2] isI prakAra utkRSTa sthiti vAle nAraka ke viSaya meM bhI yathAyogya tulya catu:sthAnapatita, SaTsthAnapatita, Adi kahanA caahie| [3] ajahaNNukkosadvitIe vi evaM cev| NavaraM saTThANe cutttthaannvddite| [456-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) sthiti vAle nAraka ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki svasthAna meM catu:sthAnapatita hai| 457. [1] jahaNNaguNakAlayANaM bhaMte! neraiyANaM kevatiyA panjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccati jahaNNaguNakAlayANaM neraiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNaguNakAlae neraie jahaNNaguNakAlagassa neraiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, kAlavaNNapajjavehiM tulle, avasesehiM vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM tihiM NANehiM tihiM aNNANehiM tihiM daMsaNehi ya chaTThANavaDite, se teNaDheNaM goyamA! evaM vuccati jahaNNaguNakAlayANaM neraiyANaM aNaMtA panjavA paNNattA / [457-1 pra.] bhagavan ! jaghanyaguNa kAle nairayikoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [457-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanyaguNa kAle nairayikoM ke ananta paryAya [u.] gautama! eka jaghanyaguNa kAlA nairayika, dUsare jaghanyaguNa kAle nairayika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, (kintu) avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, kAle varNa ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai kintu avaziSTa varNa,
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398] [prajJApanA sUtra gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se, tIna jJAna, tIna ajJAna aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| isa kAraNa se he gautama! aisA kahA gayA ki 'jaghanyaguNa kAle nArakoM ke ananta paryAya kahe haiN|' [2] evaM ukkosaguNakAlae vi| [457-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle (nArakoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI) samajha lenA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaguNakAlae vi evaM cev| NavaraM kAlavaNNapajjavehiM chtttthaannvddite| [457-3] isI prakAra ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) guNa kAle nairayika ke paryAyoM ke viSaya meM jAna lenA caahie| vizeSa itanA hI hai ki kAle varNa ke paryAyoM kI apekSA se bhI SaTsthAnapatita (hInAdhika) hotA hai| 458. evaM avasesA cattAri vaNNA do gaMdhA paMca rasA aTTha phAsA bhaannitvvaa| [458] yoM kAle varNa ke paryAyoM kI taraha zeSa cAroM varNa, do gaMdha, pAMca rasa aura ATha sparza kI apekSA se bhI (samajha lenA caahie|) 459. [1] jahaNNAbhiNibohiyaNANINaM bhaMte! neraiyANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNAbhiNibohiyaNANINaM NeraiyANaM aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati jahaNNAbhiNibohiyaNANINaM neraiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNAbhiNibohiyaNANI Neraie jahaNNAbhiNibohiyaNANissa neraiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThatAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasaphAsa-pajjavehiM chaTThANavaDite, AbhiNibohiyaNANapajjavehiM tulle, sutaNANaohiNANapajjavehi chaTThANavaDite, tihiM daMsaNehiM chtttthaannvddite| [459-1 pra.] bhagavan ! jaghanya Abhinibodhika jJAnI nairayikoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [459-1 u.] gautama! jaghanya Abhinibodhika jJAnI nairayikoM ke ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki 'jaghanya Abhinibodhika jJAnI nairayikoM ke ananta paryAya kahe gae haiM?' [u.] gautama! eka jaghanya Abhinibodhika jJAnI, dUsare jaghanya Abhinibodhika jJAnI nairayika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI dRSTi se catu:sthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se (bhI) catu:sthAnapatita hai, varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, Abhinibodhika jJAna ke paryAyoM kI apekSA tulya hai, zrutajJAna aura avadhijJAna ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai tathA tIna darzanoM kI apekSA (bhI) SaTsthAnapatita hai|
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [399 [2] evaM ukkosAbhiNibohiyaNANI vi| __ [459-2] isI prakAra utkRSTa Abhinibodhika jJAnI nairayikoM ke (paryAyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie|) [3ajahaNNamaNukkosAbhiNibohiyaNANI vi evaM ceva navaraM AbhiNibohiyaNANapajjavehiM saTThANe chtttthaannvddite| [459-3] ajaghanya-anutkRSTa Abhinibodhika jJAnI ke paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki vaha Abhinibodhika jJAna ke paryAyoM kI apekSA se bhI svasthAna meM SaTsthAnapatita 460. evaM sutaNANI ohiNANI vi| NavaraM jassa NANA tassa aNNANA nntthi| [460] zrutajJAnI aura avadhijJAnI nairayikoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra (AbhinibodhikajJAnIparyAyavat) jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki jisake jJAna hotA hai, usake ajJAna nahIM hotaa| 461. jahA nANA tahA aNNANA vi bhaannitvvaa| navaraM jassa aNNANA tassa nANA na bhvNti| [461] jisa prakAra trijJAnI nairayikoM ke paryAyoM ke viSaya meM kahA, usI prakAra triajJAnI nairayikoM ke paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki jisake ajJAna hote haiM, usake jJAna nahIM hote| 462. [1] jahaNNacakkhudaMsaNI NaM bhaMte! neraiyANaM kevatiyA pajavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati jahaNNacakkhudaMsaNI NaM neraiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNacakkhudaMsaNI NaM neraie jahaNNacakkhudaMsaNissa neraiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasaphAsapajjavehiM tihiM NANehiM tihiM aNNANehiM chaTThANavaDite, cakkhudaMsaNapajjavehiM tulle, acakkhudaMsaNapajjavehiM ohidaMsaNapajjavehiM ya chtttthaannvddite| [462-1 pra.] bhagavan ! jaghanya cakSudarzanI nairayikoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [462-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki 'jaghanya cakSudarzanI nairayika ke ananta paryAya kahe haiM ?' ___ [u.] gautama! eka jaghanya cakSudarzanI nairayika, dUsare jaghanya cakSudarzanI nairayika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai; varNa, gandha, rasa, aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se, tathA tIna jJAna aura
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 ] [ prajJApanA sUtra tIna ajJAna kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / cakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai, tathA acakSudarzana aura avadhidarzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / [2] evaM ukkosacakkhudaMsaNI vi| [462-2] isI prakAra utkRSTacakSudarzanI nairayikoM (ke paryAyoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / ) [ 3 ] ajahaNNamaNukkosacakkhudaMsaNI vi ceva / navaraM saTThANe chaTTANavaDite / [462-3] ajaghanya - anutkRSTa (madhyama) cakSudarzanI nairayikoM ke ( paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA caahie|) vizeSa itanA hI hai ki svasthAna meM bhI vaha SaTsthAnapatita hotA hai / 463. evaM acakkhudaMsaNI vi ohidaMsaNI vi| [463] cakSudarzanI nairayikoM ke paryAyoM kI taraha hI acakSudarzanI nairayikoM evaM avadhidarzanI nairayikoM ke paryAyoM ke viSaya meM jAnanA cAhie / vivecana - jaghanyAdiyukta avagAhanAdi vAle nArakoM ke vibhinna apekSAoM se paryAya - prastuta 9 sUtroM (sU. 455 se 463 taka) meM jaghanya, utkRSTa aura madhyama avagAhanA Adi se yukta nArakoM ke paryAyoM kA kathana kiyA gayA hai| jaghanya evaM utkRSTa avagAhanA vAle nAraka dravya, pradeza aura avagAhanA kI dRSTi se tulyajaghanya evaM utkRSTa avagAhanA vAlA eka nAraka, dUsare nAraka se dravya kI apekSA se tulya hai, kyoMki 'pratyeka dravya ananta paryAya vAlA hotA hai' isa prakAra se nAraka jIvadravya eka hote hue bhI ananta paryAya vAlA ho sakatA hai| ananta paryAya vAlA hote hue bhI vaha dravya se eka hai, jaise ki anya nAraka ekaeka haiN| isI prakAra pratyeka nAraka jIva lokAkAzapramANa asaMkhyAta pradezoM vAlA hotA hai, isalie pradezoM kI apekSA se bhI vaha tulya hai; tathA avagAhanA kI dRSTi se bhI tulya hai, kyoMki jaghanya aura utkRSTa avagAhanA kA eka hI sthAna hai, usameM taratamatA - hInAdhikatA saMbhava nahIM hai| sthiti kI apekSA catuHsthAnapatita jaghanya avagAhanA vAle nArakoM kI sthiti meM samAnatA kA niyama nahIM hai| kyoMki eka jaghanya avagAhanA vAlA nAraka 10 hajAra varSa kI sthitivAlA ratnaprabhApRthvI meM hotA hai aura eka utkRSTa sthitivAlA nAraka sAtavIM pRthvI meM hotA hai| isalie jaghanya yA utkRSTa avagAhanA vAlA nAraka sthiti kI apekSA asaMkhyAta bhAga yA saMkhyAtabhAga hIna athavA saMkhyAtaguNa yA asaMkhyAtaguNa hIna bhI ho sakatA hai| athavA asaMkhyAtabhAga yA saMkhyAtabhAga adhika athavA saMkhyAtaguNa yA asaMkhyAtaguNa adhika bhI ho sakatA hai| isalie sthiti kI apekSA se nAraka catuHsthAnapatita hote haiN| jaghanya avagAhanA vAle nAraka ko tIna jJAna yA tIna ajJAna kaise ? - koI garbhaja-saMjJIpaMcendriya jIva nArakoM meM utpanna hotA hai, taba vaha narakAyu ke vedana ke prathama samaya meM hI pUrvaprApta audArikazarIra kA parizATana karatA hai, usI samaya samyagdRSTi ko tIna jJAna aura mithyAdRSTi ko tIna ajJAna utpanna hote haiN| tatpazcAt avigraha se yA vigraha se gamana karake vaha vaikriyazarIra dhAraNa karatA hai,
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [401 kintu jo sammUchima asaMjJIpaMcendriya jIva naraka meM utpanna hotA hai, use usa samaya vibhaMgajJAna nahIM hotaa| isa kAraNa jaghanya avagAhanA vAle nAraka ko bhajanA se do yA tIna ajJAna hote haiM, aisA samajha lenA caahie| utkRSTa avagAhanA vAle nAraka sthiti kI apekSA se dvisthAnapatita - utkRSTa avagAhanA vAle sabhI nArakoM kI sthiti samAna hI ho, yA asamAna hI ho, aisA niyama nahIM hai| asamAna hote hue yadi hIna ho to vaha yA to asaMkhyAtabhAgahIna hotA hai yA saMkhyAtabhAgahIna aura agara adhika ho to asaMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAtabhAga adhika hotA hai| isa prakAra sthiti kI apekhA ke dvisthAnapatita hInAdhikatA samajhanI caahie| yahA~ saMkhyAtaguNa aura asaMkhyAtaguNa hInAdhikatA nahIM hotI, isalie catuHsthAnapatita sambhava nahIM hai, kyoMki utkRSTa avagAhanA vAle nAraka 500 dhanuSya kI UMcAI vAle saptama naraka meM hI pAe jAte haiM; aura vahA~ jaghanya bAIsa aura utkRSTa 33 sAgaropama kI sthiti hai| ataeva isa sthiti meM saMkhyAta-asaMkhyAtabhAga hAni vRddhi ho sakatI hai, kintu saMkhyAta-asaMkhyAtaguNa hAni-vRddhi kI saMbhAvanA nahIM haiN| utkRSTa avagAhanA vAle nArakoM meM tIna jJAna yA tIna ajJAna niyama se- utkRSTa avagAhanA vAle nArakoM meM tIna jJAna yA tIna ajJAna niyamitaH hote haiM, bhajanA se nahIM kyoMki utkRSTata : avagAhanA vAle nArakoM meM sammUchima asaMjJIpaMcendriya kI utpatti nahIM hotii| ataH utkRSTa avagAhanA vAlA nAraka yadi samyagdRSTi ho to tIna jJAna aura mithyAdRSTi ho to tIna ajJAna niyamitaH hote haiN| ___ madhyama ( ajaghanya-anutkRSTa ) avagAhanA kA artha - jaghanya aura utkRSTa avagAhanA ke bIca hanA ajaghanya-anatkaSTa yA madhyama avagAhanA kahalAtI hai| isa avagAhanA kA jaghanya aura utkRSTa avagAhanA ke samAna niyata eka sthAna nahIM haiN| sarvajaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI ora utkRSTa avagAhanA 500 dhanuSya kI hotI hai| ina donoM ke bIca kI jitanI bhI avagAhanAeM hotI haiM, ve saba madhyama avagAhanA kI koTi meM AtI haiN| tAtparya yaha hai ki madhyama avagAhanA sarvajaghanya aMgula ke asaMkhyAvateM bhAga adhika se lekara aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kama pAMca sau dhanuSa kI samajhanI caahie| yaha avagAhanA sAmAnya nAraka kI avagAhanA ke samAna catu:sthAnapatita ho sakatI hai| jaghanya sthiti vAle nAraka sthiti kI apekSA se tulya - jaghanya sthiti vAle eka nAraka se, jaghanyasthiti vAlA dUsarA nAraka sthiti kI dRSTi se samAna hotA hai; kyoMki jaghanya sthiti kA eka hI sthAna hotA hai, usameM kisI prakAra kI hInAdhikatA saMbhava nahIM hai| jaghanya sthiti vAle nAraka avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita - eka jaghanya sthiti vAlA nAraka, dUsare jaghanya sthiti vAle nAraka se avagAhanA meM pUrvokta vyAkhyAnusAra catu:sthAnapatita 1. (ka) prajJApanA ma. vRtti, patrAMka 188 (kha) prajJApanA prameyabodhinI TIkA bhA. 2, pR. 632 se 638 2. (ka) prajJApanA ma. vRtti, patrAMka 188 (kha) prajJApanA prameyabodhinI TIkA bhA-2, pR. 638 se 639
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402] [prajJApanA sUtra hInAdhika hotA hai, kyoMki unameM avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara utkRSTa 7 dhanuSa taka pAI jAtI hai| _____ madhyama sthiti vAle nArakoM kI sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hInAdhikatA - jaghanya aura utkRSTa sthiti vAle nArakoM kI sthiti to paraspara tulya kahI gaI hai, magara madhyama sthiti vAle nArakoM kI sthiti meM paraspara catuHsthAnapatita hInAdhikya hai, kyoMki madhyama sthiti tAratamya se aneka prakAra kI hai| madhyamasthiti meM eka samaya adhika dasa hajAra varSa se lekara eka samaya kama tetIsa sAgaropama kI sthiti parigaNita hai| isalie isakA catuHsthAnapatita hInAdhika honA svAbhAvika hai| ___ kRSNavarNaparyAya kI apekSA se nArakoM kI tulyatA - jisa nAraka meM kRSNavarNa kA sarvajaghanya aMza pAyA jAtA hai, vaha dUsare sarvajaghanya aMza kRSNavarNa vAle ke tulya hI hotA hai, kyoMki jaghanya kA eka hI rUpa hai, usameM vividhatA yA hInAdhikatA nahIM hotii| jJAna aura ajJAna donoM eka sAtha nahIM rahate - jisa nAraka meM jJAna hotA hai, usameM ajJAna nahIM hotA aura jisameM ajJAna hotA hai usameM jJAna nahIM hotA, kyoMki ye donoM paraspara viruddha haiN| samyagdRSTi ko jJAna aura mithyAdRSTi ko ajJAna hotA hai| jo samyagdRSTi hotA hai, vaha mithyAdRSTi nahIM hotA aura jo mithyAdRSTi hotA hai, vaha samyagdRSTi nahIM hotaa| jaghanyAdiyukta avagAhanA vAle asurakumArAdi bhavanapati devoM ke paryAya 464.[1] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte! asurakumArANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? ' goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccati jahaNNogAhaNagANaM asurakumArANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNogAhaNae asurakumAre jahaNNogAhaNagassa asurakumArassa davaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe tulle, ThitIe cauTThANavaDite, vannAdIhiM chaTThANavaDite, AbhiNibohiyaNANa- sutaNANa- ohiNANapajjavehiM tihiM aNNANehiM tihiM daMsaNehi ya chtttthaannvddite| [464-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle asurakumAroM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [464-1 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jaghAnya avagAhanA vAle asurakumAroM ke ananta paryAya kahe haiM ? [u.] gautama! eka jaghanya avagAhanA vAlA asurakumAra, dUsare jaghanya avagAhanA vAle asurakumAra 1. (ka) prajJApanA ma. vRtti, patrAMka 189 (kha) prajJApanA prameyabodhinI TIkA bhA-2, pR. 644 se 647 1. (ka) prajJApanA ma. vRtti, patrAMka 189 (kha) prajJApanA prameyabodhinI TIkA bhA-2, pR. 649, 654
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [403 se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se bhI tulya hai; (kintu) sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita (hInAdhika) hai, varNa Adi kI dRSTi se SaTasthAnapatita hai; AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna evaM avadhijJAna ke paryAyoM, tIna ajJAnoM tathA tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| ___ [2] evaM ukkosogAhaNAe vi| evaM ajhnnmnnukkosogaahnnaaevi| navaraM ukkosogAhaNae vi asurakumAre ThitIe cutttthaannvddite| [464-2] isI prakAra utkRSTa avagAhanA vAle asurakumAroM ke (paryAyoM ke) viSaya meM (samajha lenA cAhie) tathA isI prakAra madhyama (ajaghanya- anutkRSTa) avagAhanA vAle asurakumAroM ke (paryAyoM ke sambandha meM jAna lenA caahie|) vizeSa yaha hai ki utkRSTa avagAhanA vAle asurakumAra sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita (hInAdhika) haiN| 465. evaM jAva thnniykumaaraa| [465] asurakumAroM (ke paryAyoM kI vaktavyA) kI taraha hI yAvat stanitakumAroM taka (ke paryAyoM ko vaktavyatA samajha lenI caahie|) vivecanA - jaghanyAdiyukta avagAhanA vAle asurakumArAdi bhavanavAsiyoM ke paryAya --prastuta do sUtroM (sU. 464-465) meM asurakumAra se lekara stanitakumAra taka jaghanya, utkRSTa aura madhyama avagAhanA vAle dazavidha bhavanapatiyoM ke ananta paryAyoM kA sayuktika nirUpaNa kiyA gayA hai| jaghanyAdiyukta avagAhanAdi viziSTa ekendriyoM ke paryAya 466. [1] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte! puDhavikAiyANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati jahaNNogAhaNagANaM puDhavikAiyANaM aNaMtA pajjavA paNNatA ? goyamA! jahaNNogAhaNae puDhavikAie jahaNNogAhaNagassa puDhavikAiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe tulle, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM dohiM aNNANehiM acakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| [466-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle pRthvIkAyika jIvoM ke kitane paryAya prarUpita kiye gae haiM ? [466-1 u.] gautama ! (unake) ananta paryAya prarUpita kiye gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanya avagAhanA vAle pRthvIkAyika jIvoM ke anantaparyAya haiM ? [u.] gautama! jaghanya avagAhanA vAlA eka pRthvIkAyika, dUsare jaghanya avagAhanA vAle pRthvIkAyika
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404] [prajJApanA sUtra se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se tulya hai, kintu sthiti kI apekSA se tristhAnapatita (hInAdhika) hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se, do ajJAnoM kI apekSA se eve acakSudarzana ke paryAyoM kI dRSTi se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosogAhaNae vi| [466-2] isI prakAra utkRSTa avagAhanA vAle pRthvIkAyika jIvoM ke paryAyoM kA kathana bhI karanA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosogAhaNae vi evaM cev| navaraM saTThANe cutttthaannvddite| [466-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) avagAhanA vAle pRthvIkAyika jIvoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI aisA samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki madhyama avagAhanA vAle pRthvIkAyika jIva svasthAna meM arthAt avagAhanA kI apekSA se bhI catuHsthAnapatita (hInAdhika) haiN| 467. [1] jahaNNadvitIyANaM bhaMte ! puDhavikAiyANaM pucchA / goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati jahaNNadvitIyANaM puDhavikAiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNaThitIe puDhavikAie jahaNNaThitIyassa puDhavikAiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThatAe cauTThANavaDite, ThitIe tulle, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM mati-aNNANa-sutaaNNANa-acakkhudaMsaNapajjavehiM ya chtttthaannvddite| . [467-1 pra.] bhagavan ! jaghanya sthiti vAle pRthvIkAyika jIvoM ke paryAya kitane kahe gae hai? [467-1 u.]gautama! (unake) anantaparyAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki 'jaghanya sthiti vAle pRthvIkAyika jIvoM ke ananta paryAya kahe haiM?' _[u.] gautama! eka jaghanya sthiti vAlA pRthvIkAyika, dUsare jaghanya sthiti vAle pRthvIkAyika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita (hInAdhika) hai, sthiti kI apekSA se tulya hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM, mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura acakSu-darzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaThitIe vi| [467-2] isI prakAra utkRSTa sthiti vAle (pRthvIkAyika jIvoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosaThitIe vi evaM cev| NavaraM saTThANe titttthaannvddite| [467-3] ajaghanya-anutkRSTa sthiti vAle pRthvIkAyika jIvoM ke paryAyoM ke viSaya meM isI
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [405 prakAra kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki ve svasthAna meM tristhAnapatita haiN| 468. [1] jahaNNaguNakAlayANaM bhaMte ! puDhavikAiyANaM pucchaa| goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte! eva vuccati jahaNNaguNakAlayANaM puDhavikAiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNaguNakAlae puDhavikAie jahaNNaguNakAlagassa puDhavikAiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tiTThANavaDite, kAlavaNNapajjavehiM tulle, avase se hiM vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM chaTThANavaDite, dohiM aNNANehiM acakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| [468-1 pra.] bhagavan ! jaghanyaguNa kAle pRthvIkAyika jIvoM (ke paryAyoM ke parimANa) kI pRcchA hai| [468-1 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki 'jaghanya guNa kAle pRthvIkAyika jIvoM ke ananta paryAya kahe haiM ?' [u.] gautama! jaghanya guNa kAlA eka pRthvIkAyika, dUsare jaghanyaguNa kAle pRthvIkAyika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM ko apekSA se tulya hai; kAle varNa ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai; tathA avaziSTa varNa, gandha, rasa, aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai; evaM do ajJAnoM aura acakSudarzana ke paryAyoM se bhI SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| [2] evaM ukkosaguNakAlae vi| [468-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle pRthvIkAyika jIvoM ke (paryAyoM ke viSaya meM kathana karanA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosaguNakAlae vi evaM cev| NavaraM saTThANe chtttthaannvddite| [ 468-2] madhyama (ajaghanya-anutkRSTa) guNa kAle pRthvIkAyika jIvoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki vaha svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| __469. evaM paMca vaNNA do gaMdhA paMca rasA aTTha phAsA bhaannitvvaa| [469] isI prakAra (pRthak-pRthak jaghanya-madhyama-utkRSTaguNa vAle) pAMca varNoM, do gandhoM, pAMca rasoM ATha sparzoM (se yukta pRthvIkAyikoM ke paryAyoM) ke viSaya meM (pUrvoktasUtrAnusAra) kahanA caahie| 470. [1] jahaNNamatiaNNANINaM bhaMte! puDhavikAiyAe pucchA / goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! eva vuccati jahaNNamatiaNNANINaM puDhavikAiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA?
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406] [prajJApanA sUtra goyamA! jahaNNamatiaNNANI puDhavikAie jahaNNamatiaNNANissa puDhavikAiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasaphAsapajjavehiM chaTThANavaDite, matiaNNANehiM pajjavehiM tulle, suyaaNNANapajjavehiM acakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| [468-1 pra.] bhagavan ! jaghanya mati-ajJAnI pRthvIkAyika ke kitane paryAya kahe gae haiM? [468-1 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki 'jaghanya mati-ajJAnI pRthvIkAyika jIvoM ke ananta paryAya kahe haiM ?' __[u.] gautama! jaghanya mati-ajJAnI pRthvIkAyika, dUsare jaghanya mati-ajJAnI pRthvIkAyika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM ko apekSA se tulya hai; (kintu)avagAhanA kI dRSTi se catu:sthAnapatita hai, sthiti kI dRSTi se tristhAnapatita hai; tathA varNa, gandha, rasa, aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai; mati-ajJAnI ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai; (kintu) zratu-ajJAna ke paryAyoM tathA acakSudarzana ke paryAyoM kI dRSTi se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| [2] evaM ukkosamatiaNNANI vi| [468-2] isI prakAra utkRSTa mati-ajJAnI (pRthvIkAyika jIvoM ke paryAyoM ke viSaya meM kathana karanA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosamaiaNNANI vi evaM cev| navaraM saTThANe chtttthaannvddite| [470-3] ajaghanya-anutkRSTa-mati-ajJAnI (pRthvIkAyika jIvoM ke paryAyoM) ke viSaya meM bhI isI prakAra (kahanA caahie|) vizeSa yaha hai ki yaha svasthAna arthAt mati-ajJAna ke paryAyoM meM bhI SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| 471. evaM suyaaNNANI vi| acakkhudaMsaNI vi evaM cev| [471] (jisa prakAra jaghanyAdiyukta mati-ajJAnI pRthvIkAyika jIvoM ke paryAyoM ke viSaya meM kahA gayA hai) usI prakAra zruta-ajJAnI tathA acakSudarzanI pRthvIkAyika jIvoM kA paryAyaviSayaka kathana karanA caahie| 472. evaM jAva vaNaNphaikAiyANaM / [472] (jisa prakAra jaghanya-utkRSTa-madhyama-mati zrutajJAnI evaM acakSudarzanI pRthvIkAyika paryAyoM ke viSaya meM kahA gayA hai,) usI prakAra (apkAyika se lekara) yAvat vanaspatikAyika jIvoM taka kA (paryAyaviSayaka kathana karanA caahie|) vivecana - jaghanya-utkRSTa-madhyama avagAhanAdiyukta pRthvIkAyika Adi paMca sthAvaroM kI paryAyaviSayaka prarUpaNA - prastuta sAta sUtroM (sU. 466 se 472 taka) meM jaghanya madhyama evaM utkRSTa
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [407 avagAhanA se lekara acakSudarzana taka se yukta pRthvIkAyika Adi pAMca ekendriya jIvoM kA paryAyaviSayaka kathana kiyA gayA hai| jaghanyAdiyukta avagAhanA vAle pRthvIkAyika Adi kA avagAhanA kI dRSTi se paryAya-parimANa - jaghanya aura utkRSTa avagAhanAvAle do pRthvIkAAyikAdi ekendriya avagAhanA kI apekSA se paraspara tulya hote haiN| kintu madhyama avagAhanA vAle do pRthvIkAyikAdi avagAhanA kI apekSA se svasthAna meM paraspara catu:sthAnapatita hote haiN| arthAt - eka madhyama avagAhanA vAlA pRthvIkAyikAdi ekendriya, dUsare madhyama avagAhanAvAle pRthvIkAyika ekendriya se avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hotA hai, kyoMki sAmAnyarUpa se madhyama avagAhanA hone para bhI vaha vividha prakAra kI hotI hai| jaghanya aura utkRSTa avagAhanA kI bhA~ti usakA eka hI sthAna nahIM hotaa| kAraNa yaha hai ki pRthvIkAyika Adi ke bhava meM pahale utpatti huI ho, use svasthAna kahate haiN| isa prakAra ke svasthAna meM asaMkhyAtavarSoM kA AyuSya saMbhava hone se asaMkhyAtabhAgahIna, saMkhyAtabhAgahIna athavA saMkhyAtaguNahIna yA asaMkhyAtaguNahIna hotA hai, athavA asaMkhyAtabhAga adhika, saMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAtaguNa adhika athavA asaMkhyAtaguNa adhika hotA hai| isa prakAra catu:sthAnapatita hotA hai| isI prakAra sthiti, varNAdi, mati-zrutajJAna evaM acakSudarzana se yukta pRthvIkAyikAdi kI hInAdhikatA avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hotI haiN| ___ jaghanya Adi sthiti vAle pRthvIkAyikAdi kA vividha apekSAoM se paryAya-parimANa - sthiti kI apekSA se eka pRthvIkAyika Adi dUsare pRthvIkAyika Adi se tulya hotA hai, kintu avagAhanA, varNAdi, tathA mati-zrutajJAna ke evaM acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se tulya nahIM hotA haiM; kyoMki pRthvIkAyika Adi kI sthiti saMkhyAtavarSa kI hotI hai, yaha bAta pahale samuccaya pRthvIkAyikoM kI vaktavyatA ke prasaMga meM kahI jA cukI hai| isalie jaghanyAdiyukta avagAhanAdi vAle pRthvIkAyika Adi paraspara yadi hIna ho to asaMkhyAtabhAgahIna, saMkhyAtabhAgahIna athavA saMkhyAtaguNahIna hotA hai, yadi adhika ho to asaMkhyAtabhAga-adhika, saMkhyAtabhAga-adhika athavA saMkhyAtaguNa-adhika hotA hotA hai| vaha pUrvokta yukti ke anusAra asaMkhyAtaguNa hIna yA adhika nahIM hotaa| ___ pUrvokta pRthvIkAyika Adi meM do ajJAna aura acakSudarzana kI hI prarUpaNA kyoM ? - pRthvIkAyika Adi meM sabhI mithyAdRSTi hote haiM, inameM samyaktva nahIM hotA, aura na samyagdRSTi jIva pRthvIkAyikAdi meM utpanna hotA hai| ataeva unameM do ajJAna hI pAe jAte haiN| isI kAraNa yahA~ do ajJAnoM kI hI prarUpaNA kI gaI hai| isI prakAra pRthvIkAyikAdi meM cakSurindriya kA abhAva hone se cakSudarzana nahIM hotaa| isalie yahAM kevala acakSudarzana kI hI prarUpaNA kI gaI hai| 1. (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 193 (kha) prajJApanA, prameyabodhinI TIkA, bhA. 2, pR. 675 se 678 2. (ka) prajJApanA ma. vRtti, patrAMka 193 (kha) prajJApanA, prameyabodhinI TIkA, bhA. 2, pR. 679-680 3. (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 193 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA, bhA-2, pR. 682
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 ] [ prajJApanA sUtra madhyama varNAdi se yukta guNa vAle pRthvIkAyikAdi kA paryAyaparimANa jaise jaghanya aura utkRSTa kRSNa varNa Adi kA sthAna eka hI hotA hai, unameM nyUnAdhikatA kA sambhava nahIM, usa prakAra se madhyama kRSNavarNa kA sthAna eka nahIM hai| eka aMza vAlA kRSNavarNa Adi jaghanya hotA hai aura sarvAdhika aMzoM vAlA kRSNa varNa Adi utkRSTa kahalAtA hai| ina donoM ke madhya meM kRSNavarNa Adi ke ananta vikalpa hote haiM / jaise do guNa kAlA, tIna guNa kAlA, cAra guNa kAlA, dasa guNa kAlA, saMkhyAtaguNa kAlA, asaMkhyAtaguNa kAlA, anantaguNa kAlA / isI prakAra anya vargoM tathA gandha, rasa aura sparzoM ke bAre meM samajha lenA caahie| ataeva jaghanya guNa kAle se Upara aura utkRSTa guNa kAle se nIce kRSNa varNa ke madhyama paryAya ananta haiN| tAtparya yaha hai ki jaghanya aura utkRSTaguNa vAle kRSNAdi varNa rasa ityAdi kA paryAya eka hai, kintu madhyama guNa kRSNavarNa Adi ke paryAya ananta haiM / yahI kAraNa hai ki do pRthvIkAyika jIva yadi madhyamaguNa kRSNavarNa hoM, to bhI unameM anantaguNahInatA aura adhikatA ho sakatI haiN| isI abhiprAya se yahA~ svasthAna meM bhI sarvatra SaTsthAnapatita nyUnAdhikatA batAI hai| isI prakAra Age bhI sarvatra SaTsthAnapatita samajha lenA cAhie / pRthvIkAyikoM kI taraha anya ekendriyoM kA paryAya-viSayaka nirUpaNa - sUtra 472 meM batAye anusAra pRthvIkAyika sUtra kI taraha apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika evaM vanaspatikAyika jIvoM ke jaghanya, utkRSTa evaM madhyama, dravya, pradeza, avagAhanA, sthiti, varNAdi tathA jJAna-ajJAnAdi kI dRSTi se paryAyoM kI yathAyogya hInAdhikatA samajha lenI cAhie / " jaghanyAdiyukta avagAhanAdi viziSTa vikalendriyoM ke paryAya 473. [ 1 ] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte! beiMdiyANaM pucchA / goyamA ! anaMtA pajjavA paNNattA / - sekeNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccati jahaNNogAhaNagANaM beiMdiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNogAhaNae beiMdie jahaNNogAhaNassa beiMdiyassa davvaThThayAe tulle, parasaTTayAe tulle, ogAhaNaTTayAe tulle, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa- phAsapajjavehiM dohiM NANehiM dohiM aNNANehiM acakkhudaMsaNapajjavehi ya chaTTANavaDite / [473 - 1 pra.] bhagavan! jaghanya avagAhanA vAle dvIndriya jIvoM ke kitane paryAya kahe gae haiM [ 472 - 1 u.] gautama ! ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki dvIndriya jIvoM ke ananta paryAya kahe haiM ? [u.] gautama! eka jaghanya avagAhanA vAlA dvIndriya, dUsare jaghanya avagAhanA vAle dvIndriya jIva se, (ka) prajJApanA, ma. vRtti, patrAMka 193 (kha) prajJApanA, prameyabodhinI TIkA, bhA-3, pR. 682 se 684 2. (ka) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA, bhA. 2, pR. 688 1.
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [409 dravya kI apekSA se tulya hai, pradeza kI apekSA se tulya hai, tathA avagAhanA kI apekSA se (bhI) tulya hai, (kintu) sthiti kI apekSA tristhAnapatita hai, varNa, gaMdha rasa evaM sparza ke paryAyoM, do jJAnoM, do ajJAnoM tathA acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| [2] evaM ukkosogAhaNae vi| NavaraM NANA nntthi| [473-2] isI prakAra utkRTa avagAhanA vAle dvIndriya jIvoM kA paryAyaviSayaka kathana karanA caahie| kintu utkRSTa avagAhanA vAle meM jJAna nahIM hotA, itanA antara hai| [3] ajahaNNamaNukkosogAhaNae jahA jhnnnnogaahnne| NavaraM saTThANe ogAhaNAe cutttthaannvddite| [473-3] ajaghanya-anutkRSTa avagAhanA vAle dvIndriya jIvoM ke paryAyoM ke viSaya meM jaghanya avagAhanA vAle dvIndriya jIvoM ke paryAyoM kI taraha kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki svasthAna meM avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hai| 474. [1] jahaNNaThitIyANaM bhaMte! beiMdiyANaM pucchaa| goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati jahaNNaThitIyANaM beiMdiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNaThitIe beiMdie jahaNNaThitIyassa beiMdiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauThANavaDite, ThitIe tulle, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM dohiM aNANehiM acakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| [474-1 pra.] bhagavan ! jaghanya sthiti vAle dvIndriya jIvoM ke kitane paryAya haiM ? [474-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa dRSTi se Apa aisA kahate haiM ki jaghanya sthiti vAle dvIndriya ke ananta paryAya kahe haiM ? [u.] gautama! eka jaghanya sthiti vAlA dvIndriya, dUsare jaghanya sthita vAle dvIndriya se dravyApekSayA tulya hai, pradezoM kI apekSA se (bhI) tulya hai, (kintu) avagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se tulya hai; tathA varNa, gandha rasa aura sparza ke paryAyoM, do ajJAnoM evaM acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaThitIe vi| NavaraM do NANA abbhhiyaa| [474-2] isI prakAra utkRSTa sthiti vAle dvIndriyajIvoM kA bhI (paryAyaviSayaka kathana karanA caahie|) vizeSa yaha hai ki inameM do jJAna adhika kahanA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaThitIe jahA ukkosaThitIe / NavaraM ThitIe titttthaannvddite|
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410] [prajJApanA sUtra [474-3] jisa prakAra utkRSTa sthiti vAle dvIndriya jIvoM ke paryAya ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra madhyama sthiti vAle dvIndriyoM ke paryAya ke viSaya meM kahanA caahie| antara itanA hI hai ki sthiti kI apekSA se tristhAnapatita haiN| 475. [1] jahaNNaguNakAlayANaM beiMdiyANaM pucchA / goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| . se keNaTTeNaM bhaMte! evaM vuccati jahaNNaguNakAlayANaM beiMdiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNaguNakAlae beiMdie jahaNNaguNakAlayassa beiMdiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tiTThANavaDite, kAlavaNNapajjavehiM tulle, avasesehiM vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM dohiM NANehiM dohi aNNANehiM acakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| [475-1 pra.] jaghanyaguNa kRSNavarNa bAle dvIndriya jIvoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [475- 1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki 'jaghanyaguNakAle dvIndriyoM ke ananta paryAya kahe haiM ?' ___ [u.] gautama! eka jaghanyaguNa kAladvIndriya jIva, dUsare jaghanyaguNakAle dvIndriya jIva se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI dRSTi se catu:sthAnapatita (nyUnAdhika) hai, sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hai, kRSNavarNaparyAya kI apekSA se tulya hai, zeSa varNoM tathA gaMdha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se; do jJAna, do ajJAna evaM acakSudarzana paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| [2] evaM ukkosaguNakAlae vi| [475-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle dvIndriya ke paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaguNakAlae vi evaM cev| NavaraM saTThANe chtttthaannvddite| [475-3] ajaghanya-anutkRSTa guNa kAle dvIndriya jIvoM kA (paryAyaviSaka kathana bhI) isI prakAra (kahanA caahie|) vizeSa yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita (hInAdhika) hotA hai| 476. evaM paMca vaNNA do gaMdhA paMca rasA aTTha phAsA bhaannitvvaa| [476] isI taraha pAMca varNa, do gaMdha, pAMca rasa aura ATha sparzoM kA (paryAya viSayaka) kathana karanA caahie| 477. [1] jahaNNAbhiNibohiyaNANINaM bhaMte! beMdiyANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa|
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ [411 pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] se keNadveNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! jahaNAbhiNibohiyaNANI beiMdie jahaNAbhiNibohiyaNANissa beiMdiyassa davvaTThayAe tulle, paesaTTayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdharasa-phAsapajjavehiM chaTThANavaDite, AbhiNibohiyaNANapajjavehiM tulle, suyaNANapajjavehiM chaTThANavaDite, acakkhudaMsaNapajjavehiM chtttthaannvddite| [477-1 pra.] bhagavan ! jaghanya-Abhinibodhika jJAnI dvIndriya jIvoM ke kitane paryAya kahe gae hai ? [477-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiM ? [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanya AbhinibodhikajJAnI dvIndriya jIvoM ke ananta paryAya kahe haiM ? [u.] gautama! eka jaghanya AbhinibodhikajJAnI dvIndriya, dUsare jaghanya AbhinibodhikajJAnI dvIndriya se dravyApekSayA tulya hai, pradezoM kI apekSayA tulya hai, avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| Abhinibodhika jJAna ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai; zrutajJAna ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, tathA acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se bhI SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosAbhiNibohiyaNANI vi| [477-2] isI prakAra utkRSTa AbhinibodhikajJAnI dvIndriya jIvoM ke (paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosAbhiNibohiyaNANI vi evaM cev| NavaraM saTThANe chtttthaannvddite| [477-3] madhyama-Abhinibodhika jJAnI dvIndriya kA paryAyaviSayaka kathana bhI isa prakAra se karanA cAhie kintu vaha svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| 478. evaM sutaNANI vi, sutaaNNANI vi, matiaNNANI vi, acakkhudaMsaNI vi| NavaraM jattha NANA tattha aNNANA Natthi, jattha aNNANA tattha NANA nntthi| jattha daMsaNaM tattha NANA vi aNANNA vi| ___ [478] isI prakAra zrutajJAnI, zruta-ajJAnI, mati-ajJAnI aura acakSudarzanI dvIndriya jIvoM ke paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki jahA~ jJAna hotA hai, vahA~ ajJAna nahIM hote, jahA~ ajJAna hotA hai, vahA~ jJAna nahIM hote| jahA~ darzana hotA hai, vahA~ jJAna bhI ho sakatA haiM aura ajJAna bhii| 479. evaM teiMdiyANa vi| [479] dvIndriya ke paryAyoM ke viSaya meM kaI apekSAoM se kahA gayA hai, usI prakAra trIndriya ke paryAya-viSaya meM bhI kahanA caahie|
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412] [prajJApanA sUtra 480. cauriMdiyANa vi evaM cev| NavaraM cakkhudaMsaNaM abbhhiyN| [480] caturindriya jIvoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| antara kevala itanA hai ki inake cakSudarzana adhika hai| (zeSa saba bAteM dvIndriya kI taraha haiN|) vivecana - jaghanyAdi viziSTa vikalendriyoM kA vividha apekSAoM se paryAya-parimANa - prastuta ATha sUtroM (sU. 473 se 480 taka) meM jaghanya, utkRSTa aura madhyama dvIndriya-trIndriya-caturindriya ke anantaparyAyoM kI sayuktika prarUpaNA kI gaI hai| madhyama avagAhanA vAle dvIndriya catuHsthAnapatita kyoM ? - madhyama avagAhanA vAlA eka dvIndriya, dUsare madhyama avagAhanA vAle dUsare dvIndriya se avagAhanA kI apekSA se tulya nahIM hotA, apitu catuHsthAnapatita hotA hai, kyoMki madhyama avagAhanA saba eka-sI nahIM hotI, eka madhyama avagAhanA dUsarI madhyama avagAhanA se saMkhyAtabhAga hIna, asaMkhyAtabhAga hIna, saMkhyAtaguNa hIna yA asaMkhyAtaguNa hIna tathA isI prakAra cAroM prakAra se adhika bhI ho sakatI hai| madhyama avagAhanA aparyApta avasthA ke prathama samaya ke anantara hI prArambha ho jAtI hai| ataeva aparyAptadazA meM bhI usakA sadbhAva hotA hai| isa kAraNa sAsvAdanasamyaktva bhI madhyama avagAhanA ke samaya saMbhava hai| isI se yahA~ do jJAnoM kA bhI sadbhAva ho sakatA hai| jina dvIndriyoM se sAsvAdana samyaktva nahIM hotA, unameM do ajJAna hote haiN| ___jaghanya sthiti vAle dvIndriyoM meM do ajJAna kI hI prarUpaNA - jaghanya sthiti vAle dvIndriya jIvoM meM do ajJAna hI pAe jAte haiM, do jJAna nahIM, kyoMki jaghanya sthiIta vAlA dvIndriya jIva labdhi aparyAptaka hotA hai, labdhi-aparyAptakoM ke sAsvAdanasamyaktva utpanna nahIM hotA, isakA kAraNa yaha hai ki labdhiaparyAptaka jIva atyanta saMkliSTa hotA hai aura sAsvAdanasamyaktva kiMcit zubha-pariNAmarUpa hai| ataeva sAsvAdana samyagdRSTi kA jaghanya sthiti vAle dvIndriya rUpa meM utpAda nahIM hotaa| utkRSTa sthiti vAle dvIndriya jIvoM meM do jJAnoM kI prarUpaNA - utkRSTasthitika dvIndriya jIvoM meM sAsvAdanasamyaktva vAle jIva bhI utpanna ho sakate haiN| ataeva jo vaktavyatA jaghanyasthitika dvIndriyoM ke paryAyaviSaya meM kahI haiM, vahI utkRSTa sthiti vAle dvIndriyoM kI bhI samajhanI cAhie, kintu unameM do jJAnoM ke paryAyoM kI bhI prarUpaNA karanA caahie| _ madhyamasthiti vAle dvIndriyoM kI vaktavyatA - inase sambandhita paryAyaparimANa kI vaktavyatA utkRSTa sthiti vAle dvIndriyoM ke samAna samajhanI cAhie, kintu inameM sthiti kI apekSA se tristhAnapatita kahanA cAhie, kyoMki sabhI madhyamasthiti vAloM kI sthiti tulya nahIM hotii| jaghanyaguNakRSNa dvIndriya sthiti kI apekSA se tristhAnapatita - eka jaghanyaguNa kRSNa, dUsare jaghanyaguNa kRSNa se sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hotA hai, kyoMki dvIndriya kI sthiti saMkhyAtavarSoM kI hotI hai, isalie vaha catuHsthAnapatita nahIM ho sktaa|
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [413 madhyama AbhinibodhikajJAnI dvIndriya kI paryAya-prarUpaNA - isakI aura saba prarUpaNA to jaghanya Abhinibodhika jJAnI ke samAna hI hai, kintu vizeSatA itanI hI hai ki vaha svasthAna meM bhI SaTsthAnapatita hInAdhika hotA hai| jaise utkRSTa aura jaghanya Abhinibodhika jJAnI dvIndriya kA eka-eka hI paryAya haiM, vaise madhyama Abhinibodhika jJAnI dvIndriya kA nahIM, kyoMki usake to ananta hInAdhikarUpa paryAya hote haiN| trIndriya aura caturindriya jIvoM kI prarUpaNA yathAyogya dvIndriyoM kI taraha samajha lenA caahie| jaghanya avagAhanAdi vAle paMcendriyatiryaMcoM kI vividha apekSAoM se paryAya prarUpaNA 481. [1] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte! paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM kevaiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati jahaNNogAhaNagANaM paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNNogAhaNae paMceMdiyatirikkhajoNie jahaNNogAhaNayassa paMceMdiyatirikkhajoNiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe tulle, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdharasa-phAsapajjavehiM dohiM NANehiM dohi aNNANehiM dohiM daMsaNehiM chtttthaannvddite| [481-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle paMcendriyatiryaMcoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [481-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! aisA kisa apekSA se kahA jAtA ki 'jaghanya avagAhanA vAle paMcendriyatiryaJcoM ke ananta paryAya haiM ?' [u.] gautama! eka jaghanya avagAhanA vAlA paMcendriya tiryaMca, dUsare jaghanya avagAhanA vAle paMcendriya tiryaMca se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se tulya hai, sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM, do jJAnoM, do ajJAnoM aura do darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| / [2] ukkosogAhaNae vi evaM cev| NavaraM tihiM NANehiM tihiM aNNANehiM tihiM daMsaNehiM chtttthaannvddite| [481-2] utkRSTa avagAhanA vAle paMcendriyatiryaJcoM kA (paryAya-viSayaka kathana) bhI isI prakAra kahanA cAhie, vizeSatA itanI hI hai ki tIna jJAnoM, tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| [3] jahA ukkosogAhaNae tahA ajahaNNamaNukkosogAhaNae vi| NavaraM ogAhaNaTThayAe 1. (ka) prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 193 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI bhA. 2, pR. 701 se 707
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414] [prajJApanA sUtra caTThANavaDie, ThiIe cutttthaannvddie| [481-3] jisa prakAra utkRSTa avagAhanA vAle paMcendriyatiryaMcoM kA (paryAyaviSayaka) kathana (kiyA gayA) hai, usI prakAra ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) avagAhanA vAle paMcendriyatiryaJcoM (se sambandhita paryAyaviSayaka kathana karanA caahie|) vizeSa yaha hai ki ye avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita haiM, tathA sthiti kI dRSTi se catu:sthAnapatita hai| 482. [1] jahaNNaThitIyANaM bhaMte! paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA panjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! jahaNNaThitIe paMceMdiyatirikkhijoNie jahannaThitIyassa paMciMdiyatirikkhajoNiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tulle, vaNNa-gaMdharasa-phAsapajjavehiM dohiM aNNANehiM dohiM daMsaNehiM chtttthaannvddite| [482-1 pra.] bhagavan ! jaghanya sthiti vAle paMcendriya tiryaJcoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [482-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki 'jaghanya sthiti vAle paMcendriya tiryaJcoM ke ananta paryAya kahe gae haiM ?' [u.] gautama! eka jaghanyasthiti vAlA paMcendriyatiryaMJca dUsare jaghanyasthiti vAle paMcendriya tiryaJca se dravya kI apekSA tulya hai, pradezoM kI apekSA se (bhI) tulya hai, avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se tulya hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM, do ajJAna evaM do darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] ukkosaThitIe vi evaM cev| navaraM do nANA do annANA do daMsaNA / [482-2] utkRSTasthiti vAle paMcendriya tiryaMcoM kA paryAya-viSayaka kathanI bhI isI prakAra karanA caahie| vizeSa yaha hai ki inameM do jJAna, do ajJAna aura do darzanoM (kI prarUpaNA karanI caahie|) / [3] ajahaNNamaNukkosaThitIe vi evaM cev| navaraM ThitIe cauTThANavaDite, tiNNi NANA, tiNNi aNNANA, tiNNi dNsnnaa| [482-2] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) sthiti vAle paMcendriya tiryaJcoM kA (paryAya viSayaka kathana bhI) isI prakAra (pUrvavata karanA caahie|) vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA se (yaha) catu:sthAnapatita haiM, tathA (inameM) tIna jJAna, tIna ajJAna aura tIna darzanoM (kI prarUpaNA karanI caahie)| 483. [1] jahaNNaguNakAlagANaM bhaMte! paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA / goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa|
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [415 se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? ___goyamA! jahaNNaguNakAlae paMceMdiyatirikkhajoNie jahaNNaguNakAlagassa paMceMdiyatirikkhajoNiyassa davvaTThayAe tulle, paesaTTayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite ThitIe, cauTThANavaDite, kAlavaNNapajjavehiM tulle, avasesehiM vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM tihiM NANehiM tihiM aNNANehiM tihiM daMsaNehiM chtttthaannvddite| [483-1 pra.] bhagavan ! jaghanyaguNakRSNa paMcendriyatiryaJcayonikoM ke kitane paryAya haiM ? [483-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki 'jaghanyaguNakRSNa paMcendriyatiryaMcoM ke ananta paryAya haiM ?' [u.] gautama! eka jaghanyaguNa kAlA paMcendriyatiryaMJca, dUsare jaghanyaguNa kAle paMcendriyatiryaJca se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanoM kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA tulya hai, zeSa varNa, gaMdha, rasa, sparza tathA tIna jJAna, tIna ajJAna evaM tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaguNakAlae vi| ___ [483-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle (paMcendriyatiryaJcoM ke paryAya ke viSaya meM bhI samajhanA caahie|) _[3] ajahaNNamaNukkosaguNakAlae vi evaM cev| NavaraM saTThANe chtttthaannvddite| [483-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) guNa kAle paMcendriya-tiryaJcoM ke (paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie|) vizeSa yaha hai ki ve svasthAna (kRSNaguNaparyAya) meM bhI SaTsthAnapatita 484. evaM paMca vaNNA do gaMdhA paMca rasA aTTha phaasaa| __ [484] isa prakAra pAMcoM vargoM, do gandhoM, pAMca rasoM aura ATha sparzoM se (yukta tiryaJcapaMcendriyoM ke paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie|) 485. [1] jahaNNAbhiNibohiyaNANINaM bhaMte! paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM kevatiyA pajjavA paNNattA? goyamA! aNaMtA pajjavA paNNattA ? se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! jahaNAbhiNibohiyaNANI paMceMdiyatirikkhajoNie jahaNNAbhiNibohiyaNANissa paMceMdiyatirikkhajoNiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416] [prajJApanA sUtra cauTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM chaTThANavaDite, AbhiNibohiyaNANapajjavehiM tulle, suyaNANapajjavehiM chaTThANavaDite, cakkhudaMsaNapajjavehiM acakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| [485-1 pra.] bhagavan ! jaghanya AbhinibodhikajJAnI paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [485-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki 'jaghanya Abhinibodhika jJAnI paMcendriyatiryaJcoM ke ananta paryAya kahe haiM ?' [u.] gautama! eka jaghanya Abhinibodhika jJAnI paMcendriyatiryaJca, dUsare jaghanya Abhinibodhika jJAnI paMcendriyatiryaJca se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA tulya hai, avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, Abhinibodhika jJAna ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai, zrutajJAna ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, tathA cakSudarzana aura acakSudarzana ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| _[2] evaM ukkosAbhiNibohiyaNANI vi| NavaraM ThitIe tiTThANavaDite, tiNNi NANA, tiNNi daMsaNA, saThThANe tulle, sesesu chtttthaannvddite| [485-2] isI prakAra utkRSTa Abhinibodhika jJAnI paMcendriya-tiryaMcoM kA paryAyaviSayaka kaMthana karanA caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA se tristhAnapatita haiM, tIna jJAna, tIna darzana tathA svasthAna meM tulya haiM, zeSa saba meM SaTsthAnapatita (hInAdhika) haiN| [3] ajahaNNukkosAbhiNibohiyaNANI jahA ukkosaabhinnibohiynnaannii| NavaraM ThitIe cauTThANavaDite, saTThANe chtttthaannvddite| [485-3] madhyama Abhinibodhika jJAnI tiryaJcapaMcendriyoM kA paryAyaviSayaka kathana, utkRSTa AbhinibodhikajJAnI paMcendriya tiryaJcoM kI taraha samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita haiM; tathA svasthAna meM SaTsthAnapatita haiN| 486. evaM sutaNANI vi| [486] jisa prakAra (jaghanyAdiviziSTa) Abhinibodhika jJAnI tiryaJcapaMcendriya ke paryAyoM ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra (jaghanyAdiyukta) zrutajJAnI tiryaJcapaMcendriya ke paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie| 487. jahaNNohiNANINaM bhaMte ! paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa|
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [417 se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! jahaNNohiNANI paMceMdiyatirikkhajoNie jahaNohiNANissa paMceMdiyatirikkhajoNiyassa davvaTThayAte tulle, padesaTThayAte tulle, ogAhaNaTThayAte cauTThANavaDite, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM AbhiNibohiyaNANa-sutaNANapajjavehi ya chaTThANavaDite, ohiNANapajjavehiM tulle, aNNANA Natthi, cakkhudaMsaNapajjavehiM acakkhudaMsaNapajjavehi ya chtttthaannvddite| [487-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avadhijJAnI paMcendriyatiryaJcayonika jIvoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [487-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe gae haiN| ___ [pra.] bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM 'jaghanya avadhijJAnI paMcendriyatiryaJcoM ke ananta paryAya kahe haiM ?' [u.] gautama! eka jaghanya avadhijJAnI paMcendriya tiryaMcayonika, dUsare jaghanya avadhijJAnI paMcendriya tiryaJcayonika se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se (bhI) tulya hai, (kintu) avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai; sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hai tathA varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke paryAyoM aura AbhinibodhikajJAna tathA zrutajJAna ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| avadhijJAna ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai| (inameM) ajJAna nahIM kahanA caahie| cakSudarzana-paryAyoM aura acakSudarzana paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosohiNANI vi| [487-2] isI prakAra utkRSTa avadhijJAnI paJcendriyatiryaJcayonika jIvoM kA (paryAya viSayaka kathana karanA caahie|) [3] ajahaNNukkosohiNANI vi evaM cev| navaraM saTThANe chtttthaannvddite| [487-3] madhyama avadhijJAnI (paMcendriyatiryaJcoM) kI (bhI paryAyaprarUpaNA) isI prakAra karanI caahie| vizeSa yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita (hInAdhika) haiN| __488. jahA AbhiNibohiyaNANI tahA maiaNNANI suyaaNNANI y| jahA ohiNANI tahA vibhaMgaNANI vi cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI ya jahA aabhinnibohiynnaannii| ohidasaNI jahA ohinnaannii| jattha NANA tattha aNNANA Natthi, jattha aNNANA tattha NANA Natthi, jattha daMsaNA tattha NANA vi aNNANA vi asthi tti bhaannitvvN| ___ [488] jisa prakAra AbhinibodhikajJAnI tiryaMcapaMcendriya kI paryAya-sambandhI vaktavyatA hai, usI prakAra mati-ajJAnI aura zruta-ajJannI kI hai; jaisI avadhijJAnI paMcendriyatiryaJcaparyAya-prarUpaNA hai, vaisI
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418] [prajJApanA sUtra hI vibhaMgajJAnI kI hai| cakSudarzanI aura acakSudarzanI kI (paryAyasambandhI vaktavyatA) AbhinibodhikajJAnI kI taraha hai| avadhidarzanI kI (paryAya-vaktavyatA) avadhijJAnI kI taraha hai| (vizeSa bAta yaha hai ki) jahA~ jJAna hai, vahA~ ajJAna nahIM hai; jahA~ ajJAna hai; vahA~ jJAna nahIM hai; jahA~ darzana hai, vaha~ jJAna bhI ho sakate haiM, ajJAna bhI ho sakate haiM, aisA kahanA caahie| . vivecana - jaghanya-avagAhanAdi viziSTa paMcendriyatiryaMcoM kI vividha apekSAoM se paryAyaprarUpaNA - prastuta ATha sUtroM (sU. 581 se 588) meM jaghanya, utkRSTa aura madhyama avagAhanA Adi vAle paMcendriyatiryaJcoM kI, dravya, pradeza, avagAhanA, sthiti, varNAdi, jJAnAjJAnadarzanayukta Adi vibhinna apekSAoM se paryAyoM kI prarUpaNA kI gaI hai| jaghanya avagAhanA vAle tiryaMcapaMcendriya sthiti kI apekSA tristhAnapatita - jaghanya avagAhanA vAlA tiryaJca paMcendriya Ayu sambandhI kAla maryAdA (sthiti) kI apekSA se tristhAnapatita hotA hai, catuHsthAnapatita nahIM; kyoMki jaghanya avagAhanA vAlA paMcendriya-tiryaJca saMkhyAta varSoM kI Ayu vAlA hI hotA hai, asaMkhyAtavarSoM kI Ayu vAle ke jaghanya avagAhanA nahIM hotii| isI kAraNa yahAM jaghanya avagAhanAvAn tiryaMcapaMcendriya sthiti kI apekSA se tristhAnapatita kahA gayA hai, jisakA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai| jaghanya avagAhanA vAle tiryaMcapaMcendriya meM avadhi yA vibhaMgajJAna nahIM - jaghanya avagAhanA vAlA paMcendriyatiryaMca aparyApta hotA hai, aura aparyApta hokara alpakAla vAle jIvoM meM utpanna hotA hai, isalie usameM avidhajJAna yA vibhaMgajJAna saMbhava nhiiN| isa kAraNa se yahA~ do jJAnoM aura do ajJAnoM kA hI ullekha hai| yadyapi Age kahA jAegA ki koI jIva vibhaMgajJAna ke sAtha naraka se nikalakara saMkhyAta varSoM kI Ayu vAle paMcendriyatiryaMcoM meM utpanna hotA hai, kintu vaha mahAkAyavAloM meM hI utpanna ho sakatA hai, alpakAya vAloM meM nhiiN| isalie koI virodha nahIM samajhanA caahie| avagAhanA meM SaTsthAnapatita hotA nahIM hai| madhyama avagAhanA vAlA paMcendriya tiryaMca avagAhanA evaM sthiti kI dRSTi se catuHsthAnapatita - cUMki madhyama avagAhanA aneka prakAra kI hotI hai; ataH usameM saMkhyAta-asaMkhyAtaguNa hInAdhikatA ho sakatI hai tathA madhyama avagAhanA vAlA asaMkhyAta varSa kI AyuvAlA bhI ho sakatA hai, isalie sthiti kI apekSA se bhI vaha catuHsthAnapatita hai| utkRSTa sthitivAle tiryaJca paMcendriya kI paryAyavaktavyatA - utkRSTa sthitivAle paMcendriyatiryaMca tIna palyopama kI sthiti vAle hote haiM, ataH unameM do jJAna, do ajJAna hote haiN| jo jJAna vAle hote haiM, ve vaimAnika kI Ayu bA~dha lete haiM, taba do jJAna hote haiN| isa Azaya se unameM do jJAna athavA do ajJAna kahe haiN| 1. (ka) prajJApanAsUtra, ma. vRtti, patrAMka 193-194 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI. bhA. 2, pR. 721 se 727 taka
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada ) ] [ 419 madhyama sthiti vAlA tiryaMcapaMcendriya sthiti kI apekSA catuHsthAnapatita madhyama sthiti vAlA tiryaMcapaMcendriya saMkhyAta athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAlA bhI ho sakatA hai, kyoMki eka samaya kama tIna palyopama kI AyuvAlA bhI madhyamasthitika kahalAtA hai / ataH vaha catu: sthAnapatita hai / Abhinibodhika jJAnI tiryaMcapaMcendriya sthiti kI apekSA catuHsthAnapatita asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle paMcendriya tiryaJca meM bhI apanI bhUmikA ke anusAra jaghanya Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna pAe jAte haiN| isI prakAra saMkhyAtavarSa kI Ayu vAloM meM jaghanya mati - zrutajJAna saMbhava hone se yahA~ sthiti kI apekSA se ise catuHsthAnapatita kahA hai| madhyama AbhinibodhikajJAnI tiryaMca paMcendriya kI apekSA se SaTsthAnapatita kyoMki Abhinibodhika jJAna ke taratamarUpa paryAya ananta hote haiM / ataeva unameM anantaguNahInatA - adhikatA bhI ho sakatI hai 1 -- madhyama avadhijJAnI tiryaMcapaMcendriya svasthAna meM SaTsthAnapatita * isakA matalaba hai vaha svasthAna arthAt madhyama avadhijJAna meM SaTsthAnapatita hotA hai| eka madhyama avadhijJAnI dUsare madhyamaavadhijJAnI tiryaMcapaMcendriya se SaTsthAnapatita hIna adhika ho sakatA hai / vibhaMgajJAnI tiryaMcapaMcendriya sthiti kI dRSTi se tristhAnapatita cUMki avadhijJAna aura vibhaMgajJAna asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle ko nahIM hotA, ataH avadhijJAna aura vibhaMgajJAna meM niyama se tristhAnapatita ( hInAdhika) hotA hai / jaghanya-utkRSTa-madhyama avagAhanAdi vAle manuSyoM kI paryAya prarUpaNA 489. [ 1 ] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte! maNussANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyA ! anaMtA pajjavA paNNattA / se keNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccai jahaNogAhaNagANaM maNussANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! jahaNogAhaNae maNUse jahaNNogAhaNassa maNUsassa davvaTTayAte tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTTayAe, tulle, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa- gandha-rasa- phAsapajjavehiM tihiM NANehiM dohiM aNNANehiM tihiM daMsaNehiM chaTThANavaDite / [489-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle manuSyoM ke kitane paryAya kahe gaye haiM ? [489-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki 'jaghanya avagAhanA vAle manuSyoM ke ananta paryAya kahe haiM ?' [u.] gautama! eka jaghanya avagAhanA vAlA manuSya, dUsare jaghanya avagAhanA vAle manuSya se dravya 1. (ka) prajJApanA ma. vRtti, patrAMka 194 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI. bhA. 2. pU. 728 se 737
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420] [prajJApanA sUtra kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, tathA avagAhanA kI dRSTi se tulya hai, (kintu) sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparSa ke paryAyoM kI apekSA se, evaM tIna jJAna, do ajJAna aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| ___ [2] ukkosAgAhaNae vi evaM cev| navaraM ThitIe siya hINe siya tulle siya abbhahitejati hINe asaMkhejatibhAgahINe, aha abbhahie asaMkhejatibhAgamabbhahite; do NANA do aNNANA do dNsnnaa| [489-2] utkRSTa avagAhanA vAle manuSyoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai| yadi hIna ho to asaMkhyAtabhAgahIna hotA hai, yadi adhika ho to asaMkhyAtabhAga adhika hotA hai| unameM do jJAna, do ajJAna aura do darzana hote haiN| [3] ajahaNNamaNukkosogAhaNAe vi ecaM cev|nnvrN ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, AillahiM cauhiM nANehiM chaTThANavaDite, kevalaNANapajjavehiM tulle, tihiM aNNANehiM tahiM daMsaNehiM chaTThANavaDite, kevaladaMsaNapajjavehiM tulle| ___[489-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) avagAhanA vAle manuSyoM kA (paryAya-viSayaka kathana) bhI isI prakAra karanA caahie| vizeSa yaha hai ki avagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, tathA Adi ke cAra jJAnoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, kevalajJAna ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai, tathA tIna ajJAna aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, kevaladarzana ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai| 490. [1] jahaNNaThitIyANaM bhaMte! maNussANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNadveNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! jahaNNaThitIe maNusse jahaNNaThitIyassa maNUsassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tulle, vaNNa-gandha-rasa-phAsapajjavehiM dohiM aNNANehiM dohiM daMsaNehiM chtttthaannvddite| [490-1 pra.] bhagavan ! jaghanya sthiti vAle manuSyoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [490-1 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanya sthiti vAle manuSyoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka jaghanya sthiti vAlA manuSya, dUsare jaghanya sthiti vAle manuSya se dravya kI * apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, sthiti
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [421 kI apekSA se tulya hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se, do ajJAnoM aura do darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaThitIe vi| navaraM do NANA, do aNNANA, do dNsnnaa| [490-2] utkRSTa sthiti vAle manuSyoM ke (paryAyoM ke viSaya meM) bhI isI prakAra kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki (unameM) do jJAna, do ajJAna aura do darzana (pAe jAte) haiN| [3] ajahaNNamaNukkosaThitIe vi evaM cev| navaraM ThitIe cauTThANavaDite ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDie, AdillehiM caunANehiM chaTThANavaDite, kevalanANapajjavehiM tulle, tihiM aNNANehiM tihiM daMsaNehiM chaTThANavaDite, kevaladaMsaNapajjavehiM tulle| ___ [490-3] madhyamasthiti vAle manuSyoM kA paryAyaviSayaka kathana bhI isI prakAra karanA caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, avagAhanA kI dRSTi se catu:sthAnapatita hai, tathA Adi ke cAra jJAnoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, kevalajJAna ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai, evaM tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai tathA kevaladarzana ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai| 491. [1] jahaNNaguNakAlayANaM bhaMte! maNussANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pjjvpnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! jahaNNaguNakAlae maNUse jahaNNaguNakAlagassa maNUsassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite kAlavaNNapajjavehiM tulle, avasesehiM vaNNa-gandha-rasa-phAsapajjavehiM chaTThANavaDite, cauhiM NANehiM chaTThANavaDite, kevalaNANapajjavehiM tulle, tihiM aNNANehiM tihiM daMsaNehiM chaTThANavaDite, kevaladasaNapajjavehiM tulle| [491-1 pra.] bhagavan ! jaghanyaguNa kAle manuSyoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [491 -1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jaghanyaguNa kAle manuSyoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka jaghanyaguNa kAlA manuSya dUsare jaghanyaguNa kAle manuSya se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai; tathA avaziSTa varNoM, gandhoM, rasoM aura sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai; cAra jJAnoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, kevalajJAna ke paryAyoM ko apekSA se tulya hai, tathA tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422] [prajJApanA sUtra aura kevaladarzana ke paryAyoM kI apekSA tulya hai| [2] evaM ukkosaguNakAlae vi| [491-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle manuSyoM ke (paryAyoM ke) viSaya meM bhI (samajhanA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosaguNakAlae vi evaM cev| navaraM saTThANe chtttthaannvddite| [491-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) guNa kAle manuSyoM kA paryAya-viSayaka kathana bhI isI prakAra karanA caahie| vizeSa yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita haiN| 492. evaM paMca vaNNA do gaMdhapaMca rasA aTThA phAsA bhaannitvvaa| [492] isI prakAra pAMca varNa, do gandha, pAMca rasa evaM ATha sparza vAle manuSyoM kA (paryAyaviSayaka) kathana karanA caahie| 493. [1] jahaNNAbhiNibohiyaNANINaM bhaMte! maNussANaM kevatiyA pajjavA paNNattA? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! jahaNNAbhiNibohiyaNANI maNUse jahaNNAbhiNibohiyaNANissa maNUsassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNa-gaMdharasa-phAsapajjavehiM chaTThANavaDite, AbhiNibohiyaNANapajjavehiM tulle, sutaNANapajjavehiM dohiM daMsaNehiM chtttthaannvddite| [493-1 pra.] bhagavan ! jaghanya AbhinibodhikajJAnI manuSyoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [493-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ? [u.] gautama! eka jaghanya Abhinibodhika jJAnI manuSya dUsare jaghanya Abhinibodhika-jJAnI manuSya se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se bhI tulya hai, avagAhanA kI dRSTi se catu:sthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai tathA Abhinibodhika jJAna ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai, kintu zrutajJAna ke paryAyoM kI apekSA se, do darzanoM se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosAbhiNibohiyaNANI vi| navaraM AbhiNibohiyaNANapajjavehiM tulle, ThitIe tiTThANavaDite, tihiM NANehiM tihiM daMsaNehiM chtttthaannvddite| [493-2] isI prakAra utkRSTa AbhinibodhikajJAnI (manuSyoM kI paryAyoM ke viSaya meM jAnanA caahie|) vizeSa yaha hai ki vaha AbhinibodhikajJAna ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai, sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hai, tathA tIna jJAnoM aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai|
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [423 [3] ajahaNNamaNukkosAbhiNibohiyaNANI jahA ukkosaabhinnibohiynnaannii|nnvrN ThitIe cauTThANavaDite, saTThANe chtttthaannvddite| _[493-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) AbhinibodhikajJAnI manuSyoM ke paryAyoM ke viSaya meM utkRSTa AbhinibodhikajJAnI manuSyoM kI taraha hI kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita haiM, tathA svasthAna meM SaTsthAnapatita haiN| 494. evaM sutaNANI vi| [494] isI prakAra (jaghanya-utkRSTa-madhyama) zrutajJAnI (manuSyoM) ke (paryAyoM ke) viSaya meM (sArA pATha kahanA caahie|) - 495. [1] jahaNNohiNANINaM bhaMte! maNussANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! jahaNNohiNANI maNusse jahaNNohiNANissa maNUsassa davvaTThayAe tulle, paesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThiIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasaphAsapajjavehiM dohiM nANahiM chaTThANavaDie, ohiNANapajjavehiM tulle, maNapajjavaNANapajjavehiM chaTThANavaDie, tihiM daMsaNehiM chtttthaannvddie| [495-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avadhijJAnI manuSyoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? - [495-1 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM (ki jaghanya avadhijJAnI manuSyoM ke ananta paryAya haiM) ? [u.] gautama! eka jaghanya avadhijJAnI manuSya, dUsare jaghanya avadhijJAnI manuSya se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se (bhI) tulya hai, avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita (pAThAntara kI dRSTi se 'tristhAnapatita') hai, sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM evaM do jJAnoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avadhijJAna ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai, manaHparyavajJAna ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, aura tIna darzanoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosohiNANI vi| [495-2] isI prakAra kA (kathana) utkRSTa avadhijJAnI (manuSyoM ke paryAyoM) ke viSaya meM (kahanA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosohiNANI vi evaM cev| NavaraM saTThANe chtttthaannvddie|
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424] [prajJApanA sUtra [495-3] isI prakAra madhyama avadhijJAnI manuSyoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki pAThAntara kI apekSA se-'avagAhanA' kI dRSTi se catuHsthAnapatita hai, svasthAna meM vaha SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| 496. jahA ohiNANI tahA maNapajjavaNANI vi bhaannitvve| navaraM ogAhaNaTThayAe titttthaannvddie| jahA AbhiNibohiyaNANI tahA matiaNNANI sutaaNNANI ya bhaannitvve| jahA ohiNANI tahA vibhaMgaNANI vi bhaanniyvve| cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI ya jahA aabhinnibohiynnaannii| ohidaMsaNI jahA ohinnaannii| jattha NANA tattha aNNANA Natdhi, jattha aNNANA tattha NANA Natthi, jattha daMsaNA tattha NANA vi aNmANA vi| [496] jaisA (jaghanya-utkRSTa-madhyama) avadhijJAnI (manuSyoM ke paryAyoM) ke viSaya meM kahA, vaisA hI (jaghanyAdiyukta) manaHparyAyajJAnI (manuSyoM) ke (paryAyoM ke) viSaya meM kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki avagAhanA kI apekSA se (vaha) tristhAnapatita hai| jaisA (jaghanyAdiyukta) Abhinibodhika jJAniyoM ke paryAyoM ke viSaya meM kahA hai, vaisA hI mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI (manuSyoM ke paryAyoM) ke viSaya meM (kahanA cAhie) jisa prakAra (jaghanyAdiviziSTa) avadhijJAnI (manuSyoM) kA (paryAyaviSayaka) kathana kiyA hai, usI prakAra vibhaMgajJAnI (manuSyoM) kA (paryAya-viSayaka) kathana karanA caahie| cakSudarzanI aura acakSudarzanI (manuSyoM) kA (paryAyaviSayaka) kathana AbhinibodhikajJAnI (manuSyoM ke paryAyoM) ke samAna hai| avadhidarzanI kA (paryAyaviSayaka) kathana avadhijJAnI (manuSyoM ke paryAyaviSayaka kathana) ke samAna hai| jahA~ jJAna hote haiM, vahA~ ajJAna nahIM hote' jahA~ ajJAna hote haiM, vahAM jJAna nahIM hote aura jahA~ darzana haiM, vahA~ jJAna evaM ajJAna donoM meM se koI bhI saMbhava hai| 497. kevalaNANINaM bhaMte! maNussANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccai kevalaNANINaM maNussANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! kevalanANI maNUse kevalaNANissa maNUsassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tiTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM chaTThANavaDite, kevalaNANapajjavehiM kevaladasaNapajjavehiM ya tulle| [497 pra.] bhagavan! kevalajJAnI manuSyoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [497 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki 'kevalajJAnI manuSyoM ke ananta paryAya kahe haiM ?' _[u.] gautama! eka kevalajJAnI manuSya, dUsare kevalajJAnI manuSya se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se tristhAnapatita
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [425 hai, tathA varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, evaM kevalajJAna ke paryAyoM aura kevaladarzana ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai| 498. evaM kevaladaMsaNI vi maNUse bhaanniyvve| [498] (jaise kevalajJAnI manuSyoM ke paryAya ke viSaya meM kahA gayA,) vaise hI kevaladarzanI manuSyoM ke (paryAyoM ke) viSaya meM kahanA caahie| vivecana--manuSyoM ke paryAyoM kI vibhinna apekSAoM se prarUpaNA-prastuta dasa sUtroM (sU. 489 se 498 taka) meM jaghanya-utkRSTa-madhyama avagAhanA, sthiti, varNAdi tathA jJAna Adi vAle manuSya ke paryAyoM kI vividha apekSAoM se prarUpaNA kI gaI hai| jaghanya-avagAhanAyukta manuSya sthiti kI dRSTi se tristhAnapatita--jaghanya avagAhanA vAlA manuSya niyama se saMkhyAtavarSa kI Ayu vAlA hI hotA hai, isa dRSTi se vaha tristhAnapatita hInAdhika hI hotA hai, arthAt vaha asaMkhyAta-saMkhyAtabhAga evaM saMkhyAtaguNa hInAdhika hI hotA hai| jaghanya-avagAhanAyukta manuSyoM meM tIna jJAnoM aura do ajJAnoM kI prarUpaNA--kisI tIrthakara kA athavA anuttaraupapAtika deva kA apratipAtI avadhijJAna ke sAtha jaghanya avagAhanA meM utpAda hotA hai, taba jaghanya avagAhanA meM bhI avadhijJAna pAyA jAtA hai| ataevaM yahA~ tIna jJAnoM kA kathana kiyA gayA hai, kintu naraka se nikale hue jIva kA jaghanya avagAhanA meM utpAda nahIM hotA, kyoMki usakA svabhAva hI aisA hai| isalie jaghanya avagAhanA meM vibhaMgajJAna nahIM pAyA jAtA; isa kAraNa yahA~ (mUlapATha meM) do ajJAnoM kI hI prarUpaNA kI gaI hai| utkRSTa avagAhanAvAle manuSya kI sthiti kI dRSTi se hInAdhika-tulyatA-utkRSTa avagAhanA vAle manuSyoM kI avagAhanA tIna gavyUti (kosa) kI hotI hai aura unakI sthiti hotI hai-jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama tIna palyopama kI aura utkRSTa pUre tIna palyopama kii| tIna palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga, tIna palyopamoM kA asaMkhyAtavA~ hI bhAga hai| ataeva palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama tIna palyopama vAlA manuSya, tIna palyopama kI sthiti vAle manuSya se asaMkhyAta bhAga hIna hotA hai aura pUrNa tIna palyopama vAlA manuSya usase asaMkhyAtabhAga adhika sthiti vAlA hotA hai| inameM anya kisI prakAra kI hInatA yA adhikatA sambhava nahIM hai| isa prakAra ke kinhIM do manuSyoM meM kadAcit sthiti kI tulyatA bhI hotI hai| ___ utkRSTa avagAhanA vAle manuSyoM meM do jJAna aura do ajJAna kI prarUpaNA utkRSTa avagAhanA vAle manuSyoM meM mati aura zruta, ye do hI jJAna athavA matyajJAna aura zrutAjJAna, ye do hI ajJAna aura do hI darzana pAye jAte haiN| isakA kAraNa yaha hai ki utkRSTa avagAhanA vAle manuSya asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle hote haiM, aura asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle manuSya meM na to avadhijJAna hI ho sakatA hai aura na hI vibhaMgajJAna, kyoMki unakA svabhAva hI aisA hai|
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra madhyama avagAhanA vAle manuSya avagAhanApekSayA catuHsthAnapatita--- madhyama avagAhanA saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle kI bhI ho sakatI hai aura asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle kI bhI ho sakatI hai| asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAlA manuSya bhI eka yA do gavyUta ( gAU) kI avagAhanA vAlA hotA hai / ataH avagAhanA kI apekSA se ise catu:sthAnapatita kahA gayA hai| 1 426 ] cAroM jJAnoM kI apekSA se madhyama - avagAhanAyukta manuSya SaTsthAnapatita ---mati, zruta, avadhi aura manaH paryava, ye cAroM jJAna dravya Adi kI apekSA rakhate haiM tathA kSayopazamajanya haiM / kSayopazama meM vicitratA hotI hai, ataeva unameM taratamatA honA svAbhAvika hai / isI kAraNa cAroM jJAnoM kI apekSA se madhyama avagAhanAyukta manuSyoM meM SaTsthAnapatita hInAdhikatA batAI gaI hai / kevalajJAna ke paryAya kI apekSA se ve tulya haiM samasta AvaraNoM ke pUrNatayA kSaya utpanna hone vAle kevalajJAna meM kisI prakAra kI taratamatA nahIM hotI; isalie kevalajJAna ke paryAyoM kI apekSA se madhyama avagAhanAyukta manuSya tulya hai / jaghanya sthiti vAle manuSyoM meM do ajJAna hI kyoM ? - siddhAntAnusAra sammUcchima manuSya hI jaghanya sthiti ke hote haiM aura ve niyamataH mithyAdRSTi hote haiM / isa kAraNa jaghanyasthiti vAle manuSyoM meM do ajJAna hI ho sakate haiM, jJAna nahIM / ataH yahA~ jJAnoM kA ullekha nahIM kiyA gayA hai| utkRSTa sthiti vAle manuSyoM meM do jJAna, do ajJAna aura do darzana kyoM ? - utkRSTa sthiti vAle manuSyoM kI Ayu tIna palyopama kI hotI hai / ataeva unameM do jJAna, do ajJAna aura do darzana hI pAe jAte haiN| jo jJAna vAle hote haiM ve vaimAnika kI Ayu kA bandha karate haiM, taba unameM do jJAna hote haiM / asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM meM avadhijJAna, avadhidarzana yA vibhaMgajJAna kA abhAva hotA hai| isa kAraNa inameM do jJAnoM, do ajJAnoM aura darzanoM kA ullekha kiyA gayA hai; tIna jJAnoM, tIna ajJAnoM aura tIna darzanoM kA nahIM / madhyamaguNa kRSNa manuSya svasthAna meM SaTsthAnapatita---- madhyamaguNa kRSNavarNa ke ananta tara tama rUpa hote haiM, isa kAraNa vaha svasthAna meM bhI SaTsthAnapatita hotA hai / jaghanya aura utkRSTa AbhinibodhikajJAnI manuSyoM meM jJAnAdi kA antara - jaghanya AbhinibodhikajJAnI manuSya ke prabala jJAnAvaraNIya karma kA udaya hone se usameM avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna nahIM hote jabaki utkRSTa AbhinibodhikajJAnI manuSya meM tIna jJAna aura tIna darzana hote haiM / utkRSTa AbhinibodhikajJAnI manuSya svasthAna meM SaTsthAnapatita- cUMki utkRSTa AbhinibodhikajJAnI manuSya niyamataH saMkhyAtavarSa kI Ayu vAlA hI hotA hai / saMkhyAtavarSa kI AyuvAlA manuSya sthiti kI apekSA se tristhAnapatita hotA hai; kintu jo asaMkhyAtavarSa kI AyuvAlA hotA hai, use bhavasvabhAva ke kAraNa utkRSTa Abhinibodhika jJAna nahIM hotA / 1. (ka) prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 194 (kha) prajJApanAdhinI prameyabodhinI TIkA bhA. 2, pR. 753 se 759 taka
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [427 madhyama AbhinibodhikajJAnI manuSya svasthAna meM SaTsthAnapatita-- jaise eka utkRSTa AbhinibodhikajJAnI manuSya, dUsare utkRSTa AbhinibodhikajJAnI se tulya hotA hai, vaise madhyama AbhinibodhikajJAnI madhyama AbhinibodhikajJAnI ke tulya hI ho, aisA niyama nahIM hai| isalie unameM svasthAna meM SaTsthAnapatita hInAdhikatA sambhava hai| jaghanya aura utkRSTa avadhijJAnI manuSya avagAhanA kI apekSA se tristhAnapatita kyoM ? - manuSyoM meM sarvajadhanya avadhijJAna pArabhavika (pUrvabhaya se sAtha AyA huA) nahIM hotA, kintu vaha tadbhava (usI bhava) sambandhI hotA hai aura vaha bhI paryApta-avasthA meM, aparyApta avasthA meM usake yogya vizuddhi nahIM hotI tathA utkRSTa avadhijJAna bhAva se cAritravAn manuSya ko hotA hai| isa kAraNa jaghanyAvadhijJAnI aura utkRSTAvadhijJAnI manuSya avagAhanA kI apekSA tristhAnapatita hI hote haiM, kintu madhyama avadhijJAnI catu:sthAnapatita hotA hai, kyoMki madhyama avadhijJAna pArabhavika bhI ho sakatA hai, ataeva aparyApta avasthA meM bhI sambhava hai| sthiti kI apekSA se jaghanyAdiyukta manuSya tristhAnapatita kyoM ?--avadhijJAna asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle manuSyoM meM sambhava nahIM, vaha saMkhyAtavarSa kI Ayu vAloM ko hI hotA hai| ataH jaghanya, utkRSTa aura madhyama avadhijJAnI manuSyoM meM saMkhyAtavarSa kI Ayu kI dRSTi se tristhAnapatita hInAdhikatA hI ho sakatI hai, catu:sthAnapatita nhiiN| jaghanyAdiyukta manaHparyavajJAnI sthiti kI dRSTi se tristhAnapatita-mana:paryAyajJAna cAritravAn manuSyoM ko hI hotA hai, aura cAritravAn manuSya saMkhyAtavarSa kI AyuvAle hI hote haiN| ata: jaghanya, madhyama aura utkRSTa manaHparyAyajJAnI mAnava sthiti kI dRSTi se tristhAnapatita hI hote haiN| kevalajJAnI manuSya avagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita kyoM aura kaise ?--yaha kathana kevalIsamudghAta kI apekSA se hai, kyoMki kevalIsamudghAta karatA huA kevalajJAnI manuSya, anya kevalI manuSyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNI adhika avagAhanA vAlA hotA hai aura usakI apekSA anya kevalI asaMkhyAtaguNahIna avagAhanA vAle hote haiM / ataH avagAhanA kI dRSTi se kevalajJAnI manuSya catuHsthAnapatita hote haiN| sthiti kI apekSA kevalImanuSya tristhAnapatita--sabhI kevalI saMkhyAtavarSa kI AyuvAle hI hote haiM, ataeva unameM catu:sthAnapatita hInAdhikatA saMbhava nahIM hai| isa kAraNa ve tristhAnapatita hInAdhika haiN| vANavyantara jyotiSka aura vaimAnika devoM kI paryAya-prarUpaNA 499. [1] vANamaMtarA jahA asurkumaaraa| 1. (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 194-195-196 (kha) prajJApanA. pra. bo. TIkA, bhA-2, pR. 760-770 2. (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 196, (kha) prajJApanA pra. bodha. TIkA bhA-2, pR. 772
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428] [prajJApanA sUtra [499-1] vANavyantara devoM meM (paryAyoM kI prarUpaNA) asurakumAroM ke samAna (samajha lenI cAhie) [2] evaM joisiyA vemaanniyaa| navaraM saTThANe ThitIe tiTThANavaDite bhaannitvve| se taM jiivpjjvaa| [499-2] jyotiSkoM aura vaimAnika devoM meM (paryAyoM kI prarUpaNA bhI isI prakAra kI samajhanI caahie)| vizeSa bAta yaha hai ki ve svasthAna meM sthiti kI apekSA se tristhAnapatita (hInAdhika) haiN| yaha jIva ke paryAyoM kI prarUpaNA samApta huii| vivecana-vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke paryAyoM kI prarUpaNA--prastuta sUtra (499) meM pUrvAktasUtrAnusAra tInoM prakAra ke devoM ke paryAyoM kA kathana atidezapUrvaka kiyA gayA hai| ajIva-paryAya ajIvaparyAya ke bheda-prabheda aura paryAyasaMkhyA 500. ajIvapajjavA NaM bhaMte kativihA paNNattA ? goyamA! duvihA pnnnnttaa| taM jahA-rUviajIvapajjavA ya arUviajIvapajjavA ya / [500 pra.] bhagavan! ajIpaparyAya kitane prakAra ke kahe haiM ? [500 u.] gautama! (ajIvaparyAya) do prakAra ke kahe hai; ve isa prakAra haiM-(1) rUpI ajIva ke paryAya aura arUpI ajIva ke pryaay| 501. arUviajIvapajjavA NaM bhaMte! kativihA paNNattA ? goyamA! dasavihA pnnnnttaa| taM jahA-dhammatthikAe 1, dhammatthikAyassa dese 2, dhammatthikAyassa padesA 3, adhammatthikAe 4, adhammatthikAyassa dese 5, adhammatthikAyassa padesA 6, AgAsatthikAe 7, AgAsatthikAyassa dese 8, AgAsatthikAyassa padesA 9, addhAsamae 10 / [501 pra.] bhagavan ! arUpI ajIva ke paryAya kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [501 u.] gautama! ve dasa prakAra ke kahe haiN| yathA--(1) dharmAstikAya, (2) dharmAstikAya kA deza, (3) dharmAsitakAya ke pradeza, (4) adharmAstikAya, (5) adharmAstikAya kA deza, (6) adharmAstikAya ke pradeza, (7) AkAzAstikAya, (8) AkAzAstikAya kA deza, (9) AkAzAstikAya ke pradeza aura (10) addhAsamaya (kAla) ke pryaay| 502. rUviajIvapajjavA NaM bhNte| kativihA paNNattA ? goyamA! cauvihA pnnnnttaa| taM jahA-khaMdhA 1, khaMdhadesA 2, khaMdhapadesA 3, paramANupoggale 4 / [502 pra.] bhagavan ! rUpI ajIva ke paryAya kitane prakAra ke kahe haiM ? [502 u.] gautama! ve cAra prakAra ke kahe haiN| yathA-(1) skandha, (2) skandhadeza, (3) skandhapradeza aura (4) paramANupudgala (ke pryaay)|
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ [429 pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] 503. te NaM bhaMte! ki saMkhejjA asaMkhejA aNaMtA ? goyamA! no saMkhejjA, no asaMkhejjA, aNaMtA / se keNaTTeNaM bhaMte! evaM vuccati no saMkhenjA, no asaMkhejjA, aNaMtA ? goymaa| aNaMtA paramANupoggalA aNaMtA, dupadesiyA khaMdhA jAva aNaMtA dasapadesiyA khaMdhA, aNaMtA saMkhenjapadesiyA khaMdhA, aNaMtA asaMkhejjapadesiyA khaMdhA, aNaMtA aNaMtapadesiyA khaMdhA, se teNaTTeNaM goyamA! evaM vuccati te NaM no saMkhejjA, no asaMkhejjA, annNtaa| [503 pra.] bhagavan ! kyA ve (pUrvokta rUpIajIvaparyAya-catuSTaya) saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, athavA ananta haiM ? [503 u.] gautama! ve saMkhyAta nahIM asaMkhyAta nahIM (kintu) ananta haiN| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se Apa aisA kahate haiM ki ve (pUrvokta caturvidha rUpI ajIvaparyAya saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM, (kintu) ananta haiM? [u.] gautama! paramANu-pudgala ananta haiM; dvipradezika skandha ananta haiM, yAvat dazapradezika-skandha haiM, saMkhyAtapradezika skandha ananta haiM, asaMkhyAtapradezika skandha ananta haiM, aura anantapradezika skandha ananta haiN| he gautama! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki ve na saMkhyAta haiM, na hI asaMkhyAta haiM kintu ananta haiN| ___ vivecana -ajIvaparyAya ke bheda-prabheda aura paryAyasaMkhyA prastuta cAra sUtroM (sU. 500 se 503 taka) meM ajIvaparyAya, usake mukhya do prakAra, tathA arUpI aura rUpI ajIva-paryAya ke bheda evaM rUpI ajIvaparyAyoM kI saMkhyA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ___ rUpI aura arUpI ajIvaparyAya kI paribhASA-rUpI jisameM rUpa ho, use rUpI kahate haiN| yahA~ 'rUpa' zabda se rUpa' ke atirikta 'gandha' , rasa aura sparza kA bhI upalakSaNa se grahaNa kiyA jAtA hai| Azaya yaha hai ki jisameM rUpa, rasa, gandha aura sparza ho, vaha rUpI kahalAtA hai| rUpayukta ajIva ko rUpI ajIva kahate haiN| rUpI ajIva pudgala hI hotA hai, isalie rUpI ajIva ke paryAya kA artha huA--pudgala ke paryAya / arUpI kA artha hai jisameM rUpa (rasa, gandha aura sparza) kA abhAva ho, jo amUrta ho| ataH arUpI ajIva-paryAya kA artha huA--amUrta ajIva ke pryaay| dharmAstikAyAdi kI vyAkhyA dharmAstikAya dharmAstikAya kA asaMkhyAtapradezoM kA sampUrNa (akhaNDita) piNDa (avayavI drvy)| dharmAstikAyadeza-dharmAstikAya kA arddha Adi bhaag| dharmAstikAyapradeza-dharmAstikAya ke niraMkaza (sUkSmatama) aNsh| isI prakAra adharmAstikAya aura AkAzAstikAya Adi ke trikoM ko samajha lenA caahie| addhAsamaya apradezI kaaldrvy| 1. prajJApanA malaya. vRtti, patrAMka 202
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430] [prajJApanA sUtra __dravyoM kA kathana yA paryAya kA ?--paryAyoM kI prarUpaNA ke prasaMga meM yahA~ paryAyoM kA kathana karanA ucita thA, usake badale dravyoM kA kathana isalie kiyA gayA hai ki paryAya aura paryAyI (dravya) kathaMcit abhinna haiM, isa bAta kI pratIti ho| vastutaH dharmAstikAya, dharmAstikAyadeza Adi padoM ke ullekha se una-una dharmAstikAyadi trikoM tathA addhAsamaya ke paryAya hI vivakSita haiM, dravya nhiiN| paramANupudgala Adi kI paryAya-sambandhI vaktavyatA 504. paramANupoggalANaM bhaMte! kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA! paramANupoggalANaM aNaMtA panjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati paramANupoggalANaM aNaMtA pajjavA paNNattA ? goyamA! paramANupoggale paramANupoggalassa davyayAte tulle, padesaThThayAte tulle, ogAhaNaTThayAte tulle; ThitIe siya hINe siya tulle siya abbhahite-jati hINe asaMkhejjatibhAgahINe vA saMkhejjatibhAgahINe vA saMkhejatiguNahINe vA asaMkhenjatiguNahINe vA, aha abbhahie asaMkhejatibhAgaabbhahie vA saMkhejatibhAgamabbhahie vA saMkhenjaguNaabbhahie vA asaMkheguNaabbhahite vA; kAlavaNNapajjavehiM siya hINe siya tulle siya abbhahie--jati hINe aNaMtabhAgahINe vA asaMkhejjatibhAgahINe vA saMkhejjabhAgahINe vA saMkhejaguNahINe vA asaMkhejjagaNahINe vA aNaMtaguNahINe vA, aha abbhahie aNaMtabhAgamabbhahite vA asaMkhejjatibhAgamabbhahie vA saMkhejjabhAgamabbhahi te vA saMkhejjaguNamabbhahie vA asaMkhejjaguNamabbhahie vA aNaMtaguNamabbhahie vA; evaM avasesa vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehi chaTThANavaDite, phAsA NaM sIya-usiNa-niddha-lukkhehiM chaTThANavaDite, se teNaTTeNaM goyamA! evaM vuccati paramANupoggalANaM aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| [504 pra.] bhagavan! paramANupudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [504 u.] gautama! paramANupudgaloM ke ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki paramANupudgaloM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka paramANupudgala, dUsare paramANupudgala se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai; avagAhanA kI dRSTi se (bhI) tulya hai, (kintu) sthiti kI apekSA se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai, kadAcit abhyadhika hai| yadi hIna hai, to asaMkhyAtabhAga hIna hai, saMkhyAtabhAga hIna hai athavA saMkhyAtaguNa hIna hai, athavA asaMkhyAtaguNa hIna hai, yadi adhika hai, to asaMkhyAtabhAga adhika hai, athavA saMkhyAtabhAga adhika hai, yA saMkhyAtaguNa adhika hai, athavA asaMkhyAtaguNa adhika hai| kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai, aura kadAcit adhika hai| yadi 1. vahI, malaya. vRtti, patrAMka 202
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada ) ] [ 431 hIna hai to anantabhAga hIna hai, yA asaMkhyAta bhAga hIna hai athavA saMkhyAtabhAga hIna hai; athavA saMkhyAtaguNa hI hai, asaMkhyAtaguNahIna hai yA anantaguNa-hIna hai| yadi adhika hai to anantabhAga adhika hai, asaMkhyAtabhAga adhika hai, athavA saMkhyAtabhAga adhika hai / athavA saMkhyAtaguNa adhika hai, asaMkhyAtaguNa adhika hai, yA anantaguNa adhika hai| isI prakAra avaziSTa (kAle varNa ke sivAya bAkI ke) varNa, gandha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / sparzo meM zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| he gautama! isa hetu se aisA kahA gayA hai ki paramANu- pudgaloM ke ananta paryAya prarUpita haiM / 505. dupadesiyANaM pucchA / goyamA ! anaMtA pajjavA paNNattA / sekeNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! dupadesie dupadesiyassa davvaTTyAe tulle, padesaTTyAe tulle, ogAhaNaTTayAe siya siyatulle siya abbhahite - jati hINe padesahINe, aha abbhahite padesamabbhahite; ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdIhiM uvarillehiM cauhiM phAsehi ya chaTThANavaDite / [505 pra.] bhagavan ! dvipradezika skandhoM ke kitane paryAya kahe gae hai ? [505 u.] gautama ! unake ananta paryAya kahe haiM / [pra.] bhagavan! aisA kisa kAraNa se kahA gayA hai ki dvipradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka dvipradezika skandha, dUsare dvipradezika skandha se, dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA kadAcit hIna hai, kadAcit tulya hai aura kadAcit adhika hai| yadi hIna ho to eka pradeza hIna hotA hai| yadi adhika ho to eka pradeza adhika hotA hai / sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hotA hai, varNa Adi kI apekSA se aura uparyukta cAra (zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa) sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hotA hai / 506. evaM tipaesie vi / navaraM ogAhaNaTTayAe siya hINe siya tulle siya abbhahite jati hINe paesahINe vA dupaesahINe vA, aha abbhahite paesamabbhahite vA dupaesamabbhahite vA / 506 . isI prakAra tripradezika skandhoM ke ( paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie|) vizeSatA yaha hai ki avagAhanA kI dRSTi se kadAcit hIn, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai| yadi hIna ho to eka pradezahIna yA dvipradezoM se hIna hotA hai| yadi adhika ho to eka pradeza adhika athavA do pradeza adhika hotA hai / 507. evaM jAva dasapaesie / navaraM ogAhaNAe paesaparivuDDI kAyavvA jAva dasapaesie vasahI ti /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432] [prajJApanA sUtra [507] isI prakAra yAvat dazapradezika skandhoM taka kA paryAyaviSayaka kathana karanA caahie| vizeSa yaha hai ki avagAhanA kI dRSTi se pradezoM kI (kramazaH) vRddhi karanA cAhie; yAvat dazapradezI skandha nau pradeza-hIna taka hotA hai| 508. saMkhejjapadesiyANaM pucchaa| goyamA! annNtaa| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! saMkhenjapaesie khaMdhe saMkhenjapaesiyassa khaMdhassa davvaTThayAe tulle; padesaTThayAe siya hINe siya tulle siya abbhahite-jati hINe saMjjabhAgahINe vA saMkhejjaguNahINe vA, aha abbhahie evaM ceva; ogAhaNaTThayAe vi duTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdi-uvarillacauphAsapajjavehi ya chtttthaannvddite| [508 pra.] bhagavan ! saMkhyAtapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [508 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki saMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka saMkhyAtapradezI skandha, dUsare saMkhyAtapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai| yadi hIna ho to, saMkhyAtabhAga hIna yA saMkhyAtaguNa hIna hotA hai| yadi adhika ho to saMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAta guNa adhika hotA hai| avagAhanA kI apekSA se dvisthAnapatita hotA hai| sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hotA hai| varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hotA hai| 509. asaMkhajjapaesiyANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! asaMkhejjapaesie khaMdhe asaMkhejapaesiyassa khaMdhassa davvaTThayAe tulle, paesaTTayAe cauTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdi-uvarillacauphAsehi ya chtttthaannvddite| [509 pra.] bhagavan ! asaMkhyAtapradezika skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [509 u.] gautama! ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki asaMkhyAtapradezika skandhoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka asaMkhyAtapradezika skandha, dUsare asaMkhyAtapradezika skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, avagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita hai, sthiti
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [433 ko apekSA se catu:sthAnapatita hai, varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| 510. aNaMtapaesiyANaM pucchaa| goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! aNaMtapaesie khaMdhe aNaMtapaesiyassa khaMdhassa davvaTThayAe tulle, paesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasaphAsapajjavehiM chaTThANavaDite / [510 pra.] bhagavan ! anantapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [510 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka anantapradezI skandha, dUsare anantapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai, avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, tathA varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| 511. egapaesogADhANaM poggalANaM pucchA / goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! egapaesogADhapoggale egapaesogADhassa poggalassa davvaTThayAe tulle, paesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAte tulle, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdi-uvarillacauphAsehi ya chtttthaannvddite| [511 pra.] bhagavan ! eka pradeza meM avagADha pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [511 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki eka pradeza meM avagADha pudgaloM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka pradeza meM avagADha eka pudgala, dUsare pradeza meM avagADha pudgala se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se tulya hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| 512. evaM dupaesogADhe vi jAva dspesogaaddhe| [512] isI prakAra dvipradezAvagADha se dasapradezAvagADha skandhoM taka ke paryAyoM kI vaktavyatA samajha lenA caahie|
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434] [prajJApanA sUtra 513. saMkhejapaesogADhANaM pucchA / / goyamA! annNtaa| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! saMkhejapaesogADhe poggale saMkhenjapaesogADhassa poggalassa davvaTThayAe tulle, paesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe duTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAiuvarillacauphAsehi ya chtttthaannvddite| [513 pra.] bhagavan ! saMkhyAtapradezAvagADha skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [513 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiM / [pra.] bhagavan ! kisa hetu se kahA jAtA hai ki saMkhyAtapradezAvagADha skandhoM (pudgaloM) ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka saMkhyAtapradezAvagADha pudgala, dUsare saMkhyAtapradezAvagADha pudgala se dravya kI apekSA tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se dvisthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| 514. asaMkhejjapaesogADhANaM pucchA / goyamA! aNaMtA pjjvaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! asaMkhejjapaesogADhe poggale asaMkhejapaesogADhassa poggalassa davvaTThAe tulle, padesaTTayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdi-aTThaphAsehiM chtttthaannvddite| [514 pra.] bhagavan ! asaMkhyAtapradezAvagADha pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [514 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki asaMkhyAtapradezAvagADha pudgala ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka asaMkhyAtapradezAvagADha pudgala, dUsare asaMkhyAtapradezAvagADha pudgala se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, varNAdi tathA aSTa sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| 515. egasamayaThitIyANaM pucchA / goyamA! aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| se keNaTheNaM bhaMte! evaM vuccati ?
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [435 goyamA! egasamayaThitIe poggale egasamayaThitIyassa poggalassa davvaTThayAe tulle, paesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tulle, vaNNAdi-aTThaphAsehi chtttthaannvddite| [515 pra.] bhagavan ! eka samaya kI sthiti vAle pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [515 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki eka samaya kI sthiti vAle pudgaloM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka samaya kI sthiti vAlA eka pudgala, dUsare eka samaya kI sthiti vAle pudgala ke dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se tulya hai, varNAdi tathA aSTa sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| 516. evaM jAva dssmytthiiie| [516] isa prakAra yAvat dasa samaya kI sthiti vAle pudgaloM kI paryAyasambandhI vaktavyatA samajhanI caahie| 517. saMkhenjasamayaThitIyANaM evaM cev| navaraM ThitIe dutttthaannvddite| __ [517] saMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgaloM kA paryAyaviSayaka kathana bhI isI prakAra samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki vaha sthiti kI apekSA se dvisthAnapatita hai| 518. asaMkhyejjasamayaThitIyANaM evaM cev| navaraM ThiIe cutttthaannvddite| [518] asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgaloM kA paryAyaviSayaka kathana bhI isI prakAra hai| vizeSatA yaha hai ki vaha sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai| 519. egaguNakAlagANaM pucchaa| goyamA! aNaMtA pjjvaa| se keNaDheNaM bhaMte evaM vuccati ? goyamA! egaguNakAlae poggale egaguNakAlagassa poggalassa davvaTThayAe tulle, paesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, kAlavaNNapajjavehiM tulle, avasesehiM vaNNa-gaMdha-rasa-phAsapajjavehiM chaTThANavaDite, aTThahiM phAsehiM chtttthaannvddite| [519 pra.] bhagavan ! ekaguNa kAle pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [519 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| - [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki eka guNa kAle pudgaloM ke ananta paryAya haiM ? 1. granthAgram 3000
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436] [prajJApanA sUtra [u.] gautama! eka guNa kAlA eka pudgala, dUsare eka guNa kAle pudgala se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai tathA avaziSTa (kRSNavarNa ke atirikta anya) varNoM, gandhoM, rasoM aura spoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai evaM aSTa sparzoM kI apekSA se (bhI) SaTsthAnapatita hai| 520. evaM jAva dsgunnkaale| [520] isI prakAra yAvat daza guNa kAle (pudgaloM) kI (paryAya sambandhI vaktavyatA samajhanI caahie|) 521. saMkhejjaguNakAlae vi evaM cev| navaraM saTThANe dutttthaannvddite| [521] saMkhyAtaguNa kAle (pudgaloM) kA (paryAya viSayaka kathana) bhI isI prakAra (jAnanA caahie|) vizeSatA yaha hai ki (ve) svasthAna meM dvisthAnapatita haiN| 522. evaM asaMkhyejjaguNakAlae vi| NavaraM saTThANe cutttthaannvddite| [522] isI prakAra asaMkhyAtaguNa kAle (pudgaloM) kI paryAyasambandhI vaktavyatA samajhanI caahie| vizeSa yaha hai ki (ve) svasthAna meM catuHsthAnapatita haiN| 523. evaM aNaMtaguNakAlae vi| navaraM saTThANe chtttthaannvddite| [523] isI taraha anantaguNe kAle (pudgaloM) kI paryAyasambandhI vaktavyatA jAnanI caahie| vizeSa yaha hai ki (ve) svasthAna meM SaTsthAnapatita haiN| 524. evaM jahA kAlavaNNassa vattavvayA bhaNiyA tahA sesANa vi vaNNa-gaMdha-rasa-phAsANaM vattavvayA bhANitavvA jAva annNtgunnlukkhe| [524] isI prakAra jaise kRSNavarNa vAle (pudgaloM) kI (paryAyasambandhI vaktavyatA kahI hai,) vaise hI zeSa saba varNoM, gandhoM rasoM aura sparzoM (vAle pudgaloM) kI (paryAyasambandhI) vaktavyatA yAvat anantaguNa rUkSa (pudgaloM) kI (paryAyoM sambandhI) vaktavyatA taka kahanI caahie| vivecana-paramANupudgala Adi kI paryAyasambandhI prarUpaNA-prastuta ikkIsa sUtroM (sU. 504 se 524 taka) meM vividha prakAra ke pudgaloM kI vibhinna apekSAoM se paryAyasambandhI prarUpaNA kI gaI hai| rUpI-ajIva-paryAyaprarUpaNA kA krama-(1) paramANupudgala tathA dvi-tri-daza-saMkhyAtaasaMkhyAta-anantapradezika pudgaloM ke viSaya meM, (2) AkAzIya ekapradezAvagADha se lekara asaMkhyAtapradezAvagADha pudgaloM ke viSaya meM, (3) ekasamayasthitika se asaMkhyAtasamayasthitika pudgaloM ke viSaya meM, (4) ekaguNa kRSNa se anantaguNa kRSNa pudgaloM ke viSaya meM tathA zeSa varNa-gandha-rasa-sparza
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [437 pudgaloM ke viSaya meM paryAya-prarUpaNA kramazaH kI gaI hai| paramANupudgaloM meM anantaparyAyoM kI siddhi prastuta meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki paramANu dravya aura pratyeka dravya ananta paryAyoM se yukta hotA hai| eka paramANu dUsare paramANu se dravya, pradeza aura avagAhanA kI dRSTi se tulya hotA hai, kyoMki pratyeka paramANu eka-eka svatantra dravya hai| vaha niraMza hI hotA hai tathA niyamataH AkAza ke eka hI pradeza meM avagAhanA karake rahatA hai| isalie ina tInoM kI apekSA se vaha tulya hai| kintu sthiti kI apekSA se eka paramANu dUsare paramANu se catuHsthAnapatita hInAdhika hotA hai, kyoMki paramANu kI jaghanya sthiti eka samaya kI aura utkRSTa asaMkhyAtakAla kI hai, arthAt --koI pudgala paramANurUpa paryAya meM kama se kama eka samaya taka rahatA hai aura adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka raha sakatA hai| isalie siddha hai ki eka paramANu dUsare paramANu se catu:sthAnapatita hIna yA adhika hotA hai tathA varNa, gandha, rasa evaM sparza, vizeSataH catuHsparzoM kI apekSA se paramANu-pudgala meM SaTsthAnapatita hInadhikatA hotI hai| arthAt--vaha asaMkhyAta-saMkhyAta anantabhAgahIna yA saMkhyAta-asaMkhyAta-anantaguNa hIna athavA asaMkhyAta-saMkhyAta-anantabhAga adhika athavA saMkhyAta-asaMkhyAta-anantaguNa adhika hai| pradezahIna paramANu meM ananta paryAya kaise ?--paramANu ko jo 'apradezI' kahA gayA hai, vaha dravya kI apekSA se hai, kAla aura bhAva kI apekSA se vaha apradezI yA niraMza nahIM hai| paramANu : catuHsparzI aura SaTsthAnapatita--eka paramANu meM ATha sparzoM meM se sirpha cAra sparza hI hote haiN| ve ye haiM--zIta, uSNa, snigdha aura ruukss| balki asaMkhyAtapradezI skandha taka meM ye cAra hI sparza hote haiN| koI-koI anantapradezI skandha bhI cAra sparza vAle hote haiN| isI prakAra ekapradezAvagADha se lekara saMkhyAtapradezAvagADha pudgala (skandha) bhI cAra sparzoM vAle hote haiN| ataH ina apekSAoM se paramANu ko SaTsthAnapatita samajhanA caahie| dvipradezI skandha avagAhanA kI dRSTi se hIna, adhika aura tulya : kyoM aura kaise--jaba do dvipradezI skandha AkAza ke do-do pradezoM yA donoM-eka-eka pradeza meM avagADha hoM, taba unakI avagAhanA tulya hotI hai| kintu jaba eka dvipradezI skandha eka pradeza meM avagADha ho aura dUsarA do pradezoM meM, taba unameM avagAhanA kI dRSTi se hInAdhikatA hotI hai| jo eka pradeza meM avagADha hai, vaha do pradezoM meM avagADha skandha kI apekSA ekapradeza hIna avagAhanA vAlA kahalAtA hai, jabaki do pradezoM meM avagADha skandha ekapradezAvagADha kI apekSA ekapradeza-adhika avagAhanA vAlA kahalAtA hai| dvipradezI skandhoM kI avagAhanA meM isase adhika hInAdhikatA saMbhava nahIM hai| 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapAThaTippaNayukta) bhAga 1, pR. 151 se 154 taka 2. (ka) prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 201 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI pR. 798-801
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438] [prajJApanA sUtra tripradezI skandhoM meM hInAdhikatA : avagAhanA kI dRSTi se tIna pradezoM kA piNDa tripradezI skandha kahalAtA hai| vaha AkAza ke eka pradeza meM bhI raha sakatA hai, do pradezoM meM bhI aura tIna AkAza pradezoM meM bhI raha sakatA hai| tIna AkAzapradezoM se adhika meM usakI avagAhanA saMbhava nhiiN| aisI sthiti meM yadi tripradezI skandhoM kI avagAhanA meM hInatA aura adhikatA ho to eka yA do AkAzapradezoM kI hI ho sakatI hai, adhika kI nhiiN| dazapradezI skandha taka kI hInAdhikatA : avagAhanA kI dRSTi se--jaba do tripradezI skandha tIna-tIna pradezoM meM, do-do pradezoM meM yA eka-eka pradeza meM avagADha hote haiM, taba ve avagAhanA kI dRSTi se paraspara tulya hote haiM, kintu jaba eka tripradezIskandha tripradezAvagADha aura dUsarA dvipradezAvagADha hotA hai, taba vaha ekapradezahIna hotA hai| yadi dUsarA ekapradezAvagAr3ha hotA hai to vaha dvipradezahIna hotA hai aura vaha tripradezAvagADha dvipradezAvagAr3ha se ekapradezAdhika aura ekapradezAvagADha se dvipradezAdhika hotA hai| isa prakAra eka-eka pradeza bar3hA kara cArapradezI se dazapradezI taka ke skandhoM meM avagAhanA kI apekSA se hAni vRddhi kA kathana kara lenA caahie| isa dRSTi se dazapradezI skandha meM hInAdhikatA isa prakAra kahI jAegI-dazapradezI skandha jaba hIna hotA hai to ekapradezahIna, dvipradezahIna yAvat naupradezahIna hotA hai aura adhika ho to ekapradezAdhika yAvat navapradezAdhika hotA hai| saMkhyAtapradezI skandha kI anantaparyAyatA saMkhyAtapradezI skandha, dUsare saMkhyAtapradezI skandha se dravya-dRSTi se tulya hotA hai| vaha dravya hai, isa kAraNa anantaparyAya vAlA bhI hai, kyoMki pratyeka dravya anantaparyAyayukta hotA hai| pradezoM kI dRSTi se vaha hIna, tulya yA adhika bhI ho sakatA hai| yadi hIna yA adhika ho to saMkhyAtabhAga hIna yA saMkhyAtaguNa hIna athavA saMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAtaguNa adhika hotA hai| isIlie ise dvisthAnapatita kahA hai| avagAhanA kI dRSTi se bhI vaha dvisthAnapatita hai| sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai| varNAdi meM tathA pUrvokta catuHsparzoM meM SaTsthAnapatita samajhanA caahie| anantapradezI skandha avagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita hI kyoM ?--anantapradezI skandha bhI avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hI hotA hai, SaTsthAnapatita nahIM, kyoMki lokAkAza ke asaMkhyAtapradeza hI haiM aura anantapradezI skandha bhI adhika se adhika asaMkhyAta pradezoM meM hI avagAhana karatA hai| ataeva usameM anantabhAga evaM anantaguNa hAni-vRddhi kI sambhAvanA nahIM hai| isa kAraNa vaha SaTsthAnapatita nahIM ho sktaa| hA~, varNAdi ke paryAyoM kI apekSA se eka anantapradezI skandha, dUsare anantapradezI skandha se varNAdi kI dRSTi se ananta-asaMkhyAta-saMkhyAtabhAga hIna, athavA sAMkhyAtaguNa yA asaMkhyAtaguNa hIna, anantaguNa hIna aura isI prakAra adhika bhI ho sakatA hai| isalie inameM SaTsthAnapatita ho sakatA hai| 1. (ka) prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 201 (kha) prajJApanA. pra. bo. TIkA pR. 806-807 2. (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 202 (kha) prajJApanA. pra. bo. TIkA, pR. 811 se 813
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [439 eka pradezavagAr3ha paramANu pradezoM kI dRSTi se SaTsthAnapatita hAni-vRddhizIla dravya kI apekSA se tulya hone para bhI pradezoM kI apekSA se isameM SaTsthAnapatita hInAdhikatA hai; kyoMki eka pradezI paramANu bhI eka pradeza meM rahatA hai aura anantapradezI skandha bhI eka hI pradeza meM raha sakatA hai| kintu avagAhanA kI dRSTi se tulya hai| sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai tathA varNAdi evaM catuHsparzoM kI dRSTi se SaTsthAnapatita hotA hai| asaMkhyAtapradezAvagADha pudgala svavagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita--cUMki lokAkAza ke asaMkhyAta hI pradeza haiM, jinameM pudgaloM kA avagAhana hai| ataH anantapradezoM meM kisI bhI pudgala kI avagAhanA saMbhava nahIM hai| ____ saMkhyAtaguNa kAlA pudgala svasthAna meM dvisthAnapatita-saMkhyAtaguNa kAlA pudgala yA to saMkhyAtabhAga hIna kRSNa hotA hai athavA saMkhyAtaguNa hIna kRSNa hotA hai| agara adhika ho to saMkhyAtabhAga adhika yA asaMkhyAtaguNa adhika hotA hai| anantaguNa kAlA pudgala svasthAna meM SaTsthAnapatita--anantaguNa kAle eka pudgala meM dUsarA anantaguNa kAlA pudgala anantabhAga hIna, asaMkhyAtabhAga hIna, saMkhyAtabhAga hIna, athavA saMkhyAtaguNa hIna, asaMkhyAtaguNa hIna anantaguNa hIna hotA hai| yAnI vaha SaTsthAnapatita hotA hai| jaghanyAdi viziSTa avagAhanA evaM sthiti vAle dvipradezI se anantapradezI skandha taka kI paryAyaprarUpaNA 525. [1] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte! dupaesiyANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccati? goyamA! jahaNNogAhaNae dupaesie khaMdhe jahaNNogAhaNagassa dupaesiyassa khaMdhassa davvaTThayAe tulle, paesaTTayAe tulle ogAhaNaTThayAe tulle, ThitIe cauTThANavaDite, kAlavaNNapajjavehiM chaTThANavaDite, sesavaNNa-gaMdha-rasapajjavehiM chaTThANavaDite, sIya-usiNa-Niddha-lukkhaphAsapajjavehiM chaTThANavaDite, se teNaTeNaM gotamA! evaM vuccati jahaNNogAhaNagANaM dupaesiyANaM poggalANaM aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| [525-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [525-1 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe haiN| 1. (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 203 (kha) prajJApanA. pra. bo. TIkA, pR. 814 se 819 2. (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 203-204 (kha) prajJApanA. pra. bo. TIkA, pR. 821-822
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440] [prajJApanA sUtra [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI pudgaloM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka jaghanya avagAhanA vAlA dvipradezI skandha, dUsare jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se bhI tulya hai, avagAhanA kI apekSA se tulya hai, (kintu) sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, kRSNa varNa ke paryAyoM ke dRSTi se SaTsthAnapatita haiM, zeSa varNa, gandha aura rasa ke paryAyoM kI dRSTi se SaTsthAnapatita hai tathA zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| he gautama! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanya avagAhanA vAle dvipradezika pudgaloM ke ananta paryAya kahe haiN| [2] ukkosogAhaNae vi evaM cev| [525-2] utkRSTa avagAhanA vAle [dvipradezI pudgala-(skandhoM) ke paryAyoM] ke viSayoM meM bhI isI prakAra (kahanA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosogAhaNao ntthi| [525-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama)avagAhanA vAle dvipradezI skandha nahIM hote| 526. [1] jahaNNogAhaNayANaM bhaMte! tipaesiyANaM pucchA / goyamA! aNaMtA pjjvaa| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! jahA dupaesite jhnnnnogaahnnte| [526-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM? [526-1 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI pudgaloM ke ananta paryAya haiN| [u.] gautama! jaise jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI [pudgaloM kI paryAyaviSayaka vaktavyatA kahI hai,] vaisI hI (vaktavyatA) jaghanya avagAhanA vAle tripradezI pudgaloM ke viSaya meM kahanI caahie| [2] ukkosogAhaNae vi evaM cev| [526-2] isI prakAra utkRSTa avagAhanA vAle tripradezI pudgaloM ke paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] evaM ajahaNNamaNukkosogAhaNae vi| ___ [526-3] isI taraha madhyama avagAhanA vAle tripradezI pudgaloM ke (paryAyoM ke ) viSaya meM (kahanA caahie|
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [441 [527-1] jahaNNogAhaNayANaM bhaMte ! caupaesiyANaM pucchaa| goyamA! jahA jahaNNogAhaNae dupaesite tahA jahaNNogAhaNae cupesite| [527-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle catuHpradezI pudgaloM ke paryAya kitane kahe hai ? [527-1] gautama! jaghanya avagAhanA vAle catuHpradezI pudgala-paryAya jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI pudgaloM ke paryAya kI taraha (samajhanA caahie)| _ [2] evaM jahA ukkosogAhaNae dupaesie tahA ukkosogAhaNae cauppaesie vi| [527-2] jisa prakAra utkRSTa avagAhanA vAle dvipradezI pudgaloM ke paryAyoM kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra utkRSTa avagAhanA vAle catuHpradezI pudgala -paryAyoM kA kathana karanA caahiye| [3] evaM ajahaNNamaNukkosogAhaNae vi cuppesite| NavaraM ogAhaNaTThayAte siya hINe siya tulle siya abbhaie-jati hINe paesahINe, aha'bbhaite pesbbhtie| [527-3] isI prakAra madhyama avagAhanA vAle catuHpradezI skandha kA paryAyaviSayaka kathana karanA caahie| vizeSa yaha hai ki avagAhanA kI apekSA se kadAcit hIna, kadAcit, tulya, kadAcit adhika hotA hai| yadi hIna ho to eka pradeza hIna hotA hai, yadi adhika ho to eka pradeza adhika hotA hai| 528. evaM jAva dasapaesie nneyvvN| NavaramajahaNNukkosogAhaNae padesaparivuDDI kAtavvA, jAva dasapaesiyassa satta paesA privddddinjNti| [528] isI prakAra yAvat dazapradezI skandha taka kA (paryAyaviSayaka kathana karanA caahie|) vizeSa yaha hai ki madhyama avagAhanA vAle meM eka-eka pradeza kI parivRddhi karanI caahie| isa prakAra yAvat dazapradezI taka sAta pradeza bar3hate haiN| 529 [1] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte ? saMkhejjapaesiyANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccati ? goyamA! jahaNNogAhaNage saMkhejjapaesie jahaNNogAhaNagassa saMkhejjapaesiyassa davvaTThayAte tulle, paesaTThayAte duTThANavaDite, ogAhaNaTThayAte tulle, ThitIe cauTThANavaDie, vaNNAdicauphAsapajjavehi ya chtttthaannvddite| [529-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle saMkhyAtapradezI pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [529-1 u.] gautama! ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki jaghanya avagAhanA vAle saMkhyAta-pradezI pudgaloM (skandhoM) ke ananta paryAya haiM?
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442] [prajJApanA sUtra [u.] gautama! eka jaghanya avagAhanA vAlA saMkhyapradezI skandha dUsare jaghanya avagAhanA vAle saMkhyAtapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se dvisthAnapatita hai, avagAhanA kI dRSTi se tulya hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai aura varNAdi cAra sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita (hInAdhika) hai| [2] evaM ukkosogAhaNae vi / _ [529-2] isI prakAra utkRSTa avagAhanA vAle (saMkhyAtapradezI skandhoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosogAhaNae vi evaM cev| NavaraM saTANe dutttthaannvddite| [529-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) avagAhanA vAle saMkhyAtapradezI skandhoM kA paryAya-viSayaka kathana bhI aisA hI samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki vaha svasthAna meM (avagAhanA kI apekSA se) dvisthAnapatita hai| 530. [1] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte ? asaMkhejjapaesiyANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA! jahaNNogAhaNae asaMkhejjapaesie khaMdhe jahaNNogAhaNagassa asaMkhejjapaesiyassa khaMdhassa davvaTThayAe tulle, paesaTThayAte cauTThANavaDite, ogAhaNaTThayAte tulle, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdi-uvarillaphAsehi ya chtttthaannvddite| [530-1 pra.] bhagavan ! jaghanya avagAhanA vAle asaMkhyAtapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [530-1 u.] gautama! ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanya avagAhanA vAle asaMkhyAtapradezI pudgaloM (skandhoM) ke ananta paryAya haiN| [u.] gautama! eka jaghanya avagAhanA vAlA asaMkhyAtapradezI skandha dUsare jaghanya avagAhanA vAle asaMkhyAtapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se catuHsthAnapatita hai aura varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosogAhaNae vi| [530-2] utkRSTa avagAhanA vAle (asaMkhyAtapradezI skandhoM ke paryAya) ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosogAhaNae vi evaM cev| navaraM saTThANe ctttthaannvddite|
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada ) ] [ 443 [530 - 3] madhyama avagAhanA vAle ( asaMkhyAtapradezI skandhoM ) kA ( paryAya viSayaka kathana bhI) isI prakAra samajhanA cAhie / vizeSa yaha hai ki ( vaha) svasthAna meM catuHsthAnapatita hai / 531. [ 1 ] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte ! anaMtapaesiyANaM pucchA / goyamA ! anaMtA / se keNaNaM bhaMte! evaM vuccati ? goyamA ! jahaNNogAhaNae aNatapaesie khaMdhe jahaNNogAhaNagassa aNatapaesiyassa khaMdhassa davvaTTayAe tulle, paesaTTayAe chaTTANavaDite, ogAhaNaTTayAe tulle, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdiuvarillacauphAsehi ya chaTThANavaDite / [531-1 pra.] bhagavan! jaghanya avagAhanA vAle anantapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [ 531 - 1 u. ] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanya avagAhanA vAle anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM / * [ u.] gautama ! eka jaghanya avagAhanA vAlA anantapradezI skandha, dUsare jaghanya avagAhanA vAle anantapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhana kI dRSTi se tulya hai, sthiti kI apekSA se catuH sthAnapatita hai, varNAdi tathA uparyukta cAra sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapaMtita hai / [ 2 ] ukkosogAhaNae vi evaM ceva / navaraM ThitIe vi tulle / [531-2] utkRSTa avagAhanA vAle anantapradezI skandhoM kA ( paryAyaviSayaka kathana ) bhI isI prakAra (samajhanA cAhie) / vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA bhI tulya hai / [ 3 ] ajahaNNamaNukkosogAhaNagANaM bhaMte ! aNaMtapaesiyANaM pucchA / goyamA ! anaMtA / sekeNaTTeNaM ? goyamA! ajahaNNamaNukkosogAhaNae anaMtapaesie khaMdhe ajahaNNamaNukkosogAhaNagassa aNatapadesiyassa khaMdhassa davvaTTayAe tulle, padesaTTayAe chaTTANavaDie, ogAhaNaTTayAe cauTThANavaDie, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdi aTThANaphAsehiM chaTTANavaDite / [531-3 pra.] bhagavan ! madhyama avagAhanA vAle anantapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM? [531 - 1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiM / [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki madhyama avagAhanA vAle anantapradezI skandha ke ananta paryAya haiM ?
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444] [prajJApanA sUtra [u.] gautama! madhyama avagAhanA vAlA anantapradezI skandha, dUsare madhyama avagAhanA vAle anantapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI dRSTi catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se SaTsthAnapatita hai aura varNAdi tathA aSTa sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| 532. [1] jahaNNaThitIyANaM bhaMte ! paramANupoggalANaM pucchA ! goyamA! annNtaa| se keNadveNaM ? goyamA! jahaNNaThitIe paramANupoggale jahaNNaThitIyasa paramANupoggalassa davvaTThayAe tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTThayAe tulle, ThitIe tulle, vaNNAdi-duphAsehiM ya chtttthaannvddite| [532-1 pra.] bhagavan! jaghanya sthiti vAle paramANupudgala ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [532-1 u.] gautama! (unake)ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jaghanya sthiti vAle paramANupudgaloM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka jaghanya sthiti vAlA paramANupudgala, dUsare jaghanya sthiti vAle paramANu pudgala se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se tulya hai tathA sthiti kI apekSA se (bhI) tulya hai, evaM varNAdi tathA do sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaThitIe vi| [532-2] isI prakAra utkRSTa sthiti vAle (paramANupudgaloM ke paryAyoM) ke viSaya meM (samajhanA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosaThitIe vi evaM cev| navaraM ThitIe cutttthaannvddite| [532-3 pra.] madhyama sthiti vAle (paramANupudgaloM ke paryAyoM) ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai| 533. [1] jahaNNaThitIyANaM dupaesiyANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaTeNaM bhaMte ! goyamA! jahaNNaThitIe dupaesite jahaNNaThitIyassa dupaesiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTThayAe siya hINe siya tulle siya abbhhie| jati hINe padesahINe, aha abbhatie padesabbhatite, ThitIe tulle, vaNNAdi-caupphAsehiM ya chttttaannvddite| [533-1 pra.] bhagavan ! jaghanya sthiti vAle dvipradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ?
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [445 [533-1 u.] gautama! (unake)ananta paryAya kahe haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jaghanya sthiti vAle dvipradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka jaghanya sthita vAlA dvipradezI skandha, dUsare jaghanya sthiti vAle dvipradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI dRSTi se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika hotA hai| yadi hIna ho to ekapradeza hIna aura yadi adhika ho, to eka pradeza adhika hai| sthiti kI apekSA se tulya hai aura varNAdi tathA cAra sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaThitIe vi| [532-2] isI prakAra utkRSTa sthiti vAle dvipradezI skandhoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaThitIe vi evaM cev| navaraM ThitIe cutttthaannvddite| [533-3 pra.] madhyama sthiti vAle dvipradezI skandhoM kA paryAyaviSayaka kathana bhI isI prakAra karanA caahie| vizeSatA yaha hai ki sthiti kI apekSA se vaha catuHsthAnapatita hInAdhika hai| 534. evaM jAva dspdesite| navaraM padesaparivuDDI kaatvvaa| ogAhaNaTThayAe tisu vi gamaesu jAva dasapaesie Nava paesA vaDDijati / [534] isI prakAra yAvat dazapradezI skandha taka ke paryAyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| vizeSa yaha hai ki isameM eka-eka pradeza kI kramazaH parivRddhi karanI caahie| avagAhanA ke tInoM gamoM [AlApakoM] meM yAvat dazapradezI skandha taka aise hI kahanA caahie| (kramazaH) nau pradezoM kI vRddhi ho jAtI hai| 535. [1] jahaNNaThitIyANaM bhaMte! saMkhejjapadesiyANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNadveNaM? goyamA! jahaNNaThitIe saMkhejjapadesie khaMdhe jahaeNaThitIyassa saMkhejapaesiyassa khaMdhassa davvaTThayAe tulle, padesaTTayAe duTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe duTTANavaDite, ThitIe tulle, vaNNAdicauphAsehi ya chtttthaannvddite| [535-1 pra.] jaghanya sthiti vAle saMkhyAtapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [533-1 u.] gautama! (unake)ananta paryAya (kahe gae haiN|) [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jaghanya sthiti vAle saMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ?
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446] [prajJApanA sUtra ___ [u.] gautama! eka jaghanya sthiti vAlA saMkhyAtapradezI skandha, dUsare jaghanya sthiti vAle saMkhyAtapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se dvisthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se dvisthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se tulya hai, varNAdi tathA catu:sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaThitIe vi| [535-2] isI prakAra utkRSTa sthiti vAle saMkhyAtapradezI skandhoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaThitIe vi evaM cev| navaraM ThitIe cutttthaavddite| [535-3 pra.] madhyama sthiti vAle saMkhyAtapradezI skandhoM kA paryAyaviSayaka kathana bhI isI prakAra karanA caahie| vizeSatA yaha hai ki sthiti kI apekSA se vaha catuHsthAnapatita hai| 536. [1] jahaNNaThitIyANaM asaMkhejapadesiyANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaTeNaM? goyamA! jahaNNaThitIe asaMkhejjapaesie jahaNNaThitIyassa asaMkhejjapadesiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAte cauTThANavaDite, ogAhaNaTThayAte cauTThANavaDite, ThitIe tulle, vaNrNAdi uvarillacaupphAsehi ya chtttthaannvddite| [536-1 pra.] bhagavan! jaghanya sthiti vAle asaMkhyAtapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [536-1 u.] gautama! (unake)ananta paryAya kahe gae haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jaghanya sthiti vAle asaMkhyApradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka jaghanya sthiti vAlA asaMkhyAtapradezI skandha, dUsare jaghanya sthiti vAle asaMkhyAtapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se tulya hai, varNAdi tathA catu:sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaThitIe vi| [536-2] isI prakAra utkRSTa sthiti vAle asaMkhyAtapradezI skandhoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaThitIe vi evaM cev| navaraM ThitIe cutttthaannvddite| [536-3 pra.] madhyama sthiti vAle asaMkhyAtapradezI skandhoM ke paryAyoM ke viSaya meM isI prakAra kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA catu:sthAnapatita hai| 537. [1] jahaNNaThitIyANaM aNaMtapadesiyANaM pucchA / goyamA! annNtaa|
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ [447 pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] se keNaTeNaM ? goyamA! jahaNNaThitIe aNaMtapaesie jahaNNaThitIyassa aNaMtapaesiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe tulle, vaNNAdi-aTThAphAsehi ya chtttthaannvddite| .. [537-1 pra.] bhagavan! jaghanya sthiti vAle ananta pradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gaye haiM ? .. [537-1 u.] gautama! unake ananta paryAya kahe haiN| ___ [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanya sthiti vAle ananta pradezI skandhoM ke ananta paryAya haiN| ___ [u.] gautama! eka jaghanya sthiti vAlA anantapradezI skandha dUsare jaghanya sthiti vAle anantapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, sthiti kI dRSTi se tulya hai aura varNAdi tathA aSTa sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| - [2] evaM ukkosaThitIe vi| [537-2] isI prakAra utkRSTa sthiti vAle anantapradezI skandha ke paryAyoM ke viSaya meM samajhanA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaThitIe vi evaM cev| navaraM ThitIe cutttthaannvddite| [537-3 pra.] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) sthiti vAle anantapradezI skandhoM kA paryAyaviSayaka kathana bhI isI prakAra samajhanA caahie| vizeSatA yaha hai ki sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hotA hai| vivecana-jaghanyAdiviziSTa avagAhanA evaM sthiti vAle dvipradezI se anantapradezI skandha taka ke paryAyoM kI prarUpaNA - prastuta teraha sUtroM (sU. 525 se 537 taka) meM jaghanya, utkRSTa aura madhyama avagAhanA evaM sthiti vAle paramANu pudgaloM tathA dvipradezika, tripradezika, yAvat saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI aura anantapradezI skandhoM ke paryAyoM kI prarUpaNA kI gaI hai| jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI skandha cAra sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita - jaghanya avagAhanA vAle dvipradezI skandhoM meM zIta, uSNa, rUkSa aura snigdha, ye cAra sparza hI pAe jAte haiM, inameM zeSa karkaza, kaThora, halkA (laghu) aura bhArI (guru) ye cAra sparza nahIM pAe jaate| inameM SaTsthAnapatita hInAdhikatA pAI jAtI hai| dvipradezIskandha meM madhyama avagAhanA nahIM hotI--do paramANuoM kA piNDa dvipradezI skandha kahalAtA hai| usakI avagAhanA yA to AkAza ke eka pradeza meM hogI athavA adhika se adhika do AkAzapradezoM meM hogii| eka pradeza meM jo avagAhanA hotI haiM, vaha jaghanya avagAhanA hai aura do pradezoM meM jo avagAhanA hai, vaha utkRSTa hai| ina donoM ke bIca kI koI avagAhanA nahIM hotii| ataeva madhyama avagAhanA kA abhAva hai|
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 448 ] madhyama avagAhanA vAle catuHpradezI skandhoM kI hInAdhikatA -- catuHpradezI skandha kI jaghanya avagAhanA eka pradeza meM aura utkRSTa avagAhanA cAra pradezoM meM hotI hai| madhyama avagAhanA do prakAra kI hai-- do pradezoM meM aura tIna pradezoM meM / ataeva madhyama avagAhanA vAle eka catuHpradezI skandha se dUsarA catuH pradeza skandha yadi avagAhanA se hIna hogA to ekapradezahIna hI hogA aura adhika hogA to ekapradezAdhika hI hogaa| isase adhika hInAdhikatA unameM nahIM ho sakatI / madhyamAvagAhanAzIla catuHpradezI se lekara dazapradezI skandha taka uttarottara eka -eka pradezavRddhi - hAni - madhyama avagAhanA vAle catupradezI skandha se lekara dazapradezI skandha taka uttarottara eka - eka pradeza kI vRddhi hAni hotI hai| tadanusAra catuHpradezI skandha meM eka, paMcapradezI skandha meM do, SaTpradezI skandha meM tIna, saptapradezI skandha meM cAra, aSTapradezI skandha meM pA~ca, navapradezI skandha meM chaha aura dazapradezI skandha meM sAta pradezoM kI vRddhi hAni hotI hai / jaghanya avagAhanA vAlA saMkhyAtapradezI skandha pradezoM se dvisthAnapatita------ jaghanya avagAhanA vAlA saMkhyAtapradezI eka skandha, dUsare jaghanya avagAhanA vAle saMkhyAtapradezI skandha se saMkhyAtabhAga pradezahIna yA saMkhyAtaguNa pradezahIna hotA hai, yadi adhika ho to saMkhyAta bhAgapradezAdhika athavA saMkhyAtaguNapradezAdhika hotA hai / isIlie ise pradezoM kI dRSTi se dvisthAnapatita kahA gayA hai / madhyama avagAhanA vAlA saMkhyAtapradezI skandha svasthAna meM dvisthAnapatita -- eka madhyama avagAhanA vAlA saMkhyAtapradezI skandha dUsare madhyama avagAhanA vAle saMkhyAta pradezI skandha se avagAhanA kI dRSTi se saMkhyA bhAga hIna yA saMkhyAtaguNa hIna hotA hai, athavA saMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAtaguNa adhika hotA hai| madhyama avagAhanA vAle asaMkhyAtapradezI skandha kI paryAya- prarUpaNA -- isakI paryAya- prarUpaNA jaghanya avagAhanA vAle asaMkhyAtapradezI skandha kI paryAya- prarUpaNA ke samAna hI hai / madhyama avagAhanA vAle arthAt -- AkAza ke do se lekara asaMkhyAta pradezoM meM sthita pudgalaskandha kI paryAyaprarUpaNA isI prakAra hai, kintu vizeSa bAta yaha hai ki svasthAna meM catuHsthAnapatita hai / madhyama avagAhanA vAle anantapradezI skandha kA artha- AkAza ke do Adi pradezoM se lekara asaMkhyAtapradezoM meM rahe huye madhyama avagAhanA vAle anantapradezI skandha kahalAte haiM / jaghanyasthitika saMkhyAtapradezI skandha pradezoM kI dRSTi se dvisthAnapatita -- yadi hIna ho to saMkhyAta bhAga hIna yA saMkhyAtaguNa hIna hotA hai, yadi adhika ho to saMkhyAtabhAga adhika yA saMkhyAtaguNa adhika hotA hai / isalie yaha dvisthAnapatita hai / 1 1. (ka) prajJAnapanAsUtra. ma. vRtti patrAMka 203 2. (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 204 (kha) prajJApanA. pra. bo. TIkA. pR. 841 se 858 taka (kha) prajJApanA. pra bo. TIkA. pR. 859 - 860
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [449 jaghanyAdiyukta varNAdiyukta pudgaloM kI paryAya-prarUpaNA 538. [1] jahaNNaguNakAlayANaM paramANupoggalANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaTheNaM? goyamA! jahaNNaguNakAlae paramANupoggale jahaNNaguNakAlagassa paramANupoggalassa davvaTThayAe tulle, padesaTTayAetulle, ogAhaNaTThayAe tulle, ThitIe cauTThANavaDite, kAlavaNNapajjevehiM tulle, avasesA vaNNA Natthi, gaMdha-rasa-phAsapajjavehi ya chtttthaannvddite| [538-1 pra.] bhagavan! jaghanyaguNa kAle paramANupudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [538-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya (kahe haiN|) [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanyaguNa kAle paramANupudgaloM ke ananta paryAya haiM ? __ [u.] gautama! eka jaghanyaguNa kAlA paramANupudgala, dUsare jaghanyaguNa kAle paramANupudgala se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI dRSTi se tulya hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai, zeSa varNa nahIM hote tathA gandha, rasa aura sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaguNakAlae vi| [538-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle (paramANupudgaloM kI paryAya-prarUpaNA samajhanI caahie|) [3] evamajahaNNamaNukkosaguNakAlae vi| NavaraM saTThANe chtttthaannvddite| [538-3] isI prakAra madhyamaguNa kAle paramANupudgaloM kI bhI paryAya-prarUpaNA samajha lenI caahie| vizeSa yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| 539. [1] jahaNNaguNakAlayANaM bhaMte? dupaesiyANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaTheNaM ? goyamA! jahaNNaguNakAlae dupaesie jahaNNaguNakAlagassa dupaesiyassa davvaTThayAe tulle, paesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe siya hINe sie tulle siya abbhatite- jati hINe padesahINe, aha abbhatie paesamabbhatie; ThitIe cauTThANavaDite, kAlavaNNapajjavahiM tulle, avasesavaNNAdiuvarilla-cauphAsehi ya chtttthaannvddite| [539-1 pra.] bhagavan ! jaghanyaguNa kAle dvipradezika skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [539-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya (kahe haiN|)
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 ] [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA ananta paryAya haiM ? [prajJApanA sUtra dhanyaguNA kAle dvipradezika skandhoM ke [u.] gautama! eka jaghanyaguNa kAlA dvipradezI skandha, dUsare dvipradezika skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se kadAcit hIna kadAcita tulya aura kadAcita adhika hai| yadi hIna ho to eka pradeza hIna hotA hai, yadi adhika ho, to eka pradeza adhika hotA hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hotA hai, kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai aura zeSa varNAdi uparyukta cAra sparzoM ke paryArthoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / ' Ph 119 [ 2 ] evaM ukkosaguNakAlae vi| [539-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle ( paramANupudgaloM kI paryAya prarUpaNA samajhanI caahie|) - [ 3 ] evamajahRNNamaNukkosaguNakAlae vi / NavaraM sadvANe chttttaannvddite| [539 - 3] isI prakAra madhyamaguNa kAle paramANupudgaloM kI bhI paryAya- prarUpaNA samajha lenI caahie| vizeSa yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita kahanA cAhie / 540 evaM jAva dasapaesite / NavaraM paesaparivuDDI, ogAhaNA taheva / [540] isI prakAra yAvat dazapradezI skandhoM ke paryAyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| vizeSatA yaha hai ki pradeza kI uttarottara vRddhi karanI caahie| avagAhanA se usI prakAra hai / 541. [ 1 ] jahaNNaguNakAlayANaM bhaMte ? saMkhejjapaaisiyANaM pucchA... goyamA! aNatA sekeNaTThe goyamA ! jahaNNaguNakAlae saMkhejjapaesie jahaNNaguNakAlamassa saMkhejjapaesiyassa davvaTTayAte tulle, pasaTTayAte duTThANavaDite; ogAhaNaTTayAe duTThANavarDite, ThitIe cauTThANavaDite, kAlavaNa - pajjavehiM tulle avasesehiM vaNNAdi-uvirallaca phAsehi ya chaTTApaNavaDite / [541-1 pra.] bhagavan! jaghanyaguNa kAle saMkhyAtapradezI pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [539-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya ( kahe haiM / ) [pra.] bhagavan ! kise kAraNa se aisA kahate haiN| ki jaghanyaguNa kAle asaMkhyAta pradezI ke ananta paryAya haiM ? | u.] gautama! eka jaidhanyaguNa kAlA saMkhyAtapradezI skandha, dUsare jaghanyaguNa - kAle saMkhyAtapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se dvisthAnapatita haiM, avagAhanA kI apekSA se dvisthAnapatita hai, tathA sthiti kI apekSA catuHsthAnapatita hai, kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai aura avaziSTa varNa Adi tathA Upara ke cAra sparzo kI apekSA se SaTsthAnapatita hai /
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada ) ] [ 451 [2] evaM ukkosaguNakAlae vi| '[541-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle saMkhyAtapradezI skandhoM kI paryAyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / [3] ajahaNNamaNukko saguNakAlae vi evaM ceva / navaraM saTThANe chaTTANavaDite / [541-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) guNaM kAle saMkhyAtapradezI skandhoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| 542. [ 1 ] jahaNNaguNakAlayANaM bhaMte! asaMkhejjapaesiyANaM pucchA / goyamA! aNaMtA / sekeNaNaM ? gayA! jahaNNaguNakAlae asaMkhejjapaesie jahaNNaguNakAlagassa asaMkhejjapaesiyassa davvaTTayAe tulle, paesaTTayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, ogAhaNaTTayAe cauTThANavaDie, kAlavaNNapajjavehiM tulle, avasesehiM vaNNAdi-uvarillacauphAsehi ya chaTTANavaDite / !! [542-1 pra.] bhagavan! jaghanyaguNa kAle asaMkhyAtapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [542 - 1 u.] gautama ! (unake) ananta paryAya ( kahe haiM / ) [pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki ( jaghanyaguNa kAle asaMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM) ? [u.] gautama! eka jaghanyaguNa kAlA asaMkhyAtapradezI pudgala skandha, dUsare jaghanyaguNa kAle asaMkhyAtapradezI pudgalaskandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, sthiti kI dRSTi se catu:sthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai tathA kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai aura zeSa varNa Adi tathA Upara ke cAra sparzo se SaTsthAnapatita hai / [2] evaM ukkosaguNakAlae vi / asaMkhyAta pradezI skandhoM kA paryAya-viSayaka kathana [542-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle karanA cAhie / ) [3] ajahaNNamaNukkosaguNakAlae vi evaM ceva / NavaraM saTThANe chaTTANavaDite / [542-3] isI prakAra madhyamaguNa vAle ( asaMkhyAtapradezI skandhoM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie)| vizeSa itanA hai ki vaha svasthAna meM SaTsthAnapatita hai / 543. [ 1 ] jahaNNaguNakAlayANaM bhaMte! anaMtapaesiyANaM pucchA / goyamA ! anaMtA / sekeNaNaM bhaMte! evaM vuccati ?
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra gomA ! jahaNNaguNakAlae aNatapaesie jahaNNaguNakAlayassa aNaMtapaesiyassa davvaTTayAe tulle, padesaTTayAe chaTTANavaDite, ogAhaNaTTayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, kAlavaNNapajjavehiM tulle, avasesehiM vaNNAdi - aTThaphAsehi ya chaTTANavaDite / [543-1 pra.] bhagavan! jaghanyaguNa kAle anantapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [543 - 1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya ( kahe haiM / ) [pra.] bhagavan! kisa hetu Apa aisA kahate haiM ki jaghanyaguNa kAle anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? 452] [3.] gautama! eka jaghanyaguNa kAlA anantapradezI skandha, dUsare jaghanyaguNa kAle anantapradezI skandha se dravya kI apekSA tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, kRSNavarNa ke paryAyoM kI apekSA se tulya tathA avaziSTa varNa Adi aSTasparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / [ 2 ] evaM ukkosaguNakAlae vi / [543-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle ( anantapradezI skandhoM ke paryAya ke viSaya meM jAnanA cAhie / 3 ] ajahaNNamaNukkosaguNakAlae vi evaM caiva / navaraM saTThANe chaTTANavaDite / [543 - 3] isI prakAra ( kA paryAya - viSayaka kathana ) madhyamaguNa kAle ( anantapradezI skandhoM kA karanA caahie|) svasthAna kI apekSA SaTsthAna patita hai / 544. evaM nIla-lohita - hAlidda - sukkilla - subbhigaMdha - dubbhigaMdha-titta- kaDuya-kasAyaaMbila-mahura-rasapajjavehi ya vattavvayA bhANiyavvA / navaraM paramANupoggalassa subbhigaMdhassa dubbhigaMdhI na bhaNNati, dubbhigaMdhassa subbhigaMdho na bhaNNati, tittassa, avasesA Na bhaNNati / evaM kaDuyAdINa vi / sesaM taM ceva / [544] isI prakAra nIla, rakta hAridra ( pIta), zukla (zveta), sugandha, durgandha, tikta ( tIkhA ), kaTu, kASAya, Amla (khaTTA), madhura rasa ke paryAyoM se bhI anantapradezI skandhoM kI paryAya sambandhI vaktavyatA kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki sugandhavAle paramANupudgala meM durgandha nahIM kahA jAtA hai aura durgandha vAle paramANupudgala meM sugandha nahIM kahA jAtA / tikta ( tIkhe ) rasa vAle meM zeSa rasa kA kathana nahIM karanA cAhie, kaTu Adi rasoM ke viSaya meM bhI aisA hI samajhanA caahie| zeSa saba bAteM usI taraha pUrva hI haiN| 545. [ 1 ] jahaNNaguNakakkhaDANaM aNatapaesiyANaM pucchA / goyamA ! anaMtA /
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [453 se keNaTeNaM? goyamA! jahaNNaguNakakkhaDe aNaMtapaesie jahaNNaguNakakkhaDassa aNaMtapadesiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasehiM chaTThANavaDite, kakkhaDaphAsapajjavehiM tulle, avasese hiM sattaphAsapajjavehi chtttthaannvddite| [545-1 pra.] bhagavan ! jaghanyaguNakarkaza anantapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe haiM ? [545-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya (kahe haiN)| [pra.] bhagavan ! kisa Azaya se aisA kahate haiM ki jaghanyaguNakarkaza anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? __ [u.] gautama! eka jaghanyaguNakarkaza anantapradezI skandha, dUsare jaghanyaguNakarkaza anantapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, sthiti kI dRSTi se catu:sthAnapatita hai, evaM varNa, gaMdha, rasa kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, karkazasparza ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai aura avaziSTa sAta sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnaMpatita hai| [2] evaM ukkosaguNakakkhaDe vi| [545-2] isI prakAra utkRSTaguNakarkaza (anantapradezI skandhoM ke paryAyoM ke viSaya meM samajhanA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosaguNakakkhaDe vi evaM cev| navaraM saTThANe chaTThANavaDite / [545-3] madhyamaguNakarkaza (anantapradezI skandhoM kA paryAyaviSayaka kathana bhI) isI prakAra (karanA caahie|) vizeSa yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| 546. evaM mauya-garuya-lahue vi bhaannitvve| [546] mRdu, guru (bhArI) aura (laghu) (halke) sparza vAle anantapradezI skandha ke paryAyaviSaya meM bhI isI prakAra kathana karanA caahie| 547. [1] jahaNNaguNasIyANaM bhaMte! paramANupoggalANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaTeNaM ? goyamA! jahaNNaguNasIte paramANupoggale jahaNNaguNasItassa paramANupoggalassa davvaTThayoe tulle, padesaTTayAe tulle, ogAhaNaTTayAe tulle, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasehiM chaTTANavaDite, sItaphAsapajjavehi ya tulle, usaNiphAso na bhaNNati, Niddha-lukkhaphAsapajjavehi chtttthaannvddite|
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA sUtra [547-1 pra.] bhagavan ! jaghanyaguNazIta paramANupudgaloM ke kitane paryAya kahe haiM ? pa ., gautamaHunaka) ananta paryAya (kahe haiM) pAprA bhagavana! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jaghanyaguNazIta-paramANupudgaloM ke ananta paryAya hai? [u.] gautama! eka jaghanyaguNazIta paramANupudgala, dUsare jaghanyaguNazIta paramANupudgala se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avargAhanA kI dRSTi se tulya hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, tathA varNa, gandha aura rasoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, zItasparza ke paryAyoM se tulya hai| isameM uSNasparza kA kathana nahIM karanA caahie| snigdha aura rUkSa sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaguNasItevi / [547-2] isI prakAra utkRSTaguNazIta (paramANupudgaloM) ke paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaguNasIte vi evaM caiv| navaraM saTANe chtttthaannvddite| [547-3] madhyamaguNazIta (paramANupudgaloM) ke (paryAyoM ke sambandha meM bhI) isI prakAra (kahanA cAhie) vizeSa yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita hai (hInAdhika) hai| ...[548] [1] jahaNNaguNasIyANaM dupaesiyANaM pucchA / / goyamA! annNtaa| 19 . 4 goyamA! jahannamuNasIte dupaesie jahaNNaguNasIyassa dupaesiyassa davaTThayAe tulle, paesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe siya hINe siya tulle, siya anbhahite-jar3a hINe:paesahINe, aha abbhahie paesamabbhatie, ThiIe cauTThANavaDie, vaNNa-gaMdha, rasapajjavehiM chaTThANAvar3ie, sItaphAsapajjavehiM tulle, usiNA-niddha-lukkhaphAsapajjavehiM chtttthaannaavdd'ie| is (E [548-1pra.] bhagavan ! jaghanyaguNazIta dvipradezika skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [548-2u.] gautama! (unake) ananta paryAvaH (kahe haiM) [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA gayA hai ki jaghanyaguNazIta dvipradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? [3] gautama! eka jaghanyaguNazIta dvipradezI skandha dUsare jaghanyaguNazIta dvipradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se tulya hai, avagAhanA kI apekSA se kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kAcita adhika hotA hai| yadi hIna ho to ekapradeza hIna hotA hai, yadi adhika hoto eka pradeza adhika hotA hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai tathA varNa, gaMdha aura rasa ke paryAvoM kI
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [455 apekSA se SaTsthAnapatita hai evaM zItasparza ke paryAyoM kI apekSA tulya hai aura uSNa, snigdha tathA rUkSa paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaguNasIe vi| ... [548-2] isI prakAra utkRSTaguNazIta (dvipradezI skandhoM kI paryAyasambandhI vaktavyatA samajhanI caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosaguNasIte vi evaM cev| navaraM saTThANe chtttthaannvddie| [548-3] madhyamaguNazIta (dvipradezI skandhoM) kA paryAyasambandhI kathana bhI isI prakAra samajhanA caahie| vizeSa svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| [3] evaM jAva dspesie| navaraM ogAhaNaTThayAe padesaparivaDDI kAyavvA jAva dasapaesiyassa Nava paesA vddddijNti| [549.] isI prakAra yAvat dazapradezI skandhoM taka kA (paryAya-sambandhI vaktavya samajha lenA caahie|) vizeSatA yaha hai ki avagAhanA kI apekSA se paryAya kI vRddhi karanI caahie| (isa dRSTi se) yAvat dazapradezI skandha taka nau pradeza bar3hate haiN| 550. [1] jahaNNaguNasIyANaM saMkhejjapaesiyANaM bhaMte! pucchA / / goyamA! annNtaa| se keNadveNaM? - goyamA! jahaNNaguNasIte saMkhejjapaesie jahaNNaguNasIyassa saMkhejjapaesiyassa davvaTThayAe tulle, paesaTTayAe duTThANavaDie, ogAhaNaTThayAe duTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAIhiM chaTThANavaDie, sItaphAsapajjavehiM tulle, usiNa-niddha-lukkhehiM chtttthaannvddie| [550-1pra.] bhagavan ! jaghanyaguNazIta saMkhyAtapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM? [550-1 u.] gautama ! unake ananta paryAya (kahe haiN|) [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanyaguNazIta asaMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka jaghanyaguNazIta asaMkhyAtapradezI skandha, dUsare jaghanyaguNazIta asaMkhyAta-pradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se dvisthAnapatita hai, avagAhanA kI dRSTi se dvisthAnapatita hai, sthiti kI dRSTi se catu:sthAnapatita hai, varNAdi ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, zItasparza ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai aura uSNa, snigdha evaM rUkSa sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaguNasIe vi|
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456] [prajJApanA sUtra [550-2] isI prakAra utkRSTaguNa zIta (saMkhyAtapradezI skandhoM kI bhI paryAyasambandhI prarUpaNA samajhanI caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosaguNasIe vi evaM cev| navaraM chtttthaannvddie| [550-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) guNazIta saMkhyAtapradezI skandhoM kA paryAya sambandhI kathana bhI aisA hI samajhanA caahie| vizeSa yaha ki svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| 5511] jahaNNaguNasItANaM asaMkhejapaesiyANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaTTeNaM / goyamA! jahaNNaguNasIte asaMkhejjapaesie jahaNNaguNasIyassa asaMkhejjapaesiyassa davvaTThayAe tulle, paesaTThayAe cauTThANavaDite ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdipajjavehiM chaTThANavaDite, sItaphAsapajjavehiM tulle, usiNa-niddha-lukkhaphAsapajjevehiM chtttthaannvddite| [551-1 pra.] bhagavan ! jaghanyaguNa zIta asaMkhyAtapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [551-1 u.] gautama ! unake ananta paryAya (kahe haiN|) [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanyaguNazIta asaMkhyAtapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama! eka jaghanyaguNazIta asaMkhyAtapradezI skandha, dUsare jaghanyaguNazIta asaMkhyAta-pradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, avagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, varNAdi ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, zItasparza ke paryAyoM kI apekSA se tulya hai aura uSNa, snigdha evaM rUkSa sparza ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| __ [2] evaM ukkosaguNasIte vi| [551-2] isI prakAra utkRSTaguNazIta asaMkhyAtapradezI skandhoM kI paryAya-sambandhI prarUpaNA karanI caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaguNasIte vi evaM cev| navaraM saTThANe chtttthaannvddite| [551-3] madhyamaguNazIta asaMkhyAtapradezI skandhoM kA paryAyaviSayaka kathana bhI isI prakAra samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki vaha svasthAna meM SaTsthAnapatita hotA hai| 552. [1] jahaNNaguNasItANaM aNaMtapadesiyANaM pucchA / goyamA ! annNtaa|
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ [457 pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] se keNaTheNaM? goyamA! jahaNNaguNasIte aNaMtapadesie jahaNNaguNasItassa aNaMtapaesiyassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite vaNNadipajjavehiM chaTThANavaDite, sItaphAsapajjavehiM tulle, avasesehiM sattaphAsapajjavehiM chtttthaannvddite| [552-1pra.] bhagavAn ! jaghanyaguNazIta anantapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [55-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya (kahe haiN)| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanyaguNazIta anantapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM ? [u.] gautama ! eka jaghanyaguNazIta anantapradezI skandha, dUsare jaghanyaguNazIta anantapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, varNAdi ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai; zItasparza ke paryAyoM apekSA se tulya hai aura zeSa sAta sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaguNasIte vi| [552-2] isI prakAra utkRSTaguNazIta anantapradezI skandhoM ke paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaguNasIte vi evaM cev| navaraM chtttthaannvddite| [552-3] madhyamaguNazIta anantapradezI skandhoM kI paryAya-sambandhI prarUpaNA bhI isI prakAra karanI caahie| vizeSa yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| __553. evaM usiNe niddhe lukkhe jahA siite| paramANupoggalassa taheva paDivakkho, savvesiM na bhaNNai tti bhaannitvvN| [553] jisa prakara (jaghanyAdiyukta) zItasparza-skandhoM ke paryAyoM ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra uSNa, snigdha aura rUkSa sparzoM (vAle una-una -skandhoM ke paryAyoM ke viSaya meM kahanA caahie|) isI prakara paramANupudgala meM ina sabhI kA pratipakSa nahIM kahA jAtA, yaha kahanA caahie| vivecanA-jaghanyAdiyukta varNAdi-pudgaloM kI paryAya-prarUpaNA- prastuta solaha sUtroM (sU. 537 se 553 taka) meM kRSNAdi varNa, gandha, rasa aura sparzoM ke paramANupudgaloM, dvipradezI se saMkhyAtaasaMkhyAta-ananta pradezI skandhoM taka ke paryAyoM kI prarUpaNA kI gaI hai| kRSNadi varNoM tathA gandha-rasa sparzoM ke paryAya -kRSNa, nIla Adi pAMca varNoM, do prakAra ke gandhoM, pAMca prakAra ke rasoM aura ATha prakAra ke sparzoM ke pratyeka ke taratamabhAva kI apekSA se anantaananta vikalpa hote haiN| tadanusAra kRSNa Adi ananta-ananta prakAra ke haiN| jaghanyaguNa utkRSTaguNa evaM madhyamaguNa kRSNAdi varNa kI vyAkhyA- kRSNavarNa kI sabase kama
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458] prajJApanA sUtra mAtrA jisameM pAI jAtI hai, vaha pudgala jaghanyaguNa kAlA kahalAtA hai / yahA~ guNazabda aMza yA mAtrA ke artha meM prayukta hai / jaghanyaguNa kA artha hai - sabase kama aMza / dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM ki jisa pudgala meM kevala eka DigrI kA kAlApana ho, jisase kama kAlApana kA sambhava hI na ho, vaha jaghanyaguNa kAlA samajhanA caahie| jisameM kAlepana ke sabase adhika aMza pAe jAe~, vaha utkRSTaguNa kAlA hai| eka aMza kAlepana se adhika aura sabase adhika (antima) kAlepana se eka aMza kama taka kA kAlA madhyamaguNakAlA kahalAtA hai| kRSNavarNa kI taraha hI jaghanya - utkRSTa - madhyamaguNayukta nIlAdi varNoM, tathA gandhoM, rasoM evaM sparzo ke viSaya meM samajhanA cAhie / ' ka avagAhanA kI apekSA se dvipradezI skandha kI hInadhikatA -- eka dvipradezI skandha dUsare dvipradezI skandha se avagAhanA kI apekSA se yadi hIna ho to eka-eka pradeza kama avagAhanA vAlA ho sakatA hai aura yadi adhika ho to eka pradeza adhika abara avagAhanA vAlA ho sakatA hai| tAtparya yaha hai ki dvipradezI skandha kI avagAhanA meM eka pradeza se adhika nyUnAdhika avagAhanA kA sambhava nahIM hai| dvipradezI skandha se dazapradezI skandha taka uttarottara pradezavRddhi inakI paryAya - vaktavyatA dvipradezI, skandha ke samAna hai, kintu unameM uttarottara pradezoM kI vRddhi karanI cAhie / arthAta dazapradezI skandha taka kramazaH nau pradezoM kI vRddhi kahanI caahie| BIAX jaghanyaguNa kRSNa saMkhyAtapradezI skandha pradeza za evaM avagAhanA kI dRSTi se dvisthAnapatita pradezoM kI apekSA se vaha dvisthAnapatita hotA hai; arthAt- saMkhyAbhAgahIna, athabA saMkhyAtaguNahIna yA saMkhyAtabhAga-adhika athavA saMkhyAtaguNa-adhika hotA hai| isI prakAra avagAhanA kI dRSTi se dvisthAnapatita hai / 2 F TRA kokaNa N "paraspara virodhI gandha, rasa aura sparza kA paramANupudgala meM abhAva paramANupudgala meM surabhigandha hotI hai, unameM durabhigandha nahIM hotI, aura aura jisameM durabhigandha hotI hai, usameM surabhigandha nahIM hotI, kyoMki paramANu eka anya vAlA hI hotA hai| isalie jisa gandha kA kathana kiyA jAe, vahAM dUsarI gandha kA abhAva kahanA caahie| isI prakAra jahA~ eka rasa kA kathana ho, vahA~ dUsare rasoM kA abhAva samajhanA caahie| arthAt-- jahA~ tikta rasa ho, vahA~ zeSa kaTu rasa nahIM hote; kyoMki unameM kA kathana ho, vahA~ uSNasparza kA kathana paraspara virodha hai| isI prakAra jahA~ pudgala paramANu meM zItasparza kA nahIM karanA cAhie, kyoMki ye donoM sparza virodhI haiN| isI prakAra anyAnya sparzo ke bAre meM samajha lenA caahie| jaise-- snigdha aura rUkSa, mRdu aura karkaza, laghu marathimati guru paraspara virodhI sparza haiN| eka hI paramANu meM ye paraspara virodhI sparza bhI nahIM rahate / ataeva paramANu meM inakA ullekha nahIM karanA caahie| 1. 2. prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA bhA. 2.pU. 885-886 prajJApanAsUtra pra. bI. TIkA, bhA. 2, pR.887 se 890 prajJApanAsUtra pra. boM. TIkA bho. 2, pR. 895
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [459 jaghanyAdi sAmAnya pudagala skandhoM kI vividha apekSAoM se paryAyaprarUpaNA.. 554. [1] jahaNNapadesiyANaM bhaMte! khaMdhANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNadveNaM? - goyamA! jahaNNapadesite khaMdhe jahaNNapaesiyassa khaMdhasya davvaTThayAeM tulle; padesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe siya hINe siya tulle siya abbhahite, jati hINe padesahINe, aha abbhatie padesamabbhatie; ThitIe cauTThANavaDite, vaNNa-gaMdha-rasa uvarillacauphAsapajjavehiM chtttthaannvddite| [554-1 pra.] bhagavan ! jaghanyapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [554-1. u.] gautama! (unake) ananta paryAya (kahe haiN)| [pra.] bhagavAn ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai (ki jaghanyapradezI skandha ke ananta paryAya [u.] gautama ! eka jaghanyapradezI skandha dUsare jaghanyapradezI skandha se dravya kI apekSA 'se tulya hai, pradezoM kI apekSA se bhI tulya hai, avagAhanA kI dRSTi se kadAcit hIna hai, kadAcit tulya haiM aura kadAcit adhika hai| yadi hIna ho to eka pradezahIna hotA hai, aura yadi adhika ho to bhI eka pradeza adhika hotA hai| sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai aura varNa, gandha, rasa tathA Upara ke cAra sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / -- [2] ukkosapaesiyANaM bhaMte! khaMdhANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaTeNaM? goyamA! ukkosapaesie khaMdhe ukkosapaesiyassa khaMdhassa davaTThayAe tulle, paesaTThayAe tulle, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdi-aTThaphAsapajjavehi ya chtttthaannvddite| ... [554-2 pra.] bhagavan ! utkRSTapradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? " [554-2 u.] gautama ! (unake) ananta paryAya (kahe haiN)| 3 [pra.]bhagavan ! kisa apekSA se Apa aisA kahate haiM (ki utkRSTapradezI skandhoM ke ananta paryAya haiM) ? [u.] gautama ! utkRSTa pradezI skandha, dUsare utkRSTapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se bhI tulya hai, avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se bhI catuHsthAnapatita hai, kintu varNAdi tathA aSTasparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai|
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460] [ 3 ] ajahaNNamaNukkosapadesiyANaM bhaMte! khaMdhANaM kevatiyA pajjavA paNNattA ? goyamA ! anaMtA / sekeNaTTheNaM ? prajJApanA sUtra goyamA! ajahaNNamaNukkosapadesie khaMdhe ajahaNNamaNukkosapadesiyasya khaMdhasya davvaTTayAe tulle, padesaTTayAe chaTTANavaDite, ogAhaNaTTayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdiaTThaphAsapajjavehi ya chaTThANavaDite / [554-3 pra.] bhagavan! ajaghanya - anutkRSTa (madhyama) pradezI skandhoM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [554-3 u.] gautama! (unake) ananta paryAya (kahe haiM) / [pra] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ( ki madhyamapradezI skandhoM ke anantaparyAya haiM ) ? [u.] gautama! eka madhyamapradezI skandha, dUsare madhyamapradezI skandha se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI dRSTi se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita aura varNAdi tathA aSTa sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / 555[ 1 ] jahaNNogAhaNagANaM bhaMte ! poggalANaM pucchA / goyamA ! anaMtA / sekeNaTTeNaM ? goyamA! jahaNNogAhaNae poggale jahaNNogAhaNagassa poggalassa davvaTTayAe tulle, padesaTTayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTTayAe tulle, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdi-uvarillaphAsehi ya chaTThANavaDite / [555-1pra.] bhagavAn ! jaghanya avagAhanA vAle pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [555 - 1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya ( kahe haiM) / [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanya avagAhanAvAle pudgaloM ke ananta paryAya haiM ) ? [u.] 'gautama! eka jaghanya avagAhanA vAlA pudgala dUsare jaghanya avagAhanA vAle pudgala se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se tulya hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, tathA varNAdi aura Upara ke sparzoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai / [ 2 ] ukkasogAhaNae vi evaM ceva / navaraM ThitIe tulle / [555-2] utkRSTa avagAhanA vAle pudgala - paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA se tulya hai|
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ [461 pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [3] ajahaNNamaNukkosogAhaNagANaM bhaMte! poggalANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaDheNaM? goyamA! ajahaNNamaNukkosogAhaNae poggale ajahaNNamaNukkosogAhaNagassa poggalassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauDhANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, vaNNAdi-aTThaphAsapajjavehiM chtttthaannvddite| [555-3 pra.] bhagavAn ! madhyama avagAhana vAle pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [555-3. u.] gautama! (unake) ananta paryAya (kahe haiN)| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai (ki madhyama avagAhanA vAle pudgaloM ke ananta paryAya haiM)? [u.] gautama! eka madhyama avagAhanA vAlA pudgala, dUsare madhyama avagAhanA vAle pudgala se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI apekSA se catu:sthAnapatita hai; sthiti kI apekSA se catuHsthAnapatita hai aura varNAdi tathA aSTa sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| 556. [1] jahaNNadvitIyANaM bhaMte ! poggalANaM pucchA / goyamA! annNtaa| se keNaDheNaM? goyamA! jahaNNaThitIe poggale jahaNNaThitIyassa poggalassa davvaTThayAe tulle, padesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauDhANavaDite, ThitIe tulle, vaNNAdi-aTThaphAsapajjavehi ya chtttthaannvddite| [556-1pra.] bhagavan ! jaghanya sthiti vAle pudgaloM ke kitane paryAya kahe haiM ? [556-1 u.] gautama! (unake) ananta paryAya kahe haiN| [pra.] kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? [u.] gautama! eka jaghanya sthiti vAlA pudgala, dUsare jaghanya sthiti vAle pudgala se dravya kI apekSA se tulya hai| pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai; avagAhanA kI apekSA se catuHsthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se tulya hai, aura varNAdi tathA aSTa sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| [2] evaM ukkosaThitIe vi| [556-2] isI prakAra utkRSTa sthiti vAle (pudgaloM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie|) [3] ajahaNNamaNukkosaThitIe evaM cev| navaraM ThitIe vi ctutttthaannvddite| [556-3] ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) sthiti vAle pudgaloM kI paryAyasambandhI vaktavyatA bhI
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . . . kAma liepa TRIC 462] [prajAphnA sUtra isI prakAra kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki sthiti kI apekSA se bhI vaha catuHsthAnapatita hai| 557. [1] jahaNNaguNakAlayANaM bhaMte! poggalANaM kevatiyA pajjavA paNNattAH / / goyamA! annNtaa| 'sekeNadveNaM ? guNakAlayassa paggilassa davvaTThayAe tulla, padesaTThayAe chaTThANavaDite, ogAhaNaTThayAe cauTThANavaDite, ThitIe cauTThANavaDite, kAlavaNNapajjavehi tulle, avasesehiM vaNNa-gaMdha-rasa phosapajjavehi ya chaTThANavaDiteM, se eeNaTheNaM goyamA! evaM vuccati jahaNNaguNakAlayANaM poggalANaM aNaMtA pajjavA pnnnnttaa| [557-1 pra.] bhagavan ! jaghanyaguNa kAle pudgaloM ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [557-1 u.] gautama! (unake) anantaparyAya (kahe haiN)| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai. (ki jaghanyaguNa kAle pudgaloM ke ananta paryAya haiM?) [u.] gautama! eka jaghanyaguNa kAlA pudgala, dUsare jaghanyaguNa kAle pudgala se dravya kI apekSA se tulya hai, pradezoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai, avagAhanA kI dRSTi se catu:sthAnapatita hai, sthiti kI apekSA se catu:sthAnapatita hai, kRSNavarNa ke paryAyoM kI dRSTi se tulya hai, zeSa varNa, gandha, rasa aura sparzoM ke paryAyoM kI apekSA se SaTsthAnapatita hai| he gautama! isI kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jaghanyaguNa kAle pudgaloM ke ananta paryAya kaheM haiN| [2] evaM ukkosaguNakAlae vi| [557-2] isI prakAra utkRSTaguNa kAle pudgaloM kI paryAya-sambandhI vaktavyatA samajhatI caahie| [3] ajahaNNamaNukkosaguNakAlae vi evaM cev| navaraM saTThANe chtttthaannvddite| [557-3] madhyamaguNa kAle pudgaloM ke paryAyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki svasthAna meM SaTsthAnapatita hai| 558. evaM jahA kAlavaNNapajjANaM katavvayA bhaNitA tahA sesAghA viH vaNNa-gaMdha-rasaphAsapajjavANaM kttavvayA bhANitavvA, jAva ajahaSaNamaNukkosalukkhe maTThANe chtttthaannvddite| settaM ruuviajiivpjvaa| se saM ajiivpjjvaa| // paNNavaNAe bhagavaIe paMcamaM visesapAhapajavaSayaka samakta: / / [558] jisa prakara kRSNavarNa ke paryAyoM ke viSaya meM vaktavyatA kahI hai usI prakAra zeSa varNoM, gandhoM, rasoM aura sparzo kI paryAyasambandhI vaktavyatA kahanI cAhie, yAvalaajaghanya anutkRSTa (madhyama) guNa rUkSasparza svasthAna meM SaTsthAnapatita hai, yahA~ taka kahanA caahie|
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA vizeSapada (paryAyapada)] [463 yaha huI rUpI-ajIvaparyAyoM kI prruupnnaa| aura isa prakAra ajIvaparyAya-sambandhI nirUpaNa bhI pUrNa huaa| vivecana-jaghanyAdiyukta sAmAnya pudgala-skandhoM kI vibhinna apekSAoM se paryAyaprarUpaNA- prastuta pAMca sUtroM (sU. 554 se 558 taka) meM jaghanya-madhyama-utkRSTa pradezI skandhoM, tathA jaghanyAdi guNa viziSTa avagAhanA, sthiti tathA kRSNAdi vargoM, gandha-rasa-sparzoM ke paryAyoM kI vibhinna apekSAoM se prarUpaNA kI gaI hai| madhyamaguNa kAle pudgala svasthAna meM SaTsthAnapatita hInAdhika - eka madhyamaguNa kAle pudgala se dUsare madhyamaguNa kAle pudgala meM kRSNavarNa kI anantabhAgahInatA yA anantaguNahInatA, tathaiva anantabhAga-adhikatA athavA anantaguNa-adhikatA bhI ho sakatI hai, kyoMki madhyamaguNa ke ananta vikalpa isI taraha madhyamaguNa vAle sabhI varNAdi sparzaparyanta svasthAna meM SaTsthAnapatita hote haiN| utkRSTa avagAhanA vAle anantapradezI skaMdha kI sthiti tulya kyoM ?- utkRSTa avagAhanA vAlA,anantapradezI skaMdha sarvalokavyApI hotA hai| vaha yA to ucita mahAskaMdha hotA hai athavA kevalI samudghAta kI avasthA meM karmaskaMdha ho sakatA hai| ina donoM kA kAla daNDa, kapATa, pratara aura antarapUraNa rUpa cAra samaya kA hI hotA hai| ataeva isakI sthiti samAna kahI gaI hai| // prajJApanAsUtra : paMcama vizeSapada (paryAyapada) smaapt||
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaTheM vakkaMtipayaM chaThA vyutkrAntipada prAthamika 0 prajJApanAsUtra kA yaha chaThA vyutkrAntipada hai| / prastuta pada kA viSaya nAnA prakAra ke jIvoM kI 'vyutkrAnti'- arthAt- usa-usa gati meM utpatti aura usa-usa gati meM se anyatra utpatti se sambandhita praznoM kI carcA karanA hai| saMkSepa meM, jIvoM kI gati aura Agati se sambandhita vicAraNA isa pada meM kI gaI hai| 0 yaha vicAraNa nimnokta ATha dvAroM ke mAdhyama se prastuta pada meM kI gaI hai- (1)dvAdaza dvAra (upapAta aura udvartanA kA viraha kAla), (2) caturviMzatidvAra- (jIva ke prabhedoM ke upapAta aura udvartana kA virahakAla),(3) sAntaradvAra (jIvaprabhedoM kA sAntara evaM nirantara upapAta aura udvartana-sambandhI vicAra), (4) ekasamayadvAra (eka samaya meM kaunase kitane jIvoM kA upapAta aura udvartana hotA hai, yaha vicAra),(5) kutaH dvAra-(jIva una-una paryAyoM meM kahA~-kahA~ se marakara utpanna hotA hai, isakI prarUpaNA), (6) udvartanAdvAra--(jIva vartamAna bhava se mara kara kisa-kisa bhava meM jAtA hai, isakI vicAraNA), (7) pArabhavikAyuSyadvAra-(AgAmI naye bhava kA AyuSya jIva vartamAna bhava meM kaba bAMdhatA hai? isakA cintana, aura) (8) AkarSadvAra- (AyuSyabandha ke 6 prakAra, kitane AkarSoM meM jIva jAti Adi nAma viziSTa Ayukarma bAMdhatA hai? tathA nyUnAdhika AkarSoM vAle jIvoM ke alpabahutva kA vicaar)| prathama dvAra kA nAma 'bArasa' (dvAdaza) isalie rakhA gayA hai ki isameM nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva, ina cAroM gatiyoM ke jIvoM kA upapAtaviraha (narakAdi jIva usa-usa rUpa meM utpanna hote rahate haiM, unameM bIca meM utpattizUnya (kAla tathA udvartanAviraha (narakAdi jIva marate rahate haiM, unameM bIca meM maraNazUnya) kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa 12 muhUrta kA hai| 0 dvitIya dvAra kA nAma 'cauvIsA' (caturviMzati) isalie rakhA gayA hai ki narakAdi gatiyoM ke prabhedoM ___ kI dRSTi se prathama naraka meM upapAtavirahakAla aura udvartanAvirahakAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa 24 muhUrta haiM / yadyapi caturgatika jIvoM ke prabhedoM meM sabakA upapAtavirahakAla aura udvartanAvirahakAla 24 muhUrta kA nahIM hai, kintu prathama ratnaprabhA naraka ke upapAta evaM udvartana ke viraha kA kAla caubIsa hI muhUrta hai, isa dRSTi se prArambha kA pada pakar3a kara isa dvAra kA nAma 'caubIsa' rakhA gayA hai| 1. (ka) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha-TippaNayukta)bhA. 1, pR. 163 (kha) prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 205 (ga) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, chaThe pada kI prastAvanA, pR 67
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipad : prAthamika ] [ 465 tRtIya sAntara dvAra una-una jIvoM prabhedoM ke jIvoM kA upapAta aura udvartana nirantara hotA rahatA hai yA usameM bIca meM vyavadhAna (antara) bhI A jAtA hai? isakA spaSTIkaraNa anekAnta dRSTi se isa dvAra meM kiyA gayA hai ki pRthvIkAyAdi ekendriyoM ko chor3akara zeSa sabhI jIvoM kA nirantara bhI utpAda evaM udvartana hotA rahatA hai aura sAntara bhI / yadyapi SaTkhaNDAgama ke antarAnugama - prakaraNa meM isakA vicAra kiyA gayA hai, parantu vahA~ isa dRSTi se 'antara' kA vicAra kiyA gayA hai ki eka jIva usa-usa gati Adi meM bhramaNa karake usI gati meM punaH kaba AtA hai ? tathA aneka jIvoM kI apekSA se antara hai yA nahIM? tathA nAnA jIvoM kI apekSA se naraka Adi meM nAraka jIva Adi kitane kAla taka raha sakate haiM ? isa prakAra kA vicAra kiyA gayA hai / 1. 2. cauthe dvAra meM yaha batAyA gayA hai ki eka samaya meM usa-usa gati ke jIvoM ke prabhedoM meM kitane jIvoM kA upapAta aura udvartana hotA hai ? isa sambandha meM vanaspatikAya tathA pRthvIkAyAdi ekendriyoM ko chor3akara zeSa samasta jIvoM meM eka samaya meM jaghanya eka, do yA tIna tathA utkRSTa saMkhyAta athavA asaMkhyAta jIvoM kI utpatti tathA udvartanA kA nirUpaNa hai / vanaspatikAyikoM meM svasthAna meM nirantara ananta tathA parasthAna meM nirantara asaMkhyAta kA tathA pRthvIkAyikAdi meM nirantara asaMkhyAta kA vidhAna hai| pAMcaveM dvAra meM jIvoM kI Agati kA varNana hai / cAroM gatiyoM ke jIvoM ke prabhedoM se kina-kina jIvoM meM se mara kara Ate haiM ? arthAt - kisa jIva meM mara kara kahA~-kahA~ utpanna hone kI yogyatA hai ? isakA nirNaya prastuta dvAra meM kiyA gayA hai| chaThe dvAra meM udvartanA arthAt -- jIvoM ke nikalane kA varNana hai / arthAt kauna-se jIva mara kara kahA~-kahA~ (kisa-kisa gati evaM yoni meM) jAte haiM ? mara kara kahAM utpanna hote haiM ? isakA nirNaya isa dvAra meM prastuta kiyA gayA hai / yadyapi pA~caveM dvAra ko ulaTA karake par3heM to chaThe dvAra kA viSaya spaSTa ho jAtA hai, kyoMki pA~caveM meM batAyA gayA hai- jIva kahA~ se Ate haiM ? usa para se hI spaSTa ho jAtA hai ki jIva mara kara kahA~ jAte haiM ? tathApi spaSTa rUpa se samajhAne ke lie isa chaThe dvAra kA upakrama kiyA gayA hai| - saptama dvAra meM batAyA gayA hai ki jIva para-bhava kA arthAt -- AgAmI bhava kA AyuSya kaba bA~dhatA hai ? arthAt -- kisa jIva kI vartamAna Ayu kA kitanA bhAga zeSa rahane yA kitanA bhAga bItane para vaha AgAmI bhava kA AyuSya bA~dhatA hai ? nAraka aura deva tathA asaMkhyAtavarSAyuSka (manuSya- tiryaJca ) AgAmI AyuSyabandha 6 mAsa pUrva hI kara lete haiM, jabaki zeSa samasta jIva (manuSyoM meM caramazarIrI evaM uttamapuruSa ko chor3akara) sopakrama evaM nirupakrama, donoM hI prakAra kA Ayubandha karate haiM / nirupakramI SaTkhaNDAgama pustaka 7, pR. 187, 462; pustaka 5, antarAnugamaprakaraNa pR. 1 SaTkhaNDAgama pu. 6 pR. 418 se gati Agati kI carcA
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466] [prajJApanA sUtra jIva Ayu kA tRtIya bhAga zeSa rahate aura sopakramI vartamAna Ayu kA tribhAga, athavA vibhAga kA tribhAga yA tribhAga kA tribhAga zeSa rahate AgAmI bhava kA AyuSya bAMdhate haiN| isa prakAra parabhavika AyuSyabandha kI prarUpaNA kI gaI hai| 0 aSTama dvAra meM jAtinAmanidhattAyu gatinAmanidhattAyu, sthitinAmanidhattAyu, avagAhanAnAmanidhattAyu, pradezanAmanidhattAyu aura anubhAvanAmanidhattAyu, yoM Ayubandha ke 6 prakAra batAkara yaha spaSTa kiyA gayA hai ki jAtinAmAdi viziSTa Ayubandha kauna jIva kitane-kitane AkarSa se karatA hai? jAtinAmanidhattAyu Adi se yukta Ayubandha sAmAnya jIva tathA nairayikAdi vaimAnikaparyanta jIva jaghanya eka, do, tIna athavA atkRSTa ATha AkarSoM se karate haiM, yaha prarUpaNA kI gaI hai| anta meM, eka se ATha AkarSoM se Ayubandha karane vAloM ke alpabahutva kI carcA kI gaI hai| 1. (ka) paNNavaNAsuttaM bhA. 2, chaThe pada kI prastAvanA- pR. 37 se 74 taka (kha) prajJApanAsUtra malaya.vRtti, patrAMka 205 (ga) prajJApanA prameyabodhinI TIkA bhA. 2, pR.929 se 931 taka
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaTheM vakkaMtipayaM chaThA vyutkrAntipada vyutkrAntipada ke ATha dvAra - 559. bArasa 1, cauvIsAiM 2, saaMtaraM 3, egasamaya 4, katto ya 5 / uvvaTTaNa 6, parabhaviyAuyaM 7, ca advaiva AgarisA 8 // 182 // [559 gAthArtha -] 1.dvAdaza (bAraha), 2. caturviMzati (caubIsa),3.sAntara (antara-sahita), 4. eka samaya, 5. kahA~ se ? 6. udvarttanA, 7.parabhava-sambandhI AyuSya aura 8. AkarSa, ye ATha dvAra (isa vyutkrAntipada meM) haiN| vivecana-vyutkrAntipada ke ATha dvAra- prastuta sUtra meM eka saMgrahaNIgAthA ke dvArA vyutkrAnti pada ke 8 dvAroM kA ullekha kiyA gayA hai| prathama dvAdazadvAraH narakAdi gatiyoM meM upapAta aura udvartanA kA virahakAla-nirUpaNa 560. nirayagatI NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhuttaa| [560. pra.] bhagavAn ! narakagati kitane kAla taka upapAta se virahita kahI gaI hai ? [560 u.] gautama! (vaha) jaghanya (kama se kama) eka samaya taka aura utkRSTa (adhika se adhika)bAraha muhUrta taka (upapAta se virahita rahatI hai|) 561. tiriyagatI NaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhttaa| [561. pra.] bhagavan ! tiryaJcagati kitane kAla taka upapAta se virahita kahI gaI hai ? [561 u.] gautama! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhUrta taka (upapAta se virahita rahatI hai|) 562. maNuyagatI NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhuttaa| [562 pra.] bhagavan! manuSyagati kitane kAla taka upapAta se virahita kahI gaI hai? [562. u.] gautama! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhUrta taka (upapAta se virahita rahatI hai|) 1. prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 205
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468] [prajJApanA sUtra 563. devagatI NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhuttaa| [563. pra.] bhagavan ! devagati kitane kAla taka upapAta se virahita kahI gaI hai ? [563. u.] gautama! (devagati kA upapAtavirahakAla) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhUrta taka kA hai| 564. siddhagatI NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahitA sijhaNayAe paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM chmmaasaa| [564 pra.] bhagavan ! siddhagati kitane kAla taka siddhi se rahita kahI gaI hai ? [564 u.] gautama! (siddhagati kA siddhivirahita kAla) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa chaha mahInoM taka kA hai| 565. nirayagatI NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahitA uvvaTTaNayAe paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhuttaa| [565 pra.] bhagavan ! narakagati kitane kAla taka udvartanA se virahita kahI gaI hai ? [565 u.] gautama! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhUrta taka (udvarttanA se virahita rahatI hai|) 566. tiriyagatI NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahitA uvvaTTaNayAe paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhuttaa| [566 pra.] bhagavan ! tiryaJcagati kitane kAla taka udvartanA se virahita kahI gaI hai ? [566 u.] gautama! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhUrta taka (udvavarttanA se virahita rahatI hai|) 567. maNuyagatI NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvvaTTaNAe paNNattA ? . goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhuttaa| [567 pra.]bhagavan! manuSyagati kitane kAla udvartanA se virahita kahI gaI hai ? [567 u.] gautama! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhUrta taka (udvarttanA se virahita kahI gaI hai|) 568. devagatI NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahitA uvvaTTaNAe paNNattA ? goyama! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhttaa| dAraM 1 // [568 pra.] bhagavan ! devagati kitane kAla taka udvartanA se virahita kahI gaI hai ? [568 u.] gautama! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhurta taka (udvarttanA se virahita rahatI hai|) prathama dvAra // 1 //
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [469 vivecana--prathama dvAdaza (bArasa = bAraha) dvAra : cAra gatiyoM ke upapAta aura udvarttanA kA virahakAla-nirUpaNa- prastuta nau sUtroM (sU. 560 se 568 taka) meM narakAdi cAra gatiyoM aura pAMcavIM siddhagati ke jaghanya-utkRSTa upapAtavirahakAla kA unake udvartanAvirahakAla kA nirUpaNa kiyA gayA hai| nirayagati Adi cAroM gatiyoM ke lie eka vacana prayoga kyoM ? nirayagati arthAta narakagati nAmakarma ke udaya se utpanna hone vAle jIva kA audayika bhaav| isI prakAra tiryaJcAdi-gati ke viSaya meM samajhanA caahie| vaha audayikabhAva sAmAnya kI apekSA se sabhI gatiyoM meM apanA-apanA eka hai| narakagati kA audayikabhAva sAtoM pRthviyoM meM vyApaka hai, isalie narakagati Adi cAroM gatiyoM meM pratyeka meM ekavacana kA prayoga kiyA gayA hai| upapAta aura usakA virahakAla-- kisI anya gati se marakara nAraka, tiryaJca, manuSya, deva yA siddha ke rUpa meM utpanna honA upapAta kahalAtA hai| narakagati meM upapAta ke virahakAla kA artha haijitane samaya taka kisI bhI naye nAraka kA janma nahIM hotA; dUsare zabdoM meM - narakagati naye nAraka ke janma se rahita jitane kAla taka hotI hai, vaha narakagati meM upapAtavirahakAla hai| isI prakAra anya gatiyoM meM upapAta-virahakAla kA artha samajha lenA caahie| narakAdi gatiyA~ kama se kama eka samaya aura adhika se adhika 12 muhUrta taka upapAta se rahita hotI haiN| bAraha muhUrta ke bAda koI na koI jIva narakAdi gatiyoM meM utpanna hotA hI hai| siddhagati kA upapAtavirahakAla utkRSTataH chaha mAsa kA batAyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki eka jIva ke siddha hone ke pazcAt saMbhava hai koI jIva adhika se adhika chaha mAsa taka siddha na ho| chaha mAsa ke anantara avazya hI koI na koI siddha (mukta) hotA hai| caubIsa muhUrta-pramANa upapAtaviraha kyoM nahIM ?- Age kahA jAegA ki upapAtaviraha-kAla caubIsa muhUrta kA hai, kintu yahAM jo bAraha muhurta kA upapAtavirahakAla batAyA hai, vaha sAmAnya rUpa se narakagati kA upapAtavirahakAla hai. kintu jaba ratnaprabhA Adi eka-eka narakapRthvI ke upapAta-virahakAla kI vivakSA kI jAtI hai, taba vaha caubIsa muhUrta kA hI hotA hai| isI prakAra anya gatiyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| udvarttanA aura usakA virahakAla- narakAdi kisI gati se nikalanA udvarttanA hai, prazna kA Azaya yaha hai ki aisA kitanA samaya hai, jabaki koI bhI jIva narakAdi gati se na nikale ? yaha udvartanAvirahita kAla kahalAtA hai| udvartanA-virahakAla cAroM gatiyoM kA utkRSTataH 12 muhUrta kA hai| siddhagati meM udvarttanA nahIM hotI, kyoMki siddhagati meM gayA huA jIva phira kabhI vahA~ se nikalatA nahIM hai| isalie siddhagati meM uddharttanA nahIM hotI / ataeva vahA~ udvarttanA kA virahakAla bhI nahIM hai| vahA~ to sadaiva udvartanAviraha 1. (ka) prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 205 (kha) prajJApanA. pra.bo. TIkA bhA. 2, pR. 935 se 937
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470] [prajJApanA sUtra hai, kyoMki siddhaparyAya sAdi hone para bhI ananta (antarahita) hai, siddha jIva sadAkAla siddha hI rahate haiN| dvitIya caturviMzatidvAra : nairayikoM se anuttaraupapAtikoM taka ke upapAta aura udvartanA ke virahakAla kI prarUpaNA 569. rayaNappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cauvvIsaM muhuttaa| [569 pra.] bhagavan ! ratnaprabhA-pRthvI ke nairayika kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [569 u.] gautama! (unakA upapAtavirahakAla) jaghanya eka samaya kA, utkRSTa caubIsa muhUrta taka kA (kahA gayA hai|) 570. sakkarappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA! jahaNaNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM satta raatiNdiyaanni| [570 pra.] bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI ke nAraka kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [570 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTataH sAta rAtri-dina taka (upapAta se virahita rahate haiN|) 571. vAluyappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM addhmaasN| [571 pra.] bhagavan ! vAlukApRthvI ke nAraka kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [571 u.] gautama ! (ve) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa arddhamAsa taka (upapAta se virahita rahate haiN|) 572. paMkappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM maasN| [572 pra.] bhagavan ! paMkaprabhApRthvI ke nairayika kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [572 u.] gautama! (ve) jaghanyataH eka samaya taka aura utkRSTataH eka mAsa taka (upapAtavirahita rahate haiN|) 573. dhUmappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahitA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM do maasaa| [573 pra.] bhagavana! dhUmaprabhApRthvI ke nAraka kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [573 u.] gautama! jaghanyataH eka samaya taka aura utkRSTataH do mAsa taka (upapAta se virahita hote haiN|) 1. (ka) prajJApanA. ma. vRtti, patrAMka 205 (kha) prajJApanA. pra. bo. TIkA bhA. 2, pR. 837
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [471 574. tamApuDhavineraiyA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? gauyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cattAri maasaa| [574 pra.] bhagavan ! tamaH prabhApRthvI ke nAraka kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [574 u.] gautama! (ve) jaghanyataH eka samaya taka aura utkRSTataH cAra mAsa taka (upapAtavirahita rahate haiN|) 575. adhesattamApuDhavineraiyA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM chmmaasaa| [575 pra.] bhagavan ! sabase nIcI tamastamA nAmaka saptama pRthvI ke nairayika kitane kAla taka upapAta se rahita kahe gae haiM? [575 u.] gautama! ve eka samaya taka aura utkRSTa chaha mAsa taka (upapAta se virahita rahate haiN|) 576. asurakumArA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cauvvIsaM muhttaa| [576 pra.] bhagavan ! asurakumAra kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [576 u.] gautama! (ve) jaghanyataH eka samaya taka aura utkRSTataH caubIsa muhUrta taka (upapAtavirahita rahate haiN|) 577. NAgakumArA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cauvvIsaM muhttaa| [577 pra.] bhagavan ! nAgakumAra kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [577 u.] gautama! (unakA upapAtavirahakAla) jaghanya eka samaya kA aura utkuSTa caubIsa muhUrta kA hai| 578. evaM suvaNNakumArANaM vijjukumArANaM aggikumArANaM dIvakumArANaM udahikumArANaM disAkumArANaM vAukumArANaM thaNiyakumArANa ya patteyaM jahaNNeNaM ega samayaM, ukkoseNaM cauvvIsaM muhuttaa| ____ [578] isI prakAra suparNa(suvarNa) kumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dizAkumAra, vAyukumAra aura stanitakumAra devoM kA pratyeka kA upapAtavirahakAla jaghanya eka samaya kA tathA utkRSTa caubIsa muhUrta kA hai| 579. puDhavikAiyA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pnnnnttaa| goyamA! aNusamayamavirahiyaM uvavAeNaM pnnnnttaa| [579 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ?
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra [579 u.] gautama! (ve) pratisamaya upapAta se avirahita kahe gae haiM / arthAt unakA upapAta nirantara hotA hI rahatA hai / 472] 580. evaM AukAiyANa vi teukAiyANa vi vAukAiyANa vi vaNapphaikAiyANa vi aNusamayaM avirahiyA uvavAeNaM paNNattA ? [580pra.] isI prakAra apkAyika bhI tejaskAyika bhI, vAyukAyika bhI, evaM vanaspatikAyika jIva bhI pratisamaya upapAta avirahita kahe gae haiN| [ 581.] beiMdiyA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA ! jahaNaNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhunaM / [581 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM kA upapAtaviraha kitane kAla taka kahA gayA hai ? [581 u.] gautama! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrtta taka (unakA upapAta-virahakAla rahatA hai / ) 582. evaM teiMdiya - cauriMdiyA / [582] isI prakAra trIndriya evaM caturindriya ke upapAtavirahakAla ke viSaya meM samajha lenA caahie| 583. sammucchimapaMcediyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM / [583 pra.] bhagavan ! sammUcchima paMcendriyatiryaJcayonika jIva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [583 u.] gautama! (unakA upapAtaviraha) jaghanya eka samaya taka kA aura utkRSTa antarmuhUrta taka kA hai| 1 584. gabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahitA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhuttA / [584 pra.] bhagavan! garbhajapaMcendriya tiryaJcayonika kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gaye haiM ? [584 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhUrtta taka (upapAta se virahita rahate haiM / ) 585. sammucchimamaNussA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM cauvvIsaM muhuttaa| [585 pra.] bhagavan! sammUcchima manuSya kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ?
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [473 [585 u.] gautama! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa caubIsa muhUrta taka (upapAta se virahita kahe haiN|) 586. gabbhavakkaMtiyamaNussANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhuttaa| [586 pra.] bhagavan ! garbhaja manuSya kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [586 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muhUrta taka (upapAta se virahita kahe haiN|) 587. vANamaMtarANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM cauvvIsaM muhuttA / [587 pra.] bhagavan ! vANavyantara deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [587 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa caubIya muhUrta taka (upapAta se virahita kahe gae haiN|) .588. joisiyANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cauvvIsaM muhuttaa| [588 pra.] bhagavan ! jyotiSka deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [588 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka tathA utkRSTa caubIsa muhUrta taka (upapAta virahita kahe haiN|) 589. sohamme kappe devA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cauvvIsaM muhuttaa| [589 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa meM deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe haiM ? [589 u.] gautama! jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta taka (upapAta se virahita kahe haiN|) 590. IsANe kappe devANaM pucchaa| goyamA! jahaNaNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cauvvIsaM muhuttaa| [590 pra.] gautama! IzAnakalpa meM deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [590 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa caubIsa muhUrta taka (upapAta se virahita kahe gae haiN|) 591. saNaMkumAradevANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM nava rAtiMdiyAI vIsA ya muhuttaa| [591 pra.] bhagavan ! sanatkumAra devoM kA upapAtavirahakAla kitanA kahA gayA haiM ? .
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474] [prajJApanA sUtra [591 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka tathA utkRSTa nau rAtri dina aura bIsa muhUrta taka (upapAtavirahita kahe haiN|) 592. mAhiMdadevANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bArasa rAiMdiyAIM dasa muhuttaa| [592 pra.] bhagavan ! mAhendra devoM kA upapAtavirahitakAla kitanA kahA gayA hai ? __ [592 u.] gautama! (unakA upapAtavirahakAla) jaghanya eka samaya kA tathA utkRSTa bAraha rAtridina aura dasa muhUrta kA hai| 593. baMbhaloe devANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM addhatevIsaM raatidiyaaii| [593 pra.] bhagavan ! brahmaloka meM deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [593 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka tathA utkRSTa sAr3he bAIsa rAtridina taka (upapAtavirahita rahate haiN|) 594. laMtagadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM paNatAlIsaM raatiNdiyaaii| [594 pra.] bhagavan ! lAntaka devoM kA upapAtaviraha kitane kAla taka kA kahA gayA hai ? [594 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka tathA utkRSTa paiMtAlIsa rAtridina taka (upapAta se rahita kahe haiN|) 595. mahAsukkadevANaM pucchA / goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asItiM raatiNdiyaaii| . [595 pra.] bhagavan ! mahAzukra devoM kA upapAtaviraha kitane kAla kA kahA gayA hai ? [595 u.] gautama! (unakA upapAtavirahakAla) jaghanya eka samaya kA tathA utkRSTa assI rAtridina taka kA hai| 596. sahassAradevANaM pucchaa| jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM raatidiystN| [596 pra.] goyamA! sahasrAra devoM kA (upapAtavirahakAla kitanA kahA gayA hai) ? [596 u.] gautama! jaghanya eka samaya taka kA tathA utkRSTa sau rAtridina kA (unakA upapAtaviraha kAla kahA gayA hai|) 597. AyaNadevANaM pucchaa| goyamA! jaheNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM saMkhejjA maasaa| [597 pra.] bhagavan ! Anatadeva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ?
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [475 [597 u.] gautama! unakA upapAtaviraha kAla jaghanya eka samaya kA tathA utkRSTa saMkhyAta mAsa taka kA hai| 598. pANayadevANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM saMkhejjA maasaa| [598 pra.] bhagavan ! prANatadeva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? / [598 u.] gautama ! (ve) jaghanya eka samaya taka tathA utkRSTa saMkhyAta mAsa taka upapAta se virahita kahe haiN| 599. AraNadevANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM saMkhejA vaasaa| [599 pra.] bhagavan ! AraNadevoM kA upapAtaviraha kitane kAla kA kahA gayA hai ? [599 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka tathA utkRSTa saMkhyAta varSa (upapAtavirahita rahate haiN|) 600. accuyadevANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM saMkhejjA vaasaa| [600 pra.] bhagavan ! acyutadeva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [600 u.] gautama! (unakA upapAtaviraha) jaghanya eka samaya taka tathA utkRSTa saMkhyAta varSa taka rahatA hai| 601. heTThimagevejANaM pucchaa| goyamA! jahaNeNaM egaM samayaM, ukkAseNaM, saMkhenjAiM vaasstaaii| [601 pra.] bhagavan ! adhastana graiveyaka deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [601 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka tathA utkRSTa saMkhyAta sau varSa taka (upapAta se virahita kahe haiN|) 602. majjhimagevejjANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM vaasshssaaii| [602 pra.] bhagavan! madhyama graiveyakadeva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe gae haiM ? [602 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka tathA utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa taka (upapAtavirahita kahe haiN)| 603. uvarimagevenjagadevANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM saMkhijjAI vaasstshssaaii| [603 pra.] bhagavan ! UparI graiveyaka devoM kA upapAtaviraha kitane kAla taka kA kahA gayA hai ?
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476] [prajJApanA sUtra [603 u.] gautama! (unakA upapAta-virahakAla) jaghanyataH eka samaya kA tathA utkRSTa saMkhyAtalAkha varSa kA hai| 604. vijaya-vejayaMta-jayaMtA'parAjiyadevANaM pucchaa| goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejja kaalN| [604 pra.] bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kA upapAtaviraha kitane kAla taka kA kahA hai ? [604 u.] gautama! (inakA upapAta-virahakAla) jaghanya eka samaya kA tathA utkRSTa asaMkhyAtakAla kA hai| 605. savvaTThasiddhagadevA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahitA uvavAeNaM pannattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM paliovamassa sNkhejjibhaagN| [605 pra.] bhagavan ! sarvArthasiddha devoM kA upapAtaviraha kitane kAla taka kA kahA gayA hai ? [605 u.] gautama! jaghanya eka samaya kA, utkRSTa palyopama kA saMkhyAtavAM bhAga hai| 606. siddhA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA sijhaNayAe paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM chmmaasaa| [606 pra.] bhagavan ! siddha jIvoM kA upapAta-viraha kitane kAla taka kA kahA gayA hai ? [606 u.] gautama! unakA upapAta-virahakAla jaghanya eka samaya kA tathA utkRSTa chaha mAsa kA hai| 607. rayaNappabhApuDhavineraDyA NaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM virahiyA uvvaTTaNAe paNNattA ? goyamA! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cauvvIsaM muhattA ? [607 pra.] bhagavan ! ratnaprabhA ke nairayika kitane kAla taka udvartanA se virahita kahe gae haiM ? [607 u.] gautama! (ve) jaghanya eka samaya taka tathA utkRSTa caubIsa muhUrta taka udvartanA se virahita kahe haiN| 608. evaM siddhavajA uvvaTTaNA vi bhANitavvA jAva aNuttarovavAiya tti| navaraM joisiyavemANiesu cayaNaM ti ahilAvo kaayvvo| dAraM 2 // [608] jisa prakAra upapAta-viraha kA kathana kiyA hai, usI prakAra siddhoM ko chor3akara anuttaraupapAtika devoM taka (pUrvavat) udvartanAviraha bhI kaha lenA caahie| vizeSatA yaha hai ki jyotiSka aura vaimAnika devoM ke nirUpaNa meM (udvarttanA ke sthAna para) 'cyavana' zabda kA abhilApa (prayoga) karanA caahie| vivecanadvitIya caturviMzatidvAraH nairayikoM se lekara anuttaraupapAtika jIvoM taka ke upapAta aura udvartanA ke virahakAla kI prarUpaNA-prastuta 40 sUtroM (sU. 569 se 608 taka) meM vibhinna
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [477 vizeSaNa yukta vizeSa nAraka, tiryaMca, manuSya aura devoM ke upapAtarahitakAla evaM udvartanAvirahakAla kI prarUpaNA kI gaI hai| __pRthvIkAyikAdi pratisamaya upapAdaviraharahita - pRthvIkAyika Adi jIva prati samaya utpanna hote rahate haiN| koI eka bhI samaya aisA nahIM, jaba pRthvIkAyikoM kA upapAta na hotA ho| isalie unheM upapAtaviraha se rahita kahA gayA hai| jyotiSka aura vaimAnika devoM meM udvartanA nahIM - jyotiSka aura vaimAnika ina donoM jAtiyoM ke devoM ke lie 'cyavana' zabda kA prayoga karanA caahie| cyavana kA artha hai nIce aanaa| jyotiSka aura vaimAnika isa pRthvI se Upara haiM, ataeva deva mara kara Upara se nIce Ate haiM, nIce se Upara nahIM jaate| tIsarA sAntaradvAraH nairayikoM se siddhoM taka kI utpatti aura udvartanA kA sAntara nirantaranirUpaNa 609. neraiyA NaM bhaMte! kiM saMtaraM uvvajaMti ? niraMtaraM uvavajaMti ? goyamA! saMtaraM pi uvavajaMti, niraMtaraM pi uvvjNti| [609 pra.] bhagavan! nairayika sAntara utpanna hote haiM yA nirantara utpanna hote haiM ? [609 u.] gautama (ve) sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiN| 610. tirikkhajoNiyA NaM bhaMte! kiM saMtaraM uvavajaMti ? niraMtaraM uvavajaMti ? goyamA! saMtaraM pi uvavajaMti, niraMtaraM pi uvvjNti| [610 pra.] bhagavan tiryaJcayonika jIva sAntara utpanna hote haiM yA nirantara utpanna hote haiM ? [610 u.] gautama! (ve) sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiN| 611. gaNussA NaM bhaMte! kiM saMtaraM uvavajaMti ? niraMtaraM uvavajaMti ? goyamA! saMtaraM pi uvavajaMti, niraMtaraM pi uvvjNti| [611 pra.] bhagavan ! manuSya sAntara utpanna hote haiM athavA nirantara utpanna hote haiM ? [611 u.] gautama! (ve) sAntara kI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiN| 612. devA NaM bhaMte! kiM saMtaraM uvavajaMti ? niraMtaraM uvavajjati ? goyamA! saMtaraM pi uvavajaMti, niraMtaraM pi uvvjNti| [612 pra.] bhagavan ! deva sAntara utpanna hote haiM athavA nirantara utpanna hote haiM ? [612 u.] gautama! (ve) sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiN| 1. (ka) prAjJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 207 (kha) dekhiye, saMgrahaNIgAthA, malaya. vRtti, patrAMka 207 (ga) prajJApanA. pra. bo. TIkA., bhA. 2, pR 958 2. (ka) prajJApanA. malaya. vRtti, patrAMka 207 (kha) prajJApanA, prameyabodhinI TIkA, bhA. 2, pR. 970
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478] [prajJApanA sUtra 613. rayaNappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte! kiM saMtaraM uvavajaMti ? niraMtaraM uvavajaMti ? goyamA! saMtaraM pi uvavajaMti, niraMtaraM pi uvvjNti| [613 pra.] bhagavan ! kyA ratnaprabhApRthvI ke nAraka sAntara utpanna hote haiM athavA nirantara utpanna hote haiM ? [613 u.] gautama! (ve) sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiN| 614. evaM jAva ahesattamAe saMtaraM pi uvavajjati, niraMtara pi uvvjjNti| [614] isI prakAra sAtavIM narakapRthvI taka (ke nairayika) sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiN| 615. asurakumArA NaM bhaMte! devA kiM saMtaraM uvavajaMti ? niraMtaraM uvavajaMti ? [615 pra.] bhagavan! asurakumAra deva kyA sAntara utpanna hote haiM athavA nirantara utpanna hote haiM? [615 u.] gautama! sAntara bhI hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiN| 616. evaM jAva thaNiyakumArA saMtaraM pi uvavajaMti niraMtaraM pi uvvti| [616] isI prakAra stanitakumAra devoM taka sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiM? 617. puDhavikAiyA NaM bhaMte! kiM saMtaraM uvavajjati ? niraMtaraM uvavajaMti ? goyamA! no saMtaraM uvavajaMti, niraMtaraM uvavati / [617. pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIva kyA sAntara utpanna hote haiM athavA nirantara utpanna hote haiM ? [617 u.] gautama! (ve) sAntara utpanna nahIM hote, kintu nirantara utpanna hote haiN| 618. evaM jAva vaNassaikAiyA no saMtaraM uvavajjati, niraMtara uvavati / [618] isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM taka sAntara utpanna nahIM hote, kintu nirantara utpanna hote haiM (aisA kahanA caahie)| 619. beiMdiyA NaM bhaMte! kiM saMtaraM uvavajaMti ? niraMtara uvavajaMti ? goyamA! saMtaraM pi uvavajaMti, niraMtaraM pi uvvjNti| [619 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIva kyA sAntara utpanna hote haiM athavA nirantara utpanna hote haiM ? [619 u.] gautama! (ve) sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiN| 620. evaM jAva pNceNdiytirikkhjonniyaa| [620] isI prakAra paMcendriya tiryaJcayonikoM taka kahanA caahie| 621. maNussA NaM bhaMte! kiM saMtaraM uvavajatiM ? niraMtaraM uvavajaMti ? goyamA! saMtaraM pi uvavajaMti, niraMtaraM pi uvvjNti| [621. pra.] bhagavan! manuSya sAntara utpanna hote haiM athavA nirantara utpanna hote haiM ?
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ [479 chaThA vyutkrAntipada ] _[621 u.] gautama! (ve) sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiN| 622. evaM vANamaMtarA joisiyA sohamma-IsANa-saNaMkumAra-mAhiMda-baMbhaloya-laMtagamahAsukkasahassAra-ANaya-pANaya-AraNa-'ccuya-heTThimagevejjaga-majjhimagevejjaga-uvarimagevejjagavijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjita-savvaTThasiddhadevA ya saMtaraM pi uvavajaMti, niraMtaraM pi uvvjNti| [622] isI prakAra vANavyantara, jyotiSka tathA saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, adhastana graiveyaka, madhyama graiveyaka, uparitana graivayaka, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha deva sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiN| 623. siddhA NaM bhaMte! kiM saMtaraM sijhaMti ? niraMtaraM sijhaMti ? goyamA! saMtaraM pi sijhaMti, niraMtaraM pi sijhNti| [623 pra.] bhagavan ! siddha kyA sAntara siddha hote haiM athavA nirantara siddha hote haiM ? [623 u.] gautama! (ve) sAntara bhI siddha hote haiM, nirantara bhI siddha hote haiN| 624. neraiyA NaM bhaMte! kiM saMtaraM uvvaTaMti ? niraMtaraM uvvaTaMti ? goyamA! saMtaraM pi uvvaTaMti, niraMtaraM pi uvvttNti| [624. pra.] bhagavan ! nairayika sAntara udvartana karate haiM athavA nirantara udvartana karate haiM ? [624. u.] gautama! ve sAntara bhI udvartana karate haiM aura nirantara bhI udvartana karate haiN| 625. evaM jahA uvavAo bhaNito tahA uvvaTTaNA vi siddhavajjA bhANitavvA jAva vemaanniyaa| navaraM joisiya-vemANiesu cavaNaM ti abhilAvo kaatvvo| dAraM 3 // [625] isa prakAra jaise upapAta (ke viSaya meM) kahA gayA hai, vaise hI siddhoM ko chor3akara udvartanA (ke viSaya meM) bhI yAvat vaimAnikoM taka kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki jyotiSkoM aura vaimAnikoM ke lie 'cyavana' zabda kA prayoga (abhilApa) karanA caahie| tRtIya sAntara dvAra // 3 // vivecana-tIsarA sAntaradvAra-nairayikoM se lekara siddhoM kI utpatti aura udvartanA kA sAntaranirantaranirUpaNa-prastuta 17 sUtroM (sU 609 se 624 taka) meM nairayika se lekara vaimAnika deva paryanta caubIsa daNDakoM aura siddhoM kI sAntara aura nirantara utpatti evaM udvartanA kI prarUpaNA kI gaI hai| niSkarSa- pRthvIkAyika se lekara vanaspatikAyika taka pAMca prakAra ke ekendriyoM ko chor3a kara samasta saMsArI evaM siddha jIvoM kI sAntara aura nirantara donoM prakAra se utpatti aura udvartanA hotI hai| kintu siddhoM kI utpatti bhI sAntara-nirantara hotI hai, kintu udvartanA kabhI nahIM hotii| 1. paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhAga 1, pR. 166 se 168 taka
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480] [prajJApanA sUtra sAntara aura nirantara utpatti kI vyAkhyA- bIca-bIca meM kucha samaya chor3akara vyavadhAna se utpanna honA sAntara utpanna honA hai aura pratisamaya lagAtAra----vinA vyavadhAna ke utpanna honA, bIca meM koI bhI samaya khAlI na jAnA nirantara utpanna honA hai| caturtha ekasamayadvAra : caubIsadaNDakavartI jIvoM aura siddhoM kI eka samaya meM utpatti aura udvartanA kI saMkhyA kI prarUpaNA - 626. neraiyA NaM bhaMte! egasamaeNaM kevatiyA uvavajaMti ? goyamA! jahaNNeNaM ego vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM saMkhejA vA asaMkhejA vA uvvjjti| [626 pra.] bhagavan ! eka samaya meM kitane nairayika utpanna hote haiM ? [626 u.] gautama! jaghanya (kama se kama) eka, do yA tIna utkRSTa (adhika se adhika) saMkhyAta athavA asaMkhyAta utpanna hote haiN| 627. evaM jAva ahesttmaae| [627] isI prakAra sAtavIM narakapRthvI taka samajha lenA caahie| / 628. asurakumArA NaM bhaMte! egasamaeNaM kevatiyA uvavajaMti ? - goyamA! jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejA vaa| [628 pra.] bhagavan ! asurakumAra eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? ...[628. u.] gautama! (ve) jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta athavA asaMkhyAta (utpanna hote haiN|) 629. evaM NAgakumArA jAva thaNiyakumArA vi bhaanniyvvaa| [629] isI prakAra nAgakumAra se lekara stanitakumAra taka kahanA caahie| 630. puDhavikAiyA NaM bhaMte! egasamaeNaM kevatiyA uvavajaMti ? goyamA! aNusamayaM avirahiyaM asaMkhejA uvvjNti| [630 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? [630 u.] gautama! (ve) pratisamaya vinA viraha (antara) ke asaMkhyAta utpanna hote haiN| 631. evaM jAva vaaukaaiyaa| [631] isI prakAra vAyukAyika jIvoM taka kahanA caahie| 632. vaNapphatikAiyA NaM bhaMte! egasamaeNaM kevatiyA uvavajaMti ? 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 208 (1) prajJApanA pra. bo. TIkA bhA. 2, pR. 976-977
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [481 goyamA! saTThANuvavAyaM paDucca aNusamayaM avirahiyA aNaMta uvavajaMti ? paraTThANuvavAyaM paDucca aNusamayaM avirahiyA asaMkhejA uvavajaMti / [632 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyika jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? [632 u.] gautama! svasthAna (vanaspatikAya) meM upapAta (utpatti) kI apekSA se pratisamaya vinA viraha ke ananta (vanaspatajIva) utpanna hote rahate haiM tathA parasthAna meM upapAta kI apekSA se pratisamaya vinA viraha ke asaMkhyAta (vanaspatijIva) utpanna hote haiN| 633. beiMdiyA NaM bhaMte! kevatiyA egasamaeNaM uvavajaMti ? / goyamA! jahaNNeNaM ego vA do vA tiNi vA, ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vaa| [633 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? [633 u.] gautama! (ve) jaghanya eka, do athavA tIna tathA utkRSTa saMkhyAta yA asaMkhyAta (utpanna hote haiN|) 634. evaM teiMdiyA cauridiyA sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyA gabbhavakkaMtiyapaMcediyatirikkhajoNiyA sammucchimamaNUsA vANamaMtara-joisiya-sohammIsANa-saNaMkumAra-mAhiMda-baMbhaloyalaMgata-sukka-sahassArakappadevA, ete jahA neriyaa| __ [634] isI prakAra trIndriya, caturindriya, sammUchima paMcendriya tiryagyonika, garbhaja paMcendriya, tiryagyonika, sammUchima manuSya, vANavyantara, jyotiSka, saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, zukra evaM sahasrAra kalpa ke deva, ina saba kI prarUNNA nairayikoM ke samAna samajhanI caahie| 635. gabbhavakkaMtiyamaNUsa-ANaya-pANaya-AraNa-accuya-gevejjaga-aNuttarovavAiyA ya ete jahaNaNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM saMkhejA uvvjNti| __ [635.] garbhaja manuSya Anata, prANata, AraNa, acyuta, (nau) graiveyaka, (pAMca) anuttaraupAtika deva; ye saba jaghanyataH eka, do athavA tIna tathA utkRSTataH saMkhyAta utpanna hote haiN| 636. siddhA NaM bhaMte! egasamaeNaM kevatiyA sijhaMti ? goyamA! jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM atttthstN| [636 pra.] bhagavan ! siddha bhagavan eka samaya meM kitane siddha hote haiM ? [636. u.] gautama! (ve) jaghanyataH eka, do, athavA tIna aura utkRSTataH eka sau ATha' siddha hote haiN| 637. neraiyA NaM bhaMte! egasamaeNaM kevatiyA uvvaTaMti ? goyamA! jahaNNeNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvvttNti|
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 482] [ 637 pra.] bhagavan ! nairayika eka samaya meM kitane udvarttita hote ( mara kara nikalate ) haiM ? [637 u.] gautama! (ve) jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta athavA asaMkhyAta udvarttita hote ( marate ) haiM / 638. evaM jahA uvavAo bhaNito tahA uvvaTTaNA vi siddhavajjA bhANitavvA jAva aNuttarovavAiyA / NavaraM joisiya-vemANiyANaM cayaNeNaM abhilAvo kAtavvo // dAraM 4 // [ 638] isI prakAra jaise upapAta ke viSaya meM kahA, usI prakAra siddhoM ko chor3a kara anuttaraupapAtika devoM kI udvartanA ke viSaya meM kahanA cAhie / vizeSa yaha hai ki jyotiSka aura vaimAnika devoM ke lie ( udvarttanA ke badale ) 'cyavana' zabda kA prayoga ( abhilApa) karanA cAhie / - caturtha ekasamayadvAra // 4 // vivecana - caturtha eka samaya-dvAra: caubIsa daNDakavartI jIvoM aura siddhoM kI eka samaya meM utpatti tathA udvarttanA kI saMkhyA kI prarUpaNA - prastuta teraha sUtroM (sU. 626 se 638 taka) meM eka samaya meM samasta saMsArI jIvoM kI utpatti evaM udvarttanA tathA siddhoM kI siddhaprApti kI saMkhyA ke sambandha meM prarUpaNA kI gaI hai / vanaspatikAyikoM ke svasthAna- upapAta evaM parasthAna - upapAta kI vyAkhyA - yahA~ svasthAna kA artha 'vanaspatibhava' samajhanA caahie| jo vanaspatikAyika jIva mara kara punaH vanaspatikAya meM hI utpanna hote haiM, unakA utpAda svasthAna meM utpAda kahalAtA hai aura jaba pRthvIkAya Adi kisI anya kAya kA jIva vanaspatikAya meM utpanna hotA hai, taba usakA utpAda parasthAna - utpAda kahalAtA hai / svasthAna meM utpatti kI apekSA pratyeka samaya meM nirantara ananta vanaspatikAyika jIva utpanna hote rahate haiM; kyoMki pratyeka nigoda meM asaMkhyAtabhAga kA nirantara utpAda aura udvarttana hotA rahatA hai, aura ve vanaspatikAyika ananta hote haiM / parasthAna - utpAda kI apekSA se pratisamaya nirantara asaMkhyAta jIvoM kA upapAta hotA rahatA hai, kyoMki pRthvIkAya Adi ke jIva asaMkhyAta haiM / tAtparya yaha hai ki eka samaya meM vanaspatikAya se mara kara vanaspatikAya meM hI utpanna hone vAle jIva ananta hote haiM evaM anya kAryoM se mara kara vanaspatikAya meM utpanna hone vAle asaMkhyAta haiM / garbhaja manuSya tathA AnatAdi kA eka samaya meM saMkhyAta hI utpAda kyoM ? AnatAdi devalokoM meM manuSya utpanna hote haiM, jo ki saMkhyAta hI haiM / tiryaMca unameM nahIM utpanna hote / paMcama kutodvAra : cAturgatika jIvoM kI pUrvabhavoM se utpatti (Agati) kI prarUpaNA 639. [ 1 ] neraiyA NaM bhaMte! katohiMto uvavajjaMti ? kiM neraiehiMto uvavajrjjati ? tirikkhajoNiehiMto uvavajrjjati ? maNussehiMto uvavajjaMti ? devehiMto uvavajjaMti ? 1. (ka) prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 208, 209 (kha) prajJApanA. pra. bo. TIkA bhA. 2, pR. 992
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ [483 chaThA vyutkrAntipada ] goyamA! neraiyA no neraiehiMto uvavajaMti, tirikkhajoNiehito uvavajaMti, maNussehito uvavajaMti, no devehiMto uvavajaMti / [639-1 pra.] bhagavan ! nairayika kahA~ se utpanna hote haiM? kyA (ve) nairayikoM meM se utpanna hote haiM ? tiryagyonikoM meM se utpanna hote haiM ? manuSyoM meM se utpanna hote haiM? (athavA) devoM meM se utpanna hote haiM ? [639-1 u.] gautama! nairayika, nairayikoM meM se utpanna nahIM hote, (ve) tiryaccayonikoM se utpanna hote haiM, (tathA) manuSyoM se utpanna hote haiM, (kintu) devoM meM se utpanna nahIM hote| [2] jadi tirikkhajoNiehito uvavajaMti kiM egiMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti ? beiMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti ? teiMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti ? cauridiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjati ? paMciMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti ? goyamA! no egidiya0 no beMdiya0 no teiMdiya0 no cauridiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti, paMciMdiyatirikkhajoNiehiMto uvvjNti| [639-2 pra.] bhagavan ! yadi (nairayika) tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA (ve) ekendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, dvIndriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, trIndriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, caturindriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, athavA paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? [639-2 u.] gautama! (ve) na to ekendriya tiryagyonikoM se, na dvIndriya tiryaJcayonikoM se, na hI trIndriyatiryaJcayonikoM se aura na caturindriya tiryagyonikoM se utpanna hote hai kintu paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiN| __[3] jati paMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti kiM jalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti ? thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti ? khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito uvavajjati ? goyamA!jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito vi uvavajaMti, thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito vi uvavajaMti, khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito vi uvvjNti| ___ [639-3 pra.] bhagavan ! yadi (nairayika) paMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA ve jalacara paMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? sthalacara paMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM; (athavA) khecara paMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? _[639-3 u.] gautama! (ve nairayika) jalacara paMcendriya tiryagyonikoM se bhI utpanna hote haiM, sthalacarapaMcendriya-tiryagyonikoM se bhI utpanna hote haiM aura khecara paMcendriya tiryagyonikoM se bhI utpanna hote haiN|
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484] [prajJApanA sUtra [4] jai jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti kiM sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti? gabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti ? goyamA! sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito vi uvavajaMti, gabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiehito vi uvvti| [639-4 pra.] (bhagavan !) yadi (ve nAraka) jalacarapaMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, to kyA sammUchima jalacara paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM? yA garbhaja jalacarapaMcendriyatiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? / [639-4 u.] gautama! (ve) sammUchima jalacara paMcendriya tiryagyonikoM se bhI utpanna hote haiM aura / garbhaja jalacara paMcendriya tiryagyonikoM se bhI utpanna hote haiN| [5] jati sammucchimajalayara paMceMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti kiM pajattayasammacchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjati ? apajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti ? ... goyamA! pajjattayasammucchimajalayara paMceMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti, no apajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito uvvjNti| / . [639-5 pra.] (bhagavan !) yadi (ve nAraka) sammUcchimajalacarapaMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM to kyA paryAptaka sammUchimajalacarapaMcandriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM athavA aparyAptaka sammUchimajalacayarapaMcendritiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? .. ... [639-5 u.] gautama! paryAptaka sammUchimajalacarapaMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, (kintu) aparyAptaka sammUrcchimajalacarapaMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna nahIM hote| [6] jati gabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiM to uvavajaMti kiM pajjattagagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiehito uvavajaMti ? apajjattayagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiehito uvavajaMti ? goyamA! pajjattayagabbhavakkaM tiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti, no apajjattagagabbhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvvjNti| ____ [639-6 pra.] bhagavan! yadi garbhaja-jalacara-paMcendriyatiryaJcayonikoM se (nAraka) utpanna hote haiM to kyA paryAptaka-garbhaja-jalacara-paMcendriyatiryagyonikoM se utpanna hote haiM (athavA) aparyAptakagarbhajajalacarapaMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? - [639-6 u.] gautama! (ve) paryAptaka-garbhaja-jalacara-paMcendriyatiryagyonikoM se utpanna hote haiM, (kintu) aparyAptakagarbhaja-jalacarapaMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna nahIM hote|
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [485 [7] jai thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti kiM cauppayathalacarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti ? parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti ? goyamA! cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito vi uvavajjaMti, parisappathalayarapaMceMdiyati-rikkhajoNiehito vi uvvjNti| ___ [639-7 pra.](bhagavan !) yadi (ve) sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, to kyA catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM ?, (athavA) parisarpasthalacarapaMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? [639-7 u.] gautama! (ve) catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se bhI utpanna hote haiM aura parisarpa-sthalacara-tiryaJcayonikoM se bhI utpanna hote haiN| [8] jadi cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti kiM sammucchimehito uvavajaMti ? gabbhavakkaMtiehito uvavajjati ? goyamA! sammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito vi uvavajaMti, gabbhavakkaMtiyacauppaehito vi uvvjNti| [639-8 pra.] bhagavan ! yadi catuSpada-sthalaghara-paMcendriya-tiryagyonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to kyA sammUchima-catuSpada-sthalacara-paMcendriyatiryaJcoM se utpanna hote haiN| athavA garbhaja-sthalacara-paMcendriyatiryaJcoM se utpanna hote haiM ? ___ [639-8 u.] gautama! (ve) sammUchima-catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se bhI utpanna hote haiM, aura garbhaja-catuSpada-sthalacara-paMcendriya-ptiryagyonikoM se bhI utpanna hote haiN| [9] jai sammucchimacauppaehito uvavajaMti kiM pajjattagasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiehito uvavajaMti ? apajjattagasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiehito uvavajaMti ? goyamA! pajjattaehiMto uvavajaMti, no apajjattagasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkha joNiehiMto uvvjNti| [639-9 pra.] (bhagavan!) yadi sammUchima-catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to kyA paryAptaka-sammUcchima-catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, athavA aparyAptaka-sammUcchima-catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? [639-9 u.] gautama! (ve) paryAptaka-sammUchima-catuSpada-sthalacara-tiryaJcapaMcendriyoM se utpanna hote haiM, kintu aparyAptaka-sammUchima-catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se nahIM utpanna hote| [10] jati gabbhavakkaM tiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti kiM saMkhejjavAsAugagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito uvvajaMti ? asaMkheja
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 ] [ prajJApanA sUtra vAsAuyagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti ? goyamA ! saMkhejjavAsAuehiMto uvavajjaMti, no asaMkhejjavAsAuehiMto uvavajrjjati / [639-10 pra.](bhagavan !) yadi garbhaja - catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se (nAraka) utpanna hote haiM, to kyA (ve) saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja - catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja-catuSpada-sthalacara-paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM [ 639 - 10 u. ] gautama ! (ve) saMkhyAta varSa Ayu vAle garbhaja-catuSpada-sthalacara-paMcendriyatiryagyonikoM se utpanna hote haiM, (kintu ) asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja - catuSpada-sthalacara-paMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna nahIM hote / [11] jati saMkhejjavAsAuyagabbhavakkaM tiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajrjjati kiM pajjattagasaMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti ? apajjattagasaMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjati ? goyamA ! pajjattaehiMto uvavajjaMti, no apajjattayasaMkhejjavAsAuehiMtI uvavajrjjati / [639-11 pra.](bhagavan!) yadi (ve nAraka) saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja-catuSpada-sthalacarapaMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA paryAptaka- saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja catuSpada-sthalacarapaMcendriya - tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, (athavA ) aparyAptaka-saMkhyAta-varSAyuSka garbhaja-catuSpadasthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? [639-11 u.] gautama! (ve) paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka- garbhaja-catuSpada-sthalacara-paMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, ( kintu ) aparyAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka- garbhaja- catuSpada-sthalacarapaMcendriya - tiryaJcayonikoM se nahIM utpanna hote / [12] jati parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti kiM uraparisappathalayara paMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti ? bhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiM to uvavajjaMti ? goyamA ! dohiMto vi uvavajjati / [639-12 pra.] bhagavan ! yadi (ve) parisarpa-sthalacara paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA uraH parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, (athavA ) bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? [639-12 u.] gautama ! ve donoM hI -- arthAt -- uraH parisarpa - sthalacara - paMcendriyatiryaJcoM se bhI utpanna hote haiM, aura bhujaparisarpa - sthalacara-paMcendriya tiryaJcoM se bhI utpanna hote haiM /
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [487 [13] yadi uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti kiM sammacchimauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti? gabbhavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti ? goyamA! sammucchimehito vi uvavajaMti, gabbhavakkaMtiehito vi uvvti| [639-13 pra.] bhagavan ! yadi uraH parisarpasthalacarapaMcendriya-tiryaJcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to kyA sammUrchima-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcoM se utpanna hote haiM, athavA garbhaja-ura:parisarpasthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? [639-13 u.] gautama! (ve) sammUrchima-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM aura garbhaja-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se bhI utpanna hote haiN| / [14] jati sammucchimauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti kiM pajjattagehiMto uvavajjaMti ? apajjattagehiMto uvavajaMti ? goyamA! pajjattagasammucchimehiMto uvavajaMti, no apajjattagasammucchimauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehito uvvjNti| __ [639-14 pra.] bhagavan ! yadi (ve) sammUrcchima-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA paryAptaka-sammUrchima-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, athavA aparyAptaka-sammUrcchima-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utapanna hote haiM ? * [639-14 u.] gautama! (ve) paryAptaka-sammUrchima -ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, (kintu) aparyAptaka-sammUrcchima-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna nahIM hote| . [15] jati gabbhavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti kiM pajjattaehito ? apajjattaehiMto ? goyamA! pajjattagagabbhavakkaMtiehito uvavajaMti, no apajjattagagabbhavakkaMtiuraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvvjNti| [639-15 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) garbhaja uraHparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA (ve) paryAptaka-garbhaja-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, yA aparyAptaka garbhaja-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? [639-15 u.] gautama! paryAptaka-garbhaja-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se (ve) utpanna hote haiM, (kintu) aparyAptaka-garbhaja-ura:parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna nahIM hote|
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 488 ] [ prajJApanA sUtra [ 16 ] jati bhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti ki sammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti ? gabbhavakkaM tiyabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti ? goyamA ! dohiMto vi uvavajjaMti / [639-16 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) bhujaparisarpa - sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA (ve) sammUcchima - bhujaparisarpa - sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM athavA garbhaja-bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? [639-16.u.] gautama! (ve) donoM se ( sammUrcchima-bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriyatiryaJcayonikoM se bhI, tathA garbha- bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se ) bhI utpanna hote haiM / * [17] jati sammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti kiM pajjattayasammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjati ? apajjattayasammucchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti ? goyamA! pajjattaehiMto uvavajjaMti, no apajjattaehiMto uvavajjati / [639-17 pra.](bhagavan!) yadi sammUrcchima - bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA (ve) paryAptaka- sammUrcchima-sthalacara- paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, athavA aparyAptaka-sammUrcchima-bhujaparisarpa-paMcendriya - tiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? [ 639-17 u.] gautama! (ve) paryAptaka-sammUrcchima-bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, (kintu ) aparyAptaka- sammUrcchima - bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna nahIM hote / [ 18 ] jati gabbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti kiM pajjattaehiMto ? apajjattaehiMto uvavajjaMti ? goyamA ! pajjattaehiMto uvavajrjjati, no apajjattaehiMto uvavajrjjati / [639-18 pra.] (bhagavan!) yadi garbhaja-bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM to kyA (ve nAraka) paryAptaka - garbhaja-bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya - tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, yA aparyAptaka- garbhaja - bhujaparisarpa-sthalacara- paMcendriya - tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? [639-18 u.] gautama! paryAptaka- garbhaja-bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, (kintu ) aparyAptaka-garbhaja-bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna nahIM hote / [ 19 ] jati khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajrjjati kiM sammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajrjjati ? gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti ?
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [489 goyamA! dohito vi uvvjjNti| ___ [639-19 pra.] (bhagavan !) yadi khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to kyA sammUrchi ma khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM, yA garbhaja khecarapaMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? [639-19 u.] gautama! donoM se (sammUcchima khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se tathA garbhaja khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se) utpanna hote haiN| [20] jati sammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti kiM pajjattaehito uvavajaMti ? apajjattaehiMto uvavajaMti ? goyamA! pajjattaehiMto uvavajaMti / no apajjattaehiMto uvvjNti| [639-20 pra.] (bhagavan !) yadi sammUchima khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se (ve) utpanna. hote haiM, to kyA (ve) paryAptaka sammUrchima khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, athavA aparyAptaka sammUchima khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? [639-20 u.] gautama! (ve) paryAptaka sammUchima khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, (kintu) aparyAptaka sammUchima khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna nahIM hote| [21] jati gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti kiM saMkhenjavAsAuehito uvavajaMti ? asaMkhejjavAsAuehito uvavajaMti ? goyamA! saMkhijjavAsAuehiMto uvavanjaMti, no asaMkhejjavAsAuehito uvvjNti| ___ [639-21 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) garbhaja khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, athavA asaMkhyAtavarSAyuSka garbhaja khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? [639-21 u.] gautama! (ve) saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle garbhaja khecara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, (kintu) asaMkhyAtavarSAyuSka garbhaja-khecara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna nahIM hote| [22] jati saMkhejjavAsAuyagabbhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiya tirikkhajoNiehiMto uvavajaMti kiM pajjattaehiMto uvavajaMti ? apajjattaehiMto uvavajaMti ? goyamA! pajjattaehiMto uvavajaMti, no apajjattaehito uvvjNti| [639-22 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja khecara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja khecara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, athavA aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ?
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra [639-22 u.] gautama! (ve) paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja khecara- paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM (kintu ) aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja khecara-paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna nahIM hote / 490 ] [23] jati maNussehiMto uvavajjaMti kiM sammucchimamaNussehiMto uvavajrjjati ? gabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajrjjati ? goyamA! no sammucchimamaNussehiMto uvavarjjati, gabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajrjjati / [639-23 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA sammUcchima manuSyoM se utpanna hote haiM, athavA garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? [639-23 u.] gautama! (ve) sammUcchima manuSyoM se utpanna nahIM hote, garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiN| [24] jai gabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajrjjati kiM kammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajrjjati ? akrammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajrjjati ? aMtaradIvagagabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajjaMti ? goyamA! kammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajrjjati, no ammabhUmagagabbhavakkaMtiyamagussehiMto uvavajjaMti, no aMtaradIvagagabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajrjjati / [639-24 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) garbhaja manuyoM se utpanna hote haiM to kyA karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, yA akarmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM athavA antadvapaja garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? [639-24 u.] gautama! (ve) karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, ( kintu ) na to akarmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM aura na antadvapaja garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM / [ 25 ] jati kammabhUmagagabbhavakkaM tiyamaNussehiMto uvavajjaMti kiM saMkhejjavAsAuehiMto uvavajjaMti ? asaMkhejjavAsAuehiMto uvavajrjjati ? goyamA! saMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsehiMto uvavajjaMti, no asaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkatiyamaNusehiMto uvavajjaMti / [639-25 pra.] (bhagavan !) yadi karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, athavA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? [639-25 u.] gautama! (ve) saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, kintu asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna nahIM hote /
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ [491 chaThA vyutkrAntipada ] [26] jati saMkhenjavAsAuyakammabhUmagagabbhakkaMtiyamaNUsehiMto uvavajaMti kiM panjattarohito uvavajaMti ? apajjattagehiMto uvavajaMti ? goyamA! panjattaehiMto uvavajaMti, no apajjattaehito uvavati / [639-26 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM yA aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiN| __ [639-26 u.] gautama! paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM, kintu aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna nahIM hote| 640. evaM jahA ohiyA uvavaiyA tahA rayaNappabhApuDhavineraiyA vi uvvaaeyvvaa| [640] isI prakAra jaise audhika (sAmAnya) nArakoM ke upapAta (utpatti) ke viSaya meM kahA gayA hai, vaise hI ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke upapAta ke viSaya meM kahanA caahie| 641. sakkarappabhApuDhavineraiyANaM pucchaa| goyamA! ete vi jahA ohiyA thevovveyvvaa| navaraM sammucchimehito paDiseho kaatvvo| [641 pra.] zarkarApRthvI ke nairayikoM kI utpatti ke viSaya meM pRcchaa| [641u.] gautama! zarkarApRthvI ke nArakoM kA upapAta bhI audhika (sAmAnya) nairayikoM ke upapAta kI taraha hI samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki sammUchimoM se (inakI utpatti) kA niSedha karanA caahie| 642. vAluyappabhApuDhavineraiyA NaM bhNte| katohiMto uvavanaMti ? . goyamA! jahA skkrppbhaapuddhvineriyaa| navaraM bhuyaparisappehito vi paDiseho kaatvvo| [642 pra.] bhagavan ! vAlukAprabhApRthvI ke nairayika kahA~ se utpanna hote haiM ? [642u.] gautama! jaise zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM kI utpatti ke viSaya meM kahA, vaise hI inakI utpatti ke viSaya meM kahanA caahie|! vizeSa yaha hai ki bhujaparisarpa (paMcendriya tiryaJca) se (inakI utpatti kA) niSedha karanA caahie| 643. paMkappabhApuDhavineraiyANaM pucchaa| goyamA! jahA vaaluyppbhaapuddhvineriyaa| navaraM khahayarahito vi paDiseho kaatvyo| [643 pra.] bhagavan ! paMkaprabhApRthvI ke nairayika kahA~ se utpanna hote haiM ? [643 u.] gautama! jaise vAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM kI utpatti ke viSaya meM kahA, vaise hI inakI utpatti ke viSaya meM kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki khecara (paMcendriya tiryaJcoM) se (inakI utpatti kA) niSedha karanA caahie|
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 ] [ prajJApanA sUtra 644. dhUmappabhApuDhavineraiyANaM pucchA / goyamA! jahA paMkappabhApuDhavineraiyA / navaraM cauppaehiMto vi paDiseho kAtavvo / [644 pra.] bhagavan! dhUmaprabhApRthvI ke nairayika kahA~ se utpanna hote haiM ? [644 u.] gautama! jaise paMkaprabhApRthvI ke nairayikoM ke utpAda ke viSaya meM kahA, usI prakAra inake utpAda ke viSaya meM kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki catuSpada (sthalacara paMcendriya tiryaJcoM) se ( inakI utpatti kA ) niSedha karanA cAhie | 645. [ 1 ] tamApuDhavineraiyA NaM bhaMte! katohiMto uvavajrjjati ? goyamA ! jahA dhUmappabhApuDhavineraiyA / navaraM thalayarehiMto vi paDiseho kAtavvo / [645-1 pra.] bhagavan! tamaH pRthvI ke nairayika kahA~ se utpanna hote haiM ? [645-1 u.] gautama! jaise dhUmaprabhApRthvI ke nairayikoM kI utpatti ke viSaya meM kahA, vaise hI isa pRthvI ke nairayikoM kI utpatti ke viSaya meM samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki sthalacara paMcendriya tiryaJcoM se inakI utpatti kA niSedha karanA cAhie / [2] imeNa abhilAveNaM-jati paMciMdiyatirikkhajoNierhito uvavajrjjati kiM jalayarapaMceMdiehiMto uvavajjaMti? thalayarapaMceMdiehiMto uvavajjaMti ? khahayarapaMciMdiehiMto uvavajrjjati ? goyamA ! jalayarapaMceMdiehiMto uvavajjaMti, no thalayarehiMto no khayarehiMto uvavajjati / . [645-2 pra.]isa (pUrvokta) abhilApa (kathana) anusAra - yadi ve (dhUmaprabhA pRthvI - nAraka ) paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM to kyA jalacara paMcendriya se utpanna hote haiM ? yA sthalacara paMcendriya tiryaJcoM se utpanna hote ? athavA khecara paMcendriyatiryaJcoM se utpanna hote haiM ? (645 - 2 u. ) gautama! (ve) jalacara paMcendriya tiryaJcoM se utpanna hote hai, kintu na to sthalacara paMcendriya tiryaJcoM se utpanna hote haiM aura na hI khecara paMcendriya tiryaJcoM se utpanna hote haiM / [3] jati maNussehiMto uvavajrjjati kiM kammabhUmaehiMto akammabhUmaehiMto antaradIvaehiMto ? goyamA ! kammabhUehiMto uvavajjaMti, no akammabhUmaehiMto uvavajjaMti, no aMtaradIvaehiMto / [645-3 pra.] bhagavan! yadi (ve) manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA karmabhUmija manuSyoM se yA akarmabhUmija manuSyoM se athavA antadvapaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? [645-3 u.] gautama! (ve ) karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM, kintu na to akarmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM aura na antadvapaja manuSyoM se utpanna hote haiM / [4] jati kammabhUmaehiMto uvavajjati kiM saMkhejjavAsAuehiMto asaMkhejjavAsAueMhiMto uvavajjati ? gomA ! saMkhejjavAsAuehiMto uvavajjaMti, no asaMkhejjavAsAuehiMto uvavajjati /
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [493 [645-4 pra.] bhagavan! yadi karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote hai to kyA saMkhyAta-varSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM athavA asaMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM ? [645-4 u.] gautama! (ve) saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM (kintu) asaMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se nahIM utpanna hote| [5] jati saMkhejjavAsAuehito uvavajjati kiM pajjattaehito uvavajjati ? apajjattaehito uvavajjaMti ? goyamA ! pajjattaehito uvavajjati no apajjattaehito uvvjjti| [645-5 'pra.] (bhagavan) ! yadi (tamaH prabhApRthvI ke nairayika) saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA paryAptakoM se utpanna hote haiM athavA aparyAptakoM se utpanna hote hai ? [645-5 u.] gautama! paryAptakoM se utpanna hote hai, aparyAptakoM se utpanna nahIM hote| [6] jati pajjattayasaMkhejavAsAuyakammabhUmaehito uvavajjati kiM itthIhito uvavajjati ? purisehito uvavajjati ? napuMsaehito uvavajjati ? goyamA! itthIhito vi uvavajjaMti, purisehito vi uvavajjaMti, napuMsaehito vi uvvjNti| [645-6 pra.] (bhagavan) yadi ve paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA striyoM se utpanna hote haiM ? yA puruSoM se utpanna hote haiM ? athavA napuMsakoM se utpanna hote haiM ? - [645-6 u.] gautama (ve) striyoM se utpanna hote haiM,puruSoM se bhI utpanna hote haiM aura napuMsakoM se bhI utpanna hote haiN| 646. adhesattamApuDhavineraiyA NaM bhaMte! katohito uvavajjati ? goyamA! evaM cev| navaraM itthIhito [vi] paDisedho kaatvvo| [646 pra.] bhagavan! adhaH saptamI (tamastamA) pRthvI ke nairayika kahA~ se utpanna hote haiM ? [646 u.] gautama inakI utpatti-sambandhI prarUpaNA isI prakAra (chaThI tama:pRthvI ke nairayikoM kI utpatti ke samAna) samajhanI caahie| vizeSa yaha hai ki striyoM se inake utpanna hone kA niSedha karanA caahie| 647. assaNNI khalu paDhama, doccaM ca sirIsivA, taiyaM pkkhii| sIhA jaMti cautthiM, uragA puNa paMcamIpuDhaviM // 183 // chaTTiM ca itthiyAo, macchA maNuyA ya sattamiM puddhviN| eso paramuvavAo bodhavvo narayapuDhavINaM // 184 // [647. saMgrahagAthArtha-] asaMjJI nizcaya hI pahalI (narakabhUmi) meM, sarIsRpa (reMgakara calane vAle sarpa Adi) dUsarI (narakapRthvI) taka, pakSI tIsarI (narakapRthvI) taka, siMha cauthI (naraka-pRthvI) taka, uraga pAMcavIM pRthvI taka, striyA~ chaThI (narakabhUmi) taka aura matsya evaM manuSya (puruSa) sAtavIM (naraka)
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494] [prajJApanA sUtra pRthvI taka utpanna hote haiN| narakapRthviyoM meM (pUrvokta jIvoM kA) yaha parama (utkRSTa upapAta samajhanA caahie|| 183-184 // 648. asurakumArA NaM bhaMte! katohiMto uvavajjati ? goyamA! no neraiehito uvavajjati, tirikkhajoNiehito uvavajaMti, maNuehito uvavajjaMti, no devehiMto uvvjjti| evaM jehiMto neraiyANaM uvavAo tehiMto asurakumArANa vi bhaannitvyo| navaraM asaMkhejjavAsAuya-akammabhUmaga-antaradIvagamaNussatirikkhajoNiehiMto vi uvvjNti| sesaM taM cev| [648 pra.] bhagavan ! asurakumAra kahA~ se utpanna hote haiM ? [648 u.] gautama! ( ve) nairayikoM se utpanna nahIM hote, (kintu) tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, manuSyoM se utpanna hote haiM, parantu devoM se utpanna nahIM hote| isI prakAra jina-jina se nArakoM kA upapAta kahA gayA hai, una-una se asurakumAroM kA bhI upapAta kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki (ye) asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle akarmabhUmija evaM antarvIpaja manuSyoM aura tiryaJcayonikoM se bhI utpanna hote haiN| zeSa saba bAteM vahI (pUrvavat) samajhanI caahie| 649. evaM jAva thnniykumaaraa| [649] isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka ke upapAta ke viSaya meM kahanA caahie| 650[1] puDhavikAiyA NaM bhaMte! kaohiMto uvavanaMti ? kiM neraiehito jAva devehito uvavanaMti ? goyamA! no neraiehito uvavajaMti, tirikkhajoNiehito maNuyajoNiehito devehito vi uvavajjati! ___[650-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kahA~ se utpanna hote haiM ? kyA ve nArakoM se, tiryaMcoM se manuSyoM se athavA devoM se utpanna hote haiM ? [650-1 u.] gautama! (ve) nArakoM se utpanna nahIM hote (kintu) tiryaJcayonikoM se, manuSyayonikoM se tathA devoM se bhI utpanna hote haiN| [2] jati tirikkhajoNiehiMto uvavajjati kiM egidiyatirikkhajoNiehito uvavajjati ? jAva paMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjati ? goyamA! egiMdiyatirikkhajoNiehito vi jAva paMceMdiyatirikkhajoNiehito vi uvvjjNti| [650-2 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) tiryaJcayonikoM se (Akara) utpanna hote haiM, to kyA (ve) ekendriya tiryaJcayonikoM se yAvat paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? __ [650-2 u.] gautama ! (ve) ekendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, yAvat paMcendriya tiryaJca
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ [495 chaThA vyutkrAntipada ] yonikoM se bhI utpanna hote haiN| [3] jati egidiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti ki puDhavikAiehito jAva vaNapphaikAiehiMto uvavajaMti? gauyamA! puDhavikAiehito vi jAva vaNapphaikAiehiMto vi uvvjjNti| [650-3 u.] (bhagavan !) yadi ekendriya tiryaJcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM to kyA pRthvIkAyikoM se yAvat vanaspatikAyikoM se (Akara) utpanna hote haiM ? [650-3] gautama! pRthvIkAyikoM se bhI yAvat vanaspatikAyikoM se bhI (AkAra) utpanna hote haiN| [4] jAti puDhavikAiehito uvavajaMti kiM suhamapuDhavikAiehito uvavajaMti ? bAdarapuDhavikAiehiMto uvavajaMti ? goyamA! dohito vi uvvjNti| [650-4 pra.] (bhagavan !) yadi pRthvIkAyikoM se (Akara) utpanna hote haiM to kyA (ve) sUkSma pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM yA bAdara pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM ? [650-4 u.] gautama! (ve uparyukta) donoM se utpanna hote haiN| [5] jati suhumapuDhavikAiehiMto uvavajaMti kiM pajjattasuhumapuDhavikAiehiMto uvavajaMti? apajjattasuhumapuDhavikAiehiMto uvavajaMti / goyamA! dohito vi uvvjNti| [650-5 pra.] (bhagavan !) yadi sUkSma pRthvIkAyikoM se (Akara ve) utpanna hote haiM to kyA paryApta sUkSma pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM athavA aparyApta sUkSma pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM ? [650-5] gautama ! (ve uparyukta) donoM se hI (Akara) utpanna hote haiM / [6] jati bAdarapuDhavikAiehiMto uvavajaMti kiM panjattaehito-apajjattaehito uvavajaMti ? goyamA! dohito vi uvvjNti| [650-6 pra.] (bhagavan!) yadi bAdara pRthvIkAyikoM se (Akara) ve utpanna hote haiM to kyA paryApta bAdara pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM yA aparyApta bAdara pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM ? [650-6 u.] gautama! (pUrvokta) donoM se hI (ve) utpanna hote haiN| [7] evaM jAva vaNapphatikAiyA caukkaeNaM bhedeNaM uvvaaeyvvaa| [650-7] isI prakAra yAvat vanaspatikAyikoM taka cAra-cAra bheda karake unake upapAta ke viSaya meM kahanA caahie| [8] jati beiMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti kiM pajjattayabeiMdiehito uvavajaMti ? apajjattayabeiMdiehiMto uvavajaMti?
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496] [prajJApanA sUtra goyamA! dohito vi uvvjNti| [650-8] (bhagavan !) yadi dvIndriya tiryaJcayonikoM se (AkAra) ve (ekendriya jIva) utpanna hote haiM to kyA paryApta dvIndriya tiryaJcoM se utpanna hote haiM yA aparyApta dvIndriya tiryaJcoM se utpanna hote haiM? [650-8 u.] gautama ! (ve uparyukta) donoM se bhI utpanna hote haiN| [9] evaM teiMdiya-caridiehito vi uvvjNti| [650-9] isI prakAra trIndriya aura caturindriya tiryaJcayonikoM se bhI (ve) utpanna hote haiN| [10] jati paMceMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajjaMti kiM jalayarapaMceMdiyehiMto uvavajjati ? evaM jehiMto neraiyANaM uvavAo bhaNito tehiMto etesiM pi bhaannitvvo| navaraM pajjattaga-apajjattagehiMto vi uvavajjaMti, sesaM taM cev| [650-10 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA jalacara paMcendriya-tiryaJcoM se utpanna hote haiM (yA anya sthalacara Adi paMcendriya tiryaJcoM se utpanna hote haiM?) [650-10u.] (gautama!) evaM jina-jina se nairayikoM ke upapAta ke viSaya meM kahA hai, una-una se inakA (pRthvIkAyikoM se lekara vanaspatikAyikoM taka kA) bhI upapAta kaha denA caahie| vizeSa yaha hai ki paryAptakoM aura aparyAptakoM se bhI utpanna hote haiN| zeSa (saba nirUpaNa) pUrvavat samajhanA caahie| [11] jati maNussehiMto uvavajaMti kiM sammucchimamaNUsehiMto uvavajaMti ? gabbhavakkaMtiyamaNUsehiMto uvavajaMti ? goyamA ! dohito vi uvvjNti| [650-11 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA sammUchima manuSyoM se utpanna hote haiM yA garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? [650-11 u.] gautama ! pRthvIkAyika donoM (sammUchima aura garbhaja)se utpanna hote haiN| [12] jati gabbhavakkaMtiyamaNUsehito uvavajaMti ki kammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsehito uvavajaMti ? akammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsehiMto uvavajaMti ? sesaM jahA neraiyANaM (su. 639 [4-26 ]) / navaraM apajjattaehito vi uvvjNti| [650-12 pra.] (bhagavan !) yadi garbhaja manuSyoM se (Akara) utpanna hote haiM to kyA karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM athavA akarmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? [650-12 u.] (gautama!) zeSa jo (kathana) nairayikoM ke (upapAta ke) sambandha meM (sU. 6394 se 26 taka meM) kahA hai, vahI (pRthvIkAyika Adi ekendriyoM ke sambandha meM samajha lenA caahie|) vizeSa yaha hai ki (ye) aparyAptaka (karmabhUmija garbhaja) manuSyoM se bhI utpanna hote haiN| _[13 ] jati devehito uvavajaMti kiM bhavaNavAsi-vANamaMtara-joisiya-vemANiehito ?
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [497 goyamA! bhavaNavAsidevehito vi uvavajaMti jAva vemANiyadevehito vi uvvjNti| [650-13 pra.] (bhagavan !) yadi devoM se utpanna hote haiM, to kyA bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka athavA vaimAnika devoM se utpanna hote haiM ? [650-13 u.] gautama! bhavanavAsI devoM se bhI utpanna hote haiM, yAvat vaimAnika devoM se bhI utpanna hote haiN| [14] jati bhavaNavAside vehiM to uvavajaMti kiM asura ku mAra devehiM to jAva thaNiyakumAradevehiMto uvvjjNti| goyamA! asurakumAradevehito vi jAva thaNiyakumAradevehito vi uvvjNti| [650-14 pra.] (bhagavan !) yadi (ye) bhavanavAsI devoM se utpanna hote haiM to asurakumAra se lekara stanitakumAra taka (dasa prakAra ke bhavanavAsI devoM meM se) kinase utpanna hote haiM ? [650-14 u.] gautama! (ye) asurakumAra devoM se yAvat stanitakumAra devoM taka se bhI (dasa hI prakAra ke bhavanavAsI devoM se) utpanna hote haiN| [15] jati vANamaMtarehiMto uvavajaMti kiM pisAehiMto jAva gaMdhavvehiMto uvavajjaMti ? goyamA! pisAehito vi jAva gaMdhavvehito vi uvvjNti| [650-15 pra.] ( bhagavan !) yadi (ve) vANavyantara devoM se utpanna hote haiM, to kyA pizAcoM se yAvat gandharvo se utpanna hote haiM ? [650-15 u.] gautama! (ve) pizAcoM se yAvat gandharvo (taka ke sabhI prakAra ke vANavyantara devoM) se utpanna hote haiN| [16] jai joisiyadevehiMto uvavajaMti kiM caMdavimANehiMto jAva tArAvimANehiMto uvavajaMti ? goyamA! caMdavimANajoisiyadevehito vi jAva tArAvimANajoisiyadevehito vi uvvjNti| [650-16 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) jyotiSka devoM se utpanna hote haiM to kyA candravimAna ke jyotiSka devoM se utpanna hote haiM athavA yAvat tArAvimAna ke jyotiSka devoM se utpanna hote haiM ? [650-16 u.] gautama! candravimAna ke jyotiSka devoM se bhI utpanna hote haiM tathA yAvat tArAvimAna ke jyotiSkadevoM se bhI utpanna hote haiN| [17] jati vemANiyadevehiMto uvavajaMti kiM kappovagavemANiyadevehiMto uvavajaMti ? kappAtItagavemANiyadevehiMto uvavajaMti ? goyamA! kappovagavemANiyadevehiMto uvavajaMti, no kappAtIyavemANiyadevehiMto uvvjNti| [650-17 pra.] (bhagavan !) yadi vaimAnika devoM se utpanna hote haiM to kyA kalpopapanna vaimAnika devoM se utpanna hote haiM yA kalpAtIta vaimAnika devoM se utpanna hote haiM ?
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498] [prajJApanA sUtra [650-17 u.] gautama! (ve) kalpopapanna vaimAnika devoM se utpanna hote haiM, (kintu) kalpAtIta vaimAnika devoM se Akara utpanna nahIM hote| [18] jati kappovagavemANiyadevehito uvavajjati kiM sohammehaMto jAva accuehito uvvjjti| goyamA! sohammIsANehiMto uvavajaMti, no saNaMkumAra jAva accuehito uvvjNti| [650-18 pra.] (bhagavan !) yadi kalpopapanna vaimAnika devoM se utpanna hote haiM to kyA ve (pRthvIkAyika) saudharma (kalpa ke devoM) se yAvat acyuta(kalpa taka ke) devoM se utpanna hote haiM ? [650-18 u.] gautama ! (ve) saudharma aura IzAna kalpa ke devoM se utpanna hote haiM, kintu sanatkumAra se lekara acyuta kalpa taka ke devoM se utpanna nahIM hote| 651. evaM AukkAiyA vi| [651] isI prakAra apkAyikoM kI utpatti ke viSaya meM bhI kahanA caahie| 652. evaM teu-vAU vi| navaraM devavajehiMto uvvjNti| [652] isI prakAra tejaskAyikoM evaM vAyukAyikoM kI utpatti ke viSaya meM samajhanA caahie| vizeSa yaha hai ki (ye donoM) devoM ko chor3akara (dUsaroM-nArakoM, tiryaJcoM tathA manuSyoM-se) utpanna hote haiN| 653. vaNassaikAiyA jahA puddhvikaaiyaa| [653] vanaspatikAyikoM kI utpatti ke viSaya meM kathana, pRthvIkAyikoM ke utpatti-viSayaka kathana kI taraha samajhanA caahie| 654. beiMdiya-teiMdiya-caureMdiyA ete jahA teu-vAU devavajjehiMto bhaannitvvaa| [654] dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kI utpatti tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM kI utpatti ke samAna samajhanI caahie| devoM ko chor3a kara (anya-nArakoM, tiryaJcoM tathA manuSyoM se) inakI utpatti kahanI caahie| 655. [1] paMceMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte! katohiMto uvavajaMti ? kiM neraiehito uvavajaMti ? jAva devehiMto uvavajaMti ? goyamA! neraiehito vi tirikkhajoNiehito vi maNUsehito vi devehito vi uvvjNti| [655-1 pra.] bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika kahA~ se (Akara) utpanna hote haiM? kyA ve nArakoM se utpanna hote haiM, yAvat devoM se utpanna hote haiM ? [655-1 u.] gautama! (ve) nairayikoM se bhI utpanna hote haiM, tiryaJcayonikoM se bhI, manuSyoM se bhI aura devoM se bhI utpanna hote haiN|
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [499 [2] jati neraiehiMto uvavajaMti kiM rayaNappabhApuDhavineraiehiMto uvavajaMti ? jAva ahesattamApuDhavineraiehiMto uvavajaMti ? goyamA! rayaNappabhApuDhavineraiehito vi jAva ahesattamApuDhavineraiehito vi uvvjNti| [655-2 pra.] (bhagavan !) yadi nairayikoM se utpanna hote haiM, to kyA ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM se utpanna hote haiM, athavA yAvat adhaHsaptamI (tamastamA) pRthvI (taka) ke nairayikoM se utpanna hote haiM ? [655-2 u.] gautama! ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM se bhI utpanna hote haiM, yAvat adhaHsaptamI pRthvI ke nairayikoM se bhI utpanna hote haiN| [3] jati tirikkhajoNiehito uvavajaMti kiM egidiehito uvavajaMti ? jAva paMceMdiehito uvavajjati ? goyamA! egidiehito jAva paMceMdiehito vi uvvjNti| [655-3 pra.] (bhagavan!) yadi tiryaJcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM to kyA ekendriyatiryagyonikoM se utpanna hote haiM, (yA) yAvat paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? [655-3 u.] gautama! (ve) ekendriya tiryaJcoM se bhI yAvat paMcendriya tiryaJcoM se bhI utpanna hote haiN| / [4] jati egidiehiMto uvavajaMti kiM puDhavikAiehito uvavajaMti ? evaM jahA puDhavikAiyANaM uvavAo bhaNito taheva eesiM pi bhaannitvyo| navaraM devehito jAva sahassArakappovagavemANiyadevehiMto vi uvavajaMti, no ANayakappovagavemANiyadevehiMto jAva accuehito vi uvvjjNti| [655-4 pra.] bhagavan ! yadi (ve) ekendriyoM se utpanna hote haiM, to kyA pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM yA yAvat vanaspatikAyikoM (taka) se utpanna hote haiM ? [655-4 u.] gautama! isI prakAra jaise pRthvIkAyikoM kA upapAta kahA hai, vaise hI inakA (paMcendriya tiryaJcoM kA) bhI upapAta kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki devoM se-yAvat sahasrArakalpopapanna vaimAnika devoM taka se bhI utpanna hote haiM, kintu Anatakalpopapanna vaimAnika devoM se lekara acyutakalpopapanna vaimAnika devoM taka se (ve) utpanna nahIM hote| 656. [1] maNussA NaM bhaMte ! katohito uvavajjaMti ? kiM neraiehito jAva devehito uvavajjati ? goyamA! neraiehito vi uvavajaMti jAva devehito vi uvvjNti| [656-1 pra.] bhagavan! manuSya kahA~ se (Akara) utpanna hote haiM? kyA ve nairayikoM se utpanna hote haiM, yAvat devoM se utpanna hote haiM?
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500] [prajJApanA sUtra [656-1 u.] gautama! (ve) nairayikoM se utpanna hote haiM aura yAvat devoM se bhI utpanna hote haiN| [2] jati neraiehito uvavajaMti kiM rayaNappabhApuDhavineraiehito jAva ahesattamApuDhavineraehito uvavajjaMti ? goyamA! rataNappabhApuDhavineraiehiMto vi jAva tamApuDhavineraiehiMto vi uvavajaMti, no ahesattamApuDhavineraiehito uvvnjNti| . [656-2 pra.] (bhagavan !) yadi nairayikoM se utpanna hote haiM, to kyA ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM se utpanna hote haiM, yAvat adhaHsaptamI (tamastamA) pRthvI ke nairayikoM se utpanna hote haiM ? [656-2 u.] gautama! (ve) ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM se lekara yAvat tamaHprabhApRthvI taka ke nairayikoM se utpanna hote haiM, kintu adha:saptamIpRthvI ke nairayikoM se utpanna nahIM hote| [3] jati tirikkhajoNiehiMto uvavajaMti kiM egiMdiyatirikkhajoNiehiMto uvavajaMti ? evaM jehiMto paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM uvavAo bhaNito tehiMto maNussANa vi Niravaseso bhaannitvvo| navaraM adhesattamApuDhavineraiya-teu-vAukAiehito Na uvvjNti| savvadevehito vi uvavajjAveyavvA jAva kappAtItagavemANiya-savvaTThasiddhadevehito vi uvvjjaaveyvvaa| [656-3 pra.] (bhagavan !) yadi manuSya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA ekendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, (yA yAvat paMcendriya taka ke tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ?) [656-3 u.] (gautama!) jina-jinase paMcendriya tiryaJcayonikoM kA upapAta (utpatti) kahA gayA hai, una-unase manuSyoM kA bhI samagra upapAta usI prakAra kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki (manuSya) adhaHsaptamInarakapRthvI ke nairayikoM, tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM se utpanna nahIM hote| (dUsarI vizeSatA yaha hai ki manuSya kA) upapAta sarva devoM se kahanA cAhie, yAvat kalpAtIta vaimAnika devoMsarvArthasiddhavimAna taka ke devoM se bhI (manuSyoM kI) utpatti samajhanI caahie| 657. vANamaMtaradevA NaM bhaMte! kaohiMto uvavanjaMti ? kiM neraiehito jAva devehito uvavajaMti ? goyamA! jehiMto asurakumArA / [657 pra.] bhagavan ! vANavyantara deva kahA~ se (Akara) utpanna hote haiM ? [657 u.] gautama! jina-jinase asurakumAroM kI utpatti kahI hai, una-unase vANavyantara devoM kI utpatti kahanI caahie| 658. joisiyadevA NaM bhaMte! katohiMto uvavajaMti ? goyamA! evaM cev| navaraM sammucchima asaMkhejjavAsAuyakhahayara-aMtaradIvamaNussavajjehiMto uvvjjaaveyvvaa| [658 pra.] bhagavan ! jyotiSka deva kina (kahA~) se (Akara) utpanna hote haiM ?
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [501 [658 u.] gautama! isI prakAra (jyotiSka devoM kA upapAta bhI pUrvavat asurakumAroM ke upapAta ke samAna hI) samajhanA caahie| vizeSatA yaha hai ki jyotiSkoM kI utpatti sammUchima asaMkhyAtavarSAyuSkakhecara-paMcendriya-tiryagyonikoM ko tathA antarvIpaja manuSyoM ko chor3akara kahanI caahie| arthAt inase nikala kara koI sIdhA jyotiSka deva nahIM hotaa| 659. vemANiyA NaM bhaMte! katohiMto uvavajaMti ? kiM Neraiehito, tirikkhajoNiehito, maNussehito, devehiMto uvavajaMti ? goyamA! No Neraiehito uvavajaMti, paMciMdiyatirikkhajoNiehito uvavajaMti, maNussehito uvavajjaMti, No devehiMto uvvjNti| evaM ceva vemANiyA vi sohammIsANagA bhaannitvvaa| [659 pra.] bhagavan ! vaimAnika deva kinase utpanna hote haiM? kyA (ve) nairayikoM se yA tiryaJcayonikoM se athavA manuSyoM se yA devoM se utpanna hote haiM? [659 u.] gautama! (ve) nArakoM se utpanna nahIM hote, (kintu) paMcendriya tiryagyonikoM se tathA manuSyoM se utpanna hote haiN| devoM se utpanna nahIM hote| isI prakAra saudharma aura IzAna kalpa ke vaimAnika devoM (kI utpatti ke viSaya meM) kahanA caahie| 660. evaM saNaMkumAragA vi| NavaraM asaMkhenjavAsAuyaakammabhUmagavanjehiMto uvvjNti| [660] sanatkumAra devoM ke upapAta ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki ye asaMkhyAtavarSAyuSka akarmabhUmikoM ko chor3akara (pUrvokta sabase) utpanna hote haiN| 661. evaM jAva sahassArakappovagavemANiyadevA bhaannitvvaa| [661.] sahasrArakalpa taka (arthAt mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra aura sahasrAra kalpa) ke devoM kA upapAta bhI isI prakAra kahanA caahie| 662. [1] ANayadevA NaM bhaMte! katohiMto uvavajaMti ? kiM neraiehito jAva devehito uvavajjati ? goyamA! no neraiehiMto uvavajaMti, no tirikkhajoNiehiMto uvavajaMti maNussehito uvavajaMti, no devehiNto| __ [662-1 pra.] bhagavan ! Anata deva kahA~ se utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM se (athavA) yAvat devoM se utpanna hote haiM ? [662-1 u.] gautama! (ve) nairayikoM se utpanna nahIM hote, tiryaJcayonikoM se bhI utpanna nahIM hote, (kintu) manuSyoM se utpanna hote haiN| devoM se (utpanna) nahIM (hote)|| [2] jati maNussehiMto uvavajaMti kiM sammucchimamaNussehiMto gabbhavakkaMtiyamaNussehito uvavajaMti ?
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502] [prajJApanA sUtra goyamA! gabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajaMti, no smmucchimmnnussehito| [662-2 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) manuSyoM se utpanna hote haiM, to kyA sammUchima manuSyoM se utpanna hote haiM, (athavA) garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiN| [662-2 u.] gautama! (ve ANata deva) garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, kintu saMmUchima manuSyoM se utpanna nahIM hote / [3] jati gabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajaMti kiM kammabhUmagehiMto uvavajaMti ? akammabhUmagehiMto uvavajjati ? aMtaradIvagehiMto uvavajaMti ? ___ goyamA! kammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsehiMto uvavajaMti, no akammabhUmagehiMto uvavajaMti, no aNtrdiivgehito| [662-3 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, to kyA karmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, (yA) akarmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, (athavA)antarvIpaja garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? __[662-3 u.] gautama! (ve) karmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, kintu na to akarmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM aura na antarvIpaja garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiN| [4] jaI kammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNussehito uvavajaMti kiM saMkhenjavAsAuehito uvavajaMti ? asaMkhejjavAsAuehito uvavajaMti ? goyamA! saMkhenjavAsAuehito, no asaMkhenjavAsAuehito uvvjNti| [662-4 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) karmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, to kyA saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle karmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, yA asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle karmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? [662-4 u.] gautama! (ve) saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, kintu asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle karmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna nahIM hote| [5] jati saMkhenjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajaMti kiM pajjattaehito, apajjattaehito uvavajjaMti ? goyamA! pajjattagasaMkhenjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsehiMto uvavajaMti No apjjttehito| ___[662-5 pra.] (bhagavan!) yadi saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmika garbhaja manuSyoM se (ve Anata deva) utpanna hote haiM to kyA ve paryAptakoM se yA aparyAptakoM se utpanna hote haiM ? [662-5 u.] gautama! (ve) paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] haiM, (kintu ) aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna nahIM hote / [ 6 ] jati pajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaM tiyamaNUsehiMto uvavajjati kiM sammaddiTThipajjattagasaMkhajjavAsAuyakammabhUmagehiMto uvavajrjjati ? micchaddiTThipajjattasaMkhejjavAsa hiMto uvavajjaMti ? sammAmicchAddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajjaMti ? goyamA ! sammaddiTThipajjattagasaMkhe jjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaM tiyamaNussehiMto vi uvavajjaMti, micchaddiTThipajjattagehiMto vi uvavajjaMti, No sammAmicchaddiTThipajjattagehiMto uvavajrjjati / [ 503 [662-6 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, to kyA (ve) samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? (yA) mithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? (athavA ) samyagmithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? [662-6 u.] gautama! samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se bhI (d) utpanna hote haiM, mithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se bhI utpanna hote haiM; kintu samyagmithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna nahIM hote / [ 7 ] jati sammaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNussehiMto uvavajrjjani kiMphasaMjatasammaddiTThIhiMto ? asaMjatasammaddiTThipajjattaehiMto ? saMjayAsaMjayasammaddiTThipajjattagasaMkhejjavAsAuehiMto uvavajjaMti ? goyamA ! tIhiMto vi uvavajjati / [662-7 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA (ve) saMyata samyagdRSTi paryAptaka- saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuzyoM se utpanna hote haiM yA asaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM athavA saMyatAsaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? [662-7 u.] gautama! (ve Anata deva) (uparyukta) tInoM se hI (saMyatasamyagdRSTiyoM se, asaMyatasamyagdRSTiyoM se tathA saMyatAsaMyatasamyagdRSTiyoM se) utpanna hote haiM / 663. evaM jAva accuo kappo / [663] acyutakalpa ke devoM taka ( ke upapAta ke viSaya meM) isI prakAra kahanA cAhie / 664. evaM gevejjagadevA vi / NavaraM asaMjata-saMjatAsaMjatehiMto ete paDiseheyavvA / [ 664] isI prakAra (nau) graiveyakadevoM ke upapAta ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| vizeSatA yaha
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prajJApanA sUtra 504] hai ki asaMyatoM aura saMyatAsaMyatoM se inakI (graiveyakoM kI) utpatti kA niSedha karanA cAhie / 665. [ 1 ] evaM jaheva gevejjagadevA taheva aNuttarovavAiyA vi / NavaraM imaM NANattaM - saMjayA ceva / [665 - 1] isI prakAra jaisI ( vaktavyatA) graiveyaka devoM kI utpatti ke viSaya meM kahI, vaisI hI utpatti (-vaktavyatA) pAMca anuttara vimAnoM ke devoM kI samajhanI cAhie / vizeSa yaha hai ki saMyata hI anuttaraupapAtika devoM meM utpanna hote haiM / [ 2 ] jati saMjatasammaddiTThipajjattasaMkhejjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaM tiyamaNussehiMto uvavajrjjati kiM pamattasaMjatasammaddiTThipajjattaehiMto ? apamattasaMjataehiMto uvavajjaMti ? goyamA ! apamattasaMjaehiMto uvavajjaMti, no pamattasaMjaehiMto uvavajrjjati / [665-2] (bhagavan!) yadi (ve) saMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA ve apramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM yA apramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? [665-2 u.] gautama! (pUrvokta tathArUpa) apramattasaMyatoM se (ve) utpanna hote haiM, kintu (tathArUpa) pramattasaMyatoM se utpanna nahIM hote haiM / [ 3 ] jati apamattasaMjaehiMto uvavajjaMti kiM iDDipattaapamattasaMjaehiMto uvavajrjjati ? aNiDDhipattaapamattasaMjatehiMto uvavajjaMti ? goyamA ! dohiMto vi uvavajjati // dAraM 5 // [665-3 pra.] (bhagavan!) yadi ve (anuttaraupapAtika deva) (pUrvokta vizeSaNayukta) apramattasaMyatoM se utpanna hote haiM, to kyA RddhiprApta - apramattasaMyatoM se utpanna hote haiM, (athavA ) anRddhiprApta apramattasaMyatoM se (ve) utpanna hote haiM / [665-3] gautama ! (ve) uparyukta donoM (RddhiprApta - apramattasaMyatoM tathA anRddhiAprApta apramattasaMyatoM) se bhI utpanna hote haiM / dAra 5 / vivecana -- paMcama kutodvAra: nArakAdi cAroM gatiyoM ke jIvoM kI pUrvabhavoM (Agati ) se utpatti kI prarUpaNA -- prastuta sattAIsa sUtroM meM kuta: ( kahA~ se yA kina-kina bhAvoM se) dvAra ke mAdhyama se jIvoM kI utpatti ke viSaya meM vistRta prarUpaNA kI gaI hai| kinakI utpatti, kina - kinase ? kA krama - isa dvAra kA krama isa prakAra hai - 1. sAmAnya nArakoM kI utpatti kina-kinase ?, 2. ratnaprabhAdi pRthviyoM ke nArakoM kI utpatti, 3. asurakumArAdi bhavanavAsI devoM kI utpatti, 4. pRthvIkAyikAdi paMcavidha ekendriyoM kI utpatti, 5. trividha vikalendriyoM
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [505 kI utpatti, 6. paMcendriya tiryacayonikoM kI utpatti, 7. manuSyoM kI utpatti, 8. vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI utptti| niSkarSa-sAmAnya nairayikoM aura ratnaprabhA ke nairayikoM meM deva, nAraka, pRthvIkAyikAdi pAMca ekendriya sthAvara, trividha vikalendriya tathA asaMkhyAtavarSAyuSka catuSpada khecaroM tathA zeSa paMcendriya tiryaJcoM meM bhI aparyAptakoM evaM sammUchima manuSyoM tathA garbhajoM meM akarmabhUmija aura antarvIpaja manuSyoM tathA karmabhUmijoM meM jo bhI asaMkhyAtavarSAyuSkoM tathA saMkhyAtavarSAyuSkoM meM bhI aparyAptaka manuSyoM se utpanna hone kA niSedha kiyA hai, zeSa se utpatti kA vidhAna hai| zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM meM sammUchimoM se, vAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM meM bhujaparisaroM se, paMkaprabhA ke nairayikoM meM khecaroM se, dhUmaprabhA-nairayikoM meM catuSpadoM se, tamaHprabhA-nairayikoM meM ura:parisaroM se tathA tamastamApRthvI ke nairayikoM meM striyoM se (Akara) utpanna hone kA niSedha hai| bhavanavAsiyoM meM deva, nAraka, pRthvIkAyikAdi pAMca, trividha vikalendriya, aparyApta tiryapaMcendriyoM tathA sammUchima evaM aparyAptaka garbhaja manuSyoM se utpatti kA niSedha hai, zeSa kA vidhAna hai| pRthvI-jala-vanaspatikAyikoM meM sarvanairayika tathA sanatkumArAdi devoM se evaM tejo-vAyu-dvi-tricaturindriyoM meM sarva nArakoM, sabhI devoM se utpatti kaa| tiryak paMcendriyoM meM AnatAdi devoM se utpatti kA niSedha hai| manuSyoM meM saptamanarakapRthvI ke nArakoM tathA tejovAyukAyikoM se utpatti kA niSedha hai| vyantaradevoM meM deva, nAraka, pRthvI Adi paMcaka, vikalendriyatrika, aparyApta tiryaca paMcendriya tathA sammUcchima evaM aparyApta garbhaja manuSyoM se utpatti kA niSedha hai| jyotiSkadevoM meM sammUchima tiryak paMcendriya, asaMkhyAtavarSAyuSka khecara tathA antarvIpaja manuSyoM se utpatti kA niSedha hai| saudharma aura IzAnakalpa ke devoM meM tathA sanatkumAra se sahAsrArakalpa taka ke devoM meM akarmabhUmika manuSyoM se bhI utpatti kA, Anata Adi meM tiryaJca paMcendriyoM se, nau graiveyakoM meM asaMyatoM tathA saMyatAsaMyatoM evaM vijayAdi paMca anuttaraupapAtikoM meM mithyAMdRSTi manuSyoM tathA pramattasaMyata samyagdRSTi manuSyoM se utpatti kA niSedha hai / ___ 'kutodvAra' kI prarUpaNA kA uddezya kauna-kauna jIva kahA~ se, arthAt-kina-kina bhavoM se udvartanA (mRtyu prApta) karake nArakAdi paryAyoM meM (Akara) utpanna hote haiM? yahI pratipAdana karanA kutodvAra kA uddezya aura vizeSa artha hai| chaThA udvartanAdvAra : cAturgatika jIvoM ke udvartanAnantara gamana evaM utpAda kI prarUpaNA 666. [1] neraiyA NaM bhaMte! aNaMtaraM uvavaTTittA kahiM gacchaMti ? kahiM uvavajaMti ? kiM neraiesu uvavajaMti ? tirikkhajoNiesu uvavajaMti ? maNussesu uvavajaMti ? devesu uvavajaMti ? goyamA! No neraiesu uvavajaMti, tirikkhajoNiesu uvavajjati, maNussesu uvavajjaMti, no devesu uvvjNti| 2. prajJApanAsUtra malaya vRtti, patrAMka 214 prajJApanA, prameyabodhinITIkA bhA. 2, pR. 1007
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506] [prajJApanA sUtra [666-1 pra.] bhagavan ! nairayika jIva anantara (sAkSAt yA sIdhA) udvartana karake (nikalakara) kahA~ jAte haiM ? kahA~ utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM meM utpanna hote haiM athavA tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM ? manuSyoM meM utpanna hote haiM yA devoM meM utpanna hote haiM ? [666-1 u.] gautama! (nairayika jIva anantara udvartana karake) nairayikoM meM utpanna nahIM hote (kintu) tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM yA manuSyoM meM utpanna hote hai; (kintu) devoM meM utpanna nahIM hote haiN| [2] jati tirikkhajoNiesu uvavajaMti kiM egidiya jAva paMceMdiyatirikkhajoNiesu uvavajaMti ? goyamA! no egidiesu jAva no cauridiesu uvavajaMti, paMciMdiesu uvvjNti| [666-2 pra.](bhagavan !) yadi (ve) tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM to kyA ekendriya tiryaJcoM meM utpanna hote haiM, (athavA) yAvat paMcendriya tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM ? [666-2 u.] gautama!(ve) na to ekendriyoM meM aura na hI dvi-tri-caturindriya jIvoM meM utpanna hote haiM, (kintu) paMcendriyoM meM utpanna hote haiN| [3] evaM jehiMto uvavAo bhaNito tesu uvvaTTaNA vi bhaannitvvaa| NavaraM sammucchimesu No uvvti| [666-3] isa prakAra jina-jinase upapAta kahA gayA hai, una-unameM hI udvarttanA bhI kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki ve sammUchimoM meM utpanna nahIM hote| 667. evaM savvapuDhavIsu bhaannitvvN| navaraM ahesattamAo maNussesu No uvvjNti| [667.] isI prakAra samasta (naraka-) pRthviyoM meM udvartanA kA kathana karanA caahie| vizeSa bAta yaha hai ki sAtavIM narakapRthvI se manuSyoM meM nahIM utpanna hote| 668.[1] asurakumArA NaM bhaMte! aNaMtaraM uvvaTTitA kahiM gacchaMti ? kahiM uvavajaMti ? kiM neraiesu uvavajaMti ? jAva devesu uvavajaMti ? ____ goyamA! No neraiesu uvavajaMti, tirikkhajoNiesu uvavajaMti, maNussesu uvavajaMti, no devesu uvvjjti| [668-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra sAkSAt (anantara) udvartanA karake kahA~ jAte haiM? kahA~ utpanna hote haiM? kyA (ve) nairayikoM meM utpanna hote haiM ? (athavA) yAvat devoM meM utpanna hote haiM ? [668-1 u.] gautama! (ve) nairayikoM meM utpanna nahIM hote, (kintu) tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM, manuSyoM meM utpanna hote haiM kintu devoM meM utpanna nahIM hote| [2] jai tirikkhajoNiesu uvavajaMti kiM egidiesu jAva paMceMdiyatirikkhajoNiesu uvavajaMti ?
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [507 goyamA! egidiyatirikkhajoNiesu uvavajaMti, no beiMdiesu jAva no cauridiesu uvavajaMti, paMceMdiyatirikkhajoNiesu uvvjjti| [668-2 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM to kyA ve ekendriyoM meM utpanna hote haiM, yAvat paMcendriyo tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM ? [668-2 u.] gautama! (ve) ekendriya tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM, kintu dvIndriyoM meM trIndriyoM meM aura caturindriyoM meM utpanna nahIM hote, (ve) paMcendriya tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiN| [3] jati egidiesu uvavajaMti kiM puDhavikAiyaegidiesu jAva vaNassaikAiyaegidiesu uvavajaMti ?. goyamA! puDhavikAiyaegidiesu vi AukAiyaegidiesu vi uvavajjaMti, no teukAiesu no vAukAiesu uvavajaMti, vaNassaikAiesu uvvjNti| [668-3 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) ekendriyoM meM utpanna hote haiM to kyA pRthvIkAyika ekendriyoM meM yAvat vanaspatikAyika ekendriyoM meM utpanna hote haiM ? [668-3 u.] gautama! (ve) pRthvIkAyika ekendriya meM utpanna hote haiM, apkAyika ekendriyoM meM bhI utpanna hote haiM, kintu na to tejaskAyika ekendriyoM meM utpanna hote haiM aura na vAyukAyika ekendriyoM meM utpanna hote haiM, parantu vanaspatikAyika ekendriyoM meM utpanna hote haiN| [4] jati puDhavikAiesu uvavajaMti kiM suhumapuDhavikAiesu uvavajaMti? bAdarapuDhavikAiesu uvavajaMti ? goyamA! bAdarapuDhavikAiesu uvavajaMti, no suhumpuddhvikaaiesu| [668-4 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM to kyA sUkSma pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM, yA bAdarapRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM ? [668-4 u.] gautama! (ve) bAdarapRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM, (kintu) sUkSma pRthvIkAyikoM meM utpanna nahIM hote haiN| [5] jai bAdara puDhavikAiesu uvavajaMti kiM pajjattagabAdarapuDhavikAiesu uvavajjati? apajjattagabAdarapuDhavikAiesu uvavajaMti ? goyamA! pajjattaesu uvavajaMti, no apajjattaesu / [668-5 pra.] bhagavan ! yadi bAdara pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM to kyA (ve) paryAptaka bAdara pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM, yA aparyAptaka bAdara pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM ? [668-5 u.] gautama! (ve) paryAptakoM meM utpanna hote haiM, kintu aparyAptakoM meM utpanna nahIM hote| 1. granthAgrama 3500
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508] [ prajJApanA sUtra [6] evaM Au-vaNassatIsu vi bhANitavvaM / ___ [668-6] isI prakAra apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM meM (utpatti ke viSaya meM) bhI kahanA caahie| [7] paMceMdiyatirikkhajoNiya-maNUsesU ya jahA neraiyANaM uvvaTTaNA sammucchimavajA tahA bhaannitvvaa| [668-7] paMcendriya tiryaJcayonikoM aura manuSyoM meM (asurakumAroM kI utpatti ke viSaya meM) usI prakAra kahanA cAhie, jisa prakAra sammUchima ko chor3akara nairayikoM kI udvarttanA kahI hai| [8] evaM jAva thnniykumaaraa| [668-8] isI prakAra (asurakumAroM kI taraha) stanitakumAroM taka kI udvartanA samajha lenI caahie| 669. [1] puDhavikAiyA NaM bhaMte! aNaMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchaMti ? kahiM uvavajaMti ? kiM neraiesu jAva devesu ? goyamA ! no neraiesu uvavajaMti, tirikkhajoNiya-maNUsesu uvavajaMti, no devesu / [669-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva sIdhe nikala kara (anantara udvartana karake) kahA~ jAte haiM? kahA~ utpanna hote haiM? kyA ve nArakoM meM yAvat devoM meM utpanna hote haiM ? [669-1 u.] gautama! (ve) nairayikoM meM utpanna nahIM hote, (kintu) tiryaJcayonikoM aura manuSyoM meM utpanna hote haiM, devoM meM utpanna nahIM hote haiN| [2] evaM jahA etesiM ceva uvavAo tahA uvvaTTaNA vi' bhANitavvA / [669-2] isI prakAra jaisA inakA upapAta kahA hai, vaisI hI inakI udvarttanA bhI (devoM ko chor3akara) kahanI caahie| 670. evaM Au-vaNassai-beiMdiya-teiMdiya-caureMdiyA vi / [670] isI prakAra apkAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriyoM (kI bhI udvartanA kahanI caahie| 671. evaM teU vAU vi| NavaraM maNussavajesu uvavajaMti / __[671] isI prakAra tejaskAyika aura vAyukAyika kI bhI, udvarttanA kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki (ve) manuSyoM ko chor3akara utpanna hote haiN| 672. [1] paMceMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte! aNaMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchaMti kahiM uvavajaMti ? kiM neraiesu jAva devesu ? 1. pAThAntara 'deva-vajjA' yaha adhika pATha kisI-kisI prati meM hai|
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [509 goyamA! neraiesu uvavajaMti jAva devesu uvvjNti| [672-1 pra.] bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika anantara udvarttanA karake kahA~ jAte haiM, kahA~ utpanna hote haiM? kyA (ve) nairayikoM meM utpanna hote haiM, (athavA) yAvat devoM meM utpanna hote haiM ? __ [672-1 u.] gautama! (ve) nairayikoM meM utpanna hote haiM, yAvat devoM meM bhI utpanna hote haiN| [2] jadi raiesu uvavajjaMti kiM rayaNappabhApuDhavineraiesu uvavajjaMti jAva ahesattamApuDhavineraiesu uvavajaMti ? gogamA! rayaNappabhApuDhavineraiesu vi uvavajaMti jAva ahesattamApuDhavineraiesu vi uvvjNti| [672-2. pra.] (bhagavan!) yadi (ve) nairayikoM meM utpanna hote haiM, to kyA ratnaprabhA pRthvI ke nairayikoM meM utpana hote haiM athavA yAvat adha:saptamIpRthvI ke nairayikoM meM (se kinhIM meM) utpanna hote haiM ? [672-2 u.] gautama! (ve) ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM meM bhI utpanna hote haiM, yAvat adha:saptamIpRthvI ke nairayikoM meM bhI utpanna hote haiM / [3] jai tirikkhajoNiesu uvavajaMti kiM egidiesu jAva paMciMdiesu ? goyamA! egidiesu vi uvavajjati jAva paMceMdiesu vi uvvjNti| [672-3 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM to kyA ekendriyoM meM yAvat paMcendriyoM meM utpanna hote haiM ? [672-3 u.] gautama! (ve) ekendriyoM meM bhI utpanna hote haiM, yAvat paMcendriyoM meM bhI utpanna hote haiN| [4] evaM jahA etesiM ceva uvavAo uvvaTTaNA vi taheva bhaannitvvaa| navaraM asaMkhejjavAsAuesu vi ete uvavajaMti / [672-4] yoM jaisA inakA upapAta kahA hai, vaisI hI inakI udvarttanA bhI kahanI caahie| vizeSatA yaha hai ki ve asaMkhyAtavarSoM kI Ayu vAloM meM bhI utpanna hote haiN| [5] jati maNussesu uvavajjaMti kiM sammucchimamaNussesu uvavajaMti gabbhavakkaMtiyamaNUsesu uvavajaMti ? goyamA! dosu vi uvavajjati / [672-5 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) manuSyoM meM utpanna hote haiM to kyA sammUchima manuSyoM meM utpanna hote haiM athavA garbhaja manuSyoM meM utpanna hote haiM ? [672-5 u.] gautama! (ve) donoM meM hI utpanna hote haiN| [6] evaM jahA uvavAo taheva uvvaTTaNA vi bhaannitvvaa| navaraM akammabhUmaga-aMtaradIvagaasaMkhejjavAsAuesu vi ete uvavajjaMti tti bhaannitvvN| [672-6] isI prakAra jaisA inakA upapAta kahA, vaisI hI inakI udvartanA bhI kahanI caahie|
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510] [prajJApanA sUtra vizeSatayA akarmabhUmija, antIpaja aura asaMkhyAta varSAyuSka manuSyoM meM bhI ye utpanna hote haiM, yaha kahanA caahie| [7] jati devesu uvavajaMti kiM bhavaNavatIsu uvavajaMti ? jAva kiM vemANiesu uvavajaMti ? goyamA! savvesu ceva uvvti| [672-7 pra.] (bhagavan !) yadi (ve) devoM meM utpanna hote haiM to kyA bhavanapati devoM meM utpanna hote haiM ? (athavA) yAvat vaimAnika meM bhI utpanna hote haiM ? [672-7 u.] gautama! (ve) sabhI (prakAra ke) devoM meM utpanna hote haiN| [8] jati bhavaNavatIsu uvavajjati kiM asurakumAresu uvavajaMti ? jAva thaNiyakumAresu uvavajaMti ? goyamA! savvesu ceva uvvjNti| [672-8 pra.] (bhagavan!) yadi (ve) bhavanapati devoM meM utpanna hote haiM to kyA asurakumAroM meM utpanna hote haiM? (athavA) yAvat stanitkumAroM meM utpanna hote haiM? [672-8 u.] gautama! (ve) sabhI (bhavanapatiyoM ) meM utpanna hote haiN| ... [9] evaM vANamaMtara-joisiya-vemANiesu niraMtaraM uvavajaMti jAva sahassAro kappo tti| [672-9] isI prakAra vANavyantaroM, jyotiSkoM aura sahasnArakalpa taka ke vaimAnika devoM meM nirantara utpanna hote haiN| 673. [1] maNussA NaM bhaMte ! aNaMtaraM uvvaTTittA kahiM gacchaMti ? kahiM uvavajaMti ? kiM neraiesu uvavajjati jAva devesu uvavajaMti ? . goyamA! neraiesu vi uvavajaMti jAva devesu vi uvavati / [673-1 pra.] (bhagavan!) manuSya anantara udvartana karake kahA~ jAte haiM, kahA~ utpanna hote haiM ? kyA ve nairayikoM meM utpanna hote haiM ? (athavA) yAvat devoM meM bhI utpanna hote haiM ? / [673-1 u.] gautama ! (ve) nairayikoM meM bhI utpanna hote haiM, yAvat devoM meM bhI utpanna hote haiN| [2] evaM niraMtaraM savvesu ThANesu pucchaa|| goyamA! savvesu ThANesu uvavajaMti, NaM kahiMci paDiseho kAyavvo jAva savvaTThasiddhadevesu vi uvavajaMti, atyaMgatiyA sijhaMti bujhaMti muccaMti pariNivvAyaMti savvadukkhANaM aMtaM kreNti| [673-2 pra.] bhagavan ! kyA (manuSya) nairayika Adi sabhI sthAnoM meM utpanna hote haiM ? [673-2 u.] gautama! ve (ina) sabhI sthAnoM meM utpanna hote haiM, kahIM bhI inake utpanna hone kA niSedha nahIM karanA cAhie; yAvat sarvArthasiddha devoM taka meM bhI (manuSya) utpanna hote haiM aura kaI manuSya
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [511 siddha hote haiM, buddha (kevalabodhaprApta) hote haiM, mukta hote haiM, parinirvANa ko prApta karate haiM aura sarvaduHkhoM kA anta karate haiN| 674. vANamaMtara-joisiya-vemANiyA sohammIsANA ya jahA asurkumaaraa| navaraM joisiyANaM vemANiyANa ya cayaMtIti abhilAvo kaatvvo| [674] vANavyantara, jyotiSka aura saudharma evaM IzAna devaloka ke vaimAnika devoM kI udvarttanaprarUpaNA asurakumAroM ke samAna, samajhanI caahie| vizeSa yaha hai ki jyotiSka aura vaimAnika devoM ke lie (udvarttanA karate haiM) ke badale 'cyavana karate haiM', yoM kahanA caahie| 675. saNaMkumAradevANaM pucchaa| goyamA! jahA asurkumaaraa| navaraM egidiesu Na uvvjNti| evaM jAva shssaargdevaa| [675 pra.] bhagavan ! sanatkumAra deva anantara cyavana karake kahA~ jAte haiM, kahA~ utpanna hote haiM? [675 u.] inakI (cyavanAnantara utpattisambandhI) vaktavyatA asurakumAroM ke (upapAtasambandhI vaktavya ke) samAna samajhanI caahie| vizeSa yaha hai ki (ye) ekendriyoM meM utpanna nahIM hote| isI prakAra kI vaktavyatA sahasrAra devoM taka kI kahanI caahie| 676. ANaya jAva aNuttarovavAiyA devA evaM cev| NavaraM No tirikkhajoNiesu uvavajaMti, maNUsesu pajjattagasaMkhenjavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsesu uvvjjti| dAraM 6 // [676] Anata devoM se lekara anuttaraupapAtika devoM taka (cyavanAnantara utpatti-sambandhI) vaktavyatA isI prakAra samajhanI caahie| vizeSa yaha hai ki (ye deva) tiryaJcayonikoM meM utpanna nahIM hote, manuSyoM meM bhI paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM meM utpanna hote haiN| -chaThA udvartanAdvAra // 6 // _ vivecana-chaThA udvarttanAdvAra : cAturgatika jIvoM ke udvarttanAnantara gamana evaM utpAda kI prarUpaNA-prastuta gyAraha sUtroM (sU. 666 se 676 taka) meM nairayikoM se lekara devoM taka ke udvartanAnantara gamana evaM upapAta ke sambandha meM sUkSma UhApohapUrvaka prarUpaNA kI gaI hai| udvarttanA kI paribhASA--nArakAdi jIvoM kA apane bhava se nikalakara (marakara yA cyavakara) sIdhe (bIca meM kahIM antara-vyavadhAna na karake) kisI bhI anya gati yA yoni meM jAnA aura utpanna honA udvavarttanA kahalAtA hai| niSkarSa-apane bhava se (mRta yA cyuta hokara) nikale hue nairayikoM kA sIdhA (sAkSAt) utpAda garbhaja saMkhyAtavarSAyuSka tiryaJcapaMcendriyoM aura manuSyoM meM hotA hai; sAtavIM narakapRthvI ke nairayikoM kA utpAda garbhaja saMkhyAtavarSAyuSka tiryaJcapaMcendriyoM meM hotA hai, asurakumArAdi bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma tathA IzAna kalpa ke vaimAnika devoM kA utpAda bAdara paryApta pRthvIkAyika, apkAyika evaM vanaspatikAyikoM meM tathA garbhaja saMkhyAtavarSAyuSka tiryaJcapaMcendriyoM evaM manuSyoM meM hotA hai| pRthvIkAyika, apkAyika, vanaspatikAyika tathA dvi-tri-caturindriya jIvoM kA utpAda tiryaJcagati aura manuSyagati meM
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512] [ prajJApanA sUtra tathA tejaskAyika- vAyukAyikoM kA kevala tiryaJcagati meM hI hotA hai / tiryaMcacapaMcendriyoM kA utpAda naraka, tiryaJca, manuSya evaM devagati meM, vizeSata: sahastrArakalparyanta ke vaimAnikoM meM hotA hai| manuSyoM kA utpAda cAroM gatiyoM ke sabhI sthAnoM meM hotA hai tathA sanatkumAra se lekara sahastrAra deva paryanta vaimAnika devoM kA utpAda garbhaja saMkhyAtavarSAyuSka tiryaJcapaMcendriyoM evaM manuSyoM meM hotA hai, aura Anata kalpa se lekara sarvArthasiddhi taka ke devoM kA utpAda garbhaja saMkhyAtavarSAyuSka manuSyoM meM hI hotA hai / 1 saptama pArabhavikAyuSyadvAra: cAturgatika jIvoM kI pArabhavikAyuSyasambandhI prarUpaNA 677. neraiyA NaM bhaMte! katibhAgAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pakareMti ? goyamA ! NiyamA chammAsAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pakareMti / [677 pra.] bhagavan! AyuSka kA kitanA bhAga zeSa rahane para nairayika parabhava (AgAmI janma) kI Ayu (kA bandha) karate haiM ? [677 u.] gautama! (ve) niyama se chaha mAsa Ayu zeSa rahane para parabhava kI Ayu bAMdhate haiM / 678. evaM asurakumArA vi jAva thaNiyakumArA / [678] isI prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka ( kA pArabhavika - AyuSyabandha sambandhI kathana karanA cAhie / ) 679. puDhavikAiyA NaM bhaMte! katibhAgAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pakareMti ? gomA ! puDhavikAyA duvihA paNNattA / taM jahA- sovakkamAuyA ya niruvakkamAuyAya / tya NaM je te niruvakkamAuyA te NiyamA tibhAgAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pakareMti / tattha NaM je te sovakkamAuyA te siya tibhAgAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pakareMti, siya tibhAgatibhAgAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pakareMti, siya tibhAgatibhAgatibhAgasesAuyA parabhaviyAuyaM pakareMti / [679 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIva AyuSya kA kitanA bhAga zeSa rahane para parabhava kA AyuSya bAMdhate haiM ? [679 u.] gautama! pRthvIkAyika jIva do prakAra ke kahe gae hai, ve isa prakAra hai - ( 1 ) sopakrama Ayu vAle aura (2) nirupakrama Ayu vAle / inameM se jo nirupakrama ( upakramarahita) Ayu vAle haiM, ve niyama se AyuSya kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kI Ayu kA bandha karate haiM tathA inameM jo sopakrama (upakramasahita) Ayu vAle haiM, ve kadAcit Ayu kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kA AyuSyabandha karate haiM, kadAcit Ayu ke tIsare bhAga kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kA AyuSyabandha karate haiM aura kadAcit Ayu ke tIsare bhAga ke tIsare bhAga kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kA AyuSyabandha karate haiN| 1. (ka) prajJApanAsUtra prameyabodhinI TIkA bhA. 2, pR. 1109 (kha) prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 216
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [513 680. Au-teu-vAu-vaNapphaikAiyANaM beiMdiya-teiMdiya-cauriM diyANa vi evaM cev| [680] apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyikoM tathA dvIndriya-trIndriyacaturindriyoM (ke pArabhavika-AyuSyabandha) kA kathana bhI isI prakAra (karanA caahie)| 681. paMceMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte! katibhAgAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pakareMti ? goyamA! paMceMdiyatirikkhajoNiyA duvihA pnnttaa| taM jahA-saMkhenjavAsAuyA ya asaMkhejavAsAuyA y| tattha NaM je te asaMkhejjavAsAuyA te niyamA chammAsAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pkreNti| tattha NaM je te saMkhenjavAsAuyA te duvihA pnnnnttaa| taM jahA-sovakkamAuyA ya niruvakkamAuyA y| tattha NaM je te niruvakkamAuyA te NiyamA tibhAgAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pkreNti| tattha NaM je te sovakkamAuyA te NaM siya tibhAge parabhaviyAuyaM pakareMti, siya tibhAgatibhAge ya parabhaviyAuyaM pakareMti, siya tibhAgatibhAgatibhAgAvasesAuyA parabhaviyAuyaM pkreNti| [681 pra.] bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika, AyuSya kA kitanA bhAga zeSa rahane para parabhava kI Ayu kA bandha karate haiM ? [681 u.] gautama! paMcendriya tiryaJcayonika do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra-(1) saMkhyAtavarSAyuSka aura (2) asNkhyaatvrssaayussk| unameM se jo asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle haiM, ve niyama se chaha mAsa Ayu zeSa rahate parabhava kA AyuSyabandha kara lete haiM aura jo inameM saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM-(1) sopakrama Ayu vAle aura (2) nirupakrama Ayu vaale| inameM jo nirupakrama Ayu vAle haiM, ve niyamataH Ayu kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kA AyuSyabandha karate haiN| jo sopakrama AyuvAle haiM, ve kadAcit AyuSya kA tIsarA bhAga zeSa rahate pArabhavika AyuSyabandha karate haiM, kadAcit Ayu ke tIsare bhAga kA tIsarA bhAga zeSa rahate parabhava kA AyuSyabandha karate haiM aura kadAcit Ayu ke tIsare bhAga kA tIsarA bhAga zeSa rahate pArabhavika Ayubandha karate haiN| 682. evaM maNUsA vi| [682] manuSyoM kA (pArabhavika AyuSyabandha sambandhI kathana bhI) isI prakAra (karanA caahie|) 683. vANamaMtara-joisiya-vemANiyA jahA neraiyA // dAraM 7 // __ [683] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM (ke parabhava kA AyuSyabandha) nairayikoM ke (pArabhavika AyuSyabandha ke) samAna (chaha mAsa zeSa rahane para) kahanA caahie| - saptama pArabhavikAyuSyadvAra // 7 // vivecana-saptama pArabhavikAyuSyadvAra : cAturgatika jIvoM kI pArabhavika AyuSyabandha-sambandhI prarUpaNA-narakAdi cAroM gatiyoM ke jIvoM kI Ayu kA kitanA bhAga zeSa rahate parabhavasaMbaMdhI AyuSya bandha hotA hai? isa viSaya meM prastuta sAta sUtroM (sU. 677 se 683 taka) meM prarUpaNA kI gaI hai| pArabhavikAyuSyadvAra kA tAtparya-vartamAna bhava meM nArakAdiparyAya vAle jIva apane vartamAna bhava
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514] [prajJApanA sUtra sambandhI Ayu kA kitanAbhAga zeSa rahate athavA AyuSya kA kitanA bhAga bIta jAne para agale janma (AgAmI-parabhava) kI Ayu kA bandha karate haiM ? yahI batAnA isa dvAra kA Azaya hai| sopakrama aura nirupakrama kI vyAkhyA--jo Ayu upakramayukta ho, vaha sopakrama kahalAtI hai aura jo Ayu upakrama se prabhAvita na ho sake vaha nirupakrama kahalAtI hai| Ayu kA vighAta karane vAle tIvra viSa, zastra, agni, jala Adi upakrama kahalAte haiN| ina upakramoM ke yoga se dIrghakAla meM dhIre-dhIre bhogI jAne vAlI Ayu bandhakAlIna sthiti se pahale (zIghra) hI bhoga lI jAtI hai| arthAt ina upakramoM ke nimitta se jo Ayu bIca meM hI TUTa jAtI hai, jisa Ayu kA bhogakAla bandhakAlIna sthitimaryAdA se kama ho, use akAlamRtyu, sopakrama Ayu athavA apavartanIya Ayu bhI kahate haiN| jo Ayu bandhakAlIna sthiti ke pUrNa hone se pahale na bhogI jA sake, arthAt-jisakA bhogakAla bandhakAlIna sthiti maryAdA ke samAna ho, vaha nirupakrama yA anapavartanIya Ayu kahalAtI hai| aupapAtika (nAraka aura deva), caramazarIrI, uttamapuruSa aura asaMkhyAtavarSajIvI (manuSya-tiryaJca)', ye anapavartanIya-nirupakrama Ayu vAle hote haiN| niSkarSa-nirupakramI jIvoM meM aupapAtika aura asaMkhyAtavarSajIvI anapavartanIya Ayu vAle hote haiN| ve AyuSya ke 6 mAsa zeSa rahate AgAmI bhava kA AyuSyabandha karate haiM, jaise-nairayika, saba prakAra ke deva aura asaMkhyAtavarSajIvI mnussy-tirynyc| pRthvIkAyikAdi se lekara manuSyoM taka donoM hI prakAra kI Ayu vAle hote haiN| inameM jo nirupakrama Ayu vAle hote haiM, ve Ayu (sthiti) ke do bhAga vyatIta ho jAne para aura tIsarA bhAga zeSa rahane para AgAmI bhava kA AyaSya bAMdhate haiM. kinta jo sopakrama Aya vAle haiM ve kadAcit vartamAna Ayu kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kI Ayu kA bandha karate haiM, kintuM yaha niyama nahIM hai ki ve tIsarA bhAga zeSa rahate parabhava kA AyuSyabandha kara hI leN| ataeva jo jIva usa samaya Ayubadha nahIM karate, ve avaziSTa tIsare bhAga ke tIna bhAgoM meM se do bhAga vyatIta ho jAne para aura eka bhAga zeSa raha jAne para Ayu kA bandha karate haiN| kadAcit isa tIsare bhAga meM bhI pArabhavika Ayu kA bandha na huA to zeSa Ayu kA tIsarA bhAga zeSa rahate Ayu kA bandha karate haiM / arthAt Ayu ke tIsare bhAga ke tIsare bhAga ke tIsare bhAga meM AyuSyabandha karate haiN| koI-koI vidvAn isakA artha yo karate haiM ki kabhI Ayu kA nauvAM bhAga zeSa rahane para athavA kabhI Ayu kA sattAIsavAM bhAga zeSa rahane para sopakrama Ayu vAle jIva AgAmI bhava kA AyuSya bAMdhate haiN| 1. (ka) prajJApanAsUtra, prameyabodhinI TIkA bhA. 2, pR. 1142-1143 (kha) tattvArthasUtra (vivecana, paM. sukhalAla jI, navasaMskaraNa) 'auppaatikcrmdehottmpurusso'sNkhyeyvrssaayusso'npvrtyaayussH|' 2, 25 -tattvArthasUtra a. 2, sU. 52 para vivecn| pR. 79-80 (ga) zrI pannavaNAsUtra ke thokar3e, prathama bhAga, pR. 150 (gha) 'kabhI-kabhI apanI Ayu ke 27 veM bhAga kA tIsarA bhAga yAnI 81 vAM bhAga zeSa rahane para, kabhI 81 veM bhAga kA tIsarA bhAga yAnI 243 vAM bhAga aura kabhI 243 veM bhAga kA tIsarA bhAga yAnI 729 vAM bhAga zeSa rahane para yAvat antarmuhUrta zeSa rahane para parabhava kI Ayu bAMdhate haiN|' -kinhIM AcAryo kA mata -zrI pannavaNAsUtra ke thokar3e, prathamabhAga pR. 150, prajJApanA pra. bo. TIkA bhA. 2, pR. 1144-45
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [515 aSTama AkarSadvAra : sarvajIvoM ke SaDvidha AyuSyabandha, unake AkarSoM kI saMkhyA aura alpabahutva 684. katividhe NaM bhaMte! AuyabaMdhe paNNatte ? goyamA ! chavvidhe AuyabaMdhe paNNatte / taM jahA - jAtiNAmaNihattAue 1 gainAmanihattAue 2 ThitInAmanihattAue 3 ogAhaNANAmaNihattAue 4 padesaNAmaNihattAue 5 aNubhAvaNAmaNihattAue 6 / [684 pra.] bhagavan! AyuSya kA bandha kitane prakAra kA kahA hai ? [684 u.] gautama! AyuSyabandha chaha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai - ( 1 ) jAtinAmanidhattAyu, (2) gatinAmanidhattAyu, (3) sthitinAmanidhattAyu, (4) avagAhanAnAmanidhattAyu, (5) pradezanAmanidhattAyu aura (6) anubhAvanAmanidhattAyu / 685. neraiyANaM bhaMte! kativihe AuyabaMdhe paNNatte ? goyamA ! chavvihe AuyabaMdhe paNNatte / taM jahA - jAtinAmanihattAue 1 gatiNAmanihattAue 2 ThitINAmaNihattAue 3 ogAhaNAnAmanihattAue 4 padesaNAmanihattAue 5 aNubhAvanAmanihattAue 6 / [685 pra.] bhagavan! nairayikoM kA AyuSyabandha kitane prakAra kA kahA hai ? [ 685 u.] gautama ! (nairayikoM kA) AyuSyabandha chaha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra(1) jAtinAmanidhattAyu, (2) gatinAmanidhattAyu, (3) sthitinAmanidhattAyu, (4) avagAhanAnAmanidhattAyu, (5) pradezanAmanidhattAyu aura (6) anubhAvanAmanidhattAyu / 686. evaM jAva vemANiyANaM / [686] isI prakAra (Age asurakumAroM se lekara) yAvat vaimAnikoM taka ke AyuSyabandha kI prarUpaNA samajhanI cAhie / 687. jIvA NaM bhaMte! jAtiNAmaNihattAuyaM katihiM AgarisehiM pakareMti ? goyamA ! jahaNeNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhiM vA, ukkoseNaM aTThahiM / [687 pra.] bhagavan! jIva jAtinAmanidhattAyu ko kitane AkarSo se bAMdhate haiM ? [ 687 u.] gautama! ( jIva jAtinAmanidhattAyu ko) jaghanya eka, do yA tIna athavA utkRSTa ATha AkarSo se bAMdhate haiM / 688. neraiyA NaM bhaMte! jAinAmanihattAuyaM katihiM AgarisehiM pakareMti ? gomA ! jahaNeNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhiM vA, ukkoseNaM aTThahiM / [688 pra.] bhagavan ! nAraka jAtinAmanidhattAyu ko kitane AkarSoM se bAMdhate haiM ? [ 688 u.] gautama! (nAraka jAtinAmanidhattAyu ko ) jaghanya eka, do yA tIna, athavA utkRSTa ATha AkarSoM se bAMdhate haiM /
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 ] [ prajJApanA sUtra 689. evaM jAva vemANiyA / [689] isI prakAra (Age asurakumAroM se lekara) yAvat vaimAnika taka ( ke jAtinAmanidhattAyu kI AkarSa - saMkhyA kA kathana karanA cAhie / ) 690. evaM gatiNAmaNihattAue vi ThitINAmanihattAue vi ogAhaNANAmanihattAue vi padesaNAmanihattAue vi aNubhAvaNAmanihattAue vi / [690] isI prakAra (samasta jIva) gatinAmanidhattAyu, sthitinAmanidhattAyu, avagAhanAnAmanidhattA, pradezanAmanidhattAyu aura anubhAvanAmanidhattAyu kA (bandha) bhI jaghanya eka, do yA tIna athavA utkRSTa ATha AkarSoM se karate haiM / 691. etesi NaM bhaMte! jIvANaM jAtinAmanihattAuyaM jahaNaNeNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhiMvA ukkoseNaM aTThahiM AgarisehiM pakaremANANaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA jAtiNAmaNihattAuyaM aTThahiM AgarisehiM pakaremANA, sattahiM AgarisehiM pakaremANA saMkhejjaguNA, chahiM AgarisehiM pakaremANA saMkhejjaguNA, evaM paMcahiM saMkhejjaguNA, cauhiM saMkhejjaguNA, tihiM saMkhejjaguNA, dohiM saMkhejjaguNA, egeNaM AgariseNaM pagaremANA saMkhejjaguNA / [691 pra.] bhagavan! ina jIvoM meM jaghanya eka, do aura tIna, athavA utkRSTa ATha AMkarSoM se bandha karane vAloM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [691 u.] gautama! sabase kama jIva jAtinAmanidhattAyu ko ATha AkarSoM se bAMdhane vAle haiM, sAta AkarSoM se bAMdhane vAle ( inase) saMkhyAtaguNe haiM, chaha AkarSoM se bAMdhane vAle (inase) saMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra pAMca (AkarSoM se bAMdhane vAle inase) saMkhyAtaguNe haiM, cAra ( AkarSoM se bAMdhane vAle inase) saMkhyAtaguNe haiM, tIna (AkarSoM se bAMdhane vAle inase) saMkhyAtaguNe haiM, do (AkarSoM se bAMdhane vAle inase ) saMkhyAtaguNe haiM aura eka AkarSa se bAMdhane vAle, ( inase bhI) saMkhyAtaguNe haiN| 692. evaM eteNaM abhilAveNaM jAva aNubhAvanihattAuyaM / evaM ete cha ppi ya appAbahudaMDagA jIvAdIyA bhANiyavvA / dAraM 8 // // paNNavaNAe bhagavaIe chaTThe vakkaMtipayaM samattaM // [692] isI prakAra isa abhilApa se ( aisA hI alpabahutva kA kathana ) gatinAmanidhattAyu, sthitinAmanidhattAyu, avagAhanAnAmanidhattAyu, pradezanAmanidhattAyu aura yAvat anubhAvanAmanidhattAyu ko bAMdhane vAloM kA (jAna lenA cAhie / ) isa prakAra ye chahoM hI alpabahutvasambandhI daNDaka jIva se Arambha karake kahane cAhie / AThavAM AkarSadvAra // 8 //
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA vyutkrAntipada ] [517 vivecana--AThavA~ AkarSadvAra : sabhI jIvoM ke chaha prakAra ke AyuSyabandha, unake AkarSoM kI saMkhyA aura alpabahutva--prastuta aSTamadvAra meM nau sUtroM (sU. 684 se 692 taka) dvArA tIna tathya prastuta kiye gae haiM 1. jIvasAmAnya ke tathA nArakoM se vaimAnikoM taka kA chaha prakAra kA AyuSyabandha / 2. jIva sAmAnya tathA nArakAdi vaimAnikaparyanta jIvoM dvArA jAtinAmanidhattAyu Adi chahoM kA jaghanya eka, do yA tIna tathA utkRSTa ATha AkarSoM se bandha kI prruupnnaa| 3. jAtinAmanidhattAyu Adi pratyeka Ayu ko jaghanya-utkRSTa AkarSoM se bAMdhane vAle jIvoM kA alpbhutv| . ____ AyuSyabandha ke chaha prakAroM kA svarUpa-(1) jAtinAmanidhattAyu-jainadRSTi se ekendriyAdi . rUpa pAMca prakAra kI jAtiyAM haiN| ve nAmakarma kI uttaraprakRtivizeSa rUpa haiM, usa 'jAtinAma' ke sAtha nidhatta arthAt-niSikta jo Ayu ho, vaha 'jAtinAmanidhattAyu' hai| 'niSeka' kahate haiM-karmapudgaloM ke anubhava karane ke lie racanAvizeSa ko| vaha racanA isa prakAra kI hotI hai-apane abAdhAkAla ko chor3akara (kyoMki abAdhAkAla meM karmapudgaloM kA anubhava nahIM hotA, isalie usameM karmadalikoM kI racanA nahIM hotii|) prathama-jaghanya antarmuhUrtarUpa sthiti meM bahutara dravya hotA hai| eka AkarSa meM grahaNa kie hue karmadalikoM meM bahuta-se jaghanya sthiti vAle hI hote haiN| zeSa eka samaya Adi se adhika antarmuhUrttAdi sthiti meM vizeSa hIna (kama) dravya hotA hai, evaM yAvat utkRSTa sthiti meM utkRSTataH (vizeSahIna arthAt-sarvahIna sabase kama) dalika hote haiN| (2) gatinAmanidhattAyu-gatiyAM cAra hainarakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati / gatirUpa nAmakarma 'gatinAma' hai| usake sAtha nidhatta (niSakta) Ayu 'gatinAmanidhattAyu' kahalAtI hai| (3) sthitinAmanidhattAyu-usa-usa bhava meM (AyuSyabala se) sthiti rahanA sthiti hai| sthitipradhAna nAma (nAmakarma) sthitinAma hai| usake sAtha nidhatta Ayu 'sthitinAmanidhattAyu' hai| jo jisa bhava meM udaya prApta rahatA hai, vaha sthitinAma hai; jo ki gati, jAti tathA pAMca zarIroM se bhinna hai| (4) avagAhanAnAmanidhattAyu-jisameM jIva avagAhana kare use avagAhanA kahate haiN| audArikAdi zarIra unakA nirmANa karane vAlA audArikAdi zarIranAmakarma-avagAhanAnAma hai| usake sAtha nidhatta Ayu, 'avagAhahanAnAmanidhattAyu' kahalAtI hai| (5) pradezanAmanidhattAyu-pradeza kahate haiM-karmaparamANuoM ko| ve pradeza saMkrama se bhI bhoge jAne vAle grahaNa kie jAte haiN| una pradezoM kI pradhAnatA vAlA nAma (nAmakarma) pradezanAma kahalAtA hai, tAtparya yaha hai ki jo jisa bhava meM pradeza se vipAkodaya ke binA hI bhogA (anubhava kiyA) jAtA hai vaha pradezanAma kahalAtA hai| ukta pradezanAma ke sAtha nidhatta Ayu ko 'pradezanAmanidhattAyu' kahate haiM / (6) anubhAvanAmanidhattAyu-anubhAva kahate haiMvipAka ko| yahA~ prakarSa avasthA ko prApta vipAka hI grahaNa kiyA jAtA hai| usa anubhava-vipAka kI pradhAnatA vAlA nAma (nAmakarma) 'anubhAvanAma' kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jisa bhava meM jo tIvra vipAka vAlA nAmakarma bhogA jAtA hai, vaha anubhAvanAma kahalAtA hai| jaise-narakAyu meM azubha varNa, gandha,
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518] [prajJApanA sUtra rasa, sparza, upaghAta, duHsvara, anAdeya, ayaza:kIrti Adi nAmakarma haiM / ataH anubhAvanAma ke sAtha nidhatta Ayu 'anubhAvanAmanidhattAyu' kahalAtI hai| prastuta meM Ayukarma kI pradhAnatA prakaTa karane ke lie jAti, gati, sthiti, avagAhanA nAmakarma Adi ko Ayu ke vizeSaNa ke rUpa meM kahA hai| nAraka Adi kI Ayu kA udaya hone para hI jAti Adi nAmakarmoM kA udaya hotA hai| anyathA nahIM, ataeva Ayu kI hI yahA~ pradhAnatA hai| AkarSa kA svarUpa AkarSa kahate haiM-vizeSa prakAra ke prayatna se jIva dvArA hone vAle karmapudgaloM ke upAdAna-grahaNa ko| prastuta sUtroM (sU. 687 se 690 taka) meM isa viSaya kI carcA kI gaI hai ki jIvasAmAnya tathA nAraka se lekara vaimAnika taka kitane AkarSoM yAnI prayatnavizeSoM se jAtinAmanidhattAyu Adi SaDvidha AyuSyakarma-pudgaloM kA grahaNa, bandha karane hetu karate haiM ? udAharaNArtha-jaise-kaI gAyeM eka hI cUMTa meM paryApta jala pI letI haiM, kaI bhaya ke kAraNa ruka-ruka kara do, tIna yA cAra athavA sAta-ATha cUMToM meM jala pItI haiN| usI prakAra kaI jIva una-una jAtinAma Adi se nidhatta Ayukarma ke (bandhahetu) pudgaloM kA tIvra adhyavasAyavaza eka hI manda AkarSa meM grahaNa kara lete haiM, dUsare do yA tIna mandatara AkarSoM meM yA cAra yA pAMca mandatama AkarSoM meM yA phira chaha, sAta yA ATha atyanta mandatama AkarSoM meM grahaNa karate haiN| yahA~ yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki Ayu ke sAtha baMdhane vAle jAti Adi nAmoM (nAmakarmoM) meM hI AkarSa kA niyama hai; zeSa kAla meM nhiiN| kaI prakRtiyA~ 'dhruvabandhinI' hotI haiM aura kaI 'parAvartamAna' hotI haiN| unakA bahuta kAla taka bandha sambhava hone se unameM AkarSoM kA niyama nahIM hai| AkarSa karane vAle jIvoM kA tAratamya - bandha ke hetu AyuSyakarmapudgaloM kA grahaNa adhikase-adhika ATha AkarSoM meM karane vAle jIva sabase kama haiM, unase kramazaH kama AkarSa karane vAle jIva uttarottara saMkhyAtaguNe adhika haiM, sabase adhika jIva eka AkarSa karane vAle haiN| // prajJApanAsUtraH chaThA vyutkrAntipada samApta // 1. prajJApanA malaya. vRtti, patrAMka 217-218 2. prajJApanA malaya. vRtti, patrAMka 218 3. paNNavaNAsuttaM bhA. 2, chaThe pada kI prastAvanA, pR. 74
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattamaM ussAsapayaM saptama ucchvAsapada prAthamika 0 prajJApanAsUtra ke saptama 'ucchvAsapada' meM siddha jIvoM ke sivAya samasta saMsArI jIvoM ke zvAsocchvAsa ke virahakAla kI carcA hai| jIvanadhAraNa ke lie pratyeka prANI ko zvAsocchvAsa kI AvazyakatA hai| cAhe vaha muni ho, cakravartI ho, rAjA ho athavA kisI bhI prakAra kA deva ho, nAraka ho athavA ekendriya se lekara tiryaJcapaMcendriya taka kisI bhI jAti kA prANI ho| isalie zvAsocchvAsarUpa prANa kA atyanta mahattva hai aura yaha 'jIvatattva' se vizeSarUpa se sambandhita hai| isa kAraNa zAstrakAra ne isa pada kI racanA karake pratyeka prakAra ke jIva ke zvAsocchvAsa ke virahakAla kI prarUpaNA kI hai| 0 isa pada ke pratyeka sUtra ke mUlapATha meM 'ANamaMti vA pANamaMti vA UsasaMti vA nIsasaMti vA' yoM cAra kriyApada haiN| vRttikAra AcArya malayagiri 'ANamaMti' aura 'UsasaMgi' ko tathA 'pANamaMti' aura 'nIsasaMti' ko ekArthaka mAnate haiM, parantu unhoMne anya AcAryoM kA mata bhI diyA hai| unake anusAra prathama ke do kriyApadoM ko bAhya zvAsocchvAsa kriyA ke artha meM mAnA gayA hai| 0 prastuta pada meM sarvaprathama nairayikoM ke ucchvAsaniH zvAsa-virahakAla kI, tatpazcAt dasa bhavanapati devoM, pRthvIkAyikAdi pAMca ekendriyoM, dvi-tri-caturindriyoM tathA paMcendriya tiryaJcoM, manuSyoM ke zvAsocchvAsa-virahakAla kI carcA kI hai| anta meM vANavyantaroM jyotiSkoM, saudharmAdi vaimAnikoM evaM nau graiveyakoM tathA pAMca anuttara vimAnavAsI devoM ke ucchvAsa-ni:zvAsa-viraha kAla kI pRthakpRthak prarUpaNA kI hai| - samasta saMsArI jIvoM ke ucchvAsa-niHzvAsavirahakAla kI isa prarUpaNA para se eka bAta spaSTa phalita hotI hai, jisakI ora vRttikAra ne dhyAna khIMcA hai| vaha yaha ki jo jIva jitane adhika duHkhI hote heM, una jIvoM kI zvAsocchvAsakriyA utanI hI adhika aura zIghra calatI hai aura atyanta duHkhI jIvoM ke to yaha kriyA satata avirata rUpa se calA karatI hai| jo jIva jitane-jitane adhika, adhikatara yA adhikatama sukhI hote haiM, unakI zvAsocchvAsa kriyA uttarottara dera se calatI hai| arthAt unakA zvAsocchvAsa virahakAla utanA hI adhika, adhikatara aura adhikatama hai; kyoMki zvAsocchavAsa kriyA apane Apa meM duHkharUpa hai, yaha bAta svAnubhava se bhI siddha hai, zAstrasamarthita bhI hai| 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 220-221 (kha) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA.1, 184 se 187 2. (ka) prajJApanA malaya. vRtti, patrAMka 220 (kha) paNNavaNAsuttaM (pariziSTa prastAvanAtmaka) bhA. 2,1.75
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520] sattamaM ussAsapayaM saptama ucchvAsapada 693. neraiyA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti vA pANamaMti vA UsasaMti vA nIsasaMti vA ? goyamA satataM saMtayAmeva ANamaMti vA pANamaMti vA UsasaMti vA nIsasaMti vA / [ prajJApanA sUtra [693 pra.] bhagavan ! nairayika kitane kAla se antaHsphurita ucchvAsa aura niHzvAsa lete haiM tathA bAhyasphurita ucchvAsa (U~cA zvAsa) aura ni:zvAsa (nIcA zvAsa ) lete haiM ? ( athavA ucchvAsa arthAt zvAsa lete aura ni:zvAMsa arthAt zvAsa chor3ate haiM / ) [693 u.] gautama ! ve satata sadaiva nirantara antaHsphurita ucchvAsa - ni:zvAsa evaM bAhya sphurita ucchvAsa - ni:zvAsa lete rahate haiM 1 694. asurakumArA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti va pANamaMti vA UsasaMti vA nIsasaMti vA ? goyamA ! jahaNaNeNaM sattaNhaM thovANaM, ukkoseNaM sAtiregassa pakkhassa vA ANamaMti vA jAva nIsasaMti vA / [394 pra.] bhagavan! asurakumAra deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa aura ni:zvAsa lete hai tathA bAhyasphurita ucchvAsa- ni:zvAsa kriyA karate haiM / [395u.] gautama! ve jaghanyataH sAta stoka meM aura utkRSTa sAtireka eka pakSa meM (anta:sphurita) ucchvAsa aura ni:zvAsa lete haiM tathA (bAhya) ucchvAsa evaM niHzvAsa lete haiM / 695. NAgakumArA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti vA pANamaMti vA UsasaMti vA nIsasaMti vA ? goyamA ! jahaNeNaM satahaM thAvANaM ukkoseNaM muhuttapuhuttassa / [695 pra.] bhagavan ! nAgakumAra kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa aura ni:zvAsa lete haiM tathA (bAhya) ucchvAsa aura ni:zvAsa lete haiM ? [695 u.] gautama! ve jaghanya sAta stoka meM aura utkRSTata: muhUrttapRthaktva meM (antaHsphurita) ucchvAsa aura ni:zvAsa lete haiM tathA (bAhya) ucchvAsa evaM ni:zvAsa lete haiM / 696. evaM jAva thaNiyakumArANaM / [696] isI prakAra yAvat stanitakumAra taka ke ucchvAsa - ni:zvAsa ke viSaya meM samajha lenA cAhie / 697. puDhavikAiyA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti vA pANamaMti vA jAva nIsasaMti vA ? goyamA! vemAyAe ANamaMti vA jAva nIsasaMti vA /
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ucchvAsapada ] [521 [697 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla se(antaHsphurita) zvAsocchvAsa lete haiM evaM (bAhya) ucchvAsa tathA ni:zvAsa lete haiM ? [697 u.] gautama ! (pRthvIkAyika jIva) vimAtrA (aniyatakAla) se (antaHsphurita) zvAsocchvAsa lete haiM evaM (bAhya) ucchvAsa tathA ni:zvAsa lete haiN| 698. evaM jAva mnnuusaa| [698] isI prakAra (apkAyika se lekara) yAvat manuSyoM taka (ke Antarika evaM bAhya zvAsocchvAsa ke viSaya meM jAnanA caahie|) 699. vANamaMtarA jahA nnaagkumaaraa| [699] vANavyantara devoM ke (Antarika evaM bAhya ucchvAsa aura ni:zvAsa ke viSaya meM) nAgakumAroM ke (ucchvAsa-ni:zvAsa) ke samAna (kahanA caahie|) 700. joisiyA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti vA pANamaMti vA jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM muhattapuhuttassa, ukkoseNaM vi muhattapuhuttassa jAva nIsasaMti vaa| - [700 pra.] bhagavan ! jyotiSka (antaHsphurita) ucchvAsa-ni:zvAsa evaM (bAhya) zvAsocchvAsa kitane kAla se lete haiM ? [700 u.] gautama! (ve) jaghanyataH muhUrttapRthaktva aura utkRSTataH bhI muhUrtapRthaktva se (Antarika aura bAhya) ucchvAsa aura ni:zvAsa lete haiN| 701. vemANiyA NaM bhaMte! kevaikAlassa ANamaMti vA jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM muhUttapuhuttassa, ukkoseNaM tettIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [701 pra.] bhagavan ! vaimAnika deva kitane kAla se (antaH sphurita) ucchvAsa aura ni:zvAsa lete haiM tathA (bAhya) ucchavAsa evaM niHzvAsa lete haiM? [701 u.] gautama! (ve) jaghanyataH muhUrttapRthaktva meM aura utkRSTataH tetIsa pakSa meM (Antarika evaM bAhya) ucchvAsa tathA ni:zvAsa lete haiN| 702. sohammagadevA NaM bhaMte! kevaikAlassa ANamaMti vA jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM muhattapattassa, ukkoseNaM doNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [702 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa ke deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiM? __[702 u.] gautama! jaghanya muhUrtapRthaktva meM, utkRSTa do pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiN| 703. IsANagadevA NaM bhaMte! kevaikAlassa ANamaMti vA jAva nIsasaMti vA ?
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prajJApanA sUtra 522] goyamA! jahaNNeNaM sAtiregassa muhUttapuhuttassa, ukkoseNaM sAtiregANaM doNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [703 pra.] bhagavan ! IzAnakalpa ke deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) niHzvAsa lete haiM ? [703 u.] gautama! (ve) jaghanyataH sAtireka (kucha adhika) muhUrtapRthaktva meM aura utkRSTataH sAtireka (kucha adhika) do pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiN| 704. saNaMkumAradevA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM doNhaM pakkhANaM jAva NIsasaMti vA, ukkoseNaM sattaNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [704 pra.] bhagavan ! sanatkumAra deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) niHzvAsa lete haiM ? [704 u.] gautama! ve jaghanyataH do pakSa meM (antaH sphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiM aura utkRSTataH sAta pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiN| 705. mAhiMdagadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti vA jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM sAtiregANaM doNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM sAtiregANaM sattaNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [705 pra.] bhagavan ! mAhendrakalpa ke deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) niHzvAsa lete haiM ? [705 u.] gautama! (ve)jaghanyataH sAtireka (kucha adhika) do pakSoM meM aura utkRSTataH sAtireka (kucha adhika) sAta pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiN| 706. baMbhalogadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti vA jAva nIsasaMti vA? goyamA! jahaNNeNaM sattaNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM dasaNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [706 pra.] bhagavan ! brahmalokakalpa ke deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiM ? [706 u.] gautama! (ve) jaghanyataH sAta pakSoM meM aura utkRSTata: dasa pakSoM meM (anta:sphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiN| 707. laMtagadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti vA jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM dasaNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM coddasaNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa|
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ucchvAsapada ] [523 [707 pra.] bhagavan ! lAntakakalpa ke deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) niHzvAsa lete haiM ? [707 u.] gautama! (ve) jaghanya dasa pakSoM meM aura utkRSTa caudaha pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) niHzvAsa lete haiN| 708. mahAsukkadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti vA jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM codasaNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM sattarasaNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [708 pra.] bhagavan! mahAzukrakalpa ke deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) niHzvAsa lete haiM ? [708 u.] gautama! (ve) jaghanyataH caudaha pakSoM meM aura utkRSTataH satraha pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita)ni:zvAsa lete haiN| 709. sahassAragadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa ANamaMti vA jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM sattarasaNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM aTThArasaNhaM pakkhANaM jAvaM nIsasaMti vaa| [709 pra.] bhagavan ! sahasrArakalpa ke deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) niHzvAsa lete haiM ? [709 u.] gautama! (ve) jaghanya satraha pakSoM meM aura utkRSTa aThAraha pakSoM meM (antaHsphurita)ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| 710. ANayadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM aTThArasaNhaM pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM ekkUNavIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [710 pra.] bhagavan ! Anatakalpa ke deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiM ? [710 u.] gautama! (ve) jaghanya aThAraha pakSoM meM aura utkRSTa unnIsa pakSoM meM (anta:sphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| ___711. pANayadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM egUNavIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM vIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [711. pra.] bhagavan ! prANatakalpa ke deva kitane kAla se (anta:sphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiM ?
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524] [prajJApanA sUtra [711 u.] gautama! (ve) jaghanyataH unnIsa pakSoM meM aura utkRSTataH bIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| 712. AraNadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM vIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM egavIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [712 pra.] bhagavan ! AraNakalpa ke deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiM? . [712 u.] gautama! (ve) jaghanyataH bIsa pakSoM meM aura utkRSTataH ikkIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| ___713. accuyadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM ekkavIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM bAvIsAe, pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [713 pra.] bhagavan ! acyutakalpa ke deva kitane kAla se (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiM ? . [713 u.] gautama! (ve) jaghanyataH ikkIsa pakSoM meM aura utkRSTataH bAIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| 714. heTThimaheTThimagevejjagadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahanneNaM bAvIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM tevIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [714 pra.] bhagavan ! adhastana-adhastanauveyaka deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) niHzvAsa lete haiM ? [714 u.] gautama! (ve) jaghanyataH bAIsa pakSoM meM aura utkRSTataH teIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) niHzvAsa lete haiN| 715. heTThimamajjhimageSejjagadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM tevIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM cauvIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [715 pra.] bhagavan ! adhastana-madhyamagraiveyaka deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiM ? [715 u.] gautama ! (ve) jaghanyataH teIsa pakSoM meM aura utkRSTata: caubIsa pakSoM meM (anta:sphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN|
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ucchvAsapada ] [525 716. heTimauvarimagevejagA devA NaM bhaMte! kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM cauvIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA,ukkoseNaM paNuvIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [716 pra.] bhagavan ! adhastana-uparitana graiveyaka ke deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiM ? [716 u.] gautama! (ve) jaghanyataH caubIsa pakSoM meM aura utkRSTataH paccIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| 717. majjhimaheTThimagevejjagA devA NaM bhaMte! kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM paNavIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM chavvIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [717 pra.] bhagavan! madhyama-adhastanauveyaka deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) niHzvAsa lete haiM ? __ [717 u.] gautama ! (ve) jaghanyataH paccIsa pakSoM meM aura utkRSTataH chabbIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| 718. majjhimamajjhimagevajjagadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? __ goyamA! jahaNNeNaM chavvIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM sattAvIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [718 pra.] bhagavan ! madhyama-madhyamagraiveyaka deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiM ? [718 u.] gautama! (ve) jaghanyataH chavvIsa pakSoM meM aura utkRSTataH sattAIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| 719. majjhimauvarimagevejjagA NaM bhaMte! devA kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM sattAvIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM aTThAvIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| ___ [719 pra.] bhagavan ! madhyama uparitanagraiveyaka deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiM ? ___[719 u.] gautama! (ve) jaghanyataH sattAIsa pakSoM meM aura utkRSTataH aTThAIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| 720. uvarimaheTThimagevejjagA NaM bhaMte! devA kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ?
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526] [prajJApanA sUtra goyamA! jahaNNeNaM aTThAvIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM egUNatIsAe pakkhANaM jAva NIsasaMti vaa| [720 pra.] bhagavan ! uparitana-adhastanauveyaka deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) niHzvAsa lete haiM ? [720 u.] gautama! (ve) jaghanyataH aTThAIsa pakSoM meM aura utkRSTataH unatIsa pakSoM meM (antaH sphurita) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiN| 721. uvarimamajjhimagevejagA NaM bhaMte! devA kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNaNeNaM egUNatIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM tIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [721 pra.] bhagavan ! uparitana-madhyamagraiveyaka deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) niHzvAsa lete haiM ? [721 u.] gautama! (ve) jaghanyataH unatIsa pakSoM meM aura utkRSTataH tIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) niHzvAsa lete haiN| 722. uvarimauvarimagevejagA NaM bhaMte! devA kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ? goyamA! jahaNNeNaM tIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM ekkatIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| - [722 pra.] bhagavan ! uparitana-uparitanagraiveyaka deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiM ? [722 u.] gautama! (ve) jaghanyataH tIsa pakSoM meM aura utkRSTataH ikatIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| 723. vijaya-vejayaMta-jayaMtA'parAjitavimANesu NaM bhaMte! devA kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA? ____goyamA! jahaNNeNaM ekkatIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vA, ukkoseNaM tettIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| [723 pra.] bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM ke deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) niHzvAsa lete haiM ? [723 u.] gautama! (ve) jaghanyataH ikatIsa pakSoM meM aura utkRSTataH tetIsa pakSoM meM (anta:sphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| 724. savvaTThasiddhagadevA NaM bhaMte! kevatikAlassa jAva nIsasaMti vA ?
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama ucchvAsapada ] [527 goyamA! ajahaNNamaNukkoseNaM tettIsAe pakkhANaM jAva nIsasaMti vaa| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe sattamaM ussAsapayaM smttN|| [724 pra.] bhagavan ! sarvArthasiddha vimAna ke deva kitane kAla se (Antarika) ucchvAsa yAvat (bAhya) ni:zvAsa lete haiM ? [724 u.] gautama! (ve) ajaghanya-anutkRSTa (jaghanya aura utkRSTa ke bheda se rahita) tetIsa pakSoM meM (antaHsphurita) ucchvAsa yAvat (bAhyasphurita) ni:zvAsa lete haiN| vivecana-nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka ke zvAsocchvAsa kI prarUpaNA-prastuta pada ke kula battIsa sUtroM (sU. 693 se 724 taka) meM kramazaH nairayika se lekara vaimAnika devoM taka caubIsa daNDakavartI saMsArI jIvoM kI antaHsphurita evaM bAhyasphurita ucchvAsa-ni:zvAsa kriyA jaghanya evaM utkRSTa kitane kAla ke antara se hotI hai? isakI prarUpaNA kI gaI hai| prazna kA tAtparya--jo prANI nAraka Adi paryAyoM meM utpanna hue haiM aura zvAsocchvAsaparyApti se paryApta haiM, ve kitane kAla ke bAda ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM? arthAt eka zvAsocchvAsa lene ke pazcAt dUsarA zvAsocchvAsa lene taka meM unake ucchvAsa-ni:zvAsa kA virahakAla kitanA hotA hai? yahI isa pada ke pratyeka prazna kA tAtparya hai| ANamaMti, pANamaMti, UsasaMti, nIsasaMti padoM kI vyAkhyA--'an prANane' dhAtu se 'AG' upasarga lagane para 'Ananti' aura 'pra' upasarga lagane para 'prANanti' rUpa banatA hai tathA sAmAnyatayA 'Ananti' aura 'ucchvasanti' kA tathA 'prANanti' aura 'niHzvasanti' kA eka hI artha hai, phira samAnArthaka do-do kriyApadoM kA prayoga yahAM kyoM kiyA gayA? aisI zaMkA upasthita hotI hai| isake do samAdhAna yahA~ prastuta kiye gae haiM--eka to yaha hai ki bhagavAn ke paTTadhara ziSya zrI gautamasvAmI ne apane prazna ko spaSTarUpa se prastuta karane ke lie samAnArthaka do-do zabdoM kA prayoga kiyA hai--jaise ki 'nairayika' kitane kAla se zvAsa lete haiM athavA yoM kaheM ki U~cA zvAsa aura nIcA zvAsa lete haiM?' bhagavAn ke aise prazna ke uttara meM apane ziSya ke punarukta vacana ke prati Adara pradarzita karane hetu unhIM samAnArthaka do-do zabdoM kA prayoga kiyA hai, kyoMki guruoM ke dvArA ziSyoM ke vacana ko Adara diye jAne se ziSyoM ko santoSa hotA hai, ve punaH-punaH apane praznoM kA nirNayAtmaka uttara sunane ke lie utsuka rahate haiM tathA una ziSyoM ke vacana bhI jagat meM AdaraNIya samajhe jAte haiN| dUsarA samAdhAna yaha hai ki 'Ananti' aura 'prANanti' kA artha antara meM sphurita hone vAlI ucchvAsa-ni:zvAsa kriyA aura 'ucchvasanti' evaM 'niHzvasanti' kA artha bAhara meM sphurita hone vAlI ucchvAsa-ni:zvAsa kriyA samajhanA caahie| ataH yahA~ punarukti nahIM kintu arthabheda ke kAraNa pRthak-pRthak kriyApadoM kA prayoga kiyA gayA hai| nArakoM kI satata ucchvAsa-niHzvAsakriyA kA rahasya-bhagavAn ne nairayikoM ke ucchvAsa sambandhI prazna ke uttara meM pharamAyA ki nairayika sadaiva nirantara avicchinna rUpa se ucchvAsa-nizvAsa
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528] [prajJApanA sUtra lete rahate haiM, isa kAraNa unakA zvAsocchvAsa lagAtAra cAlU rahatA hai, eka bAra zvAsocchvAsa lene ke bAda dUsarI bAra ke zvAsocchvAsa lene ke bIca meM vyavadhAna (viraha) nahIM rhtaa| vimAtrA se ucchvAsa-niHzvAsa lene kA tAtparya--pRthvIkAyika Adi samasta ekendriya jIva tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryaJcapaMcendriya evaM manuSya, ye vimAtrA se ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiM, isakA artha hai-inake ucchvAsa ke viraha kA koI kAla niyata nahIM hai, jo svastha aura sukhI athavA prANAyAma karane vAle yogI hote haiM, ve dIrghakAla se zvAsocchvAsa lete haiM, kintu asvastha aura duHkhI yA rogI-jaldI jaldI zvAsa lete haiN| devoM meM uttarottara dIrghakAla ke anantara ucchvAsa-niHzvAsa lene kA rahasya-devoM meM jo deva jitanI adhika Ayu vAlA hotA hai, vaha utanA hI adhika sukhI hotA hai aura jo jitanA adhika sukhI hotA hai, usake ucchvAsa-ni:zvAsa kA virahakAla utanA hI adhika lambA hotA hai, kyoMki ucchvAsaniHzvAsa kriyA duHkharUpa hai| isalie devoM meM jaise-jaise Ayu ke sAgaropama meM vRddhi hotI hai, utaneutane zvAsocchvAsaviraha ke pakSoM meM vRddhi hotI jAtI hai| // prajJApanAsUtra : saptama ucchvAsapada smaapt|| 1. prajJApanAsUtra ma. vRtti, patrAMka 220-221
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ aTThamaM saNNApayaM aSTama saMjJApada prAthamika / prajJApanA sUtra kA yaha AThavAM pada hai, isakA nAma hai-'sNjnyaapd'| 'saMjJA' zabda pAribhASika zabda hai| saMjJA kI spaSTa zAstrIya paribhASA hai-vedanIya tathA mohanIya karma ke udaya se evaM jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama se vicitra AhArAdiprApti kI abhilASArUpa, rucirUpa mnovRtti| yoM zabdazAstra ke anusAra saMjJA ke do artha hote haiM-(1) saMjJAna (abhilASA, ruci, vRtti yA pravRtti) athavA Abhoga (jhukAva yA rujhAna, grahaNa karane kI tamannA) aura (2) jisase yA jisake dvArA 'yaha jIva hai aisA samyak rUpa se jAnA-pahicAnA jA ske|' vartamAna meM manovijJAnazAstra, zikSAmanovijJAna, bAlamanovijJAna, kAmamanovijJAna (seksa sAikolaeNjI) Adi zAstroM meM prANiyoM kI mUla manovRttiyoM kA vistRta varNana milatA hai| inhIM se milatI-julatI ye saMjJAeM haiM, jo prANI kI Antarika manovRtti aura brAhyapravRtti ko sUcita karatI haiM, jisase prANI ke jIvana kA bhalIbhAMti adhyayana ho sakatA hai| inhIM saMjJAoM dvArA manuSya yA kisI bhI prANI kI vRtti pravRttiyoM kA patA lagA kara usake jIvana meM sudhAra yA parivartana lAyA jA sakatA hai| - isa dRSTi se saMjJAoM kA jIvana meM bahuta bar3A mahatva hai, svayaM kI vRttiyoM ko TaTolane aura tadanusAra ___ unameM saMzodhana-parivardhana karake AtmacikitsA karane meN| 0 prastuta pada meM sarvaprathama.AhArAdi dasa saMjJAoM kA nAmollekha karake tatpazcAt sAmAnyarUpa se nArakoM se lekara vaimAnikoM taka sarvasaMsArI jIvoM meM ina dasoM saMjJAoM kA nyUnAdhika rUpa meM eka yA dUsarI taraha se sadabhAva batalAyA hai| ekendriya jIvoM meM ye saMjJAeM avyaktarUpa se rahatI haiM aura uttarottara indriyoM ke vikAsa ke sAtha ye spaSTarUpa se jIvoM meM pAI jAtI haiN| tatpazcAt ina dasa saMjJAoM meM se AhArAdi mukhya cAra saMjJAoM kA cAra gati vAle jIvoM kI apekSA se vicAra kiyA gayA hai ki kisa gati ke jIva meM kauna-sI saMjJA adhikAMza rUpa meM pAI jAtI hai? yahA~ yaha spaSTa batAyA gayA hai ki nairayikoM meM prAyaH bhayasaMjJA kA, tiryaMcoM meM AhArasaMjJA kA, manuSyoM meM maithunasaMjJA kA aura devoM meM parigraha saMjJA kA prAbalya hai| yoM sAmAnya rUpa se cAroM gatiyoM ke jIvoM meM ye cAroM saMjJAe~ nyUnAdhika rUpa meM pAI jAtI haiM / tatpazcAt pratyeka gati ke jIva meM ina cAroM saMjJAoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| vRttikAra ne pratyeka gati ke jIva meM bAhulya se pAI jAne vAlI saMjJA kA tathA tathArUpa saMjJAsampanna jIva kI alpatA yA adhikatA kA yuktipuraHsara kAraNa batalAyA hai / 1 / - kula milAkara 13 sUtroM (sU. 725 se 737 taka) meM jIvatatva se sambaddha saMjJAoM kA prastuta pada meM sAMgopAMga vizleSaNa kiyA hai| 1. (ka) paNNavaNAsuttaM (pariziSTa aura prastAvanA) bhA. 2, pR.73-77 (kha) paNNavaNAsuttaM (mUlapATha) bhA. 1, pR. 188-189 (ga) jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA pR. 242 (gha) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 222
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ aTThamaM saNNApayaM aSTama saMjJApada saMjJAoM ke dasa prakAra 725. kati NaM bhaMte! saNNAo paNNattAo? goyamA ! dasa saNNAo pnnnnttaao| taM jahA-AhArasaNNA 1 bhayasaNNA 2 mehuNasaNNA 3 pariggahasaNNA 4 kohasaNNA 5 mANasaNNA 6 mAyAsaNNA 7 lobhasaNNA 8 logasaNNA 9 oghasaNNA 10 / [725 pra.] bhagavan ! saMjJAe~ kitanI kahI gaI haiM ? [725 u.] gautama! saMjJAeM dasa kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM-(1) AhArasaMjJA, (2) bhayasaMjJA, (3) maithunasaMjJA, (4) parigrahasaMjJA, (5) krodhasaMjJA, (6) mAnasaMjJA, (7) mAyAsaMjJA,(8) lobhasaMjJA, (9) lokasaMjJA aura (10) oghsNjnyaa| vivecana--saMjJAoM ke dasa prakAra--prastuta sUtra (725) meM AhArasaMjJA Adi dasa prakAra kI saMjJAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| _. saMjJA ke vyutpattilabhya artha aura zAstrIya paribhASA-saMjJA kI vyutpatti ke anusAra usake do artha phalita hote haiM-(1) saMjJAna arthAt-Abhoga saMjJA hai| (2) jIva jisa-jisake nimitta se samyak prakAra se jAnA-pahicAnA jAtA hai, use saMjJA kahate haiM; kintu saMjJA kI zAstrIya paribhASA isa prakAra haivedanIya aura mohanIya karma ke udaya se tathA jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma ke kSayopazama se vicitra AhArAdiprApti kI (abhilASArUpa, rucirUpa yA manovRttirUpa) kriyaa| yaha saMjJA upAdhibheda se dasa prakAra kI hai| saMjJA ke dasa bhedoM kI zAstrIya paribhASA-(1) AhArasaMjJA-kSudhAvedanIyakarma ke udaya se grAsAdirUpa AhAra ke lie tathAvidha pudgaloM kI grahaNAbhilASArUpa kriyaa| (2) bhayasaMjJA-bhayamohanIkarma ke udaya se bhayabhIta prANI ke netra, mukha meM vikArotpatti, zarIra meM romAJca, kampana, ghabarAhaTa Adi manovRttirUpa kriyaa| (3) maithunasaMjJA-puruSaveda (mohanIyakarma) ke udaya se strI-prApti kI abhilASA rUpa tathA strIveda ke udaya se puruSa-prApti kI abhilASArUpa evaM napuMsakaveda ke udaya se donoM kI abhilASArUpa kriyaa| (4) parigrahasaMjJA-lobhamohanIya ke udaya se saMsAra ke pradhAnakAraNabhUta sacitaacita padArthoM ke prati AsaktipUrvaka unheM grahaNa karane kI abhilASArUpa kriyaa| (5) krodhasaMjJAkrodhamohanIya ke udaya se prANI ke mukha, zarIra meM vikRti honA, netra lAla honA tathA oTha phar3akanA Adi kopavRtti ke anurUpa cessttaa| (6) mAnasaMjJA-mAnamohanIya ke udaya se ahaMkAra, darpa, garva Adi ke rUpa
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama saMjJApada ] meM jIva kI pariNati (prinnaamdhaaraa)| (7) mAyAsaMjJA - mAyAmohanIya ke udaya se azubha-adhyavasAyapUrvaka mithyAbhASaNa Adi rUpa kriyA karane kI vRtti / (8) lobhasaMjJA - lobhamohanIya ke udaya se sacita - acita padArthoM kI laalsaa| (9) lokasaMjJA - loka meM rUr3ha kintu andhavizvAsa, hiMsA, asatya Adi ke kAraNa heya hone para bhI lokarUr3hi kA anusaraNa karane kI prabala vRtti yA abhilASA / athavA matijJAnAvaraNIya ke kSayopazama se saMsAra ke sundara, rucikara padArthoM ko ( yA lokapracalita zabdoM ke anurUpa padArthoM) ko vizeSarUpa se jAnane kI tIvra abhilASA / (10) oghasaMjJA - binA upayoga ke ( binA soce-vicAre) dhuna - hI - dhuna meM kisI kArya ko karane kI vRtti yA pravRtti athavA sanaka / jaise- upayoga yA prayojana ke binA hI yoM hI kisI vRkSa para car3ha jAnA athavA baiThe-baiThe paira hilAnA, tinake tor3anA Adi / athava matijJAnAvaraNIya karma 'ke kSayopazama se saMsAra ke sundara rucikara padArthoM yA lokapracalita zabdoM ke anurUpa padArthoM (arthoM) ko sAmAnyarUpa se jAnane kI abhilASA / ina dasa hI prakAra kI saMjJAoM meM pUrvokta vyutpattilabhya donoM artha bhI ghaTita ho jAte haiM / ukta dasoM saMjJAoM meM se prArambha kI cAra saMjJAoM meM se jisa prANI meM jisa saMjJA kA bAhulya ho usa para se use jAna - pahicAna liyA jAtA hai / jaise- nairayikoM kI saMjJA kI adhikatA ke kAraNa jAna liyA jAtA hai athavA jisameM jisa prakAra kI abhilASA, manovRtti yA pravRtti ho, use vaha saMjJA samajha lI jAtI hai| " [ 531 nairayikoM se vaimAnikoM taka meM saMjJAoM kI prarUpaNA 726. neraiyANaM bhaMte! kati saNNAo paNNattAo ? goyamA! dasa saNNAo paNNattAo / taM jahA - AhArasaNNA 1 bhayasaNNA 2 mehuNasaNNA 3 pariggahasaNNA 4 kohasaNNA 5 mANasaNNA 6 mAyAsaNNA 7 lobhasaNNA 8 logasaNNA 9 oghasaNNA 10 / [726 pra.] bhagavan! nairayikoM meM kitanI saMjJAe~ kahI gaI haiM ? [726 u.] gautama! unameM dasa saMjJAe~ kahI gaI haiN| ve isa prakAra hai - (1) AhArasaMjJA, (2) bhayasaMjJA, (3) maithunasaMjJA, (4) parigrahasaMjJA, (5) krodhasaMjJA, (6) mAnasaMjJA, (7) mAyAsaMjJA, (8) lobhasaMjJA, (9) lokasaMjJA aura (10) odhasaMjJA / 727. asurakumArANaM bhaMte! kati saNNAo paNNattAo ? goyamA ! dasa saNNao paNNattAo / taM jahA - AhArasaNNA jAva oghasaNNA / 1. [727 pra.] bhagavan! asurakumAra devoM meM kitanI saMjJAe~ kahI haiM ? [727 u.] gautama! asurakumAroM meM dasoM saMjJAe~ kahI gaI haiN| ve isa prakAra-AhArasaMjJA yAvat aughasaMjJA / (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 222 (kha) prajJApanA. prameyabodhinITIkA bhA. 3, pR. 40-41
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532] [prajJApanA sUtra 728. evaM z2Ava thnniykumaaraannN| [728] isI prakAra yAvat stanitakumAra devoM taka (meM pAI jAne vAlI saMjJAoM ke viSaya meM) kahanA caahie| 729. evaM puDhavikAiyANaM vemANiyAvasANANaM nneyvvN| [729] isI prakAra pRthvIkAyikoM se lekara vaimAnika-paryanta (meM pAI jAne vAlI saMjJAoM ke viSaya meM) samajha lenA caahie| vivecana--nairayikoM se vaimAnikoM taka meM saMjJAoM kI prarUpaNA-prastuta cAra sUtroM meM nairayikoM se lekara vaimAnika devoM taka meM dasoM saMjJAoM meM se pAI jAne vAlI saMjJAoM kI prarUpaNA kI gaI hai| sAmAnyarUpa se caubIsa daNDakavartI samasta sAMsArika jIvoM meM pratyeka meM dasoM hI saMjJAe~ pAI jAtI haiN| ekendriya jIvoM meM ye saMjJAe~ avyaktarUpa se rahatI haiM, jabaki paMcendriyoM meM ye spaSTataH jAnI jAtI haiN| yahA~ ye saMjJAe~ prAyaH paMcendriyoM ko lekara batAI gaI haiN| nArakoM meM saMjJAoM kA vicAra 730. neraiyA NaM bhaMte! kiM AhArasaNNevauttA bhayasaNNovauttA mehuNasaNNovauttA pariggahasaNNouvattA ? goyamA! osaNNaM kAraNaM paDucca bhayasaNNovauttA, saMtaibhAvaM paDucca AhArasaNNovauttA vi jAva pariggahasaNNovauttA vi| [730 pra.] bhagavan ! nairayika kyA AhArasaMjJopayukta (AhArasaMjJA se yukta sampanna) haiM, bhayasaMjJA se upayukta haiM, maithunasaMjJopayukta haiM athavA parigrahasaMjJopayukta haiM ? [730 u.] gautama! utsanakAraNa (bahulatA se bAhya kAraNa kI apekSA se ve bhayasaMjJA se upayukta haiM,) kintu saMtatibhAva (Antarika sAtatya anubhavarUpa bhAva) kI apekSA se (ve) AhArasaMjJopayukta bhI haiM yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI hai| ____731. etesi NaM bhaMte! neraiyANaM AhArasaNNovauttANaM bhayasaNNovauttANaM mehuNasaNNovauttANaM pariggahasaNNovauttANaM ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA neraiyA mehuNasaNNovauttA, AhArasaNNovauttA saMkhejaguNA, pariggahasaNNovauttA saMkhejaguNA, bhayasaNNovauttA sNkhejgunnaa| [731 pra.] bhagavan ! ina AhArasaMjJopayukta, bhayasaMjJopayukta, maithunasaMjJopayukta evaM parigrahasaMjJopayukta nArakoM meM se kauna-kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 223
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama saMjJApada] [533 [731 u.] gautama! sabase thor3e maithunasaMjJopayukta, nairayika haiM, unase saMkhyAtaguNe AhArasaMjJopayukta haiM, unase parigrahasaMjJopayukta nairayika saMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI saMkhyAtaguNe adhika bhayasaMjJopayukta nairayika haiN| vivecana-nArakoM meM pAI jAne vAlI saMjJAoM ke alpabahutva kA vicAra-prastuta do sUtroM (sU. 730-731) meM do dRSTiyoM se AhArAdi cAra saMjJAoM meM se nArakoM meM pAI jAne vAlI saMjJAoM tathA unake alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| ___ 'osannakAraNaM' tathA 'saMtaibhAvaM' kI vyAkhyA-'osanna'-(utsanna) kA artha yahA~ 'bAhulya arthAt prAya: adhikAMzarUpa' se hai| 'kAraNa' zabda kA artha hai-baahykaarnn| isI prakAra saMtaibhAva (saMtatibhAva) kA artha hai-sAtatya (pravAha) rUpa se Antarika anubhavarUpa bhaav| nairayikoM meM bhayasaMjJA kI bahulatA kA kAraNa-nairayikoM meM narakapAla paramAdhArmika asuroM dvArA vikriyA se kRta zUla, zakti, bhAlA Adi bhayotpAdaka zastroM kA atyadhika bhaya banA rahatA hai| isI kAraNa yahA~ batAyA gayA hai ki bAhya kAraNa kI apekSA se nairayika bahulatA se (prAyaH) bhayayasaMjJopayukta hone haiN| ___ satata Antarika anubhavarUpa kAraNa kI apekSA se cAroM saMjJAe~-Antarika anubhavarUpa manobhAva kI apekSA se nairayikoM meM AhArAdi cAroM saMjJAe~ pAI jAtI haiN| nairayikoM meM cAroM saMjJAoM kI apekSA se alpabahutva kA vicAra-sabase thor3e maithunasaMjJopayukta nAraka haiM, kyoMki nairayikoM ke zarIra rAtadina nirantara duHkha kI agni se saMtapta rahate haiM, A~kha kI palaka jhapakane jitane samaya taka unheM sukha nahIM miltaa| aharniza duHkha kI Aga meM pacane vAle nArakoM ko maithunecchA nahIM hotii| kadAcit ki nhIM ko maithunasaMjJA hotI bhI hai to vaha bhI thor3e-se samaya taka rahatI hai| isalie yahA~ nairayikoM meM sabase thor3e maithunasaMjJopayukta hote haiN| maithunasaMjJopayukta nArakoM kI apekSA AhArasaMjJopayukta nAraka saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki una duHkhI nArakoM meM pracurakAla taka AhAra kI saMjJA banI rahatI hai| AhArasaMjJopayukta nArakoM kI apekSA parigrahasaMjJopayukta nAraka saMkhyAtaguNe adhika isalie hote haiM ki nairayikoM ko AhArasaMjJA sirpha zarIrapoSaNa ke lie hotI hai, jabaki parigrahasaMjJA zarIra ke atirikta jIvanarakSA ke lie zastra Adi meM hotI hai aura vaha cirasthAyI hotI hai aura parigrahasaMjJopayukta nArakoM kI apekSA bhayasaMjJA vAle nAraka saMkhyAtaguNe adhika isalie batAe haiM ki naraka meM nArakoM ko mRtyuparyanta satata bhaya kI vRtti banI rahatI hai| isa kAraNa bhayasaMjJA vAle nAraka pUrvokta tInoM saMjJAoM vAloM se adhika haiM tathA pRcchA samaya meM bhI nAraka atiprabhUtatama bhayasaMjJopayukta pAye jAte haiN| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 223
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534] [prajJApanA sUtra tiryaJcoM meM saMjJAoM kA vicAra 732. tirikkhajoNiyA NaM bhaMte! kiM AhArasaNNovauttA jAva pariggahasaNNovauttA ? goyamA! osaNNaM kAraNaM paDucca AhArasaNNovauttA, saMtaibhAvaM paDucca AhArasaNNovauttA vi jAva pariggahasaNNovauttA vi|| [732 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika jIva kyA AhArasaMjJopayukta hote haiM yAvat (athavA) parigrahasaMjJopayukta hote haiM? __ [732 u.] gautama! bahulatA se bAhya kAraNa kI apekSA se (ve) AhArasaMjJopayukta hote haiM, (kintu) Antarika sAtatya anubhavarUpa bhAva kI apekSA se (ve) AhArasaMjJopayukta bhI hote haiM, bhayasaMjJopayukta bhI yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI hote haiN| 733. etesi NaM bhaMte! tirikkhajoNiyANaM AhArasaNNovauttANaM jAva pariggahasaNNovauttANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA tirikkhajoNiyA pariggahasaNNovauttA, mehuNasaNNovauttA saMkhejaguNA, bhayasaNNouvattA saMkhejjaguNA, AhArasaNNovauttA sNkhejjgunnaa| [733 pra.] bhagavan ! ina AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta tiryaJcayonika jIvoM meM kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [733 u.] gautama! sabase kama parigrahasaMjJopayukta tiryaJcayonika hote haiM, (unase) maithunasaMjJopayukta tiryaJcayonika saMkhyAtaguNe hote haiM, (unase) bhayasaMjJopayukta tiryaJca saMkhyAtaguNe hote haiM aura unase bhI AhArasaMjJopayukta tiryaJcayonika saMkhyAtaguNe adhika hote haiN| vivecanatiryaJcoM meM pAI jAne vAlI saMjJAe~ tathA unake alpabahutva kA vicAra-prastuta do sUtroM (sU. 732-733) meM se prathama sUtra meM tiryaJcoM meM bahulatA se tathA Antarika anubhavasAtatya se pAI jAne vAlI saMjJAoM kA nirUpaNa hai aura dvitIya sUtra meM una-una saMjJAoM se upayukta tiryaJcoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| saMjJAoM kI dRSTi se tiryaJcoM kA alpabahutva--parigrahasaMjJopayukta tiryaJca sabase kama hote haiM, kyoMki tiryaJcoM meM ekendriyoM kI saMjJA bahuta hI avyakta hotI hai, zeSa tiryaJcoM meM bhI parigrahasaMjJA alpakAlika hotI hai, ataH pRcchAsamaya meM ve thor3e hI pAe jAte haiN| parigrahasaMjJA vAloM kI apekSA maithunasaMjJopayukta tiryaJca saMkhyAtaguNe adhika isalie batAe haiM ki unameM maithunasaMjJA kA upayoga pracuratara kAla taka banA rahatA hai| unakI apekSA bhayasaMjJA meM upayukta tiryaJca saMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki unheM sajAtiyoM (tiryaJcoM) aura vijAtiyoM (tiryaJcetara prANiyoM) se bhaya banA rahatA hai aura bhaya kA upayoga pracuratama kAla taka rahatA hai| unakI apekSA bhI AhArasaMjJA meM upayukta tiryaJca saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, kyoMki sabhI tiryaJcoM meM prAyaH satata (hara samaya) AhArasaMjJA kA sadbhAva rahatA hai| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti patrAMka 223
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama saMjJApada] [535 manuSyoM meM saMjJAoM kA vicAra 734. maNussANaM bhaMte! kiM AhArasaNNovauttA jAva pariggahasaNNovauttA ? goyamA! osaNNakAraNaM paDucca mehuNasaNNovauttA, saMtatibhAvaM paDucca AhArasaNNovauttA vi jAva pariggahasaNNovauttA vi / [734 pra.] bhagavan ! kyA manuSya AhArasaMjJopayukta hote haiM, athavA yAvat parigrahasaMjJopayukta hote haiM ? [734 u.] gautama! bahulatA se (prAyaH) bAhya kAraNa kI apekSA se (ve) maithunasaMjJopayukta hote haiM, (kintu) Antarika sAtatyAnubhavarUpa bhAva kI apekSA se (ve) AhArasaMjJopayukta bhI hote haiM, yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI hote haiN| 735. etesi NaM bhaMte! maNussANaM AhArasaNNovauttANaM jAva pariggahasaNNovauttANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA maNUsA bhayasaNNovauttA, AhArasaNNovauttA saMkhejjaguNA, pariggahasaNNouvattA saMkhejaguNA, mehuNasaNNovauttA sNkhejgunnaa| ___ [735 pra.] bhagavan ! AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta manuSyoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hote haiM ? [735 u.] gautama! sabase thor3e manuSya bhayasaMjJopayukta hote haiM, (unase) AhArasaMjJopayukta manuSya saMkhyAtaguNe hote haiM, (unase) parigrahasaMjJopayukta manuSya saMkhyAtaguNe adhika hote haiM (aura unase bhI) saMkhyAtaguNe (adhika manuSya) maithunasaMjJopayukta hote haiN| _ vivecana--manuSyoM meM pAI jAne vAlI saMjJAoM aura unake alpabahutva kA vicAra-prastuta do sUtroM (sU. 734-735) meM kramazaH manuSya meM bahulatA se tathA sAtatyAnubhavabhAva se pAI jAne vAlI saMjJAoM evaM una saMjJAoM vAle manuSyoM kA alpabahutva prastuta kiyA gayA hai| cAroM saMjJAoM kI apekSA se manuSyoM kA alpabahutva--bhayasaMjJopayukta manuSya sabase kama isalie batAe haiM ki kucha hI manuSyoM meM alpa samaya taka hI bhayasaMjJA rahatI hai| unakI apekSA AhArasaMjJopayukta manuSya saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki manuSyoM meM AhArasaMjJA adhika kAla taka banI rahatI hai| AhArasaMjJA vAle manuSyoM kI apekSA parigrahasaMjJopayukta manuSya saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, kyoMki AhAra kI apekSA manuSyoM ko parigraha kI cintA evaM lAlasA adhika hotI hai| parigrahasaMjJA vAle manuSyoM kI apekSA bhI maithunasaMjJA meM upayukta manuSya saMkhyAtaguNe adhika pAe jAte haiM, kyoMki manuSyoM ko prAyaH maithunasaMjJA atiprabhuta kAla taka banI rahatI hai| devoM meM saMjJAoM kA vicAra 736. devA NaM bhaMte! kiM AhArasaNNovauttA jAva pariggahasaNNovauttA ? 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 223
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536] [prajJApanA sUtra goyamA! ussaNNaM kAraNaM paDucca pariggahasaNNovauttA, saMtatibhAvaM paDucca AhArasaNNovauttA vi jAva pariggahasaNNovauttA vi| [736 pra.] bhagavan! kyA deva AhArasaMjJopayukta hote haiM, (athavA) yAvat parigrahasaMjJopayukta hote haiM ? [736 u.] gautama! bAhulya se (prAyaH) bAhya kAraNa kI apekSA se (ve) parigrahasaMjJopayukta hote haiM, (kintu) Antarika sAtatya anubhavarUpa bhAva kI apekSA se (ve) AhArasaMjJApayukta bhI hote haiM, yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI hote haiN| 737. etesi NaM bhaMte! devANaM AhArasaNNovauttANaM jAva pariggahasaNNovauttANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA devA AhArasaNNovauttA, bhayasaNNovauttA saMkhejjaguNA, mehuNasaNNovauttA saMkhejaguNA, pariggahasaNNovauttA sNkhenjgunnaa| ||pnnnnvnnaae bhagavaIe aTThamaM saNNApayaM smttN|| [737 pra.] bhagavan ! ina AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta devoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? [737 u.] gautama! sabase thor3e AhArasaMjJopayukta deva haiM, (unakI apekSA) bhayasaMjJopayukta deva saMkhyAtaguNe haiM, (unakI apekSA) maithunasaMjJopayukta deva saMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI saMkhyAtaguNe parigrahasaMjJopayukta deva haiN| vivecana devoM meM pAI jAne vAlI saMjJAoM aura unake alpabahutva kA vicAra-prastuta do sUtroM (sU. 736-737) meM devoM meM bAhulya se parigrahasaMjJA kA tathA Antarika anubhava kI apekSA se cAroM hI saMjJAoM ke nirUpaNa pUrvaka cAroM saMjJAoM kI apekSA se unake alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| devoM meM bAhulya se parigrahasaMjJA kyoM ? - deva adhikAMzataH parigrahasaMjJopayukta hote haiN| kyoMki parigrahasaMjJA ke janaka kanaka, maNi, ratna Adi meM unheM sadA Asakti banI rahatI hai| . devoM kA cAroM saMjJAoM kI apekSA se alpabahutva--sabase kama AhArasaMjJopayukta deva hote haiM, kyoMki devoM kI AhArecchA kA virahakAla bahuta lambA hotA hai tathA AhArasaMjJA ke upayoga kA kAla bahuta thor3A hotA hai| ataeva pRcchA ke samaya ve thor3e hI pAe jAte hai| AhArasaMjJopayukta devoM kI apekSA bhayasaMjJopayukta deva saMkhyAtaguNe adhika hote haiM, kyoMki bhayasaMjJA bahuta-se devoM ko cirakAla taka rahatI hai| bhayasaMjJopayukta devoM kI apekSA maithunasaMjJA vAle deva saMkhyAtaguNe adhika aura unase bhI parigrahasaMjJopayukta deva saMkhyAtaguNe kahe gae haiM, kAraNa pahale batAyA jA cukA hai| // prajJApanA sUtra : aSTama saMjJApada samApta // 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 224
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ NavamaM joNipayaM nauvAM yonipada prAthamika / prajJApanA sUtra kA yaha nauvAM 'yonipada' hai| eka bhava kA AyuSya pUrNa hone para jIva apane sAtha taijasa aura kArmaNa zarIra ko lekara jAtA hai| phira jisa sthAna meM jAkara vaha nae janma ke yaugika audArika Adi zarIra ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai yA garbharUpa meM utpanna hotA hai, athavA janma letA hai, usa utpattisthAna ko 'yoni' kahate haiN| / yoni kA pratyeka prANI ke jIvana meM bahuta bar3A mahattva hai, kyoMki jisa yoni meM prANI utpanna hotA hai, vahA~ kA vAtAvaraNa, prakRti, saMskAra, paramparAgata pravRtti Adi kA prabhAva usa prANI para par3e binA nahIM rhtaa| isalie prastuta pada meM zrI zyAmAcArya ne yoni ke vividha prakAroM kA ullekha karake una-una yoniyoM kI apekSA se jIvoM kA vicAra prastuta kiyA hai| 0 prastuta pada meM yoni kA aneka dRSTiyoM se nirUpaNa kiyA gayA hai| sarvaprathama zIta, uSNa aura zItoSNa, isa prakAra yoni ke tIna bheda karake nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka meM kisa jIva kI kauna-sI yoni hai, isakI prarUpaNA kI gaI hai, tadanantara ina tInoM yoniyoM vAle aura ayonika jIvoM meM kauna kisase kitane alpAdhika haiM? isakA vizleSaNa hai| tatpazcAt sacitta, acitta aura mizra, isa prakAra trividhayoniyoM kA ullekha karake isI taraha kI carcA-vicAraNA kI hai| tatpazcAt saMvRta, vivRta aura saMvRta-vivRta yoM yoni ke tIna bheda karake puna: pahale kI taraha vicAra kiyA gayA hai aura anta meM manuSyoM kI kUrmonnatA Adi tIna viziSTa yoniyoM kA ullekha karake unakI adhikAriNI striyoM kA tathA unameM janma lene vAle manuSyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| kula milAkara samasta jIvoM kI yoniyoM ke viSaya meM isa pada meM sundara cintana prastuta kiyA gayA hai| jo caurAsI lakSa jIvana yoniyAM haiM, unakA mukhya udgama srota ye hI 9 prakAra kI sarva prANiyoM kI yoniyAM haiN| inhIM kI zAkhA-prazAkhA ke rUpa meM 84 lakSa yoniyAM prasphuTita huI haiN| / samasta manuSyoM ke utpattisthAna kA nirdeza karane vAlI tIna viziSTa yoniyAM anta meM batAI gaI haiM kUrmonnatA, zaMkhAvartA aura vNshiiptraa| tIrthakarAdi uttamapuruSa kUrmonnatA yoni meM janma dhAraNa karate haiM, strIratna kI zaMkhAvartA yoni meM aneka jIva Ate haiM, garbharUpa meM rahate haiM, unake zarIra kA cayopacaya
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538] [prajJApanA sUtra bhI hotA hai, kintu prabala kAmAgni ke tApa se ve vahIM naSTa ho jAte haiM, janma dhAraNa nahIM karate, garbha se bAhara nahIM aate| isase vidita hotA hai ki prabala kAmabhoga se garbhastha jIva panapa nahIM sktaa| tIsarI vaMzIpatrA yoni sarvasAdhAraNa manuSyoM kI hotI hai| 1. (ka) paNNavaNAsuttaM mUlapATha bhA. 1, pR. 190 se 192 (kha) paNNavaNAsuttaM (pariziSTa aura prastAvanA) bhA. 2, pR. 77-78 (ga) jainAgama sAhitya : manana aura mImAMsA, pR. 243
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ NavamaM joNipayaM nauvA~ yonipada zItAdi vividha yoniyoM kI nArakAdi meM prarUpaNA 738. kativihA NaM bhaMte ! joNI paNNattA ? goyamA! tivihA joNI pnnnnttaa| taM jahA-sItA joNI 1 usiNA joNI 2 sItosiNA joNI 3 / [738 pra.] bhagavan ! yoni kitane prakAra kI kahI gaI haiM ? [738 u.] gautama! yoni tIna prakAra kI kahI gaI haiN| vaha isa prakAra--zIta yoni, uSNa yoni aura zItoSNa yoni| 739. neraiyANaM bhaMte! kiM sItA joNI usiNA joNI sItosiNA joNI ? goyamA! sItA vi joNI, usiNA vi joNI, no sItosiNA jonnii| . [739 pra.] bhagavan ! nairayikoM kI kyA zIta yoni hotI hai, uSNa yoni hotI hai athavA zItoSNa yoni hotI hai ? [739 u.] gautama! (nairayikoM kI) zIta yoni bhI hotI hai aura uSNa yoni bhI hotI hai, (kintu) zItoSNa yoni nahIM hotii| 740. asurakumArANaM bhaMte! kiM sItA joNI usiNA joNI sItosiNA joNI ? goyamA! no sItA, no usiNA, sItosiNA jonnii| [740 pra.] bhagavan ! asurakumAra devoM kI kyA zIta yoni hotI hai, uSNa yoni hotI hai athavA zItoSNa yoni hotI hai? [740 u.] gautama! unakI na to zIta yoni hotI hai aura na hI uSNa yoni hotI hai, (kintu) zItoSNa yoni hotI hai| 741. evaM jAva thnniykumaaraannN| [741] isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka (kI yoni ke viSaya meM samajhanA caahie|) 742. puDhavikAiyANaM bhaMte! kiM sItA joNI usiNA joNI sItosiNA joNI? goyamA! sItA vi joNI, usiNA vi joNI, sItosiNA vi jonnii| [742 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI kyA zIta yoni hotI hai, uSNa yoni hotI hai athavA zItoSNa yoni hotI hai ?
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540] [prajJApanA sUtra [742 u.] gautama! unakI zIta yoni bhI hotI hai, uSNa yoni bhI hotI hai aura zItoSNa yoni bhI hotI hai| 743. evaM Au-vAu-vaNassati-beiMdiya-teiMdiya-cauridiyANa vi patteyaM bhaanniyvvN| [743] isI taraha apkAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kI pratyeka kI yoni ke viSaya meM kahanA caahie| 744. teukkAiyANaM no sItA, usiNA, no siitosinnaa| [744] tejaskAyika jIvoM kI zIta yoni nahIM hotI, uSNa yoni hotI hai, zItoSNa yoni nahIM hotii| 745. paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kiM sItA joNI usiNA joNI sItosiNA joNI? goyamA! sItA vi joNI, usiNA vi joNI, sItosiNA vi jonnii| [745 pra.] bhagavan ! paMcendriyatiryagyonika jIvoM kI kyA zIta yoni hotI hai, uSNa yoni hotI hai, athavA zItoSNa yoni hotI hai ? [745 u.] gautama! (unakI) yoni zIta bhI hotI hai, uSNa bhI hotI hai aura zItoSNa bhI hotI hai| 746. sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM evaM cev| [746] sammUcchima paJcendriya tiryagyonikoM (kI yoni) ke viSaya meM bhI isI taraha (kahanA caahie|) 747. gabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kiM sItA joNI usiNA joNI sItosiNA joNI? goyamA! no sItA joNI, no usiNA joNI, sItosiNA jonnii| [747 pra.] bhagavan ! garbhaja paMcendriya tiryaJcayonikoM kI kyA zIta yoni hotI hai, uSNa yoni hotI hai yA zItoSNa yoni hotI hai ? [747 u.] gautama! unakI na to zIta yoni hotI hai, na uSNa yoni hotI hai, kintu zItoSNa yoni hotI hai| 748. maNussANaM bhaMte! kiM sItA joNI usiNA joNI sItosiNA joNI ? goyamA! sItA vi joNI, usiNA vi joNI, sItosiNA vi jonnii| [748 pra.] bhagavan ! manuSyoM kI kyA zIta yoni hotI hai, uSNa yoni hotI hai athavA zItoSNa yoni hotI hai ? _[748 u.] gautama! manuSyoM kI zIta yoni bhI hotI hai, uSNa yoni bhI hotI hai aura zItoSNa yoni bhI hotI hai|
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ nauvA~ yonipada ] [541 749. sammucchimamaNussANaM bhaMte! kiM sItA joNI usiNA joNI sItosiNA joNI ? / gotama ! tivihA vi joNI / [749 pra.] bhagavan ! sammUchima manuSyoM kI kyA zIta yoni hotI hai, uSNa yoni hotI hai, athavA zItoSNa yoni hotI hai ? [749 u.] gautama! unakI tInoM prakAra kI yoni hotI hai| 750. gabbhavakkaMtiyamaNussANaM bhaMte! kiM sItA joNI usiNA joNI sItosiNA joNI ? goyamA! no sItA joNI, no usiNA joNI, sItosiNA jonnii| [750 pra.] bhagavan! garbhaja manuSyoM kI kyA zIta yoni hotI hai, uSNa yoni hotI hai athavA zItoSNa yoni hotI hai ? [750 u. gautama! unakI na to zIta yoni hotI hai, na uSNa yoni hotI hai, kintu zItoSNa yoni hotI hai ? 751. vANamaMtaradevANaM bhaMte! kiM sItA joNI usiNA joNI sItosiNA joNI ? gotama! no sItA, no usiNA joNI, sItosiNA jonnii| [751 pra.] bhagavan! vANavyantara devoM kI kyA zIta yoni hotI hai, uSNa yoni hotI hai, athavA zItoSNa yoni hotI hai ? [751 u.] gautama! unakI na to zIta yoni hotI hai aura na hI uSNa yoni hotI hai, kintu zItoSNa yoni hotI hai| 752. joisiya-vemANiyANa vi evaM cev| [752] isI prakAra jyotiSkoM aura vaimAnika devAM kI (yoni ke viSaya meM samajhanA cAhie) 753. etesi NaM bhaMte! jIvANaM sItajoNiyANaM usiNajoNiyANaM sItosiNajoNiyANaM ajoNiyANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? gotamA! savvatthovA jIvA sItosiNajoNiyA, usiNajoNiyA asaMkhejjaguNA, ajoNiyA aNaMtaguNA, sItajoNiyA annNtgunnaa||1|| [753 pra.] bhagavan ! ina zItayonikoM jIvoM uSNayonika jIvoM, zItoSNayonika jIvoM tathA ayonika jIvoM meM se kauna kinase alpa haiM, bahuta haiM, tulya haiM athavA vizeSAdhika haiM ? [753 u.] gautama! sabase thor3e jIva zItoSNayonika haiM, uSNayonika jIva unase asaMkhyAtaguNe adhika haiM, unase ayonika jIva anantaguNe adhika haiM ora unase bhI zItayonika jIva anantaguNe haiM // 1 // ___vivecana--nairayikAdi jIvoM kA zItAdi trividha yoniyoM kI dRSTi se vicAra--prastuta solaha sUtroM (sU. 738 se 753 taka) meM nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka caubIsa daNDakavartI jIvoM kA zIta, uSNa evaM zItoSNa, ina trividha yoniyoM kI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai|
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542] [prajJApanA sUtra yoni aura usake prakAroM kI vyAkhyA-'yoni' zabda 'yU mizraNe' dhAtu se niSpanna huA hai, jisakA vyutpatyartha hotA hai jisameM mizraNa hotA hai, vaha yoni hai| isakI zAstrIya paribhASA hai--taijasa aura kArmaNa zarIra vAle prANI, jisameM audArika Adi zarIroM ke yogya pudgalaskandhoM ke samudAya ke sAtha mizrita hote haiM, vaha yoni hai| yoni se yahA~ tAtparya hai -jIvoM kA utpattisthAna / zIta yoni kA artha hai -jo yoni zItasparza-pariNAma vAlI ho| uSNa yoni kA artha hai -jo yoni uSNasparza pariNAma vAlI ho| zItoSNa yoni kA artha hai jo yoni zIta aura uSNa ubhaya sparza ke pariNAma vAlI ho| sapta narakapRthviyoM kI yoni kA vicAra -yoM to sAmAnyatayA nairayikoM kI do hI yoniyAM batAI haiM --zIta yoni aura uSNa yoni, tIsarI zItoSNa yoni unake nahIM hotii| kisa narakapRthvI meM kauna-sI yoni hai? yaha vRttikAra batAte haiM -ratnaprabhA, zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA meM nArakoM ke jo upapAta (utpatti) kSetra haiM, ve saba zItasparza pariNAma se pariNata haiN| ina upapAtakSetroM ke sivAya ina tInoM pRthviyoM meM zeSa sthAna uSNasparza pariNAmapariNata haiN| isa kAraNa yahA~ ke zIta yoni vAle nairayika uSNavedanA kA vedana karate haiN| paMkaprabhApRthvI meM adhikAMza upapAtakSetra zItasparza-pariNAma se pariNata haiM, thoDe-se aise kSetra haiM jo uSNasparza-pariNAma se pariNata haiN| jina prastaToM (pAthar3oM) aura nArakAvAsoM meM zItasparzapariNAma vAle upapAtakSetra haiM unameM una kSetroM ke atirikta zeSa samasta sthAna uSNasparzapariNAma vAle hote haiM tathA jina prastaToM aura nArakAvAsoM meM uSNasparzapariNAma vAle upapAtakSetra haiM unameM unake atirikta anya saba sthAna zItasparzapariNAma vAle hote haiN| isa kAraNa vahA~ ke bahuta se zItayonika nairayika uSNavedanA kA vedana karate haiM, jabaki thor3e se uSNayonika nairayika zItavedanA kA vedana karate haiN| dhUmaprabhApRthvI meM bahuta se upapAtakSetra uSNasparza pariNAma se pariNata haiM, thor3e se kSetra zItasparzapariNAma se pariNata hote haiN| jina prastaToM aura jina nArakAvAsoM meM uSNa sparzapariNAma-pariNata upapAtakSetra haiM, unameM unake atirikta anya saba sthAna zItapariNAma vAle hote haiN| jina prastaToM yA nArakAvAsoM meM zItasparzapariNAma-pariNata upapAtakSetra haiM, unameM unase atirikta anya saba sthAna uSNasparzapariNAma vAle haiN| isa kAraNa vahA~ ke bahuta se uSNayonika nairayika zIta vedanA kA vedana karate haiM, thor3e-se jo zItayonika haiM, ve uSNavedanA kA vedana karate haiN| tamaHprabhA aura tamastamaHprabhA pRthvI meM sabhI upapAtakSetra uSNasparzapariNAma-pariNama haiN| unase atirikta anya saba sthAna vahA~ zItasparzapariNAma vAle haiN| isa kAraNa vahA~ ke uSNayonika nAraka zItavedanA kA vedana karate haiN| ___ bhavanavAsI deva Adi kI yoniyAM zItoSNa kyoM ? -sarvaprakAra ke bhavanavAsI deva, garbhaja, tiryaMca paMcendriya, garbhaja manuSya tathA vyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke upapAtakSetra zIta aura uSNa, donoM sparzoM se pariNata haiM, isa kAraNa unakI yoniyAM zIta aura uSNa donoM svabhAva vAlI(zItoSNa) haiN| tejaskAyikoM ke sivAya pRthvIkAyikoM Adi kI tInoM prakAra kI yoni -tejaskAyika uSNayonika hI hote haiM, yaha bAta pratyakSasiddha hai| unake sivAya anya samasta ekendriya, vikalendriya
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ nauvA~ yonipada ] [543 sammUcchima tiryaJca paMcendriya aura sammUchima manuSyoM ke utpattisthAna zItasparza vAle, uSNasparza vAle aura zItoSNasparza vAle hote haiM, isa kAraNa unakI yoni tInoM prakAra kI batAI gaI hai| trividha yoni vAloM aura ayonikoM kA alpabahutva --sabase thor3e jIva zItoSNa yoni vAle hote haiM, kyoMki zItoSNa yoni vAle sirpha bhavanapati deva, garbhaja tiryaJca paMcendriya, garbhaja manuSya vyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva hI haiN| unase asaMkhyAtaguNe uSNayonika jIva haiM, kyoMki sabhI sUkSmabAdarabhedayukta tejaskAyika, adhikAMza nairayika, katipaya pRthvIkAyika, apkAyika, vAyukAyika tathA pratyeka vanaspatikAyika uSNayonika hote haiN| unakI apekSA ayonika (yonirahita -siddha) jIva anantaguNe hote haiM, kyoMki siddha jIva ananta haiN| inakI apekSA zItayonika anantaguNe hote haiM, kyoMki sabhI anantakAyika jIva zIta yoni vAle hote haiM aura ve siddhoM se bhI anantaguNe haiN| nairayikAdi meM sacittAdi trividha yonikoM kI prarUpaNA 754. kativihA NaM bhaMte ! joNI paNNattA ? goyamA! tivihA joNI pnnnnttaa| taM jahA-sacittA 1 acittA 2 mIsiyA 3 / [754 pra.] bhagavan ! yoni kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [754 u.] gautama! yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra -(1) sacitta yoni, (2) acitta yoni (3) mizra yoni| 755. neraiyANaM bhaMte! kiM sacittA joNI acittA joNI mIsiyA joNI ? goyamA! no sacittA joNI, acittA joNI, No mIsiyA jonnii| [755 pra.] bhagavan ! nairayikoM kI kyA sacitta yoni hai, acitta yoni hai athavA mizra yoni hotI hai / [755 u.] gautama! nArakoM kI yoni sacitta nahIM hotI hai, acitta yoni hotI hai, (kintu) mizra yoni nahIM hotii| 756. asurakumArANaM bhaMte! kiM sacittA joNI acittA joNI mIsiyA joNI ? goyamA! no sacittA joNI, acittA joNI, no mIsiyA jonnii| [756 pra.] bhagavan ! asurakumAroM kI yoni kyA sacitta hotI hai, acitta hotI hai athavA mizra yoni hotI hai ? [756 u.] gautama! unake sacitta yoni nahIM hotI, acitta yoni hotI hai, (kintu) mizra yoni nahIM hotii| 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 225-226
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544] [prajJApanA sUtra 757. evaM jAva thnniykumaaraannN| [757] isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka kI yoni ke viSaya meM samajhanA caahie| 758. puDhavikAiyANaM bhaMte! kiM sacittA joNI acittA joNI mIsiyA joNI ? goyamA! sacittA vi joNI, acittA vi joNI, mIsiyA vi jonnii| [758 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIvoM kI kyA sacitta yoni hai, acitta hotI hai athavA mizra yoni hotI hai? [758 u.] gautama! unakI yoni sacitta bhI hotI hai, acitta bhI hotI hai aura mizra yoni bhI hotI hai| 759. evaM jAva cariMdiyANaM / [759] isI prakAra yAvat caturindriya jIvoM taka (kI yoni ke viSaya meM samajhanA caahie| ) 760. sammucchimapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM sammucchimamaNussANa ya evaM ceva / [760] sammUchima paMcendriya tiryacayonikoM evaM sammUchima manuSyoM kI yoni ke viSaya meM isI prakAra samajha lenA caahie| 761. gabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM gabbhavakkaMtiyamaNussANa ya no sacittA, no acittA, mIsiyA jonnii| [761] garbhaja paMcendriya tiryaJcayonikoM tathA garbhaja manuSyoM kI yoni na to sacitta hotI hai aura na hI acitta, kintu mizra yoni hotI hai| 762. vANamaMtara-joisiya-vemANiyANaM jahA asurkumaaraannN| [762] vANavyantara devoM, jyotiSka devoM evaM vaimAnika devoM (kI yoni kI viSaya meM) asurakumAroM ke (yoniviSayaka varNana ke) samAna hI (samajhanA caahie|) / 763. etesi NaM bhaMte! jIvANaM sacittajoNINaM acittajoNINaM mIsajoNINaM ajoNINa ya . katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA mIsajoNiyA, acittajoNiyA asaMkhenjaguNA, ajoNiyA aNaMtaguNA sacittajoNiyA annNtgunnaa||2|| [763 pra.] bhagavan ! ina sacittayonika jIvoM, acittayonika jIvoM, mizrayonika jIvoM tathA ayonika meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? [763 u.] gautama! mizrayonika jIva sabase thor3e hote haiM, (unase) acittayonika jIva asaMkhyAtaguNe adhika haiM, (unase) ayonika jIva anantaguNe hote haiM [aura unase bhI] sacittayonika jIva anantaguNe hote haiM // 2 //
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ nauvA~ yonipada ] [545 __ vivecana--prakArAntara se sacittAdi trividha yoniyoM kI apekSA se sarva jIvoM kA vicAraprastuta dasa sUtroM (sU. 754 se 763 taka) meM yoni ke prakArAntara se sacittAdi tIna bheda batAkara, caubIsa daNDakavartI jIvoM ke krama se kisa jIva ke kauna-kauna-sI yoniyA~ hotI haiM ? tathA kauna-sI yoni vAle jIva alpa, bahuta yA vizeSAdhika hote haiM ? isakI carcA kI gaI hai| ___ sacittAdi yoniyoM ke artha--sacitta yoni-jo yoni jIva (Atma) pradezoM se sambaddha ho| acitta yoni-jo yoni jIva rahita ho| mizra yoni-jo yoni jIva se mukta aura amukta ubhayasvarUpa vAlI ho, yAnI jo sacitta aura acitta donoM prakAra kI ho| kina jIvoM kI yoni kaisI aura kyoM?--nArakoM ke jo upapAta kSetra hai, ve kisI jIva ke dvArA parigRhIta na hone se sacitta (sajIva) nahIM hote, isa kAraNa unakI yoni acitta hI hotI hai| yadyapi sUkSma ekendriya jIva samasta loka (lokAkAza) meM vyApta hote haiM, tathApi una jIvoM ke pradezoM se una upapAtakSetroM ke pudgala parasparAnugamarUpa se sambaddha nahIM hote, arthAt-ve upapAtakSetra una sUkSma ekendriya jIvoM ke zarIrarUpa nahIM hote, isa kAraNa nairayikoM kI yoni acitta hI kahI gaI hai| isI prakAra asurakumArAdi dazavidha bhavanapati devoM, vyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnika devoM kI yoniyAM bhI acitta hI samajhanI caahie| pRthvIkAyikoM se lekara sammUcchima manuSya paryanta sabake upapAtakSetra jIvoM se parigRhIta bhI hote haiM, aparigRhIta bhI aura ubhayarUpa bhI hote haiM, isalie inakI yoni tInoM prakAra kI hotI hai| garbhaja tiryaJcapaMcendriyoM aura garbhaja manuSyoM kI jahA~ utpatti hotI hai, vahA~ acitta zukra-zoNita Adi pudgala bhI hote haiM, ataeva ve mizra yoni vAle haiN| ___sacittAdi yoniyoM kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva--sabase thor3e jIva mizrayonika isalie batAe gae haiM ki mizrayonikoM meM kevala garbhaja tiryaJcapaMcendriya aura garbhaja manuSya hI haiN| unase acittayonika jIva asaMkhyAMtaguNe adhika haiM, kyoMki samasta deva, nAraka tathA katipaya pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, pratyekavanaspatikAyika, dvi-tri-caturindriyajIva, sammUchima tiryaJca paMcendriya evaM sammUcchima manuSya acitta yoni vAle hote haiN| acittayonikoM kI apekSA ayonika (siddha) jIva ananta haiM, kyoMki siddha ananta haiM aura ayonikoM kI apekSA bhI sacittayonika jIva anantaguNe adhika haiM, kyoMki nigoda ke jIva sacittayonika hote haiM aura ve siddhoM se bhI anantaguNe adhika hote haiN| sarvajIvoM meM saMvRtAdi trividha yoniyoM kI prarUpaNA 764. kativihA NaM bhaMte! joNI paNNattA ? goyamA! tivihA joNI pnnnnttaa| taM jahA--saMvuDA joNI 1 viyaDA joNI 2 saMvuDaviyaDA joNI 3 / 1. prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 226-227
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546] [prajJApanA sUtra [764 pra.] bhagavan ! yoni kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [764 u.] gautama! yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra--(1) saMvRta yoni, (2) vivRta yoni aura (3) saMvRta-vivRta yoni| 765. neraiyANaM bhaMte! kiM saMvuDA joNI viyaDA joNI saMvuDaviyaDA joNI ? goyamA! saMvuDA joNI, no viyar3A joNI, no saMvuDaviyaDA jonnii| [765 pra.] bhagavan ! nairayikoM kI kyA saMvRta yoni hotI hai, vivRtta yoni hotI hai, athavA saMvRtavivRta yoni hotI hai ? [765 u.] gautama! nairayikoM kI yoni saMvRta hotI hai, parantu vivRta nahIM hotI aura na hI saMvRtavivRta hotI hai| 766. evaM jAva vnnssikaaiyaannN| [766] isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIvoM taka (kI yoni ke viSaya meM kahanA caahie|) 767. beiMdiyANaM pucchaa| goyamA! no saMvuDA joNI, viyaDA joNI, No sNvuddviyddaa-jonnii| [767 pra.] bhagavan! dvIndriya jIvoM kI yoni saMvRta hotI hai, vivRta hotI yA saMvRta-vivRta hotI hai ? [767 u.] gautama! unakI yoni saMvRta nahIM hotI (kintu) vivRta hotI hai, (para) saMvRta-vivRta yoni nahIM hotii| 768. evaM jAva cauriMdiyANaM / [768] isI prakAra yAvat caturindriya jIvoM taka (kI yoni ke viSaya meM samajha lenA caahie|) 769. sammucchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM sammacchimamaNussANa ya evaM cev| [769] sammUchima paMcendriya tiryaJcayonika evaM sammUchima manuSyoM kI (yoni ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA caahie|) 770. gabbhavakkaMtiyapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM gabbhavakkaMtiyamaNussANa ya no saMvuDA joNI, no viyaDA joNI, saMvuDaviyaDA jonnii| [770] garbhaja paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM aura garbhaja manuSyoM kI yoni saMvRta nahIM hotI aura na vivRta yoni hotI hai, kintu saMvRta-vivRta hotI hai| 771. vANamaMtara-joisiya-vemANiyANaM jahA neriyaannN| [771] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI (yoni ke sambandha meM) nairayikoM kI (yoni kI) taraha samajhanA caahie|
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ nauvA~ yonipada ] [547 772. etesi NaM bhaMte! jIvANaM saMvuDajoNiyANaM viyaDajoNiyANaM saMvuDaviyaDajoNiyANaM ajoNiyANa ya katare katarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA saMvuDaviyaDajoNiyA, viyaDajoNiyA asaMkhenjaguNA, ajoNiyA aNaMtaguNA, saMvuDajoNiyA annNtgunn|| 3 // [772 pra.] bhagavan ! ina saMvRtayonika jIvoM, vivRtayonika jIvoM, saMvRta-vivRtayonika jIvoM tathA ayonika jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? [772 u.] gautama! sabase kama saMvRta-vivRtayonika jIva hote haiM (unase) vivRtayonika jIva asaMkhyAtaguNe (adhika) haiM, (unase) ayonika jIva anantaguNe haiM (aura unase bhI) saMvRtayonika jIva anantaguNe (adhika) haiM // 3 // vivecanatIsare prakAra se saMvRtAdi trividha yoniyoM kI apekSA se jIvoM kA vicAra--prastuta nau sUtroM (sU. 764 se 772 taka) meM zAstrakAra ne tRtIya prakAra se yoniyoM ke saMvRtAdi tIna bheda batA kara kisa jIva ke kauna-kauna-sI yoni hotI hai ? tathA kauna-sI yoni vAle jIva alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? isakA vicAra prastuta kiyA hai| saMvRtAdi yoniyoM kA artha-saMvRtayoni-jo yoni AcchAdita(DhaMkI huI) ho| vivRtayonijo yoni khulI huI ho, athavA bAhara se spaSTa pratIta hotI ho| saMvRta-vivRta yoni--jo saMvRta aura vivRta donoM prakAra kI ho| kina jIvoM kI yoni kauna aura kyoM ? -nArakoM kI yoni saMvRta isalie batAI hai ki nArakoM ke utpattisthAna narakaniSkuTa hote haiM aura ve AcchAdita (saMvRta) gavAkSa (jharokhe) ke samAna hote haiN| una sthAnoM meM utpanna hue nAraka zarIra se vRddhi ko prApta hokara zIta se uSNa aura uSNa se zIta sthAnoM meM girate haiN| isI prakAra bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI yoni saMvRta hotI hai, kyoMki unakI utpatti (upapAta) devazaiyA meM devadUSya se AcchAdita sthAna meM hotI hai| ekendriya jIva bhI saMvRta yoni vAle hote haiM, kyoMki unakI utpattisthalI (yoni) spaSTa upalakSita nahIM hotii| dvIndriya se lekara caturindriya taka ke jIvoM tathA sammUchima tiryaJca paMcendriyoM evaM sammacchima manuSyoM kI yoni vivRta haiM, kyoMki inake jalAzaya Adi utpattisthAna spaSTa pratIta hote haiM / garbhaja tiryaJca paMcendriyoM aura garbhaja manuSyoM kI yoni saMvRta-vivRta hotI hai, kayoMki inakA garbha saMvRta aura vivRta ubhayarUpa hotA hai| andara (udara meM) rahA huA garbha svarUpa se pratIta nahIM hotA, kintu udara ke bar3hane Adi se bAhara se upalakSita hotA hai| saMvRtAdi yoniyoM kI apekSA se jIvoM kA alpabahutva--sabase thor3e saMvRta-vivRta yoni vAle jIva hote haiM,kyoMki garbhaja tiryaJca paMcendriya aura garbhaja manuSya hI saMvRta-vivRta yoni vAle haiN| unakI apekSA vivRtayonika jIva asaMkhyAtaguNe haiM, kayoMki dvIndriya se lekara caturindriya taka ke jIva tathA
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548] [prajJApanA sUtra sammUcchima tiryaJca paMcendriya evaM sammUchima manuSya vivRta yoni vAle haiN| unase ayonika jIva anantaguNe haiM, kyoMki siddha ananta hote haiM aura unase bhI anantaguNe saMvRtayonika jIva hote haiM, kyoMki vanaspatikAyika jIva saMvRtayonika hote haiM aura ve siddhoM se bhI anantaguNe hote haiN| manuSyoM kI trividha viziSTa yoniyAM 773. [1] kativihA NaM bhaMte! joNI paNNattA ? goyamA! tivihA joNI pnnnnttaa| taM jahA--kummuNNayA 1 saMkhAvattA 2 vaMsIpattA 3 / [773-1 pra.] bhagavan ! yoni kitane prakAra kI kahI gaI haiM ? [773-1 u.] gautama! yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra-(1) kurmonnatA, (2) zaMkhAvartA aura(3) vNshiiptraa| [2] kummuNNayA NaM joNI uttmpurismaauunnN| kummuNNayAe NaM joNIe uttamapurisA gabbhe vkkmNti| taM jahA -arahaMtA cakkavaTTI baladevA vaasudevaa| [773-2] kUrmonnatA yoni uttamapuruSoM kI mAtAoM kI hotI hai| kUrmonnatA yoni meM (ye) uttamapuruSa garbha meM utpanna hote haiN| jaise -arhanta (tIrthakara), cakravartI, baladeva aura vaasudev|| [3] saMkhAvattA NaM joNI itthirynnss| saMkhAvattAe NaM joNIe bahave jIvA ya poggalA ya vakkamaMti viukkamati cayaMti uvacayaMti, no ceva NaM nissphjNti| . [773-3] zaMkhAvartA yoni strIratna kI hotI hai| zaMkhAvartA yoni meM bahuta-se jIva aura pudgala Ate haiM garbharUpa meM utpanna hote haiM, sAmAnya aura vizeSarUpa meM unakI vRddhi (caya-upacaya) hotI hai, kintu unakI niSpatti nahIM hotii| [4] vaMsIpattA NaM joNI pihujnnss| vaMsIpattAeM NaM joNIe pihujaNe gabbhe vakka mNti| // paNNavaNAe bhagavaIe NavamaM joNIpayaM samattaM // . [773-4] vaMzIpatrA yoni pRthak (sAmAnya) janoM kI (mAtAoM kI) hotI hai| vaMzIpatrA yoni meM pRthak (sAdhAraNa) jIva garbha meM Ate haiN| vivecana-manuSyoM kI vividha yonivizeSoM kI prarUpaNA-prastuta sUtra (773/1,2,3,4) meM manuSyoM kI kUrmonnatA Adi tIna viziSTa yoniyoM, yoni vAlI striyoM evaM unameM janma lene vAle manuSyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| kUrmonnatA Adi yoniyoM kA artha kUrmonnatA yoni-jo yoni kchue kI pITha kI taraha unnataU~cI uThI huI yA ubharI huI ho| zaMkhAvartA yoni-jisake Avarta zaMkha ke utAra-car3hAva ke samAna hoM, aisI yoni| vaMzIpatrA yoni-jo yoni do saMyukta (jur3e hue) vaMzIpatroM ke samAna AkAra vAlI ho| 1. prajJApanAsUtra malaya vRtti, patrAMka 227
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 549 nauvA~ yonipada ] zaMkhavarttA yoni kA svarUpa- zaMkhAvarttA strIratna kI arthAt -- cakravartI kI paTarAnI kI hotI hai| isa yoni meM bahuta-se jIva avakramaNa karate ( Ate) haiM,, vyutkramaNa karate (garbha-rUpa meM utpanna) hote haiM, cita hote (sAmAnyarUpa se bar3hate ) haiM aura upacita hote (vizeSarUpa se bar3hate ) haiM / parantu ve niSpanna nahIM hote, garbha meM hI naSTa ho jAte haiN| isa sambandha meM vRddha AcAryoM kA mata hai ki zaMkhAvarttA yoni meM Ae hue jIva atiprabala kAmAgni ke paritApa se vahIM vidhvasta ho jAte haiM / // prajJApanAsUtra : nauvA~ yonipada samApta // 1. (ka) prajJApanAsUtra malaya. vRtti, patrAMka 228 (kha) prajJApanA. prameyabodhinI TIkA, bhA.3, pR. 83-84
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA ___ 16 16 192 179 pariziSTa prajJApanAsUtra : sthAna 1-9 gAthAnukramasUcI gAthAMka sUtrAMka pRSThAMka gAthA gAthAMka sUtrAMka pRSThAMka acchi pavvaM balimoDao 93 54 67 egA ya hoi rayaNI 165 211 203 ajjo ruhavoDANe ____39 49 59 ete ceva u bhAve 122 110 99 ajjhayaNamiNaM cittaM 3 1 10 eraMDe kuruviMde 36 47 58 aDahuttaraM ca tIsaM 134 174 153 ogAhaNasaMThANe 6 2 14 aNabhiggahiyakudiTThI 121 110 100 ogAhaNAe siddhA 166 211 203 aNavanniya paNavaniya 151 194 181 kaNhe kaMde vaje 53 54 62 atthiya tiMdu kaviDhe 41 54 kahiM paDihatA siddhA 159 211 203 addhativaNNasahassA 135 174 152 kaMgUyA kaduiyA 29 45 57 apphoyA aimuttaya 45 57 kaMdA kaMdamUlA ya 107 55 70 ayasI kusuMbhakoddava 43 50 60 kaMbU ya kaNhakaDabU 49 54 60 aloe paDihatA siddhA 160 211 203 kAlA asurakumArA 145 187 171 avae paNae sevAle 47 ... kAle ya mahAkAle 149 asarIrA jIvaghaNA 169 211 204 kiNNaraM kiMpurise khalu 150 192 179 asurA nAga suvaNNA 137 177 157 kimirAsi bhaddamutthA 52 54 62 asuresu hoMti rattA 147 187 171 katthaMbhari pippaliyA 20 42 55 assaNNI khalu paDhamaM 183 647 469 kevalaNANuvauttA 170 211 204 aMghiya Nettiya macchiya 110 58 77 gUDhachirAgaM pattaM 54 66 aMbaTThA ya kaliMdA 118 103 97 gomejjae ya ruyae ANaya pANayakappe 155 206 197 caurAsIi asII 203 197 AsItaM battIsaM 133 174 152 causaTThI saTThI khalu 142 187 171 AhAre uvaoge cakkAgaM bhajjamANassa 84 54 66 ikkhU ya ikkhuvADI __33 46 57 cattAri ya rayaNIo 164 211 203 iya savvakAlatittA 177 211 204 camare dharaNe taha veNudeva 143 187 171 iya siddhANaM sokkhaM 175 211 204 caMdaNa geruya haMse 11 uttattakaNagavannA 146 187 171 caMpagajItI NavaNIiyA ___26 43 56 eehiM sarIrehiM (prakSipta gAthA) 1 54 67 cottIsA coyAlA 187 170 ekkassa u jaM gahaNaM 100 55 68 covaDhei asurANaM 138 187 170 ekkArasuttaraM heTThimesu 157 209 199 chaTTiM ca itthiyAo 184 647 469 egapae'NegAI 125 110 100 jattha ya ego siddho 167 211 203 egassa doNha tiNha va 103 54 69 24 43 156 24 140
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ [551 83 54 gAthA gAthAMka sUtrAMka pRSThAMka gAthA gAthAMka sUtrAMka pRSThAMka jassa kaMdassa kaTThAo challI jaha sagalasarisavANaM ___45 53 61 taNuyatarI 81 54 66 jaha savvakAmaguNitaM 176 211 204 jassa kaMdassa kaTThAo challI jaM saMThANaM tu ihaM 162 211 203 bahalatarI 77 54 65 / jAI moggara taha jUhiyA 25 43 56 jassa kaMdassa bhaggassa samo 57 54 63 jAulaga mAlaparilI 23 42 55 jassa kaMdassa bhaggassa hIro 67 54 64 jIse tayAe bhaggAe samo 59 54 63 jassa khaMdhassa kaTThAo challa jIse tayAe bhaggAe hIro 69 54 taNuyatarI 54 61 jIse sAlAe kaTThAo challI jassa khaMdhassa kaTThAochallI taNuyatarI bahalatarI 78 54 65 jIse sAlAe kaTThAo challI jassa khaMdhassa bhaggassa samo 58 54 63 bahalatarI 79 jassa khaMdhassa bhaggassa hIro 68 54 64 je kei nAliyAbaddhA 67 jassa pattassa bhaggassa samo 62 54 63 jo atthikAyadhamma 130 110 100 jassa pavAlassa bhaggassa samo 61 54 63 jo jiNadiTaThe bhAve 121 110 99 jassa pattassa bhaggassa hIro 79 54 64 joNibbhUe bIe __97 54 68 jassa pavAlassa bhaggassa hIro 70 54 64 jo suttamahijjaMto 124 110 100 jassa puSphassa bhaggassa sama ___54 63 jo heumayANato 123 110 99 jassa pupphassa bhaggassa hIro Naggoha NaMdirukkhe / 17 41 54 jassa phalassa bhaggassa samo 64 NANAvihasaMThANA 44 53 61 jassa phalassa bhaggassa hIro NitthinnasavvadukkhA 179 211 204 jassa bIyassa bhaggassa samo 75 54 64 NibaMba jaMbu kosaMba 13 40 53 jassa bIyassa bhaggassa hIro 54 66 NIlANurAgavasaNA 148 187 171 jassa mUlassa kaTThAo challI taNamUla kaMdamUle 54 54 62 taNuyatarI .. 68 tattha vi ya te avedA 158 211 203 jassa mUlassa kaTThAo challI tayachallipavAlesu ya 55 70 bahalatarI 65 tAla tamAle takkali 37 48 58 jassa mUlassa bhaggassa samo 54 63 tiNi sayA tettIsA 163 211 190 jassa mUlassa bhaggassa hIro 66 54 64 tilae laue chattoha 18 41 54 jassa sAlassa bhaggassa samo 60 tIsA cattAlIsA 141 187 170 jassa sAlassa bhaggassa hIro 70 54 64 tIsA ya paNNavIsA 137 174 152 jaha ayagolo dhaMto 102 54 69 tulasI kaNha urAle ___41 49 59 jaha NAma koi meccho 174 211 204 dagapippalI ya davvI 40 49 59 jaha vA tilapappaDiyA 46 53 61 davvANa savvabhAvA 127 110 100 74
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 ] gAthA daMsaNa - NAya-caritte disigati iMdiyakAe dIva - disA - udahINaM dahaM vA hassaM vA na vi atthi mANusaNaM nissagguvaesaI nissaMkiya nikkaMkhiya paumalatA nAgalatA paumuppala naliNANaM paumuppala saMghADe paumuppaliNIkaMde paNNavaNA ThANAiM pattaura sIyaura patteyA pajjattA paramatthasaMthavo vA laMDU- lhasaNakaMde ya pADhA miyavAluMkI puDhavIya sakkarA vAluyA puttaM jIvaya'riTThe pupphA jalayA thalayA pussaphalaM kAliMgaM pUI karaMja seNhA (sahA) saphalI kAliMgI phusai aNaMte siddhe battIsa aTThavIsA bali bhUyANaMde veNudAli bAravatI ya suraTThA bArasa caDavIsAiM bhAsaga paritta pajjatta bhAsA sarIra pariNAma bhurukkha hiMgurukkhe bhUttheNAdhigayA mahurA ya sUraseNA mAsapaNNI muggapaNNI gAthAMka sUtrAMka pRSThAMka 128 110 100 180 212 215 139 187 170 161 211 203 171 211 204 119 110 99 132 110 100 27 44 56 90 108 88 4 21 106 131 89 50 8 14 86 94 15 28 168 154 144 114 182 181 5 38 120 116 51 54 67 55 70 54 67 2 14 42 55 54 69 110 100 54 67 54 62 24 43 40 53 54 67 54 40 57 53 45 56 211 203 206 197 187 171 102. 96 559 467 212 215 2 14 59 99 96 54 62 48 110 102 [ prajJApanA sUtra gAthAMka sUtrAMka pRSThAMka 31 45 57 112 95 12 52 48 62 104 69 105 69 115 96 1 1 10 34 46 58 19 42 55 95 54 67 92. 54 67 veMTeM bAhira pattA 91 54 67 saNa vANa kAsa maddaga 22 42 55 saNihiyA sAmANA 152 194181 sattaTTha jAtikulakoDilakkha 111 91 83 96 54 67 99 54 68 98 54 68 32 113 42 gAthA muddiya appA bhallI rAyagiha magaha caMpA rukkhA gucchA gummA ruru kaMDuriyA jarU logAgAsapaese NioyajIvaM logAgAsapaese parittajIvaM vairADa vaccha varaNA vavagayajara-maraNabhae vaMse veluka vAiMgaNa sallai boMDa viMTaM giraM kaDAhaM ikkhuvADiya sapphAe sajjAe samayaM vakkaMtANaM savvo vi kisalao khalu sasabiMdu gottaphusiyA sAeya kosalA gayapuraM sAlI vIhI godhUma sAhAraNamAhAro siddha tti ya buddha tti ya siddhassa suho rAsI siMghADagassa guccho suyarayaNanihANaM jinavareNa suragaNasuhaM samattaM seDiya bhattiya hottiya seyaviyAviyaNayarI seriyae NomAliya so hoI ahigamaruI hariyAle hiMgula hAse hAsaraI viya 101 178 173 55 2 172 35 117 24 126 9 153 102 38 54 54 54 102 te 45 57 102 95 50 60 54 68 211 204 211 204 54 62 1 10 211 204 47 57 102 96 43 56 110 107 24 43 194 181
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ anadhyAyakAla [sva. AcAryapravara zrI AtmArAmajI ma. dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta] svAdhyAya ke lie AgamoM meM jo samaya batAyA gayA hai. usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai| manusmRti Adi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiN| isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI AgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai, jaise ki___dasavidha aMtalikkhite asajjhAe paNNatte, taM jahA - ukkAvAte, disidAghe, gajjite, vijute, nigghAte, juvate, jakkhAlitte dhumitA, mahitA. ryugghaate| dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA- aTThI, maMsaM, soNite, asucisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sriirge| -sthAnAGgasUtra, sthAna 10 no kappati niggaMthANa vA niggaMthINa vA cauhiM mahApADivaehiM sajjhAyaM karittae, taM jahA - AsADhapADivae, iMdamahapADivae kattiapADivae sugimhpaaddive| no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taM jahA-paDhimAte, pacchimAte, majjhaNhe addddrtte| kappaI niggaMthANa vA, niggaMthINa vA, cAukkAlaM sajjhAyaM karettae, taM jahApuvvaNhe avarohe, paose, pccuuse| -sthAnAGgasUtra, sthAna 4, uddeza 2 uparokta sUtrapATha ke anusAra dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, cAra mahApratipadA kI pUrNimA aura cAra sandhyA, isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gae haiM, jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaiseAkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. ulkApAta-tArApatana-yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstra svAdhyAya nahIM karanA caahie| 2. digdAha- jaba taka dizA raktavarNa kI ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM Aga sI lagI hai, taba bhI svAdhyAya nahIM karanA caahie| 3. garjita-bAdaloM ke garjana para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre| 4. vidyuta-bijalI camakane para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre| kintu garjana aura vidyuta kA asvAdhyAya cAturmAsa meM nahIM mAnanA caahie| kyoMki vaha garjana aura vidyuta prAyaH Rtu svabhAva se hI hotA hai| ataH ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 5.nirghAta- binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjana hone para, yA bAdaloM sahita AkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAya kAla hai| 6. yUpaka- zukla pakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA kI sandhyA, candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| ___7. yakSAdIpta-kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e-thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai vaha yakSAdIpta
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahalAtA hai| ataH AkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 8. dhUmikA-kRSNa- kArtika se lekara mAgha taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai| isameM dhUmra varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha par3atI hai| vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhuMdha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9. mihikAzveta- zItakAla meM zveta varNa kA sUkSma jalarUpa dhundha mihikA kahalAtI hai| jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAya kAla hai| 10. raja-udghAta- vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai, svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta dasa kAraNa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke haiN| audArika sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira-paMcendriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se vaha vastue~ uThAI na jAe~, taba taka asvAdhyAya hai| vRttikAra Asa-pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiN| isI prakAra manuSya sambandhI asthi mAMsa aura rudhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina-rAta kA hotA hai| strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAya tIna dina tk| bAlaka evaM bAlikA kA asvAdhyAya kramazaH sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai| 14. azuci- mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15. zmazAna- zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16. candragrahaNa- candragrahaNa hone para jaghanya ATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 17. sUryagrahaNa-sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH ATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla mAnA gayA hai| 18. patana-kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTrapuruSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho taba taka zanaiH zanaiH svAdhyAya karanA caahie| 19. rAjavyudgraha-samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kreN| 20. audArika zarIra- upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha taka yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahie| asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArika zarIra sambandhI kahe gaye haiN| 21-28. cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA-ASADhapUrNimA, AzvinapUrNimA, kArtikapUrNimA aura caitrapUrNimA ye cAra mahotsava haiN| ina pUrNimAoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiN| inameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| 29-32. prAtaH sAyaM madhyAhna aura ardharAtri-prAtaH sUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| sUryAsta hone se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I pIche / madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I Age aura eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie|
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadasya-sUcI/ zrI AgamaprakAzana-samiti, byAvara / arthasahayogI sadasyoM kI zubha nAmAvalI saMrakSaka 1. zrI seTha mohanamalajI coraDiyA, madrAsa 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajI mUthA, pAlI sikandarAbAda 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mehatA, mer3atA siTI 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 4. zrI za. jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora bAgalakoTa 5. zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI esa. kizanacandajI corar3iyA, madrAsa 6. zrI mohanalAlajI nemIcandajI lalavANI, 7. zrI kaMvaralAlajI baitAlA, gohATI cAMgATolA 8. zrI seTha khIMvarAjajI corar3iyA madrAsa 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI corar3iyA, madrAsa 9. zrI gumAnamalajI corar3iyA, madrAsa 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgATolA 10. zrI esa. bAdalacandajI corar3iyA, madrAsa 9. zrImatI sireku~vara bAI dharmapatnI sva. zrI 11. zrI je. dulIcandajI corar3iyA, madrAsa suganacandajI jhAmar3a, madurAntakam 12. zrI esa. ratanacandajI corar3iyA, madrAsa 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA (KGF) 13. zrI je. annarAjajI coraDiyA, madrAsa jAr3ana 14. zrI esa. sAyaracandajI corar3iyA, madrAsa 11. zrI thAnacandajI mehatA, jodhapura 15. zrI Ara. zAntilAlajI uttamacandajI corar3iyA, 12. zrI bhairUdAnajI lAbhacandajI surANA, nAgaura madrAsa 13. zrI khUbacandajI gAdiyA, byAvara 16. zrI siremalajI hIrAcandajI coraDiyA, madrAsa 14. zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, 17. zrI je. hakmIcandajI coraDiyA, madrAsa byAvara stambha sadasya 15. zrI indracandajI baida, rAjanAMdagAMva 1. zrI agaracandajI phatecandajI pArakha, jodhapura 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacandajI pagAriyA, 2. zrI jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI, jodhapura bAlAghATa 3. zrI tilokacaMdajI sAgaramalajI saMcetI, madrAsa 17.. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA 4. zrI pUsAlAlajI kistUracaMdajI surANA, kaTaMgI 18. zrI suganacandajI bokar3iyA, indaura 5. zrI Ara. prasannacandajI corar3iyA, madrAsa 19. zrI harakacandajI sAgaramalajI betAlA, indaura 6. zrI dIpacandajI corar3iyA, madrAsa 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcandajI lor3hA, 7. zrI mUlacandajI corar3iyA, kaTaMgI cAMgATolA 8. zrI varddhamAna iNDasTrIja, kAnapura 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida, 9. zrI mAMgIlAlajI mizrIlAlajI saMcetI, durga cAMgATolA . byAvara
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadasya - sUcI / 22. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA, madrAsa 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajI bAliyA, ahamadAbAda 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 25. zrI ratanacandajI uttamacandajI modI, byAvara 26. zrI dharmIcandajI bhAgacandajI boharA, jhUThA 27. zrI chogAmalajI hemarAjajI lor3hA DoMDIlohArA 28. zrI guNacaMdajI dalIcaMdajI kaTAriyA, bellArI 29. zrI mUlacandajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 30. zrI sI. amaracandajI botharA, madrAsa 31. zrI bhaMvaralAlajI mUlacandajI surANA, madrAsa 32. zrI bAdalacaMdajI jugarAjajI mehatA, indaura 33. zrI lAlacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, ajamera 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, baiMgalora 36. zrI bhaMvarImalajI corar3iyA, madrAsa 37. zrI bhaMvaralAlajI goThI, madrAsa 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, AgarA 39. zrI ghevaracaMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 40. zrI jabaracandajI gelar3A, madrAsa 41. zrI jar3AvamalajI suganacandajI, madrAsa 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, madrAsa 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, madrAsa 44. zrI lUNakaraNajI rikhabacaMdajI lor3hA, madrAsa 45. zrI sUrajamalajI sajjanarAjajI mahetA, koppala sahayogI sadasya 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atAsiTI 2. zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 3. zrI pUnamacandajI nAhaTA, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA, cillIpuram 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI vijayarAjajI ratanalAlajI catara, byAvara 7. zrI bI. gajarAjajI bokaDiyA, selama 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTheDa, pAlI 9. zrI ke. pukharAjajI bAphaNA, madrAsa 10. zrI rUparAjajI jodharAjajI mUthA, dillI 11. zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, rAyapura 12. zrI nathamalajI mohanalAlajI lUNiyA, caNDAvala 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, kuzAlapurA 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 15. zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura 19. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura 20. zrImatI sundarabAI goThI dharmapatnI zrI tArAcaMdajI goThI, jodhapura 21. zrI rAyacandajI mohanalAlajI, jodhapura 22. zrI ghevaracandajI rUparAjajI, jodhapura 23. zrI bhaMvaralAlajI mANakacaMdajI surANA, madrAsa 24. zrI jaMvarIlAlajI amaracandajI koThArI, byAvara 25. zrI mANakacaMdajI kizanalAlajI, mer3atAsiTI 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 27. zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAla, jodhapura 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 29. zrI nemIcaMdajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 31. zrI AsUmala eNDa kaM., jodhapura 32. zrI pukharAjajI loDhA, jodhapura 33. zrImatI suganIbAI dharmapatnI zrI mizrIlAlajI sAMDa, jodhapura
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadasya- sUcI / 34. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 35. zrI harakacandajI mehatA, jodhapura 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, jodhapura 38. zrI ghevaracandajI pArasamalajI TAMTiyA, jodhapura 39. zrI mAMgIlAlajI corar3iyA, kucerA 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 41. zrI okacaMdajI hemarAjajI sonI, durga 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, madrAsa 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga 44. zrI pukharAjajI boharA, (jaina TrAnsaporTa kaM.) - 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, baiMgalora 47. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa sansa, jayapura 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAdiyA, baiMgalora 49. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, meTTUpaliyama 50. zrI pukharAjajI challANI, karaNagullI 51. zrI AsakaraNajI jasarAjajI pArakha, durga 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, 54. zrI ghevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura 55 zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura 58. zrI jIvarAjajI pArasamalajI koThArI, mer3atAsiTI 59. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAhaTA, nAgaura 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacandajI rUNavAla, maisUra 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 62. zrI harakacaMdajI jugarAjajI bAphanA baiMgalora 63. zrI candanamalajI premacaMdajI modI, bhilAI 64. zrI bhIMvarAjajI bAghamAra, kucerA 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA rAjanAMdagA~va 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilAI 68. zrI bhaMvaralAlajI DUMgaramalajI kAMkariyA, bhilAI 69. zrI hIrAlAlajI hastImalajI dezalaharA, bhilAI 60. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, dallI rAjaharA 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 72. zrI gaMgArAmajI indracaMdajI boharA, kucerA 73. zrI phateharAjajI nemIcaMdajI karNAvaTa, kalakattA 74. zrI bAlacaMdajI thAnacandajI bhuraTa, kalakattA 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura 76. zrI javarIlAlajI zAMtilAlajI surANA, bolArama 77. zrI kAnamalajI koThArI, dAdiyA 75. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 79. zrI mANakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 80. zrI cimmanasiMhajI mohanasiMhajI loDhA, byAvara 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gauhATI 82. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana 83. zrI phakIracaMdajI kamalacaMdajI zrIzrImAla, ku 84. zrI mA~gIlAlajI madanalAlajI corar3iyA, bhairUMdA 85. zrI sohanalAlajI lUNakaraNajI surANA, kucerA 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, jaMvarIlAlajI koThArI, goThana 87. zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 88. zrI campAlAlajI hIrAlAlajI bAgarecA, jodhapura
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89. zrI pukharAjajI kaTAriyA, jodhapura 90. zrI indracandajI mukanacandajI, indaura 91. zrI bhaMvaralAlajI bAphaNA, indaura 92. zrI jeThamalajI modI, indaura 93. zrI bAlacandajI amaracandajI modI, byAvara 94. zrI kundanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalora 95. zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI sva. 112. zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI, ajamera 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 114. zrI bhUramalajI dulIcaMdajI bokar3iyA, mer3atAsiTI 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI 116. zrImatI rAmakuMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI loDhA, bambaI zrI pArasamalajI lalavANI, goThana 96. zrI akhecandajI lUNakaraNajI bhaNDArI, 117. zrI mA~gIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAda 119. zrI bhIkhamacandajI mANakacandajI khAbiyA, (kuDAlora) madrAsa kalakattA 97. zrI suganacandajI saMcetI, rAjanAMdagA~va 98. zrI prakAzacaMdajI jaina, nAgaura 120. zrImatI anopakuMvara dharmapatnI zrI campAlAlajI saMghavI, kucerA 99. zrI kuzAlacaMdajI rikhabacandajI surANA, bolArama 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla, 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kalakattA 123. zrI bhIkhamacandajI gaNezamalajI caudharI, dhUliyA 124. zrI. pukharAjajI kizanalAlajI tAter3a, sikandarAbAda 125. zrI mizrIlAlajI sajjanalAlajI kaTAriyA, sikandarAbAda 126. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, bagar3ana 127. zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, bilAr3A kucerA 101. zrI gUdar3amalajI campAlAlajI, goThana 102. zrI tejarAjajI koThArI, mAMgaliyAvAsa 103. zrI sampatarAjajI corar3iyA, madrAsa 104. zrI amaracaMdajI chAjer3a, pAdu bar3I 105. zrI jugarAjajI dhanarAjajI baramecA, madrAsa 106. zrI pukharAjajI nAharamalajI lalavANI, madrAsa 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalA devI, madrAsa 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, kuzAlapurA 109. zrI bhaMvaralAlajI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI corar3iyA, bhairUMdA 111. zrI mA~gIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, harasolAva 128. zrI TI. pArasamalajI corar3iyA, madrAsa 129. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA eNDa kaM.. baiMgalora 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvAcArya zrI mizrImalajI ma.sA. 'madhukara' muni kA jIvana paricaya janma tithi vi.saM. 1970 mArgazIrSa zuklA caturdazI janma-sthAna tiMvarI nagara, jilA-jodhapura (rAja.) mAtA zrImatI tulasIbAI pitA zrI jamanAlAlajI dhAr3IvAla dIkSA tithi vaizAkha zuklA 10 vi.saM. 1980 dIkSA-sthAna bhiNAya grAma, jilA-ajamera dIkSAguru zrI jorAvaramalajI ma.sA. zikSAguru (gurubhrAtA) zrI hajArImalajI ma.sA. AcArya paramparA pUjya AcArya zrI jayamallajI ma.sA. AcArya pada jaya gaccha-vi.saM. 2004 zramaNa saMgha kI ekatA hetu AcArya pada kA tyAga vi.saM. 2009 upAdhyAya pada vi.saM. 2033 nAgaura (varSAvAsa) yuvAcArya pada kI ghoSaNA zrAvaNa zuklA 1 vi.sa. 2036 dinAMka 25 julAI 1979 (haidarAbAda) yuvAcArya pada-cAdara mahotsava vi.saM. 2037 caitra zuklA 10 dinAMka 23-3-80, jodhapura svargavAsa vi.saM. 2040 migasara vada 7 dinAMka 26-11-1983, nAsika (mahArASTra) ApakA vyaktitva evaM jJAna: gauravapUrNa bhavya tejasvI lalATa, camakadAra bar3I A~kheM, mukha para smita kI khilatI AbhA aura sneha tathA saujanya varSAti komala vANI, AdhyAtmika teja kA nikhAra, gurujanoM ke prati agAdha zraddhA, vidyA ke sAtha vinaya, adhikAra ke sAtha viveka aura anuzAsita zramaNa the| 2. prAkRta, saMskRta, vyAkaraNa, prAkRta vyAkaraNa, jaina Agama, nyAya darzana Adi kA praur3ha jJAna munizrI ko prApta thaa| Apa uccakoTi ke pravacanakAra, upanyAsakAra, kathAkAra evaM vyAkhyAkAra the| Apake prakAzita sAhitya kI nAmAvalI pravacana saMgraha : 1. antara kI ora, bhAga 1 va 2, 2. sAdhanA ke sUtra, 3. paryuSaNa parva pravacana, 4. anekAnta darzana, 5. jaina-karmasiddhAnta, 6. jainatattva-darzana, 7. jaina saMskRta-eka vizleSaNa, 8. gRhasthadharma, 9. aparigraha darzana, 10. ahiMsA darzana, 11. tapa eka vizleSaNa, 12. AdhyAtma-vikAsa kI bhuumikaa| kathA sAhitya : jaina kathA mAlA, bhAga 1 se 51 taka upanyAsa : 1. piMjare kA paMchI, 2. ahiMsA kI vijaya, 3. talAza,4. chAyA, 5. Ana para balidAna / anya pustakeM : 1. Agama paricaya, 2. jainadharma kI hajAra zikSAe~, 3. jiyo to aise jiyo| vizeSa : Agama battIsI ke saMyojaka va pradhAna smpaadk| ziSya : Apake eka ziSya haiM-1.muni zrI vinayakumArajI 'bhIma'