Adhyatmane Panthe

Author(s): Shrimad Rajchandra, Mukund Soneji
Publisher: Satshrut Seva Sadhna Kendra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007117/1

Page #1

પરમાત્મપદ છે
'//fin\IMISS
પ્રાપ્તિ
સાયલાવ
નિયમિત આત્મચિંતન
વિશાળષ્ટિ
સદ્વિચાર
અધ્યાત્મને પંથે
સરળતા
સંતોષનિઃસ્વાર્થભાવ
ગુણગ્રાહડતા
સ્વચ્છેદ નિરોધ
વિનયભકિતભાવ
શ્રધ્ધા
ઉજરે
સત્સંગ-આરાધના
સદ્ધાંચન

Page #2

અધ્યામને પંથે
આદ્ય લેખક શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર
વિશેષા લેખક ડે. મુકુન્દ સેનેજી
શ્રી સત્કૃત-સેવા-સાધના-કેન્દ્ર
પ્રમુખ: ચંદુલાલ છોટાલાલ મહેતા પુષ્પવીલા, મીઠાખળી, અમદાવાદ ૩૮૦૦૦૬ વિક્રમ સંવત
સને ૨૦૩૬ વૈશાખ સુદ ૧૦ ૧૯૮૦
શ્રી વીર સંવત
૨૫૦૬
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૫૦૦૦
-
મૂલ્ય: રૂા. ૭-૦૦ પ્લાસ્ટીક કવર

Page #3

મુંબઈ
પ્રાપ્તિ સ્થાન
મદ્રાક્ષ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રસનાતન જન સ્વાધ્યાય મંદિરે શ્રી નવનીતલાલ પી. શાહ, ટેનં ૮૧૧૧૮૫
તેજછાયા ટેરેસ, ૬ મામલતદાર વાડી, C/o એ. કે. ઈન્ડસ્ટ્રીઝ, મલાડ (વેસ્ટ) મુંબઈ-૪૦૦૦૬૪
૨૦/૨૧, કાસા મેજર રોડ, ટે. નં. ૬૯૩૫૧૩ (મૂળચંદભાઈ)
મદ્રાસ-૬૦૦૦૦૮ એચ. એમ. ટ્રેડીંગ કું. ટે.નં, ૩૩૮૫૦૮ રાજકેટ ૨૧૦ સુજાતા ચેમ્બર્સ, ૧/૩ અભેચંદ ગાંધી- શ્રી જયંતીલાલ એન. ભીમાણી માર્ગ, નરસી નાથા સ્ટ્રીટ સામે,
C/o પ્રકાશ જવેલર્સ મુંબઈ- ૪૦૦૦૦૯
નવાનાકા રેડ, રાજકેટ: ટે.નં. ૨૪૧૭૫ છોટાલાલ એન. ભીમાણુ ટે. નં. ૩૮૯૦૧૩ મોરબી
૯, શંકર પ્રકાશ, ૭, રાજાવાડી રોડ શ્રી કલચંદભાઈ ગાંધી ઘાટકોપર (પૂર્વ) મુંબઈ-૪૦૦૦૭૭
ફેવરીટ સાયકલ સ્ટેપ્સ, સરદાર રેડ,
મોરબી : ટે. નં. ૨૧૧૦ કલકત્તા શ્રી ડોલરભાઈ હેમાણી ટો, નં. 0-૨૬ર૮૦ સુરેન્દ્રનગર
R૪૭–૨૬૯૭ શ્રી ચંદુલાલ શાહ C/o જમનાદાસ એન્ડ બ્રધર્સ પ્રા. લી. જયંત મેડીકલ સ્ટોર્સ, ટાંકી ચોક, ૧, બેનફીલ્ડ લેઈન, કલકત્તા-૭૦૦૦૦૧ સુરેન્દ્રનગર : ટે. નં. ૪૫૩ શ્રી નાનુભાઈ આર, વિરાટે નં, ૪૪૦૦૩૭
અમદાવાદ ૧૨-B, લુડબન કોર્ટ,
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સ્વાધ્યાય મંદિર
પંચભાઈની પોળ, ઘીકાંટા રોડ ૧૦A, એલજીના રેડ, કલકત્તા ૭૦૦૦૨૦
અમદાવાદ ૩૮૦૦૦૧ જમશેદપુર
શ્રી હરિલાલ મેહનલાલ શાહ શ્રી મનહરલાલ દયાળજી મેઘાણી
C/o ગુજરાત ટયુબ ઍન્ડ સેનિટરી સ્ટોર્સ, C/o મેસર્સ ડી. એમ. મેઘાણી
ખાડિયા ચાર રસ્તા, ૨૧, મેઈન રેડ, પિ. બ. ૧૦૫
અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧ જમશેદપુર ટે. નં. ૦ ૪૫૫૩, ૨ ૫૬૩૦ ટે. નં. ૩૮૯૧૬, ૩૮૩૪૪૫
મુદ્રક : ભગવતી મુદ્રણાલય ૧૯, અજય ઈન્ડસ્ટ્રીયલ એસ્ટેટ, દુધેશ્વર રોડ, અમદાવાદ

Page #4

શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પરમકૃપાળુ દેવ
જ વિ. સં. ૧૯૨૪ કાતિક પૂર્ણિમા
વવાણીયા ,
|| સહજ ભસ્વરૂપ પરમગુર ||
નિવણ વિ. સં. ૧૯૫૭ રોન્ન વદી ૫
રાજકોટ,

Page #5


Page #6
સ....મ....૫શું.... મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ બની ઘટે છે, એક આત્મજ્ઞાનીની અને એક આત્મજ્ઞાનીના આશ્રયવાનની, એમ શ્રી જિને કહ્યું છે.' આ ઉપરોક્ત શાસ્ત્રવચન અનુસાર સરળ, સહજ અને સુખદ છતાં દીર્ઘ, વિકટ અને પુરુષાર્થસાધ્ય એવા મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તમાન મહાજ્ઞાની પુરુષને અને તેમના બતાવેલા માગે ચાલી રહેલાં તેમના આશ્રયવાન સર્વ મુમુક્ષુઓને આ ગ્રંથ સાદર સમર્પણ - વિશેષાર્થ લેખક

Page #7
પ્રકાશકીય સંસ્થાને કે પરિચય: વિ. સંવત ૨૦૩૧માં સ્થપાયેલી આ સંસ્થા આ વર્ષે પાંચ વર્ષ પૂરા કરે છે. સંસ્થાની સ્થાપના પાછળના અનેક આશયમાંને એક મુખ્ય આશય સત્કૃત પ્રકાશનને છે. તે આશય ઘણે અંશે પાર પડી રહ્યો છે. વળી શ્રતના પ્રસારણ અર્થે ‘દિવ્યધ્વનિ માસિક દર મહિને નિયમિત બહાર પાડવામાં આવી રહ્યું છે. આ જ આશયને અનુલક્ષીને સંસ્થા એક સુંદર ગ્રંથાલય પણ ચલાવી રહી છે. અત્યારસુધીમાં સંસ્થાએ સાત સુંદર આધ્યાત્મિક પ્રકાશને પ્રગટ કર્યા છે. આ વર્ષે ડે. સેને લિખિત-શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ગ્રંથના ચાર પત્રોનું વિવેચન“અધ્યાત્મને પંથે” નામનું પુસ્તક બહાર પાડવામાં આવી રહ્યું છે. આ રીતે દર વર્ષે ઓછામાં ઓછું એક પુસ્તક આપવાને કમ સંસ્થાએ જાળવી રાખ્યું છે, અને તેના અનુસંધાનમાં આ આઠમું આધ્યાત્મિક પ્રકાશન મુમુક્ષુઓની સેવામાં રજુ કરતાં સાત્વિક આનંદને અનુભવ કરીએ છીએ. આ પુસ્તક અંગે : સજજન પુરુષની એવી રીતિ રહી છે કે જે પુરુષને પિતાના ઉપર ઉપકાર હોય તેને જીવનપર્યત વારંવાર યાદ કરે અને શકય હોય તે તેને જગત સમક્ષ પણ રજુ કર. પિતાના જીવનને જે વચનામૃતના પાનથી વિશિષ્ટ પ્રેરણા મળી, જે વડે જીવનમાં સાચી આધ્યાત્મિકતા ઉતારવા માટે અનેક અનુભવસિદ્ધ પ્રયોગોનો બેધ પ્રાપ્ત થયે. તેવા મહાજ્ઞાની પુરુષના વચનામૃતની સમજણ ઘણાં છાને થાય અને વીતરાગ ભગવાનની વાણીને સત્ય આશય છેને સમજાય તેવી વિચારણા આ પુસ્તકના પ્રકાશન પાછળ રહેલી છે. જે વચનામૃતેનું વિવેચન આ પુસ્તકમાં કરવામાં આવ્યું છે તેના મૂળ કર્તા પુરુષ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીનું જીવન એક વિશિષ્ટ અધ્યાત્મદષ્ટિમય હતું. તેમનું મોટાભાગનું જીવન આત્માની જ કથા-વાર્તા-ચિંતન-મનન-અનુશીલનમાં પસાર થયેલું જોવામાં આવે છે. ભારતના મહામના પુરુષ મહાત્મા ગાંધીજીના “આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શક તરીકેનું બીરુદ તેમને સાંપડયું હતું. તેવા પુરુષના વચનામૃતનું પાન કરવાથી જીવેને “અધ્યાત્મને પંથ” લાધે તેમાં નવાઈ શી?

Page #8
વચનામૃતેમાં રહેલી ગૂઢ વાતને લેખકે એવી સહેલાઈથી આ પુસ્તકમાં રજૂ કરી છે કે વાંચ્યા પછી જ તેનું યથાગ્ય મૂલ્યાંકન થઈ શકે, એટલે કોઈ પણ ભવ્ય જીવને આ પુસ્તકનું મધ્યસ્થ દષ્ટિથી વાંચન કરી તેનું મૂલ્યાંકન કરવા અમારું ભાવભર્યું આમંત્રણ છે. તેની અંદર અભ્યાસીને જોઈતી સર્વ સામગ્રી જેવી કે મનુષ્યભવની સાર્થકતા, મુમુક્ષુતા, પાત્રતા, સ્વરછદ-નિરોધ, પ્રજનભૂત તત્ત્વનું પરિજ્ઞાન, ભેદજ્ઞાનને અભ્યાસ, કર્તા-કર્મ અને નિમિત્ત-નૈમેત્તિક સબંધ, પુરુષાર્થનું સ્વરૂપ, પરમવિનય ગુણની આરાધના, મુનિનું સ્વરૂપ, પ્રમાદનું સ્વરૂપ, અસંગપદની આરાધના વગેરે અનેક ઉપયોગી મુદ્દાઓના ખુલાસા જાણવા મળશે. આદ્યલેખકશ્રીના સિદ્ધાંતિક વક્તવ્યને પુષ્ટ કરનારા અનેક શાસ્ત્ર પ્રમાણે અત્રે અવતરિત કર્યા છે જેથી વિવિધતાની સાથે સાથે પદાર્થને નિર્ણય કરવામાં સરળતા પડશે, વાંચન રસમય બનશે અને દષ્ટિની બહાળતા થશે. વિશેષાથના લેખક અંગેઃ લેખકનું જીવન જ એવું છે કે છેલ્લા પચીસેક વર્ષથી તેઓ શ્રી અધ્યાત્મનું ભાથુ બાંધી રહ્યા છે. સાધનાની બાબતમાં જીવનના એક પછી એક સોપાનને અનુસરીને સ્વપર-કલ્યાણમાં રત છે. જેમની વાણું અનુભવસંયુક્ત છે એટલે આ પુસ્તકને આસ્વાદ લેનારને બેવડે લાભ થવાનો સંભવ છે. એક અધ્યાત્મયુગપ્રવર્તક મહાજ્ઞાનીના વચનની સમજણ એક અનુભવી સંત આપે ત્યારે સેનામાં સુગંધ ભળે તે ઘાટ બને છે. અમને ખાત્રી છે કે આ પુસ્તક પણ તે જ ઘાટ ઉપસાવશે. આભાર : આ પુસ્તકનું વિમોચન શ્રી વવાણિયા મહાતીર્થની શિબિર પ્રસંગે કરી શકાય અને તેની રાહ જોઈ રહેલા અનેક મુમુક્ષુઓના હાથમાં તે સમયસર પહોંચી શકે તે માટે, પિતાની અસ્વસ્થ શરીરપ્રકૃતિ હોવા છતાં જેમણે અથાગ પ્રેમપરિશ્રમ લીધે છે તેવા અમારા સહકાર્યકર્તા કૃતવત્સલ ભાઈશ્રી જયંતીભાઈ પિપટલાલ શાહને અમે જેટલે. આભાર માનીએ તેટલે ઓછા છે. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર નિજાભ્યાસ મંડપ તથા વિહાર ભવન ટ્રસ્ટના પ્રમુખ, આદરણીય મુરબ્બી શ્રી. પિપટલાલભાઈના જીવનમાંથી તેઓશ્રીએ અનેક ગુણે સંપાદન કર્યો છે અને એક વિશિષ્ટ સુપુત્ર તરીકે પિતાને સાચે વારસો મેળવે છે જે બદલ બને (પિતા-પુત્ર) અભિનંદનને પાત્ર છે. સંસ્કૃત-પ્રકાશન અને અભ્યાસ એ તેમના જીવનનું એક સૌથી મહત્ત્વનું અંગ છે અને “દિવ્યધ્વનિના માનદ્દ સંપાદનનું કામ કરવા ઉપરાંત તેઓએ જિનેશ્વરમહિમા’નું સંકલન પણ કર્યું છે. “પત્રસુધા”, “સદગુરુમહિમા’, ‘તત્ત્વધારા, વગેરે ગ્રંથમાં પણ તેઓશ્રીએ પ્રેમપૂર્ણ પરિશ્રમ કર્યો છે.

Page #9
6 આ પુસ્તકના સંપાદનાદિનું તે લગભગ બધું જ શ્રેય તેઓને ફાળે જાય છે, એ વાતને સ્વીકાર કરતાં અમે સૌ ટ્રસ્ટીઓ સાત્વિક ગુણપ્રમોદ અને ઋણસ્વીકારની ભાવનાને અનુભવ કરીએ છીએ. રાત-દિવસ પોતાના પ્રેસનું કામ ચાલુ રાખીને સુંદર, સુઘડ અને વ્યવસ્થિત મુદ્રણ કરી આપવા બદલ ભગવતી મુદ્રણાલયના માલિક શ્રી ભીખુભાઈને અમે અંતઃકરણપૂર્વક આભાર માનીએ છીએ. આ કાર્યને સફળ બનાવવા માટે જે જે મહાનુભાવ દાતાઓએ, પુસ્તક પ્રકાશન પામે તે પહેલા જ આર્થિક સહયોગ આપ્યું છે તે સૌ અવશ્ય ધન્યવાદને પાત્ર છે અને તેઓની શુભ નામાવલિ આ પુસ્તકમાં અન્યત્ર સાભાર પ્રગટ કરવામાં આવી છે. છેલે, આ પુસ્તકના આસ્વાદથી કોઈ પણ વ્યક્તિનું “અધ્યાત્મને પંથે” વિચરણ થશે તે આ પુસ્તકના પ્રકાશનને અમે સાર્થક માનીશું. લી. સદ્ભુત સેવા સાધના કેન્દ્ર વતી મંત્રીઓ હરિલાલ મેહનલાલ શાહ રતિલાલ લાલભાઈ શાહ ભેગીલાલ શીવલાલ શાહ

Page #10
આભાર-દર્શન આ ગ્રંથ પ્રગટ થાય છે તેમાં અનેક મિત્રોને અનેક રીતે સહકાર સાંપડયો છે. તેમાં પણ નીચે જણાવેલા સજજનેને વિશેષ સહકાર પ્રાપ્ત થયા છે, જેમના તથારૂપ યોગદાન અને પ્રેમપરિશ્રમ વિના આ ગ્રંથ વાચકવર્ગ સુધી પહોંચી શકી નહીં. આ કારણથી આ સૌ મહાનુભાવોને અંતઃકરણપૂર્વક આભાર માનું છું. (1) આત્માથી શ્રતાભ્યાસી શ્રીયુત્ જયંતીભાઈ પિપટલાલ શાહ. (2) શ્રીયુત રમણિકલાલ ઉમેદચંદ શેઠ. (3) આત્માથી ભાઈ શ્રીયુત્ રતિલાલ લાલભાઈ શાહ (4) શિષ્ટસાહિત્યપ્રેમી ફેસર શ્રીયુત્ અનિલ સોનેજી. (5) શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સ્વાધ્યાય મંદિર, અમદાવાદના મુમુક્ષુ ભાઈ - બહેને. (6) મારા કુટુંબના સભ્ય. - વિશેષાર્થ લેખક

Page #11
અનુક્રમણિકા વિષય પૃષ્ઠ સંખ્યા * 8 જ છે સમર્પણ પ્રકાશકીય આભાર-દર્શન જ્ઞાનીની વાણીનું માહત "પ્રાફિકથન દાતાઓની યાદી :. " સંસ્થાના પ્રકાશને તથા " : : : : : : : પત્રક 254 - 6 - 4 1 જીવના દેનું વર્ણન 2 કુળાચાર તે પરમાર્થ ધર્મ નથી 4 મુમુક્ષતાનું સ્વરૂપ ' 4 સ્વછંદનિરોધ અને બેધબીજની ભૂમિકા 5 આ લેકની સુખેચ્છાથી આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં અવરોધ : - - 10 6 પરમવિનયની ઓછાઈથી આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં અવરોધ 11-13 7 શંકાદિ દેને લીધે આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં અવરોધ 14-15 8 પ્રેમાર્પણપૂર્વક મહાત્માની ઓળખાણથી આત્માની ઓળખાણ અને આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિનું ફળ 17 થી 19 9 મુમુક્ષુઓને પરસ્પર ધર્મવાર્તા શ્રેયસ્કર છે 10 સતત વસ્તુવિચારની આવશ્યકતા પત્રાંક 93 (છ પદને પત્ર) 1 છ પદના પત્રને ટૂંકસાર 22 2 આત્મા છે, નિત્ય છે, કર્તા છે, ભક્તા છે, મોક્ષ છે, મેક્ષને ઉપાય છે, એવા છ પદનું વિવરણ 23 થી 33 3 આત્મદર્શન થવાથી અહંભાવને નાશ અને અપક્ષ અનુભવની પ્રાપ્તિ 34-35 4 સપુરુષની ભક્તિ 36-37 5 સદ્ગુરુની સાચી ભક્તિ અને તેનું ફળ આત્મબેધ 38-39 6 ઉપસંહાર 40-41

Page #12
55 પત્રાંક પરપ 1 આત્મભાવ અને અન્યભાવનું સ્વરૂપ, ત્રણ પ્રકારના ઉપગનું શાસ્ત્રના આધારે વિવરણ 44-45 2 જ્ઞાનીને અકસ્વભાવ અને તેને અંતર્મુખ દષ્ટિની પ્રાપ્તિ 3 જ્ઞાનીને જ્ઞાન-વૈરાગ્યની શક્તિ 47-48 4 જ્ઞાનીને પણ પરભાવના પ્રસંગેથી પાછા હઠવાની શ્રીજિનની આજ્ઞા 5 “જ્ઞાની અને પ્રમાદનું વિવરણ 50-51 5 જ્ઞાનીને પણ ત્યાગની પ્રેરણું 53-54 7 શારીરિક પ્રતિકૂળતાઓ અને વેદનાઓને સમભાવથી સહન કરે 8 જ્ઞાની–મુનિને પણ અસંગપદની સિદ્ધિ માટે સત્સંગ કરવાની પ્રેરણા અને તે માટે વિવિધ શાસ્ત્રની આજ્ઞાઓ 56-57 ( પત્રાંક 569 1 સપુરુષને નમસ્કાર 59 2 સર્વ દુઃખના નાશને ઉપાય એકમાત્ર આત્મજ્ઞાન અસત્સંગ–અપ્રસંગનું સ્વરૂપ 3 અસંત્સગપ્રસંગે તથા આરંભ-પરિગ્રહને સંક્ષેપ અને તેના ફળરૂપે કયા કમથી આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિ થાય તેનું યુક્તિયુક્ત, સચેટ, અભૂતપણે ઉપકારી એવું હૃદયંગમ વર્ણન 62 થી 44 4 મુનિનું સ્વરૂપ 5 –આત્મજ્ઞાન-આત્મસમાધિને સીધો સંબંધ . –આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્તિના યોગો અને સાધકનું જાગૃત થવું 69-70 7 –આત્મજોગ બને તે જ મનુષ્યભવની સફળતા અને તે સિદ્ધ કરવા અત્યંત દૃઢ પુરુષાર્થ કરવાની આજ્ઞા ૭ર આત્મજ્ઞાન માટે વિચારોની નિર્મળતાની આવશ્યકતા તથા તેની સિદ્ધિ માટે તરવજ્ઞાનના અભ્યાસને અને સત્સંગની આરાધનાને ક્રમ સેવવો તેવી આજ્ઞા 73 –વિચારબળની (ધ્યાન કરવાની) શક્તિ શું કરવાથી વધે ? તે માટે કેવું જીવન જીવવું આવશ્યક છે? 73-74 10 –અનાસક્ત બુદ્ધિ - સંસારના પદાર્થોની અસારતા જેટલી ભાસે, તેટલા પ્રમાણમાં આત્મવિચારનું બળ વધે તે સિદ્ધાંત અને તે માટેના શાસ્ત્ર પ્રમાણે 74, 75, 76 11 - પિતાની અસંગપદની ભાવના 76 12 –જનકાદિ જ્ઞાની ગૃહસ્થ પિતાને માટે આદર્શરૂપ નહીં –ઉપાધિગમાં રહેવાથી જીવનું અશ્રેય તથા 77 સર્વથા જીવન્મુક્તપણું રાગદ્વેષ હતા કેમ સંભવે ? 14 –ત્યાગનું સ્વરૂપ - વિધેયાત્મક, નિષેધાત્મક તથા બાહ્યત્યાગનું કથચિત ઉપકારીપણું 79-80 15 –આ વચનેનું ઉપકારીપણું તથા જીવ, પ્રદેશ, સંખ્યાત, અસંખ્યાત આદિ શબ્દોની સંક્ષેપમાં સમજણ 16 –સત્સંગની ભાવના અને સમાપ્તિ 78

Page #13
અધ્યાત્મને પંથ દર્શાવનાર . જ્ઞાનીની વાણીનું માહાસ્ય (હરિગીત) - જિનવચન ઔષધ આ, વિષયસુખનું વિરેચન અમીગણું મૃત્યુજરા વ્યાધિહરણ, ક્ષયકરણ દુઃખ સમસ્તનું. (હરિગીત) વિવેક ને સબધ જે, કલ્યાણજન્ય પ્રશાંતને, સુતત્ત્વ ઉપદેશતી જે સંતે તણી વાણી કરે. 3. “શી એની શૈલી ! જ્યાં આત્માને વિકારમય થવાને અનતાંશ પણ રહ્યો નથી; શુદ્ધ, સ્ફટિક, ફીણ અને ચન્દ્રથી પણ ઉજજવળ શુકલધ્યાનની શ્રેણી પ્રવાહરૂપે નીકળેલા તે નિગ્રંથના પવિત્ર વચનેની મને તમને ત્રિકાળ શ્રદ્ધા રહો ! એ જ પરમાત્માના યોગબળ આગળ પ્રયાચના.” , 4. જ્ઞાનીની વાણું પૂર્વાપર અવિરેધ, આત્માર્થ ઉપદેશક, અપૂર્વ અર્થનું નિરૂપણ કરનારી હોય છે; અને અનુભવ સહિતપણું હોવાથી આત્માને સતત જાગૃત કરનાર હાય છે. (દેહા) વચનામૃત વીતરાગના, પરમ શાંતરસ મૂળ, ઔષધ જે ભવરાગના કાયરને પ્રતિકૂળ, મંત્ર તંત્ર ઔષધ નહીં જેથી પાપ પળાય, વીતરાગ વાણી વિના અવર ન કેઈ ઉપાય. આત્માદિ અસ્તિત્વના જેહ નિરૂપક શાસ્ત્ર, પ્રત્યક્ષ સદગુરુ ચોગ નહીં ત્યાં આધાર સુપાત્ર. - 5. 8 7. 6 1. દર્શનપાહુડ/૧૭ (રા. 7. દેસાઈ કૃત પદ્યાનુવાદ) 2. જ્ઞાનાર્ણવ/૧/૮, એજન, 3, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર/પત્રાંક 52, 4, એજન/પત્રાંક 679. 5. અને 6. એજન/પૃષ્ટ 31, 7, શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર 13,

Page #14
(સવૈયા એકત્રીસા) 8. જે છે તેહિ તરિકી ઇરછા કચ્છ ભઈ ભૈયા તૌ તૌ વીતરાગજકે વચ ઉર ધારિએ, ભો સમુદ્રજલમેં અનાદિ હી હૈ બૂડત છે જિનના નૌકા મિલી ચિત્ત ન ટારિએ. ખેવટ+ વિચારી શુદ્ધ થિરતાને ધ્યાન કાજ, સુખ કે સમૂહક સુદષ્ટિસૌ નિહારિએ. ચલિએ જે ઈહ પંથ મિલિએ થી મારગમે, જન્મ જરા મરનકે ભયકો નિવારિએ. (સયા એકત્રીસા) સુન જિનવાની જિહ પ્રાની તળે રાગદ્વેષ, તે ધન્ય ધન્ય જિનાઆગમમેં ગાએ છે. અમૃત સમાની યહ જિહ નાહિં ઉર આની, તેઈમૂઢ પ્રાની ભાવભંવરિ* બ્રમાએ છે. યાહી જિનવાનીકો સવાર સુખ ચાખ્યો જિન, તેઈ મહારાજ ભયે કરમ નસાએ હૈ. તાતે દગ* ખેલ ભૈયા લેહ જિનવાની લખિ, સુખકે સમૂહ સબ યાહીમે બતાએ હૈં. અનુભવ સુખ ઉત્પત્તિ કરત ભવભ્રમ ધરે ઉઠાઈ એસી બાની સંતકી જે ઉર ભેદે આઈ 11. o અનેક સંશય છે, પક્ષ જે બતાવતી, નેત્રહીન કહેવાય, જેને નેય દષ્ટિ શાસ્ત્રની. 12. છ એક શબ્દ ગુરુદેવકા, તાકા અનંત વિચાર, થાકે મુનિજન પંડિતા વેદ ન પાવે પાર. 13. પુરુષના એકેક વાકયમાં, એકેક શદલ્માં, અનંત આગમ રહ્યાં છે, એ વાત કેમ હશે? 8. હૈયા ભગવતીદાસકૃત બ્રહ્મવિલાસ/૮. , એજન/૪, + નાવિક * સંકલ્પ - વિકલ્પની જળ, * આંખ, ચક્ષુ. 10, સંતમહિમા વર્ણન, રામચરિતમાનસ, 11. હિતેપદેશ 12, મહાત્મા કબીરદાસજી. 13, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર/પત્રાંક 166. + * *

Page #15
12 14 જેમ છે તેમ નિજ સ્વરૂપ સંપૂર્ણ પ્રકાશે ત્યાં સુધી નિજસ્વરૂપના નિદિધ્યાસનમાં સ્થિર રહેવાને જ્ઞાની પુરુષનાં વચને આધારભૂત છે, એમ પરમ પુરુષ શ્રી તીર્થકરે કહ્યું છે, તે સત્ય છે. (હરિગીત) 15. ઈ જગ-સહિતકર સબ અહિતર શ્રુતિ સુખદ સબ સંશય હરે, ભ્રમરેગ-હર જિનકે વચન, મુખચન્દ્ર તે અમૃત ઝરે. (શિખરિણી) 16. 0 અહે! વાણી તારી પ્રશમરસ ભાવે નીતરતી, મુમુક્ષુને પાતી અમૃતરસ અંજલિ ભરી ભરી; અનાદિની મૂછ વિષ તણી ત્વરાથી ઊતરતી, વિભાવેથી થંભી સ્વરૂપ ભણું દડે પરિણતિ. 14 શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, પત્રાંક 575 15 છ૯-ઢાલા, 6/2. 16. વિર્ય શ્રી હિ જે. શાહ કૂત સમયસાર-સ્તુતિ, 3.

Page #16
પ્રાક-કથન ભૂમિકા: ભારત અધ્યાત્મપ્રધાન સંસ્કૃતિવાળો દેશ છે. આ દેશમાં વિશિષ્ટ સંતપુરુષની પરંપરા હંમેશા વિદ્યમાન રહેલી છે અને મુખ્યપણે આ સંતપુરુષના પ્રેરક જીવનમાંથી અને તેમની દિવ્ય આત્મદ્ધારક વાણીમાંથી આ દેશની જનતાએ વર્તમાન અને ભાવિ જીવનને સમૃદ્ધ, શાંત અને સફળ બનાવ્યું છે. : ગઈ સદીમાં આવા એક સંતપુરુષ થઈ ગયા, જેમનું જીવન સાધકે માટે જ્ઞાન, વિરાગ્ય અને ભક્તિના પ્રતિક સમું બની ગયું. આ સંત તે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી, જેઓને મહાત્મા ગાંધીજીએ પોતાના માર્ગદર્શક અને પ્રેરક તરીકે સ્વીકાર્યા હતા. તેમના જીવનમાંથી મહાત્મા ગાંધીજીને સત્ય અને અહિંસાના સિદ્ધાંતે જીવનમાં ઉતારવાની પરમ પ્રેરણું મળી હતી. - પરમ તત્ત્વજ્ઞ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી એક ઉત્તમ કોટિના સંત અને કવિ તે હતા જ પરંતુ પિતાના ભાવેને અને અનુભવોને વાણી દ્વારા સૈદ્ધાંતિક રીતે વ્યક્ત કરવાનું વિશિષ્ટ વચનબળ પણ તેમનામાં હતું. તેમના વચનેથી પ્રભાવિત થઈ અનેક મુમુક્ષુ - સાધકોને પિતાના જીવનને અધ્યાત્મમાર્ગે વાળવાની પ્રેરણા મળી છે. તેઓશ્રીને ઉપદેશ “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર” નામના ગ્રંથમાં સંગ્રહિત થયેલ છે. . . મંથનું આયોજન: : ' . . . ચાર પત્રો (જેમની કમસંખ્યા અનુક્રમે ર૫૪, 493, પર૫ અને 269 છે) ચૂંટીને તેમના પરની વિશેષ વિચારણનું આલેખન થવાથી વર્તમાન ગ્રંથ બને છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના વિશાળ ઉપદેશમાંથી આ ચાર પત્રો એવી રીતે ચૂંટવામાં આવ્યા છે કે જેથી આધ્યાત્મિક્તામાં રસ લેનાર સૌ કૅઈને પોતપોતાની રેગ્યતા અને જરૂર રિયાત પ્રમાણે ઉપયોગી પાથેય મળી રહે. આમ પ્રાથમિક ભૂમિકાનાં સાધકથી માંડીને ઉરચ કોટિના સાધક મુનિને પણ પોતાના જીવનને ઉન્નત, જ્ઞાનસભર, વિકાસશીલ અને સ્વ-પર-ઉપકારી બનાવવામાં આ તત્ત્વજ્ઞાને સહાયક, પ્રેરક અને માર્ગદર્શક બની રહે છે. દરેક પત્રાંકના પ્રારંભમાં તેને ટૂંક સાર ભૂમિકારૂપે આપે છે જે વાંચ્યા પછી તેનું વિવરણ વાંચવાથી વિષયને તેના પૂર્વાપર સંબંધ સહિત સમજવાનું સહેલાઈથી બની 1. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર' - સંપાદક: સદ્ગત બ્રહ્મચારી પૂજ્ય શ્રી ગોવર્ધનદાસજી. મૂળ પ્રકાશન વર્ષ: 1951: પ્રકાશક: શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અશ્રમ - અગાસ.

Page #17
કે શકશે. દરેક પૃષ્ટના ઉપરના ભાગમાં મોટા અક્ષરેમાં મૂળ ઉપદેશની પાંડુલિપિનું અવતરણ કરેલ છે અને તેને વિશેષાર્થ નીચે નાના અક્ષરોમાં છાપેલ છે. વિશેષાર્થોના આલેખનમાં જે જે શાસ્ત્રને આધાર લીધેલ છે તેની વિગત જે તે પાનાની નીચેના ભાગમાં પાદનેધ સ્વરૂપે આપેલી છે. ગુજરાતી અને હિંદી અવતરણે વિશેષાર્થની સાથે જ છાપ્યા છે જ્યારે કેઈક અપવાદ સિવાય સંસ્કૃત - પ્રાકૃત અવતરણેનું ગુજરાતી ભાષાંતર જ અવતરિત કર્યું છે, પણ મૂળ સ્રોતની વિગત નીચે પાદનેધમાં આપી છે, જેથી વિશેષ અભ્યાસી મૂળનું અવલોકન કરી શકે. વિશેષાર્થનું કદ મધ્યમ રાખેલું છે. દષ્ટિ અધ્યાત્મપ્રધાન રાખેલ છે અને પારિભાષિક શબ્દોને ઉપયોગ ઓછો કર્યો છે. ગ્રંથનું આલેખન અને પ્રજન: શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીની અનુભવવાણી ખૂબ ગંભીર, અર્થસભર, તત્વપ્રકાશક અને સાધકોને વિશિષ્ટપણે પ્રેરણાદાયી છે. વળી તેમના વિસ્તૃત, ઉત્તમ અને ઉપકારી ઉપદેશ માંથી માત્ર સંક્ષિપ્ત અને આવશ્યક તત્ત્વજ્ઞાનને જ ઉપદેશ આ પત્રોમાં અવતરિત કરે છે. આ તત્વજ્ઞાનને દૈનિક જીવનમાં કેવી રીતે પ્રવેગ કરે કે જેથી આ પણ જીવનમાં સાચી આધ્યાત્મિક્તાને ઉદય થાય અને આપણું જીવન કૃતકૃત્ય બને એ દષ્ટિને મુખ્ય રાખીને વિશેષાર્થોનું વિવરણ કરેલું હોવાથી આ ગ્રંથને “અધ્યાત્મને પથે” એવું નામ આપેલું છે. આ ગ્રંથમાં માત્ર કેરું તત્ત્વજ્ઞાન નથી પરંતુ ઉત્તમ એવું જે અધ્યાત્મજ્ઞાન તેના સંક્ષિપ્ત વર્ણન સહિત દૈનિક જીવનમાં તેના પ્રયોગનું અને પ્રયાગની વિધિનું પણ તેમાં દિગ્દર્શન થયેલું છે. આમ આ ગ્રંથને "Synopsis of Principles and Practice of spiritualism" એ દષ્ટિની મુખ્યતાથી અવલોકન કરવાની વાચકવર્ગને વિનંતી છે. આ ગ્રંથના આલેખનને એક ઉદ્દેશ તે મૂળ ગ્રંથકર્તાના મહાન વચનેની ઊંડી વિચારણાના અવલંબનથી પોતાનું જીવન પવિત્ર બનાવવાને અવસર વિશેષાર્થના લેખકને પ્રાપ્ત થાય તે છે. શ્રીમદ્જીના વચનેને સાદે સરળ અર્થ યથાપદવી સામાન્ય મુમુક્ષુઓને પણ સમજવામાં આવે તે બીજે ઉદ્દેશ છે. ગુણાનુરાગી, સિદ્ધાંતપ્રેમી વિદ્વર્ગને અને પૂજ્ય ત્યાગીગણને પણ શાસ્ત્રોક્ત દષ્ટિથી તેમના વચનેને આધ્યાત્મિક અને સાહિત્યિક રસાસ્વાદ અનુભવવાને અવસર પ્રાપ્ત થાય તે ત્રીજું પ્રયોજન છે. છેલ્લે, શ્રીજિન પરમાત્મા તથા પૂજ્ય પૂર્વાચાર્યોના વચનને સાર દેશકાળ આદિને ખ્યાલમાં રાખીને કેવી રીતે સરળ, અદભૂત પ્રયોગાત્મક અને સેકગ્ય શૈલીમાં શ્રીમદ્દજીએ ગુજરાતી ભાષામાં રજૂ કર્યો છે તે વાતને ખ્યાલ પણ સહજપણે આ વિશેષાર્થના અવલોકન દ્વારા પંડિતવર્ગને અને શાસ્ત્રાભ્યાસીઓને આવી જશે તેવી ભાવના અસ્થાને નહીં ગણાય.

Page #18
ઉપસંહારઃ આ પ્રમાણે જ્ઞાની પુરુષના વચનેને સ્વશક્તિ પ્રમાણ વિચાર - વિસ્તાર કરવામાં અલ્પજ્ઞતાથી વા પ્રમાદથી કંઈ પણ ન્યૂનાધિક લખાઈ ગયું હોય તે સુજ્ઞપુરુષે તે તરફ અંગુલીનિરંશ કરશો અને વિશેષાર્થ લેખકની ક્ષતિને ક્ષમ્ય ગણી ઉદારભાવે મૂળમાથી યથાર્થભાવ સમજશે એવી વિનંતી છે. આ ઉત્તમ વચનોને આશય સત્સમાગમના વેગે વારંવાર અભ્યાસ દ્વારા હૃદયગત કરી, તત્વને યથાર્થ નિર્ણય કરી, ઉપશમ-વૈરાગ્યને પ્રાપ્ત થઈ, તત્વવિચારની શ્રેણીએ ચઢી, ભવ્ય આત્મજ્ઞાનાદિ ઉત્તમ લક્ષમીને પામી મનુષ્યભવની સફળતાને પામે એવી ભાવના ભાવી વિરમું છું. સર્વજ્ઞ સદ્દગુરુ પ્રતિ ફરી ફરી અરજ એ નેક 0 લક્ષ રહે પ્રભુ સ્વરૂપમાં છે રત્નત્રય એક.” >> શાંતિઃ સંવત 2036, ચૈત્ર સુદ 9, ડો. મુકુંદભાઈ સેનેજી શાહબાલમ ટોલનાકા પાસે, અમદાવાદ-૩૮૦૦૨૮ 1. સરસ્વતિ/૭, નિત્યક્રમ - અગાસ, પૃષ્ટ 32,

Page #19
“અધ્યાત્મને પંથે' ગ્રંથમાં અગાઉથી “જ્ઞાનદાન આપનાર દાતાઓની શુભનામાવલિ અમદાવાદ મુંબઈ લંડન અમદાવાદ અમદાવાદ 5. અમદાવાદ રાજકોટ અમદાવાદ સુરેન્દ્રનગર અમદાવાદ 5001 સ્વ. પ્રવિણચંદ્ર અમૃતલાલના સ્મરણાર્થે. 5001 શ્રી ઉમરશીભાઈ કાનજીભાઈ પરિવાર 5001 શ્રીમતી જયાબહેન શશીકાંતભાઈ ધ્રુવ 5001 શ્રી અમૃતલાલ ધરમશી ચંદેરીયા પરિવાર 1501 શ્રી છબીલદાસ ફુલચંદ દેશી 1501 શ્રી પાનાચંદભાઈ ભાઈચંદ મહેતા 1001 શ્રી શકરાભાઈ ગીરધરલાલ શાહ 1001 સ્વ. શાંતીલાલ મોહનલાલ શાહ, સ્મરણાર્થે 1001 સ્વ. વનીતાબેન મથુરભાઈ કરસનજી કેકારી, સ્મરણાર્થે 1001 સ્વ. સૌભાગ્યચંદ મેદી, સ્મરણાર્થે 1001. શ્રી કલ્યાણભાઈ ભેગીલાલ હ. જ્યોતીબેન 501 સ્વ. મંજુલાબેન ચંદુલાલ ચત્રભૂજ શાહ, સ્મરણાર્થે 501 ડૉ. શ્રી સેનેજ મુકુંદભાઈ વી. 501 ડો. શ્રીમતી સોનેજી શર્મિષ્ઠાબહેન મુકુંદભાઈ 501 શ્રી ચંદુલાલ છોટાલાલ મહેતા 501 શ્રી હરિલાલ મોહનલાલ શાહ 501 , હેમેન્દ્રકુમાર બુલાખીદાસ 501 શ્રી ચંદુલાલ ગીરધરલાલ શાહ 501 , લીલાધર પિપટલાલ શાહ 501 , રસીકલાલ ગોકલદાસ શાહ 501 મે. શાહ એસસીએટસ હ. ઉપેન્દ્રભાઈ 501 શ્રી સુબોધચંદ્ર શીવલાલ શાહ 501 , સુર્યકાંત પ્રાણલાલ શાહ 501 , જયંતીભાઈ પોપટલાલ તથા ચંદ્રકાન્તભાઈ અમરતલાલ 501 , મુમુક્ષુભાઈ તરફથી 501 એક મુમુક્ષુ તરફથી 251 , જયંતીલાલ મનસુખલાલ શાહ લેખંડવાલા 251 , શ્રીકાંત એસ. શાહ અમદાવાદ રાજકોટ અમદાવાદ અમદાવાદ

Page #20
મુંબઈ અમદાવાદ 251 શ્રી ધીરુભાઈ એમ. ઝવેરી 151 , અરવિંદલાલ માણેકભાઈ 151 , રમણીકલાલ ઉમેદચંદ શેઠ 151 શ્રી લાલભાઈ સોમચંદ શાહ 150 શ્રીમતી ચંદનબેન ચીનુભાઈ 105 શ્રીમતિ રૂકમણીબેન જયસુખલાલ ખારા 101 શ્રીમતિ મૃદુલાબેન મહેતા 101 , અરુણુભાઈ ભાવસાર 101 , ખુશાલચંદ હઠીસીંગ સખીદાસ 101 , ઉત્તમલાલ હેમચંદ મહેતા 101 શ્રી એચ. જે. વ્યાસ 101 , હર્ષદભાઈ ચુનીલાલ શાહ 101 શ્રીમતી જશવંતીબહેન શાંતીલાલ શાહ 101 શ્રી હિંમતલાલ પુંજાભાઈ 101 , જશવંતલાલ ચીમનલાલ શાહ 101 શ્રીમતી કાંતાબહેન શાંતીલાલ શાહ 101 ,, ચંદુલાલ અબજીભાઈ શાહ 101 શ્રીમતી કેવલીબહેન ચંદુલાલ શાહ 101 શ્રીમતી ચારુબહેન સુરેન્દ્રભાઈ મહેતા 101 શ્રીમતી નલીનીબહેન પ્રવીણચંદ્ર શાહ 101 શ્રી સોમચંદ ડોસાભાઈ 101 , વીમલભાઈ છોટાલાલ 101 શ્રીમતી સાકરબહેન માવજી શાહ 101 શ્રીમતી ઝવેરબેન પ્રેમજી શાહ 101 શ્રીમતી સવીતાબેન મનુભાઈ બોખાણી 101 શ્રી હિંમતલાલ ચીનુભાઈ શાહ 101 શ્રી વિનેદભાઈ શાંતીલાલ 51 શ્રી ચીનુભાઈ બાલાભાઈ 51 શ્રી લલિતચંદ્ર શાંતિલાલ શાહ બેરીવલી ઘાટકોપર અમદાવાદ પૂના

Page #21
સંસ્થાના પ્રકાશને 1. ભક્તામર સ્તોત્ર (ગુજ. પદ્યાનુવાદ) 2. સાધના સોપાન 3, તેને તું બેધ પામ 4. ચારિત્ર્ય-સુવાસ 5, સાધક-સાથી ભાગ-૧ 6. અધ્યાત્મજ્ઞાન પ્રવેશિકા 7. સાધક-સાથી ભાગ-૨ 8, અધ્યાત્મને પંથે 9, તત્ત્વસાર (છપાય છે) શુદ્ધિપત્રક અશુદ્ધ પૃષ્ઠ-સમા. લીટી થવાથી આવે ह्यारमन्नो પ્રાપ્ત મૂર્તિમાન અનાદિકાબીન શુભપયોગી થવાની આવે? ह्यात्मनो પ્રગટ મૂર્તિમાન અનાદિકાલીન શુભોપગી ఐసన 66

Page #22
અધ્યાત્મને પંથે

Page #23
“યથાર્થ સમજાયે પરભાવથી આત્યંતિક નિવૃત્તિ કરવી તે અધ્યાત્મમાર્ગ છે. જેટલી જેટલી નિવૃત્તિ થાય તેટલા તેટલા સમ્યક અંશ છે.” –શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર

Page #24
અધ્યાત્મને પંથે શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર ગ્રંથ પત્રાંક 254 ને ટૂંકમાં સાર આ પત્ર શ્રીમદ્ રાજચન્દ્રજીએ ખંભાતના મુમુક્ષુઓના માર્ગદર્શન અર્થે લખેલે છે. પ્રથમ તે જીવને મુમુક્ષુતાની ભાવના જ થતી નથી એ સૌથી મોટો દેષ છે એમ કહી મુમુક્ષતાની વ્યાખ્યા કરી છે. ત્યાર પછી મુમુક્ષુતાની પ્રાપ્તિમાં સ્વછંદને કે છોડવાની અને તે માટે આત્મનિરીક્ષણની આવશ્યકતા બતાવી છે. મુમુક્ષતા પ્રાપ્ત કર્યા પછી પણ સાક્ષાત્ “માર્ગ પ્રાપ્તિને રોકનારાં નીચેનાં ત્રણ કારણોનું વિશેષ વ્યાખ્યાન કર્યું છે. (1) આ લેકની અલ્પ પણ સુખેરછા (2) પરમ વિનયની ઓછાઈ (3) પદાર્થને અનિર્ણય. તત્કાલીન ઘણાખરા મુમુક્ષુઓમાં આ કારણેને સદ્દભાવ તેઓશ્રીને દષ્ટિગોચર થયે Tહત તેમ જણાવી વિનયગુણની વિશિષ્ટ આરાધના દ્વારા મહાત્માને નિર્ણય કરીને મહાસક્તિ મટાડવાની આજ્ઞા કરેલ છે. મહાસક્તિ મટવાથી નિઃશંકતા, નિઃશંકતાથી નિર્ભયતા, નિર્ભયતાથી નિઃસંગતા છે અને તેથી પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ હોય છે એમ જણાવ્યું છે. છેલ્લે, પરસ્પર ધર્મવાર્તામાં અને તત્ત્વવિચારમાં ઉદ્યમવંત રહી સમયનો સદુપયોગ કરવા ભણી લક્ષ દેરી વાત્સલ્યભાવ દર્શાવી પત્રની સમાપ્તિ કરી છે. અધ્યાત્મને પંથે

Page #25
પત્રક ૨૫૪ને સાર દર્શાવતે ચાટ સત્સંગ, સન્શાસ્ત્ર અને સદાચારના આશયથી આત્મપુરુષાર્થ કરતાં જાગેલી મુમુક્ષુતા પિતાના દોષ જેવામાં અપક્ષપાતતા સ્વછંદનો નાશ બેધબીજ ભૂમિકાની પ્રાપ્તિ આ લેકની અ૫ પણ સુખેરછા, પરમ વિનયની ઓછાઈ અને પદાર્થને અનિર્ણય એવા ત્રણ દેષને ટાળવાને પુરુષાર્થ મહાત્માની સાચી ઓળખાણ મોહાસક્તિને નાશ પદાર્થને નિર્ણય નિઃશંકતા તીવ્ર મુમુક્ષતા નિર્ભયતા નિસંગતા પરમપદ– –ની પ્રાપ્તિ. - તેરમા પગલે તેમાં ગુણસ્થાનની પ્રાપ્તિ! અધ્યાત્મને પંથે

Page #26
મુંબઈ, અષાડ સુદ 8, ભોમ, ૧૯૪છં– પત્રાંક નં. 254 નિઃશંકતાથી નિર્ભયતા ઉત્પન્ન હોય છે, અને તેથી નિઃસંગતા પ્રાપ્ત હોય છે. श्री परमात्मने नमः श्री सद्गुरुदेवाय नमः મંગળાચરણ (દેહા) /જ્ઞાન-સુસંયમ પૂર્ણથી દૂર કર્યા સવિ કર્મ; પ્રગટાવ્યું પરમાત્મ પદ વદ્ શ્રી ભગવંત. બોધિ-સમાધિના નિધિ, સમદષ્ટિ સબ માંહી; જ્ઞાન-ધ્યાન-વિરાગમય ગુરુ પાદ નમું અહીં. મિથ્યાતમને ટાળવા, છે અદ્દભુત ઉપદેશ, અનેકાંત વિદ્યા લહું, જેમાં લેશ ન કલેશ. વચનાતિશય જેહને, કરુણ જ્ઞાન નિધાન; પ્રશાંત-રસની મૂરતિ, નમું રાજ ગુરુ આણુ. સમીપ સમયવતી, પરમ તત્વજ્ઞ શ્રીમદ્દ રાજચંદ્ર પ્રણત, મેક્ષાર્થીને પરમ ઉપકારી કેટલાક અગત્યના પત્રાંકે ઉપર વિશેષ વિચારણા કરવાના હેતુથી લખવાનો પ્રારંભ કરીએ છીએ. પત્રાંક 254 દહ આદિ જગતના સર્વ પદાર્થોથી જુદાં લક્ષણવાળો હું આ શુદ્ધ ચિતન્ય સ્વરૂપ આત્મા છું” એ બે સદ્દગુરુ-ઉપદેશથી, અર્થથી અને સ્વસંવેદનથી જેને થાય છે તે સાધક સ્વસ્વરૂપના નિર્ણયમાં નિઃશંક હોય છે અને નિઃશંક હોવાથી તેના જીવનમાં નિર્ભયતા અને નિસંગતા કેમ કરીને દષ્ટિગોચર થાય છે. જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે તેમ - અધ્યાત્મને પંથે

Page #27
પ્રકૃતિના વિસ્તારથી જીવનાં કર્મ અનંત પ્રકારની વિચિત્રતાથી પ્રવર્તે છે. (ચોપાઈ) /“જ્યાં શંકા ત્યાં ગણ સંતાપ જ્ઞાન તહાં શંકા નહીં સ્થાપ પ્રભુભક્તિ ત્યાં ઉત્તમ જ્ઞાન પ્રભુ મેળવવા ગુરુ ભગવાન.' / “અટળ અનુભવ સ્વરૂપ આત્મા સર્વ દ્રવ્યથી પ્રત્યક્ષ જુદો ભાસ ત્યાંથી મુક્તદશા વતે છે. તે પુરુષ મૌન થાય છે, તે પુરુષ અપ્રતિબદ્ધ થાય છે, તે પુરુષ અસંગ થાય છે, તે પુરુષ નિર્વિકલ્પ થાય છે અને તે પુરુષ મુક્ત થાય છે.”/ A ! “સમ્યકત્વવંત છે નિઃશંકિત તેથી છે નિર્ભય અને, ' છે સપ્ત ભય પ્રવિમુક્ત જેથી, તેથી તે નિઃશંક છે.” જેટલા પ્રમાણમાં આત્મજ્ઞાન પ્રગટયું હોય તેટલા પ્રમાણમાં જીવનમાં પારમાર્થિક નિર્ભયતા પ્રગટે છે; જે ક્રમે કરીને વર્ધમાન થતાં મુનિદશામાં વિકાસ પામી (આઠમા ગુણસ્થાનને અંતે) પૂર્ણ થાય છે. અજ્ઞાનરૂપી ગ્રંથી છૂટી જતાં અંતરંગ નિઃસંગતા પ્રગટે છે. અને સર્વસંગપરિત્યાગની દશા અંગીકાર કરતાં સર્વથા નિઃસંગપણું સિદ્ધ થાય છે. બાહ્યાંતર સર્વ પરિગ્રહની મમતા છોડી નિઃસંગપણું સિદ્ધ કરવાને જ્ઞાનીઓ અભ્યાસ કરે છે. જગતની અનેક પ્રકારની વિટંબણાઓમાં ફસાયેલા જીવને ઘણા પ્રકારનાં વળગણ છે તે પ્રત્યક્ષપણે જોઈ શકાય છે. અહી તે શ્રીગુરુ કહે છે કે જીવ સાથે લાગેલી (જ્ઞાનાવરણીય આદિ) કર્મપ્રકૃતિને વિસ્તાર અનંત છે અને તે તે કર્મને આધીન થઈને અજ્ઞાનપૂર્વક જીવન જીવી રહેલા મનુષ્યમાં અનેક પ્રકારની ચિત્રવિચિત્રતાઓ દેખાય છે. કેઈ કિધી છે, કઈ કામી છે, કઈ લેભી છે, કોઈ માયાચારી છે, કોઈનાસ્તિકપણે વતે છે, કોઈ આડંબરમાં ફસાયેલ છે, કઈ શોકમગ્ન છે, કોઈ ભયભીત છે, કેઈ ઉડાઉ છે, કઈ શરાબી છે, કોઈ શિકારમાં આનંદ માને છે, કઈ લડાઈઝઘડો ઉત્પન્ન કરાવે છે, કેઈ સતત નિંદામાં જ રચ્યાપચ્યા રહે છે તે બીજે વળી ખેટાં આળ લગાવીને કે ચાડી ખાઈને કલહ ઉત્પન્ન કરવામાં મશગુલ છે. 1. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 107, * 2. એજન, 709. * 3, શ્રી સમયસાર ગાથા 228. (શ્રી હિંમતભાઈ જે. શાહ કૃત પદ્યાનુવાદ), અધ્યાત્મને પંથે

Page #28
અને તેથી દોષના પ્રકાર પણ અનંત ભાસે છે; પણ સર્વથી મોટો દોષ એ છે કે જેથી તીવ્ર મુમુક્ષતા’ ઉત્પન્ન ન જ હોય, અજ્ઞાની ના અતિ અતિ વિસ્તારવાળા દેનું વર્ણન કેણ કરી શકે ? જેમ /અનંત પ્રકારનાં કર્મો છે તેમ તે તે કર્મોને વશ પડેલા જગતના જીવના દેશે પણ અનંત છે,તે સર્વ તે સવ પરમાત્માના જ્ઞાનમાં ઝબકે છે છતાં પ્રાયશ્ચિત્ત કરતે સાધક વિધવિધ પ્રકારે કબૂલે છે. આતમ ધ્યાનથી રે, સંતે સદા સ્વરૂપે રહેવું, - 0 કર્માધીન છે સહુ સંસારી, કઈને કાંઈ નવ કહેવું. - આતમ- 1 કઈ જન નાચે, કઈ જન જુએ, કોઈ જન યુદ્ધ કરંતા, કઈ જન જન્મે, કઈ જન ખેલે, દેશાટન કઈ ફરંતા–આતમ ર * “હે પ્રભુ! હે પ્રભુ! શું કહું, દીનાનાથ દયાળ; હું તે દે.ષ અનંતનું, ભાજન છું કરુણાળ.” 1 અથવા “ઇત્યાદિક પાપ અનંતા હમ કીને શ્રી ભગવંતા; સંતતિ ચિરકાલ ઉપાઈ વાની તૈ કહિય ન જાઈ.”ર આ જીવે એટલાં બધાં દુષ્કર્મો કર્યા છે કે જેને કોઈ અંત નથી. તે તે બધાં કથનમાં કેમ આવી શકે? તેથી શ્રીગુરુ આ જીવ ઉપર કરુણ લાવીને તેને બધા દોષમાં મુખ્ય દોષ બતાવતાં કહે છે કે જે દેષને આધીન થઈને વર્તવાથી પોતે પોતાના સાચા સ્વરૂપને જાણવાની કે પામવાની જિજ્ઞાસા જ ઉત્પન્ન કરી શકતો નથી. આમ આ અજ્ઞાની છવ મારે સર્વ કર્મોથી અને સર્વ દેથી રહિત થવું છે અને શાશ્વત જ્ઞાન અને આનંદને પામવાં છે એવી વૃત્તિ-સદ્દભાવ-મોક્ષાભિલાષ, આત્મર્થિતા જ ઉત્પન્ન કરતું નથી. જ્યાં સાધારણ મોક્ષેચ્છા પણ ઉત્પન્ન કરવાનો ઉદ્યમ કરતા નથી ત્યાં તીવ્ર મોક્ષાભિલાષ ઉપજાવી ઉગ્ર મુમુક્ષુપણું ક્યાંથી ઉત્પન્ન કરે? આમ સત્ય - શાશ્વત નિજવસ્તુ પ્રત્યે બેદરકાર એ જીવ અનાદિ કાળથી જન્મ-જરા-મરણ અને આધિ 1. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 264. 2. આલોચન પાઠ, 27, * શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરિજી અધ્યાત્મને પંથે

Page #29
અથવા મુમુક્ષતા જ ઉત્પન્ન ન હોય. - ઘણું કરીને મનુષ્યાત્મા કેઈને કોઈ ધર્મમતમાં હોય છે, અને તેથી તે ધર્મમત પ્રમાણે પ્રવર્તવાનું તે કરે છે, એમ માને છે, પણ એનું નામ મુમુક્ષતા નથી. વ્યાધિ-ઉપાધિ જેવાં અનેક અનેક દુઃખને પામી રહ્યો છે. આવા સંસાર-પરિભ્રમણમાં અટવાયેલા આ જીવને મહપુણ્યના ઉદયથી કાકતાલીય ન્યાયે મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થયું છે. ત્યારે તેનું સાર્થકપણું કરી લેવા માટે કેવી જીવનદષ્ટિ કેળવવી જોઈએ તે શ્રીગુરુ કરુણા કરીને રૂડા ભવ્ય જીવોને બતાવે છે. આ દુનિયામાં અત્યારે અનેક ધર્મમત પ્રવર્તે છે. કેઈ પિતાને હિંદુ, કે મુસલમાન, કઈ ખ્રિસ્તી, કઈ શીખ, કેઈ જૈન, કઈ સ્વામીનારાયણ, કઈ વૈષ્ણવ, કેઈ વેદાંતી, કોઈ પારસી કે કઈ વળી અન્ય પ્રકારે માને છે. જે માતાપિતાને ત્યાં દેહ ધારણ કર્યો તે માતાપિતાના કુળને, ધર્મને, આચારને, રીતરિવાજને, માન્યતાને, ધર્મવ્યવસ્થાને, રૂઢિગત ક્રિયાઓને, ધર્મસ્થાનકોને કે પહેરવેશાદિને મનુષ્ય પિતાનાં માને છે અને એમ કરવાથી પોતે ધમી છે એવી માન્યતામાં પ્રવર્તી રહ્યો છે. મંદિર, મસ્જિદ, ગિરજાઘર, ગુરુદ્વારા, દેરાસર, ઉપાશ્રય કે અગિયારીમાં જવું, રૂઢિગત રીતે પૂજા, બંદગી, પ્રાર્થના, પ્રતિકમણ, વગેરે બલી જવાં કે શરીરની બેસવાની, ઊઠવાની, નમવાની, સ્થિર થવાની કે એવી બીજી ક્રિયાઓમાં પ્રવર્તવું તેને ધમીપણું, આરાધકપણું કે મુમુક્ષુપણું માને છે. પરંતુ આ રીત પરમાર્થ ધર્મની નથી. 1 “ગ૭ મતની જે કલ્પના, તે નહીં સવ્યવહાર ભાન નહીં નિજરૂપનું, તે નિશ્ચય નહીં સાર.”૧ | “એ છે પરપંચ સહુ પેટ ભરવા તણું, આત્મારામ પરિબ્રહ્મ ન જોયે; ભણે નરસૈંયે તે તત્વચિંતન વિના, * રત્નચિંતામણિ જન્મ પો.” - “અમને તે બ્રાહ્મણ, વૈષ્ણવ ગમે તે સમાન છે. જૈન આદિ કહેવાતાં હોય અને મતવાળા હોય તે તે અહિતકારી છે, મતરહિત હિતકારી . | ગ૭ને ભેદ બહુ નયને નિહાળતાં તવની વાત કરતાં ન લાજે, ઉદરભરણાદિ નિજ કાજ કરતાં થકા, | મોહ નડિયા કળિકાળ રાજે......ધાર તરવાની.' 1, શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 133, 2. ભક્તકવિ નરસિંહ મહેતા, 3, ઉપદેશછાયા, શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, 6. 4. ગીરાજ શ્રી આનંદધનજી મહારાજ, અધ્યાત્મને પંથે ભણે નર ચિતામણિ છે. જેને

Page #30
મુમુક્ષતા એ છે કે સર્વ પ્રકારની મહાસક્તિથી મૂંઝાઈ એક મોક્ષને વિષે જ યત્ન કરવો અને “તીવ્ર મુમતા એ છે કે અનન્ય પ્રેમે મોક્ષના માર્ગમાં ક્ષણે ક્ષણે પ્રવર્તવું. જેણે સાચી મુમુક્ષુતા પ્રગટાવવી છે તેણે તે સર્વ પ્રકારના માહથી રહિત થવાને અપ્રતિમ પુરુષાર્થ કરવાનું છે. મોહરૂપ જે આસક્તિ (રાગશે) તેનાથી અકળામણગૂંગળામણ અનુભવીને તેથી રહિત થવાની લગની ન લાગે, ધૂન ન ચડે, નિર્ણય ન બને અને પુરુષાર્થ ન ઉલસે તે કદાપિ સાચું સુમુલુપણું પ્રગટી શકે નહિ. આ મોહના બે પ્રકાર છે. દર્શનમોહ (બેટી માન્યતા) અને ચારિત્રમોહ (ખોટું આચરણ). , , “ક મેહનીય ભેદ બે, દર્શન, ચારિત્ર નામ; બે હણે બેધ વીતરાગતા અચૂક ઉપાય આમ.” મહથી રહિત થવા આરાધનાના ક્રમમાં સદ્દબોધને પરિચય કરવો આવશ્યક છે, અને તે સદ્દબોધને પિતાના જીવનમાં સ્થિર કરી તે પ્રમાણે પિતાના જીવનની શુદ્ધિના પ્રયોગરૂપ આચરણ કરવાનું પણ જરૂરી છે. આ પ્રકારે માત્ર મોક્ષરૂપી પ્રયત્ન જ જ્યારે જીવનમાં અગ્રીમતાને પામે, અને તેને અનુરૂપ જયારે જીવનવ્યવહારનું આયોજન કરવામાં આવે ત્યારે જાણવું કે મુમુક્ષુપણું - આત્માથી પાણું ખરેખર પ્રગટયું છે. | “મંદ વિષય ને સરળતા, સહ આજ્ઞા સુવિચાર 0 - કરુણા કોમળતાદિ ગુણ, પ્રથમ ભૂમિકા ધાર.” “કષાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મેક્ષ અભિલાષ; ભવે ખેદ પ્રાણીદયા, ત્યાં આત્માર્થ નિવાસ.” ત્યાગ, વૈરાગ્ય, ઉપશમ અને ભક્તિ મુમુક્ષુ જીવે સહજ સ્વભાવરૂપ કરી મૂક્યા વિના આત્મદશા કેમ આવે? પણ શિથિલપણાથી, પ્રમાદથી એ વાત વિસ્મૃત થઈ જાય છે.” 1. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 103. 2. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 954. 3. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 38. 4. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 643. અધ્યાત્મને પંથે

Page #31
તીવ્ર મુમુક્ષતા વિષે અત્રે જણાવવું નથી પણ “મુમુક્ષતા વિષે જણાવવું છે, કે તે ઉત્પન્ન થવાનું લક્ષણ પોતાના દોષ જોવામાં અપક્ષપાતતા એ છે, અને તેને લીધે સ્વચ્છેદને નાશ હોય છે. સ્વચ્છેદ જ્યાં થોડી અથવા ઘણી હાનિ પામે છે, ત્યાં તેટલી બોધબીજ યોગ્ય ભૂમિકા થાય છે. --મુમુક્ષુતાથી આગળની દશા તીવ્ર મુમુક્ષતા છે. જેનું લક્ષણ એ છે કે નિરંતર શુદ્ધ દેવ-ગુરુ-ધર્મ પ્રત્યે અતિ ઉલ્લાસભાવે અત્યંત ભક્તિ પ્રગટે છે, જે ભક્તિની પરિપકવતા થયે નિજવૃત્તિને પ્રવાહ શુદ્ધ ચિતન્ય પ્રત્યે વળે છે અને નિર્વિકલ્પ આત્માનુભવને પ્રસંગ વારંવાર સાંપડે છે. આ સ્થિતિ મુખ્યપણે આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિ પછી સંયમદશામાં પ્રગટ થવાથી ઉત્પન્ન થાય છે અને તેનું મુખ્ય લક્ષણ તત્ત્વસ્વરૂપની ચિંતવના ધારાપ્રવાહથી વહેતી થકી બેધિ-સમાધિના માર્ગને અતિશયપણે સાથે તે છે. આને જ પ્રશમસુખ કહેવામાં આવે છે. પરપ્રેમ પ્રવાહ બઢે પ્રભુસે, સબ આગમ ભેદ સુઉર બસે વહ કેવલ કે બીજ જ્ઞાની કહે, નિજકે અનુભવ બતલાઈ દીયે.” ( “ઘડી ઘડી પલ પલ સદા, પ્રભુ સુમિરન ચાવ 'નરભવ સફલ જે કરે, દાન, શીલ, તપ ભાવ.”.....૨ “જીવાદિ પદાર્થો તથા (તેમાં સારભૂત) નિજ આત્મતત્વના ચિંતવન રૂપ સમ્યગજ્ઞાનમાં નિરંતર જાગૃતિ રાખવી તેને અભિજ્ઞાને પગ કહે છે.” | ‘વમાન સમતિ થઈ, ટાળે મિશ્યા ભાસ / ઉદય થાય ચારિત્રને, વીતરાગ પદ વાસ”. “દર્શનમોહ વ્યતીત થવાથી જ્ઞાનીના માર્ગમાં પરમભક્તિ સમુત્પન્ન થાય છે, તત્વપ્રતીતિ સમ્યફપણે ઉત્પન્ન થાય છે. તત્ત્વપ્રતીતિ વડે શુદ્ધ ચૈતન્ય પ્રત્યે વૃત્તિને પ્રવાહ વળે છે. શુદ્ધ ચૈતન્યના અનુભવ અર્થે ચારિત્રમેહ વ્યતીત કરવા યોગ્ય છે.” આ પ્રકારે ક્ષણે ક્ષણે જેમાં આત્મજાગૃતિ છે તેવી તીવ્ર મુમુક્ષુતાની વાત ન કરતાં સામાન્ય અને મધ્યમ કક્ષાના સાધકોને મુખ્યરૂપે આ કાળે જે પ્રયોજનભૂત છે તેવી મુમુક્ષતાના વિષયનું પ્રતિપાદન કરતાં શ્રીગુરુ કહે છે કે જે કોઈ સાધક સાચે 1. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 265. 2. બૃહદ આલેચના. 3. जीवादिपदार्थ -स्वतत्त्वविषये, सम्यग्ज्ञाने नित्य युक्तता अभिक्ष्ण ज्ञानोपयोगः // 6/24 सर्वार्थ सिद्धि. 4, શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 112. 5. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 901. અધ્યાત્મને પંથે

Page #32
સ્વચ્છંદ જયાં પ્રાયે દબાય છે, ત્યાં પછી “માર્ગપ્રાપ્તિને રોકનારાં ત્રણ કારણે મુખ્ય કરીને હોય છે, એમ અમે જાણીએ છીએ. આ લોકની અલ્પ પણ સુખેચ્છા, પરમ દૈન્યતાની (વિનયની) ઓછાઈ અને પદાર્થને અનિર્ણય. એ બધાં કારણે ટાળવાનું બીજ હવે પછી કહેશું, તે પહેલાં તે જ કારણોને અધિકતાથી કહીએ છીએ. આ લોકની અલ્પ પણ સુખેચ્છા, એ ઘણું કરીને તીવ્ર મુમુક્ષુતાની ઉત્પત્તિ થયાં પહેલાં હોય છે તે હવાનાં કારણે.... મુમુક્ષુ થવાની ભાવનાવાળો હોય તેણે નિષ્પક્ષપણે પોતાના દેને જાણવા, ઓળખવા અને કાઢવા કે જેથી અનાદિકાળને કોઠે પડી ગયેલે એ જીવને સ્વચ્છેદ ઘટે. અનેક જન્મના સંસ્કારોથી જીવને દેહબુદ્ધિ અને બહિર્દષ્ટિપણું વતે છે અને મોહરૂપી મદિરાથી ઉન્મત્ત થઈ મન ફાવે તેમ દેહ-વાણી-મનની પ્રવૃત્તિમાં નિરંકુશપણે તે વતી રહ્યો છે. હવે, જેમ જેમ સદ્દગુરુના સાન્નિધ્યમાં કે સત્સંગના વેગમાં રહીને આરાધના કરે તેમ તેમ નિજ મતિ કલ્પના છેડી જ્ઞાનીના માર્ગને આરાધક બને. જેમ જેમ સન્માર્ગની આરાધના કરતો જાય તેમ તેમ સ્વછંદ ઘટતું જાય, માર્ગાનુસારીપણું સધાય અને મુમુક્ષુતા વર્ધમાન થાય. 1 “પ્રત્યક્ષ સદ્દગુરુ યોગથી સ્વછંદ તે રોકાય, 'અન્ય ઉપાય કર્યા થકી પ્રાયે બમણો થાય.” માનાદિક શત્રુ મહા નિજ ઈદે ન મરાય; I જાતાં સદ્ગુરુ શરણમાં અ૮૫ પ્રયાસે જાય.” આ પ્રમાણે સદગુરુ આજ્ઞાએ વર્તતાં સહજપણે અનેકવિધ કલ્યાણ થાય છે અને આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટેની યેગ્યતા વધી જાય છે. આવા સુપાત્ર અથવા “ઉત્તમ મુમુક્ષુને પણ હજુ “સાક્ષાત્-મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિને રોકનારાં જે મુખ્ય ત્રણ કારણે છે તે કારણોને નિર્દેશ કરી શ્રીગુરુ કંઈક વિસ્તારથી તે કારણેની સમજણ આપે છે કે જેથી તે કારણોથી રહિત થવા મુમુક્ષુ પુરુષાર્થ કરે. પ્રથમ કારણ તે આ લોકની અલપ પણ સુખેચ્છા છે. મોક્ષમાર્ગમાં સર્વ પ્રકારની જગતની ઈરછાએ બાધક જ છે, તેથી ઉત્તમ મુમુક્ષુએ સદ્દગુરુના સાનિધ્યને કે સત્સંગને આશ્રય કરી યથાર્થ બેધને અંતરમાં ધારણ કરે. આ બંધના ફળરૂપે મુમુક્ષુએ મારે આત્મા જ સર્વોત્કૃષ્ટ અને શાશ્વત સુખને ખજાને છે” એવી નિઃશંકતા ઉપજાવવી 1 અને 2. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 16/18. અધ્યાત્મને ૫થે

Page #33
નિઃશંકપણે તે “સત’ છે એવું દઢ થયું નથી, અથવા તે “પરમાનંદરૂપ જ છે એમ પણ નિશ્ચય નથી. અથવા તો મુમુક્ષતામાં પણ કેટલોક આનંદ અનુભવાય છે તેને લીધે બાહ્યશાતાનાં કારણે પણ કેટલીક વાર પ્રિય લાગે છે (!) અને તેથી આ લોકની અ૯પ પણ સુખેચ્છા રહ્યા કરે છે, જેથી જીવની જોગ્યતા રોકાઈ જાય છે. જોઈએ. નિજ શુદ્ધ આત્મતત્વની અબાધિત સત્તાની આત્યંતિક રુચિ જ્યાં સુધી ન થાય ત્યાં સુધી મુમુક્ષના જીવનને ઝોક જેવી જોઈએ તેવી ગતિથી સાધના તરફ વળતું નથી. જ્યાં સુધી જગતના કેઈ પણ પદાર્થમાંથી સુખ મળશે એવી માન્યતા ઊડે ઊંડે પણ રહે ત્યાં સુધી પરમાનદ રૂપ એવા પિતાના આત્મા પ્રત્યે વૃત્તિનું પ્રવાહવું થાય નહિ અને જયાં સુધી આમ ન બને ત્યાં સુધી આત્મસાક્ષાત્કાર કેવી રીતે થઈ શકે ? માટે જ્યાં સુધી મેક્ષેછા યથાયોગ્ય અને તીવ્ર નથી બનતી ત્યાં સુધી મુમુક્ષુએ સદ્દગુરુ આજ્ઞાની શ્રદ્ધાના બળે આગળ વધવું રહ્યું. અણુમાત્ર પણ રાગાદિને સદ્દભાવ વતે જેહને, 1 તે સર્વ આગમધર ભલે પણ જાણ નહીં આત્મને.' હે જીવ ભૂલ માં. તને સત્ય કહું છું. સુખ અંતરમાં છે તે બહાર શોધવાથી નહિ મળે. અંતરનું સુખ અંતરની સ્થિતિમાં છે, સ્થિતિ થવા માટે બાહ્ય પદાર્થો સંબંધીનું આશ્ચર્ય ભૂલ.૨ વતે નિજ સ્વભાવને અનુભવ લક્ષ પ્રતીત; 1 વૃત્તિ વહે નિજભાવમાં પરમાર્થે સમક્તિ.”૩ આમ, આત્મસ્વરૂપમાં યથાયોગ્ય નિઃશતાની ઊણપ તથા તે જ પરમાનંદરૂપ છે એ બાબતને અનિશ્ચય - આ બે પેટાકારણને નિર્દેશ કર્યો. હવે મુમુક્ષુદશામાં પણ અમુક પ્રકારના સુખનું વદન થાય છે તેવું ત્રીજું પેટાકારણ દર્શાવે છે. જેમ જેમ ક્રોધાદિ ઉપશમ પામતા જાય અને સામાન્યપણે ભક્તિમાર્ગ આદિની આરાધના જામતી જાય તેમ તેમ સુખ ઉપજાવનારા બે પ્રકારનાં કારણે સાધકદશામાં આવી પડે છે. એક તે અનેકવિધ સાત્વિક્તાના અંશે જેવા કે સદ્દગુરુ-પરમાત્મા આદિના દર્શન-પૂજન-વિનય કરતાં કરતાં રોમાંચ, હર્ષાશ્રુ, કંઠનું ગદગદ થઈ જવું, સમસ્ત 1. શ્રી સમયસાર, 2018 2. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 108. 3. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 111. અધ્યાત્મને પંથે

Page #34
સપુષમાં જ પરમેશ્વર-બુદ્ધિ અને જ્ઞાનીઓએ પરમ ધર્મ કહ્યો છે; અને એ બુદ્ધિ પરમ દૈન્યત્વ સૂચવે છે. શરીરનું પુલકિત થવું, દેહભાન કથંચિત વિસ્મૃત થઈ ભાવાવેશમાં નૃત્ય આદિ શુભ અનુષ્ઠાનમાં પ્રવર્તવું વગેરે ઊપજે છે જે સાધકને ઉલ્લાસ ઉપજાવે છે. આવાં અનેકવિધ સાત્વિક આનંદનાં સ્પંદનેને જે તાવિક માની લેવામાં આવે તે સાધક આ વિશિષ્ટ શુભભાવની ભૂમિકામાં અટકી જાય છે અને સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગથી (શુદ્ધભાવથી) વંચિત રહી જાય છે. બીજા પ્રકારનો આનંદ, જે મુમુક્ષુ દશામાં સહજપણે સંયેગવશાત્ આવી બને છે તે પવિત્રતા-મિશ્રિત પુણ્યોદયને છે. મુમુક્ષુએ સંપાદિત કરેલાં જ્ઞાન-ભક્તિ સદાચરણ આદિથી પ્રભાવિત થયેલે સામાન્ય ભક્તસમાજ, તે મુમુક્ષુની વિધવિધ સેવાશુશ્રષા કરવા લાગી જાય છે. સુંદર સ્વાદિષ્ટ ભેજન, કીંમતી-વ, નયનરમ્ય આવાસ, શારીરિક સેવા, નમસ્કાર-આદર-પ્રણામ-સત્કાર વગેરે બાહ્ય સુખાકારીનાં સાધને તે મુમુક્ષુની તહેનાતમાં હાજર કરી દે છે. વળી મુમુક્ષુને પિતાથી વિશેષ ગુણવાન અને જ્ઞાનવાન કેઈ બીજું આજુબાજુમાં દેખાતું ન હોવાથી તેને પણ પિતામાં મહત્તાને આભાસ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આમ વિશિષ્ટ પુણ્યના ઉદયથી સંપ્રાપ્ત થયેલી સામગ્રીના ગ્રહણમાં રોકાઈ જવાથી તેની વૃત્તિ પુણ્ય-પાપના ફળરહિત એવા નિજસ્વરૂપની સાધનામાં કાં તે પ્રવૃત્ત જ થતી નથી અથવા એટલી મંદપણે પ્રવૃત્ત થાય છે કે જેથી છેડા વખતમાં તે નિષ્ક્રિય થઈ સ્વયં સમાપ્તિને પામે છે. આવા બનેમાંથી કઈ પણ પ્રકારમાં રોકાઈ ગઈ છે જીવનચર્યા જેની, તે મુમુક્ષુ, તથારૂપ યોગ્યતાને ન પહોંચવાને લીધે, સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ પ્રાપ્તિથી વંચિત રહી જાય છે. આ પ્રમાણે, “માર્ગ પ્રાપ્તિને રોકનાર પ્રથમ કારણનું વ્યાખ્યાન પૂરું થયું. ભોક્ષમાર્ગ પ્રાપ્તિને રોકનારું દ્વિતીય કારણ જે પરમ વિનયની ઓછાઈ, તે હવે જણાવે છે. જગતના સર્વ અજ્ઞાની માં જોકે અંહત્વ-મમત્વને માટે દોષ દેવામાં આવે છે, તે પણ મનુષ્યના અવતારમાં અને વળી આ કળિયુગના મનુષ્યમાં તે અભિમાન, સ્વાભિમાન અહંકાર [ કે સ્વમાન !-self-respect ! ] ના બહાના હેઠળ આદિ અનેક નામથી ઓળખાતા માનના અંશે દષ્ટિગોચર થાય છે. વર્તમાન પર્યાયમાં (એટલે કે દેહમાં) અને વર્તમાન સંયોગોમાં પિતાપણાની બ્રાંતિ ઊપજી છે તેવા મનુષ્યોમાં અનેક પ્રકારનાં મિથ્યાભિમાન હોય છે. હું શેઠ છું, શાહુકાર છું, મોટો હિસાબનીસ છું, પ્રધાન છું, લાગવગવાળો છું, સંઘપતિ છું, રાજ્યસત્તાવાળો છું, ઈજનેર છું, નાગર બ્રાહ્મણ, સિસોદિયે રજપૂત કે દશા શ્રીમાળી અધ્યાત્મને પંથે

Page #35
છું, અમીરવર્ગને છું. “બુદ્ધિજીવી (cream of society, intellectual) છું, આવા આવા, અનેક પ્રકારનાં અભિમાન વર્તમાન સમાજમાં દેખાય છે. વળી હું ત્યાગી છું, તપસ્વી છું, વ્રતી છું, દીર્ધકાળથી સંયમી છું, પ્રખર પ્રજ્ઞાવાન છું, સતાવધાની કે શતાવધાની છું, શાસ્ત્રમર્મજ્ઞ છું, અનેક શિષ્યનો ગુરુ છું, અનેક વિદ્યામાં પારંગત છું, રિદ્ધિસિદ્ધિને ધારક છું, અમુક સંપ્રદાય વડે છું-આવા પ્રકારનાં ઘણું અભિમાન પણ વર્તમાન મનુષ્યોમાં જણાય છે.' જે સાચે મુમુક્ષુ હોય તેણે તે પોતાના સાચા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને જાણ્યું છે તેથી આવા કોઈ પ્રકારના અહંકાર ધારણ કર્યા વગર જેમના પ્રતાપથી પિતાને પિતાના સાચા સ્વરૂપનું જ્ઞાન-ભાન થયું તેવા શ્રી સદ્દગુરુદેવને અથવા પુરુષને જ તે મહત્તાવાળા માને છે અને પોતાને ખરેખર તેમને સારો સેવક માને છે. આમ કર્યું છે જેણે એ મુમુક્ષુ સદ્દગુરુદેવને જ ભગવાન સમાન ગણે છે અને પિતાનાં કહેવાય છે તેવાં તન, મન, ધનાદિ સર્વ તેમને ચરણે ધરીને, તેમની આજ્ઞાની યાચના કરીને તેમની આજ્ઞાનું સમજી સમજીને ઉપગપૂર્વક પિતાની શક્તિ પવ્યા વિના આરાધના કરે છે. , “શું પ્રભુ ચરણ કને ધરું, આત્માથી સી હીન, 'તે તે પ્રભુએ આપિયો, વતું ચરણાધીન. “આ દેહાદિ આજથી, વર્તે પ્રભુ આધીન, દાસ દાસ હું દાસ છું, તેહ પ્રભુને દીન.૧ “પ્રત્યક્ષ સગુરુ સમ નહીં પરોક્ષ જિન ઉપકાર; " એ લક્ષ થયા વિના ઊગે ન આત્મવિચાર.” “આજ્ઞાનું આરાધન તે જ ધર્મ અને આજ્ઞાનું આરાધના તે જ તપ.” માણ धम्मो आणाए तवो. , “દાસ કહાવન કઠિન હૈ, મેં દાસનકે દાસ, | અબ તે ઐસા હે રદૂ, કિ પાંવ તલેકી ઘાસ....૪ 1. શ્રી રત્નકરંડશ્રાવકાચાર, ગાથા 25. 2. શ્રીઆત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 125. 1. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 126. 2. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 11. 3. ઉપદેશપદ, હરિભદ્રસૂરિ. 4. મહાત્મા કબીરદાસજી. અધ્યાત્મને પંથે

Page #36
જેથી સર્વ પ્રાણીને વિષે પિતાનું દાસત્વ મનાય છે અને પરમ જેગ્યતાની પ્રાપ્તિ હોય છે. રાઈ બાંટા બીસવાં, ફિર બીસનકા બીસ, ઐસા મનવા જે કરે, તાહિ મિલે જગદીશ.” “સદ્દગુરુ પદમેં સમાત હૈ, અરિહંતાદિ પદ સર્વ, 0 | તાતેં સદ્દગુરુ ચરણકે, ઉપાસે તજી ગર્વ.' આવાં આવાં અનેક વચનેથી સત્પરુષનું - સદ્દગુરુનું અદ્દભુત અલૌકિક માહાસ્ય પૂર્વે મહાપુરુષોએ પ્રકાણ્યું છે. સાધકને જ્યારે આ વાત અંતરમાં યથાર્થ સમજાય ત્યારે તેને અતિશય ઉલ્લાસ આવે છે. પુરુષની એકનિષ્ઠાએ સેવા કરવાથી અને તેમના સાચા સ્વરૂપની ઓળખાણ થવાથી તેમનામાં પ્રભુના જેવી જ દિવ્ય જ્ઞાનતિનું દર્શન થાય છે. તેમની આજ્ઞાન આરાધનથી પિતાને પણ કામ કરીને તેમના જેવી જ આત્મિક સમૃદ્ધિ અવશ્ય પ્રગટે છે. “તનસે મનસે ધનસે સબસે, ગુરદેવકી આન સ્વઆત્મ બસે; 0 | તબ કારજ સિદ્ધ બને અપને, રસ અમૃત પાહિ પ્રેમ ઘને.” એનું સ્વપ્ન જે દર્શન પામે રે, તેનું મન ન ચઢે બીજે ભામે રે, થાય સદગુરુને લેશ પ્રસંગ રે, તેને ન ગમે સંસારીને સંગ રે.”૮ આ ઉપરોક્ત પ્રકારે જ્યારે પિતાનામાં વિશિષ્ટ વિનયગુણનું પ્રગટવું થાય ત્યારે તેના ફળરૂપે પ્રાણીમાત્રમાં પિતાના જેવો જ આત્મા દેખાવાથી તે સૌની “સેવાને ભાવ ઊપજે છે, જેથી “સર્વાત્મભાવની સાધના સહેજે સહેજે બને છે; અને ધર્મધ્યાન પ્રત્યે વળવાની પાત્રતા ક્રમે કરીને સાધકમાં પ્રગટે છે. આ વાત કેરા તર્કથી સમજણમાં આવે તેવી નથી, પણ પિતાનામાં ઉત્તમ પાત્રતા પ્રગટ કરવાની રુચિવાળા મુમુક્ષુને આ વિનયગુણની આરાધનાને પ્રયોગ જીવનમાં કરવાની ભાવના ઊગે છે. બીજી બાજુ શુષ્કજ્ઞાની - મતાથી મનુષ્ય આ બાબતને મર્મ પામતું નથી અને મહાન આત્મલાભથી વંચિત રહી જાય છે. 5. મહાત્મા કબીરદાસજી. 6. સદ્દગુરુ સ્તુતિ-શ્રીરત્નરાજ સ્વામી, 7. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 265. 8, આત્મજાગૃતિનાં પદો, નિત્યક્રમ અગાસ. અધ્યાત્મને પંથે

Page #37
કદાપિ એ બન્ને થયાં હોય, તથાપિ વાસ્તવિક તત્ત્વ પામવાની કંઈ જેગ્યતાની ઓછાઈને લીધે પદાર્થ-નિર્ણય ન થયો હોય તે ચિત્ત વ્યાકુળ રહે છે અને મિથ્યા સમતા આવે છે. વિનયગુણનું મોક્ષમાર્ગમાં આવું અલૌકિક માહામ્ય છે, તેથી જ શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના છત્રીસ અધ્યયનમાં વિનય-અધ્યયન સર્વપ્રથમ મૂકેલ છે. જ્યાં સુધી આવા વિનયગુણને નહિ આરાધે ત્યાં સુધી તમારી ગમે તેવી તીક્ષણ બુદ્ધિ પણ પ્રજ્ઞારૂપે પરિણમશે નહિ અને આત્મતત્વને ગ્રહણ કરી શકશે નહિ; માટે વિનયનું આવું અલૌકિક માહાભ્ય હે આસન્નભવ્ય (જેમની મુક્તિ નિકટ છે તેવા) છ ! સંમત કરે, તેમાં જ તમારું કલ્યાણ છે, એમ વીતરાગમાર્ગમાં શ્રીગુરુઓને ઉપદેશ છે. એ માર્ગ વિનય તણો, ભાખે શ્રી વીતરાગ, મૂળ હેતુ એ માર્ગને, સમજે કેઈ સુભાગ્ય.”૧ હેય મુમુક્ષુ જીવે તે સમજે એવું વિચાર, હાય મતાથી જીવ તે અવળે લે નિર્ધાર.”૨ || “વિનયાચાર સંપન્ન, વિષયથી પરાડુમુખ, જ્ઞાનની ભાવનાવાળા લહે છે હિત ઉત્તમ.”૩ આમ, માર્ગ પ્રાપ્તિને રોકનારાં બે કારણેને સમજાવીને હવે શ્રીગુરુ છેલ્લું અને ત્રીજું કારણ કહે છે અને તે છે પદાર્થને અનિર્ણય. પરમાર્થને ખરેખર પ્રાપ્ત કરે તે કાંઈ રમત વાત નથી. સત્સંગ, સબંધ, સદાચાર અને તસ્વાભ્યાસના બળથી જેમ જેમ અવિદ્યાના દઢ સંસ્કારોની પકડ સાધકજીવ ઉપરથી ઢીલી થતી જાય છે તેમ તેમ તેની ગ્યતા વધતી જાય છે, તેને વિકાસ થતું જાય છે અને ઉંચાં ઉંચાં પરિણામને પ્રાપ્ત કરતો થકે તે ગ્રંથિભેદ (અવિદ્યાના નાશ) ભણી દઢતાથી ડગલાં ભર્યું જાય છે. સદ્દગુરુના બોધને મધ્યસ્થપણે ગ્રહણ કરતે, કઈ પણ દુરાગ્રહ ન રાખતે થકે, માત્ર સત્ય તત્વને જ ગ્રહણ કરવાની અંતરંગ જિજ્ઞાસાવાળે તે પુરુષ જ્યારે આ સપુરુષાર્થ જાળવી રાખે છે ત્યારે સાપેક્ષવાદનું (અનેકાંતવિદ્યાનું) રહસ્ય તેને સદ્દગુરુના બોધથી ધીમે ધીમે સમજાતું જાય છે અને જેમ જેમ સમજાતું જાય છે તેમ તેમ વસ્તુતત્વને યથાર્થભાવ તેના અંતરમાં ભાસને જાય છે. આમ, સર્વ પ્રકારે પ્રજનભૂત તોનું અવિરુદ્ધ જ્ઞાન સિદ્ધ થતાં અવશ્ય તેને ઉત્તમ આત્મલાભ થાય છે. 1. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 20. 2. એજન, 22, 3. સારસમુરચય: કુલભદ્રાચાર્ય. 14 અધ્યાત્મને પંથે

Page #38
કલ્પિત પદાર્થ વિષે “સત'ની માન્યતા હોય છે, દીર્ઘકાળ સુધી યથાર્થ બોધને પરિચય થવાથી બાધબીજની પ્રાપ્તિ હોય છે અને તે બાધબી જ તે પ્રાયે નિશ્ચય સમ્યકત્વ હોય છે.” “જાકે હિરમેં સ્યાદવાદ સાધના કરત, શુદ્ધ આતમકે અનુભૌ પ્રગટ ભયે હૈ, જાકે સંકલપ વિકલપ કે વિકાર મિટી સદા કાલ એકભાવ રસ પરિણયે હૈ, જાતે બંધ વિધિ પરિહાર મોક્ષ અંગિકાર - અ સુવિચાર પક્ષ સઊ છાંડી દીને હૈ, જાકી જ્ઞાન મહિમા ઉદ્યોત દિન દિન પ્રતિ, - સોઉ ભવ સાગર ઉલંઘી પાર ગયે હૈ.૨ શ્રામય જ્યાં એકાગરૂય ને એકાગય વસ્તુ નિશ્ચય નિશ્ચય બને આગમ થકી, આગમ પ્રર્વતના મુખ્ય છે.” Oo “પ્રવચન અંજન જે સદ્ભર કરે, દેખે પરમ નિધાન જિનેશ્વર; હદય-નયન નિહાળે જગધણુ, મહિમા મેરુ સમાન જિનેશ્વર, ધર્મ જિનેશ્વર ગાઉં 4 આ પ્રમાણે જ્ઞાનીપુરુષના વચનના આધારે વસ્તુસ્વરૂપને યથાર્થ નિર્ણય કરવો જોઈએ. આ જ સમ્યગજ્ઞાન છે. જયાં સુધી આવું સમ્યગૂજ્ઞાન અંતરમાં સુસ્થિત ન થાય ત્યાં સુધી ચિત્ત ચંચળ રહે, ભય અને આકુળતા ટળે નહિ અને અનેકવિધિ સંકલ૫– વિકપની જાળમાં સાધક ફસાયેલો રહે. કદાચિત ઉપર ઉપરથી સમભાવ રાખવાનો પ્રયત્ન કરે, પણ યથાર્થધમાં સ્થિરતા ન થઈ હોવાથી નામમાત્ર સમતા - ઉપલક સમતા - દેખાવની સમતા આવે, સાચી સમતા આવે નહિ. આમ વસ્તુને યથાર્થ નિર્ધાર અંતરમાં થયા વિના જગતના અનેકવિધ પદાર્થોમાં વૃત્તિ દોડ્યાં કરે છે અને જ્યાં સ્થિર થવી જોઈએ ત્યાં સ્થિર થઈ શકતી નથી. આ વિશ્વને સર્વોત્કૃષ્ટ પદાર્થ મારે શુદ્ધ આત્મા જ છે. તેનાથી વિશેષ, મેટુ, મહાન, ઉન્નત સુખદાયક, ઉંચી કક્ષાનું, ઉપાદેય, સ્વીકાર્ય, આદરણીય, શ્રેયરૂપ, ધ્યેયરૂપ, લક્ષ્યરૂપ, શ્રદ્ધવાયેગ્ય, પ્રાપ્તવ્ય, અને કૃતકૃત્યતાદાયક અન્ય કોઈ જ નથી એ નિર્ણય મુમુક્ષુને થી અનિવાર્ય છે. આ પરમ પદાર્થ જે નિજાત્મા, 1. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર 330. 2. શ્રી સમયસાર નાટક, 3. શ્રી પ્રવચનસાર 232. 4. યોગીરાજ શ્રી આનંદઘનજી મહારાજ, અધ્યાત્મને પંથે 15

Page #39
જેથી કાળે કરી અપૂર્વ પદાર્થને વિષે પરમ પ્રેમ આવતું નથી, અને એ જ પરમ જેગ્યતાની હાનિ છે. આ ત્રણે કારણે ઘણું કરીને અમને મળેલા ઘણાખરા મુમુક્ષમાં અમે જોયા છે. માત્ર બીજા કારણની કંઈક ન્યૂનતા કઈ કઈ વિષે જોઈ છે. તેમાં પ્રેમનો પ્રવાહ તે જ વળે છે તેનું સર્વોત્કૃષ્ટપણું અંતરમાં નિર્ધારિત કરીને તેને જ અભ્યાસ કરવામાં આવે. યથા– એ રીત દર્શનજ્ઞાન છે, ઈન્દ્રિય-અતીત મહાર્થ છે. 0 માનું છું આલંબનરહિત, જીવ, શુદ્ધ, નિશ્ચય ધ્રુવ છે.” આત્મ-પદાર્થનું અત્યંત માહાસ્ય અંતરમાં ભાસવું, એકમાત્ર આત્મતૃપ્રાપ્તિની જ રુચિ રહેવી અને સર્વ મતમતાંતર, પંથ-આગ્રહ, વ્યક્તિગત કે દષ્ટિગત રાગમાં રોકાઈ જવાને તથા પંથ-વ્યામહાદિને અભાવ થ - આવી દશાને પ્રાપ્ત થયેલે જીવ સદ્દગુરુના બેધને પામીને, તત્ત્વને યથાર્થ નિર્ણય કરી શકે છે. આ રીતે પદાર્થના નિર્ણયને પામેલા જીવને સ્વ-દ્રવ્ય (શુદ્ધાત્મા) પ્રત્યે આત્યંતિક પ્રેમ પ્રગટે છે, જે પ્રગટવું તે જ સાક્ષાત્ મેક્ષમાર્ગ છે, કારણ કે ત્યાર પછી તેવા ઉત્તમ પાત્રતાને પામેલા જીવને મોક્ષપ્રાપ્તિમાં કઈ બાધક કારણ રહેતું નથી, શ્રીગુરુ કહે છે કે મોટા ભાગના તેમને મળેલા મુમુક્ષુઓમાં તેમને આ ત્રણ કારણે દેખાયાં છે. પરંતુ કોઈ કોઈ મુમુક્ષુઓમાં વિનયગુણનું કંઈક પ્રાગટય દષ્ટિગોચર થયું છે. આવા ભાગ્યવાન મુમુક્ષુઓ વિશેષ પુરુષાર્થ કરીને જે વિનયગુણની ઉગ્ર આરાધનામાં જોડાઈને યથાર્થ રીતે પરમવિનયપણાને પ્રાપ્ત થઈ જાય તે તેમનામાં ઉત્તમ પાત્રતા પ્રગટ થઈ જાય. આવા મુમુક્ષુને મોક્ષમાર્ગ અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. માટે પુરુષને યથાર્થપણે ઓળખીને તેમના પ્રત્યે સર્વાર્પણ કરવું એમ કહેવાને શ્રી સદ્દગુરુનો આશય જાણો. વિશેષ ક્યાં સુધી આ વાતને વિસ્તાર કર્યા કરે ? ભૂતકાળ, વર્તમાનકાળે અને ભવિષ્યકાળે આ જ માર્ગ છે કે ગુણવાનોને ઓળખી, તેમના ગુણોની ખરેખરી પિછાન કરી, તેમની પરમ ભક્તિને આધીન થઈ તેમના બતાવેલા માર્ગે ચાલવું. 5 |“શ્રમણે જિને તીર્થકરે, એ રીત સેવી માગને 1 સિદ્ધિ વય નમું તેમને, નિર્વાણના તે માર્ગને.” માર્ગ પ્રાપ્તિને રોકનારા પહેલા અને ત્રીજા કારણને રકાસ થવા માટે પરમ વિનયપૂર્વક વર્તવું અને વારંવાર પુરુષના સમાગમને આશ્રય કરી તેમના વ્યક્તિત્વમાં રહેલી જે દિવ્યતા, આત્મદષ્ટિ, આત્મલક્ષ અને સહજ ઉદાસીનતા તેને ઓળખ 1. શ્રી પ્રવચનસાર, 182. 2, શ્રી પ્રવચનસાર, 199, અધ્યાત્મને પંથે

Page #40
અને જો તેઓમાં સર્વ પ્રકારે (પરમ દેન્યતાની ખામીની) ન્યૂનતા થવાનું પ્રયત્ન હોય તે જોગ્ય થાય એમ જાણીએ છીએ. પરમ દૈન્યપણું એ ત્રણેમાં બળવાન સાધન છે; અને એ ત્રણેનું બીજ મહાત્માને વિષે પરમ પ્રમાણિ એ છે. અધિક શું કહિયે? અનંત કાળે એ જ માગ છે. પહેલું અને ત્રીજું કારણ જવાને માટે બીજા કારણની હાનિ કરવી અને મહાત્માના જેગે તેના અલૌકિક સ્વરૂપને ઓળખવું. ઓળખવાની પરમ તીવ્રતા રાખવી, તે ઓળખાશે. મુમુક્ષુનાં નેત્રે મહાત્માને ઓળખી લે છે. વાને પ્રયત્ન કરે. જે કઈ મુમુક્ષુ, આત્માને સાચે ખપી થઈને પુરુષને ઓળખવાને વારંવાર પ્રયત્ન કરે છે અને વિપરીત કારણે આવવા છતાં પોતાનો પ્રયત્ન પ્રમાણિકતાથી જાળવી રાખે છે, તેનામાં ક્રમે કરીને એક એવી દિવ્ય દષ્ટિ ઊગે છે કે જેના પ્રતાપે કરીને તેને પુરુષના આત્માની ઓળખાણ થઈ જાય છે. આવી પારદર્શક ઓળખશક્તિ પેદા ન થાય ત્યાં સુધી સતત સત્સમાગમ કર્યા જ કરે તથા સન્શાસ્ત્ર અને સદાચારનું દઢ અવલંબન લઈને પોતાની મુમુક્ષદશા કેટલી વર્ધમાન થાય છે તેનું અઠવાડિક, માસિક કે વાર્ષિક સરવૈયું કાઢવું અને નિરંતર દોષ દૂર કરવાને પુરુષાર્થ જારી રાખવો એ જ મોક્ષપ્રાપ્તિનું રહસ્ય છે. જે કોઈ સાધકને પુરુષના સ્વરૂપને યથાર્થ અને દઢ નિશ્ચય થાય તેને શું શું ફળની પ્રાપ્તિ થાય એ વાત હવે શ્રીગુરુ સમજાવે છે. સપુરુષ તે પ્રગટ શુદ્ધ આત્મા છે. જેને તત્ત્વદૃષ્ટિથી સત્પરુષની ઓળખાણ થાય તેને જો કે સપુરુષ પ્રત્યે અલૌકિક ભક્તિભાવ ઊપજે છે છતાં વ્યક્તિગત રાગમાં તે વ્યામોહ પામતો નથી. તેમનામાં પ્રગટેલા શુદ્ધ આત્મતત્ત્વ પ્રત્યે તે સાધકમાં પરમ આદર પ્રગટે છે અને તેથી દિનપ્રતિદિન તેમનામાં રહેલાં અનેકવિધ ગુણો પિતાનામાં કેવી રીતે પ્રગટે તે તરફને તેને પુરુષાર્થ વધી જાય છે. ફળસ્વરૂપે સમતાભાવની તેમની સાધનાનું અનુસરણ અને અનુકરણ કરતા એ તે સાધક, આત્મા-અનાત્મા અને સ્વપરના વિવેક ભણી વળે છે. જે મુમુક્ષુ આ રીતે પુરુષના આશ્રયે ભેદજ્ઞાનને અભ્યાસ કરે છે, તેની મહદષ્ટિ કમ કરીને ઘસાઈ જાય છે અને જ્ઞાનદષ્ટિ વિકાસ પામે છે. આમ એક મહાત્માની ઓળખાણ યથાર્થ રીતે જ્યારે સાધકને થાય ત્યારે નીચે કહ્યા તેવા અનેક પ્રકાર તેના જીવનમાં બને છે જે બધાયને શાસ્ત્રકાર ભગવતેએ વિવિધ અપેક્ષાએએ સમ્યકત્વ કે આત્મજ્ઞાન કહી બિરદાવ્યા છે. અધ્યાત્મને પંથે

Page #41
મહાત્મામાં જેને દઢ નિશ્ચય થાય છે, તેને મહાસક્તિ મટી પદાર્થને નિર્ણય હોય છે, તેથી વ્યાકુળતા મટે છે. (1) તે સત્પરુષ પ્રત્યે તેને આત્યંતિક અને પારમાર્થિક ભક્તિ પ્રગટ થાય છે. (2) અન્ય સર્વ મહાત્માઓની પણ તેને ઓળખાણ થઈ જાય છે, કારણ કે સર્વ મહાત્માઓની જાત (સમ્યપણાની અપેક્ષાએ) એક છે. (3) મહાત્માની ઓળખાણ થતાં આત્મા અનાત્માની એટલે કે જીવ-અછવાદિ પ્રજનભૂત તની પણ સાચી શ્રદ્ધા અને નિર્ણય તેને થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે જે મુમુક્ષુને તને યથાર્થ નિર્ણય થવાથી આત્મજ્ઞાન પ્રગટયું તેને આત્મજ્ઞાનના ફળસ્વરૂપે નિરાકુળતા ઊપજે છે. હવે શું થશે ? સુખ આવશે કે દુઃખ? સફળતા મળશે કે નિષ્ફળતા? માન થશે કે અપમાન ? ઊંધું થશે કે ચતું ? રેગ આવશે તો ? મારી સેવા કોણ કરશે? કદાચ મૃત્યુ થઈ જશે? ગરીબાઈ આવી પડશે ?- આ અને આવા અનેક પ્રકારના વિકલ્પની જાળનું જોર હવે તેના અંતરમાં રહેતું નથી, કારણ કે પ્રજનભૂત સર્વ તત્ત્વનો નિર્ણય થયે હેવાથી, પાપ-પુણ્યને અને મોક્ષતવને પણ તેને નિશ્ચય થઈ ગયો છે. આના ફળસ્વરૂપે ચિંતામગ્નતા, આકુળવ્યાકુળતા, ભય (sense of insecurity) શેકાદિને પરાભવ થઈ એક શીતળ-શાંતઉદાસીન યથાયોગ્ય–સહજદશા તેના જીવનમાં પ્રગટે છે. કહ્યું છે કે– " ગઈ વસ્તુ શાચે નહીં, આગમ વછા નહિ, વર્તમાન વતે સદા, સે જ્ઞાની જગમાં હિં, રાઈમાત્ર ઘટવધ નહીં દેખ્યાં કેવળ જ્ઞાન; યહ નિશ્ચય કર જાનકે, ત્યજીએ પરથમ * * ધ્યાન.૧ આકુળવ્યાકુળતાનો અભાવ થવાથી જે નિઃશંકતા ઊપજે છે તે આ પ્રકારે કે જગતના પદાર્થોમાં તે જેમ બનવાનું હોય તેમ બને, મારે તે મારા આત્મહિતમાં જ પ્રયત્ન કરો એગ્ય છે. રાગાંશો વિદ્યમાન હોવાથી બીજું જે કાંઈ કાર્ય થાય તેમાં તે હું નિમિત્ત માત્ર છું. અણુમાત્ર પણ જગતને પદાર્થ મારે નથી એ મારો નિશ્ચય છે. આ નિર્ણય થયે છે જેને તે જ્ઞાની મહાજ્ઞાની થાય છે અને બહાાંતર સર્વ બંધનથી મુક્ત થઈ શાશ્વત, સ્વાધીન અને અતીન્દ્રિય આનંદને તે પ્રાપ્ત કરે છે. * પરથમ ધ્યાન આર્તધ્યાન ખોટું ધ્યાન, ખોટી ચિંતા. 1, લાલા રણજિતસિંહ કૃત બૃહદ્ આચના/૨૧, 19. અધ્યાત્મને પંથે

Page #42
તેથી નિઃશંકતા આવે છે. જેથી જીવ સર્વ પ્રકારના દુઃખથી નિર્ભય હોય છે. અને તેથી જ નિઃસંગતા ઉત્પન્ન હોય છે, અને એમ યોગ્ય છે. માત્ર તમ મુમુક્ષુઓને અથે ટૂંકામાં ટૂંકું આ લખ્યું છે. પૂર્વાચાર્યોએ જ્ઞાનીની નિઃશંકતા અને નિર્ભયતાનું વર્ણન અનેક પ્રકારે કર્યું છે. જ્ઞાની(સમ્યગ્દષ્ટિ)નાં આઠ અંગોમાં પહેલું જ અંગ નિઃશંકતા મૂકહ્યું છે અને તે વડે જ તેને સાતેય પ્રકારના ભયથી રહિત કહ્યો છે. આવી ઉપરોક્ત પ્રકારની સાધનાના બળે પ્રગટ થઈ ગયાં છે નિઃશંકતા અને નિર્ભયતા જેને, તેવા સાધકને મોક્ષ પ્રાપ્તિમાં હવે બીજા કયા અંતરાયે રેકવાને સમર્થ છે? અનંતાનુબંધી આદિ કષાયના અભાવથી અને જ્ઞાની પુરુષનાં વચનની પારમાર્થિક શ્રદ્ધાથી ઉલ્લસિત થયું છે વીર્ય જેનું તે તે મહાન સાધક, સંયમની વિશિષ્ટ સાધનાની ભૂમિકા પર વિજય મેળવવા હવે નિઃસંગતાને અંગીકાર કરે છે ? | દર્શનમોહ વ્યતીત થઈ ઊપજે બોધ જે, આ દેહ ભિન્ન કેવળ ચૈતન્યનું ભાન જે. તેથી, પ્રક્ષીણ ચારિત્રમોહ વિલેકિયે, વતે એવું શુદ્ધ સ્વરૂપનું ધ્યાન જે અપૂર્વ અવસર.' આમ, આખા પત્રને ઉપસંહાર કરતાં શ્રીગુરુએ સાધકને જે વિકાસક્રમ ઉપદે છે તે દર્શાવતાં ચાર્ટ માટે જુઓ પાના નં. 2. મહાજ્ઞાની પુરુષને ઉપદેશ મુમુક્ષુઓને બેધિ-સમાધિની પ્રાપ્તિ થાય તે અર્થે જ હોય છે, તેથી દેશકાળને લક્ષમાં રાખીને આ પત્રમાં જે બોધ સંક્ષેપથી અવતરિત કર્યો છે તે તમે સૌ પરસ્પર આત્મકલ્યાણ અર્થે વિચારશે. આ કળિયુગની અંદર 1. નિઃશંકિત, નિકાંક્ષિત્વ, નિવિચિકિત્સા, અમૂઢતા, ઉપગુડતા, સ્થિતિકરણ, વાત્સલ્ય અને પ્રભાવના. મૂલાચાર, 2018 2. જુઓ સમયસાર, આત્મખ્યાતિ કળશ 155 થી 160. 3, નિઃશંકતા, નિર્ભયતા અને તેના ફળસ્વરૂપે નિઃસંગતા(નિર્ચથ-મુનિ પદ)ને ધારણું કરનાર સાધકની દશાનું અતિ અદ્દભુત, રોમાંચક, આહૂલાદક, પરમ પ્રેરક, હુબહુ વર્ણન જિજ્ઞાસુઓએ શ્રી પ્રવચનસારની અમૃતચન્દ્રસૂરિની ૧૯૯થી 200 ગાથાઓની ટીકામાં અવેલેકવું. ૪-અપૂર્વ અવસર, શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, 738, અધ્યાત્મને પંથે

Page #43
તેને પરસ્પર વિચાર કરી વિસ્તાર કરે અને તે સમજવું એમ અમે કહીએ છીએ. અમે આમાં ઘણું ગુઢ શાસ્ત્રાર્થ પણ પ્રતિપાદન કર્યો છે. તમે વારંવાર વિચારજે. યોગ્યતા હશે તે અમારા સમાગમમાં આ વાતનો વિસ્તારથી વિચાર બતાવીશું. હાલ અમારો સમાગમ થાય તેમ તે નથી, પણ વખતે શ્રાવણ વદમાં કરીએ તો થાય પણ તે કયે સ્થળે તે હજુ સુધી વિચાર્યું નથી. સરખી વિચારસરણી ધરાવતા ધમલભી મનુષ્ય એકબીજા સાથે પ્રેમપૂર્ણ ધર્મવાર્તા * કરે અને જ્ઞાની પુરુષનાં સૂત્રાત્મક વચનનો અર્થ વિવિધ રીતે અનેક દૃષ્ટિકોણથી સમજીને પિતાનું જ્ઞાનબળ અને ધ્યાનબળ વધારી મોક્ષરૂપી પુરુષાર્થમાં લાગે એ જ શ્રેયનું, હર્ષનું અને સ્વ-પર પ્રેરણાનું મુખ્ય કારણ છે. ગુર્જર ભાષામાં લખાયેલાં હોવા છતાં આ વચનમાં ઉત્તમોત્તમ શાસ્ત્રોને સાર અમે ઠાંસી ઠાંસીને ભર્યો છે એમ તમો નિર્ધાર કરશે અને જ્યાં સમજણમાં કઠિનતા લાગે ત્યાં વિશેષ જ્ઞાનીના આશ્રયે તેમાં રહેલે અતિ અદ્દભુત અને રહસ્યમય મર્મ સમજશે એવી અમારી તમોને સૂચના છે. અમારે તમારા પ્રત્યક્ષ સમાગમ જ્ઞાનીદ્રષ્ટ હશે તે તેમ બનશે અને તે સમયે જે તમ મુમુક્ષુઓમાં બધ ઝીલવાની પાત્રતા દષ્ટિગોચર થશે તે અમારા શ્રીમુખેથી તેમાં કહેલી ધર્મવાર્તાને અલૌકિક અને અમૂલ્ય અર્થ સમજવાનું સૌભાગ્ય તમને સાંપડશે એમ જાણજો. વર્તમાન તે આપણું પરસ્પર સમાગમને ગ દષ્ટિગોચર થતો નથી, પણ થોડા કાળમાં જે સંભવે છે. તે કેવી રીતે અને કયા ક્ષેત્રે તે અંગે હજુ અનિશ્ચિતતા વતે છે. * પ્રાસંગિક : સાધમી એ સાથે તરવ સંબંધી વાર્તાલાપ કરી પોતાના જ્ઞાનને વધારવું અને પ્રાપ્ત થયેલા જ્ઞાનને દઢ કરવું એ ધર્મ માર્ગમાં મહાન ઉપકાર કરનારું છે. આચાર્યોએ પણ પૂછના (પ્રશ્નોત્તરરૂપ સ્વાધ્યાય)ને તપ કર્યું છે. સત્તરમાં રૌકામાં જયપુરમાં શ્રીમાન ટોડરમલજીના સાનિધ્યમાં, આગ્રામાં શ્રીમાન બનારસીદાસજીના સાનિધ્યમાં, અને ઉત્તર ગુજરાતમાં, શ્રીમાન આનંદઘનજીના અને થશે. જછ સ-િનવમાં મા ની વ સ મ એમાં સત્સંગ-સ્વાધ્યાયની જ્ઞાનગંગામાં અનેક જિજ્ઞાસુઓ ન કરી પોતાના અંતમાને પવિત્ર કરતા હતા. ન ધ ધાર્મિક વિના' ઇત્યાદિ આગમ સૂત્રોથી આ વાતની પુષ્ટિ થાય છે. સમ્યકત્વનાં નિઃશકિત્વ, ઉપગ્રહનત્વ, વાત્સલ્ય અને પ્રભાવના વગેરે અનેક અંગેનું ધર્મ સભાઓથી દઢપણું થાય છે અને વીતરાગ ભગવાનના સમગ્ર અનુયાયીઓમાં પરસ્પર સાચે પ્રેમ અને વાત્સલ્ય જાગે છે, જે આ જમાનાની તાતી જરૂરિયાત છે. ભારત જૈન મહામંડળ દ્વારા આ દિશામાં સ્તુત્ય પ્રયાસ થયા છે. પણ હજુ ઘણું ઘણું કરવાનું બાકી રહે છે, જેમાં શ્રાવકે કરતાં પણ શમણુ વગે વિશેષ યોગદાન આપવું આવશ્યક છે. અધ્યાત્મને પંથે

Page #44
કળિયુગ છે માટે ક્ષણવાર પણ વસ્તુવિચાર વિના રહેવું નહીં એમ મહાત્માઓની શિક્ષા છે. તમને બધાને યથાયોગ્ય પહોંચે. છેલે અમ મહાત્માઓની તમ સર્વ મુમુક્ષુઓને ખાસ ભલામણ છે કે પિતાના આત્માને નિરંતર જાગતે રાખજે અને મહદષ્ટિથી જગત તરફે ન જોતાં તવદષ્ટિથી જોજો. આ કળિયુગમાં ભૌતિક સુખનાં સાધનોની ઝાકઝમાળ એટલી બધી વધી ગઈ છે. અને અસપ્રસંગોનું સર્વત્ર એટલું બધું પ્રાબલ્ય છે કે શ્રાવકવર્ગ કે શ્રમણવર્ગ સૌને ખૂબ સાવચેતીથી ડગલું ભરવાનું છે, નહિ તે જાણશે કે માર્ગથી ચુત થવામાં જરા પણ વિલંબ નહિ થાય. માટે બને તેટલે સત્સંગ અને નિવૃત્તિક્ષેત્રનો લાભ લઈ જ્ઞાની પુરુષોએ કહેલા વસ્તસ્વરૂપને બરાબર ખ્યાલ રાખી રહેશે અને સમયે, સમયે તથા પ્રસંગે પ્રસંગે પિતાના વિચારોને તપાસતા રહીને જ્ઞાનીના બતાવેલા માર્ગે ચાલતા રહેજે. તમોને સર્વેને અમારા તરફથી ધર્મવૃદ્ધિની અને સુખાકારીની ભાવના ઇરછી વિરમું છું. છે અધ્યાત્મને પંથે

Page #45
પત્રાંક 493 (છ પદને પત્ર) આ પત્ર શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ પોતાના મુખ્ય મુનિ શિષ્ય પૂ. શ્રી લઘુરાજ સ્વામીને ઉદ્દેશીને લખે છે. મોક્ષમાર્ગમાં મુખ્ય પ્રયોજનભૂત એવાં, આત્માના નીચે કહ્યાં તે પદનું, આ પત્રમાં સંક્ષેપમાં પ્રતિપાદન કર્યું છે: (1) આત્મા છે (2) આત્મા નિત્ય છે (3) આત્મા કર્તા છે (4) આમા જોક્તા છે. (5) મોક્ષપદ છે અને (6) મોક્ષને ઉપાય છે. આ પદની પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ આદિ પ્રમાણેથી દષ્ટાંતપૂર્વક સમજણ આપીને, સગુરુગમે તેને બંધ પામવા માટે જિજ્ઞાસુને સૂચન કરેલ છે. આ છ પદની વિવેકપૂર્વક યથાર્થ સમજણ થવાથી આત્મદર્શન(સમ્યફદર્શન)ની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તે દર્શનને પ્રાપ્ત થયેલે પુરુષ ક્રમે કરીને સંસારનાં સર્વ દુઃખોને નાશ કરી પૂર્ણ મોક્ષપદને પામે છે એવો સિદ્ધાંત રજૂ કર્યો છે. આ પત્રમાં જ્ઞાનમાર્ગ અને ભક્તિમાર્ગને અતિશય સુંદર સમન્વય દષ્ટિગોચર, થાય છે. જે પુરુષોએ આ છ પદને બેધ, કેવળ જગતના જીવોના કલ્યાણ માટે કર્યો છે તેઓ પ્રત્યેની અદભુત અલૌકિક ભક્તિનું નિરૂપણ અહીં જોવામાં આવ્યું છે. ભારતીય દર્શનમાં સર્વમાન્ય એવી શ્રીસદ્દગુરુની પારમાર્થિક ભક્તિનું સ્વરૂપ અને તેનું ફળ પણ અહીં જણાવ્યાં છે. છેલ્લે, પિતાને પ્રગટ થયેલી આત્મદશાનું સૂચન કરી, તે દશા પ્રગટ થવામાં જેમનાં વચનામૃત પરમ ઉપકારી થયાં છે તેવા પુરુષોને ફરી ફરી નમસ્કાર કરી પત્ર પૂર્ણ કરેલ છે. વિશેષ નોંધઃ આ છ પદનું સવિસ્તર શાસ્ત્રીય પદ્ધતિથી જેમાં વર્ણન કરેલ છે તે “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર અભ્યાસી મુમુક્ષુઓએ અવશ્ય વાચન-મનન-અનુશીલન કરવા ગ્ય છે.

Page #46
મુંબઈ, ફાગણ, 1950- પત્રાંક નં. 493 અનન્ય શરણના આપનાર એવા શ્રીસદૂગુરુદેવને અત્યંત ભક્તિથી નમસ્કાર. શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને પામ્યા છે એવા જ્ઞાની પુરુષોએ નીચે કહ્યાં છે તે છ પદને સમ્યગ્દર્શનના નિવાસનાં સર્વોત્કૃષ્ટ સ્થાનક કહ્યાં છે; પ્રથમ પદ; આત્મા છે. મોક્ષેચ્છને પ્રજનભૂત એવાં છે પદના સિદ્ધાંતને રજૂ કરતાં, પ્રારંભમાં જ તે છ પદને બોધ આપનાર એવા શ્રીસદ્દગુરુદેવને નમસ્કાર કરીને આદિ-મંગળ કરે છે ? જેનાથી ઉત્તમ બીજુ કઈ અવલંબન નથી તેવા, ભવસાગરથી તારવા માટેની તત્વજ્ઞાનરૂપી નૌકાના સુકાની, આત્મજ્ઞાન–આત્મસંયમરૂપી ઐશ્વર્યના સ્વામી, પ્રત્યક્ષ જાણે કે મોક્ષની જ મૂર્તિસમાં એવા સ્વ-પર-કલ્યાણમાં નિરંતર ઉદ્યમવંત શ્રીગુરુદેવના ચરણકમળમાં મન-વચન-કાયાના યુગની શુદ્ધિથી એકાગ્રતા પૂર્વક પ્રણામ કરું છું. આમ, માંગલિક કરીને, હવે પોતાના વક્તવ્યની પ્રમાણિકતા રજૂ કરે છે. આત્મા છે, “આત્મા નિત્ય છે”, “આત્મા કર્તા છે?, આત્મા ભોક્તા છે', એક્ષપદ છે અને મેક્ષને ઉપાય છે - આ જે છ પદની વ્યાખ્યા અમે કરવાના છીએ તે છ પદ સમ્યફ(આત્મદર્શન)ને રહેવા માટેનું ઉત્તમ સ્થાન છે. આ વાત જગતના સર્વ જ્ઞાની પુરુએ સ્વીકારી છે. કેવા જ્ઞાનીઓ? તે કહે છે કે તે જ્ઞાનીઓ કે જેમણે પિતાના જીવનમાં સાચી શ્રદ્ધા, સાચું જ્ઞાન અને સાચા આચરણની એકતા સાધીને પ્રત્યક્ષપણે સ્વસંવેદન (આત્માનુભવ) દ્વારા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને સાક્ષાત્કાર કર્યો છે– મતલબ કે પોતાના વિશિષ્ટ આત્મવૈભવને પ્રગટ કર્યો છે. પ્રથમ પદઃ આ વિશ્વમાં જેમ અનેક પદાર્થો છે તેમ આત્મા પણ એક વિશિષ્ટ પદાર્થ છે. એ રીત દર્શનજ્ઞાન છે. ઇન્દ્રિય–અતીત-મહાર્થ છે, માનું છું આલંબન રહિત, જીવ શુદ્ધ નિશ્ચળ ધ્રુવ છે. છું એક શુદ્ધ મમત્વહીન હું જ્ઞાનદર્શન પૂરું છું, છે ? એમાં રહી સ્થિત, લીન એમાં, શીધ્ર આ સૌ ક્ષય કરું.૨ 1. શ્રી પ્રવચનસાર, 192. 2. શ્રી સમયસાર ર૭૩. આ બે ગાથાઓની શ્રીઅમતચન્દ્રસૂરિ કૃત અદ્દભુત ટીકાઓમાં આત્માને પણ જગતના બીજા પદાર્થોની જેમ પદાર્થ વિશેષ તરીકે સિદ્ધ કર્યો છે. તેનું અત્યાસી મુમુક્ષુએ સત્સંગના ગે વિશેષ પરિજ્ઞાન કરી સ્વપદાર્થના પ્રમાણજ્ઞાનમાં નિઃશંક થવું યોગ્ય છે. અધ્યાત્મને પંથે

Page #47
જેમ ઘટપટાદિ પદાર્થો છે, તેમ આત્મા પણ છે. અમુક ગુણ હોવાને લીધે જેમ ઘટપટાદિ હોવાનું પ્રમાણ છે તેમ સ્વપર પ્રકાશક એવી ચૈતન્ય સત્તાને પ્રત્યક્ષ ગુણ જેને વિષે છે એ આત્મા હોવાનું પ્રમાણ છે. ઘડે, વસ્ત્ર આદિ રૂપી જડ પદાર્થોનું અસ્તિત્વ સ્પર્શ-રસ-ગંધાદિ ગુણેની વિદ્યમાનતાને લીધે નક્કી કરી શકાય છે. જેમ કે ઘડે માટીમાંથી બનાવવામાં આવે છે, કુંભાર ચાકડા ઉપર તેને બનાવે છે, તેમાં પાણીને ઠંડું રાખવાને ગુણ છે, તે લાલ કે કાળા રંગને હોય છે, તે જમીન પર પડે તે ફૂટી જાય છે વગેરે લક્ષણોથી ઘડાને નિર્ણય થઈ શકે છે. કંઈક આવી જ પદ્ધતિથી આત્માની પણ ઓળખાણ થઈ શકે છે. સુખ અને દુઃખને જે અનુભવ કરે છે; જેને વિયોગથી મનુષ્ય (અથવા અન્ય પ્રાણી) શબ-મુદું બની જાય છે તે અરૂપી ચેતન પદાર્થ તે આત્મા છે. જગતના પદાર્થોમાં અનેક ગુણ જોવામાં આવે છે. જેમ કે સેનું પીળું પણ છે, ચળકાટવાળું પણ છે, વજનદાર પણ છે, અને કાટ ન ચડે તેવું પણ છે તેમ આત્મામાં પણ અનેક ગુણ છે. આ ગુણને શક્તિ પણ કહેવામાં આવે છે. તે શક્તિઓનું વર્ણન કરતાં શ્રીગુરુ કહે છે? - “જે દ્રષ્ટા છે દષ્ટિને, જે જાણે છે રૂ૫, " અબાધ્ય અનુભવ જે રહે, તે છે જીવ સ્વરૂપ.” છે “શુદ્ધ બુદ્ધ ચૈતન્યઘન, સ્વયંતિ સુખધામ બીજું કહીએ કેટલું? કર વિચાર તે પામર '! સમતા, રમતા, ઊંધિતા, જ્ઞાયકતા, સુખભાસ, વેદકતા ચૈતન્યતા, એ સબ જીવ વિલાસ,”૩ 1. 2. શ્રીઆત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 51, 117. 3. શ્રી સમયસાર નાટક, ઉત્થાનિકા, 26. અધ્યાત્મને પંથે

Page #48
બીજું પદ: “આત્મા નિત્ય છે.” ધટપટાદિ પદાથી અમુક કાળવતી છે, આત્મા ત્રિકાળવતી છે. ઘટપટાદિ સંગે કરી પદાર્થ છે. આત્મા સ્વભાવે કરીને પદાર્થ છે આત્માની આવી અનેક (અનંત) શક્તિઓમાંથી મુખ્ય સુડતાલીસ (47) શક્તિએનું વર્ણન તે તે નયની પ્રધાનતાથી, અધ્યાત્મશામાં કરવું છે જે વડે આત્માને બધ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. પિતાને અને પરને જાણવા-દેખવાની ચિતન્યગુણાનુસારી શક્તિ જેમાં મુખ્ય છે એવા આ આત્માનું વર્ણન નવદ્વારથી સિદ્ધાંતશામાં પણ નીચે પ્રમાણે (હરિગીત) A | “જાણે અને દેખે બધું, સુખ અભિષે દુઃખથી ડરે, ' હિત અહિત છવ કરે અને હિત-અહિતનું ફળ ભોગવે.” . (ચૌપાઈ 0 1 “જીવ મયી ઉપયોગ અમૂર્ત, કર્તા દેહમાન હૈ પૂર્વ, ભોક્તા સંસારી અર, સિદ્ધ, ઊર્વગમન નવકથન પ્રસિદ્ધ, તીન કાલમેં જીવન જાસ, ઇન્દ્રિય બળ આયુષઉછાસ, થ્યારિ પ્રાણ વ્યવહારે છવ, નિશ્ચયનય ચેતના સદીવ.૨ આ પ્રમાણે સિદ્ધાંતશાસે અને અધ્યાત્મશાસ્ત્રોને, સદગુરુગમે, સમન્વયાત્મક અભ્યાસ કરવાથી સાધકનું જ્ઞાન, પ્રમાણને પામતું થયું સમ્યફરૂપે પરિણમી “આત્મા છે' એવા પ્રથમ પદને અત્યંત દઢ અને અબાધિત નિર્ણય કરે છે. બીજી પદઃ “આત્મા નિત્ય છેઃ વસ્ત્ર, ઘડો વગેરે પદાર્થો અમુક સમયે, અમુક વ્યક્તિ દ્વારા, અમુક અન્ય પદાર્થોના સાજન આદિથી બને છે. આત્માને કોઈ વ્યક્તિ કેઈ અન્ય પદાર્થોના સંગ્રેજને દ્વારા બનાવતી હોય એમ જણાતું નથી, એટલે કે આત્મા સંગી પદાર્થ નથી પણ સ્વાભાવિક પદાર્થ છે. કોઈ અન્ય વસ્તુના મિશ્રણ વગેરેથી ન બનેલ એ આ આત્મા, તેથી, કેવી રીતે નાશ પામે? અને નાશ પામે તે કઈ વસ્તુમાં ભળી જાય ? આમ, કઈ વસ્તુ કે વ્યક્તિથી નહિ ઉપજેલ એ આ આત્મા નામને પદાર્થ સ્વભાવસિદ્ધ, અનાદિ-અનંત અને સાહજિક છે એમ કરે છે. 4. જુઓ શ્રી સમયસાર પ્રવચનસારની શ્રી, અમૃતચન્દ્રસૂરિકૃત ટીકાઓના પરિશિષ્ટ 1. શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય વિરચિત પંચાસ્તિકાય, 122 (શ્રી હિ. જે. શાહ કૃતે ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ). 2. શ્રી બહદ્રવ્યસંગ્રહ, 3-4, શ્રી પંડિતપ્રવર જયચંદજી છાવડાકૃત ભાષાવચનિકા (આત્મા છે ઉપગમય છે, અમૂર્ત છે, કર્તા છે, ભોક્તા છે, શરીર પ્રમાણ છે, સંસારી છે, સિદ્ધ છે, ર્વગમનસ્વભાવી છે. આ નવ દ્વારથી આત્માનું વર્ણન કર્યું છે. અધ્યાત્મને પંથે

Page #49
કેમ કે તેની ઉત્પત્તિ માટે કઈ પણ સંગે અનુભવ યોગ્ય થતા નથી. કોઈ પણ સંયેગી દ્રવ્યથી ચેતનસત્તા પ્રગટ થવા યોગ્ય નથી. માટે અનુત્પન્ન છે. અસંગી હોવાથી અવિનાશી છે, કેમ કે જેની કોઈ સંયોગથી ઉત્પત્તિ ન હોય, તેનો કોઈને વિશે લય પણ હોય નહીં. ત્રીજું પદ આત્મા કર્તા છે. સર્વ પદાર્થ અર્થક્રિયા સંપન્ન છે. કંઈને કંઈ પરિણામક્રિયા સહિત જ સર્વ પદાર્થ જોવામાં આવે છે. આત્મા પણ ક્રિયા સંપન્ન છે. ક્રિયા સંપન્ન છે માટે કર્તા છે. આ ઉપરાંત બીજી પણ કેટલીક હકીક્તને સૂક્ષમ વિચાર કરવાથી આત્માના નિત્યપણાનું અનુમાન થઈ શકે છે. (1) એક જ કુટુંબમાં જન્મેલા, એક જ કેળવણીને પામેલા, બે બાળકના વ્યક્તિત્વમાં ખૂબ જ જુદાપણું દેખાય છે, જે પૂર્વકર્મની સત્તા સાબિત કરે છે. પૂર્વ જન્મ સાબિત થતાં આત્માનું નિત્યત્વ સ્વયં પુરવાર થઈ જાય છે. (2) ઉંદર-બિલાડી, મેર-સાપ વગેરે જન્મજાત વિર પૂર્વસંસ્કાર સૂચવે છે. (3) સપ વગેરે પ્રાણીઓમાં ક્રોધાદિ વિશેષ પ્રમાણમાં દેખાય છે. યથા– 0 “કેધાદિ તરતમ્યતા સર્પાદિકની માંય પૂર્વજન્મ સંસ્કાર તે, જીવનિત્યતા ત્યાંય.”૧ (4) કેટલાક સંત-મહાત્માઓને કે અન્ય વ્યક્તિઓને પિતાના પૂર્વભવનું સ્પષ્ટ જ્ઞાન થાય છે, જેને જાતિસ્મરણજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. - ત્રીજી પદઃ હવે શ્રીગુરુ ત્રીજા પદની પ્રરૂપણ કરે છે જેમાં “આત્મા કર્તા છે? તે સિદ્ધાંત રજૂ કરે છે. આ જગતમાં જે કાંઈ જડ કે ચેતન પદાર્થો દેખાય છે તે સવમાં કાંઈ ને કાંઈ ફેરફાર થતે જોવામાં આવે છે, પછી ભલે તે સ્થૂળ હોય કે સૂક્ષમ; અથવા એક પ્રકારનું હોય કે અનેક પ્રકારને. પ્રત્યક્ષપણે દેખવામાં આવતા આ ફેરફારને તે તે પદાર્થ કર્તા છે. પદાર્થોમાં થતી આ ક્રિયા(પરિણમન, અવસ્થા)નું વિવેચન પૂર્ણજ્ઞાની એવા શ્રીજિન પરમાત્માએ અનેક દૃષ્ટિથી કર્યું છે. પદાર્થમાં થતાં આ વિધવિધ પરિણામેની વ્યવસ્થાને યથાર્થ સમજવા માટે સાપેક્ષ દષ્ટિની આવશ્યકતા છે. જે જે દૃષ્ટિથી તે પરિણામ જોવામાં આવે તે દૃષ્ટિ (આંશિક જ્ઞાન-point of view)ને નય કહીએ અને તેના મુખ્ય સાત નય છે. એમનાં નામ 1. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 67. અધ્યાત્મને પંથે

Page #50
તે કર્તાપણું ત્રિવિધ શ્રીજિને વિવેચ્યું છે; પરમથથી સ્વભાવપરિણતિએ નિજસ્વરૂપનો કર્તા છે. અનુપચરિત (અનુભવમાં આવવા યોગ્ય, વિશેષ સંબંધસહિત) વ્યવહારથી તે આત્મા દ્રવ્યકર્મને કર્તા છે. નિગમનય, સંગ્રહનય, વ્યવહારનય, ઋજુસૂવનય, શબ્દનય, સમભિરૂઢનય, અને એવંભૂતનય -એમ છે.' અહીં અધ્યાત્મનું પ્રયોજન હેવાથી તે સાત નેને સંક્ષેપીને, કરુણાસાગર શ્રીગુરુએ આત્માનું પરિજ્ઞાન કરાવવા અને તેને કર્તા-કર્મ-સંબંધ બતાવવા માટે મુખ્ય એવા ત્રણ નાનું આલેખન કર્યું છે. આત્માનું કર્તા-કર્મ પણું આ ત્રણ મુખ્ય ન દ્વારા નીચે પ્રમાણે જાણવું. પ્રથમ, નિશ્ચયદષ્ટિએ જોતાં દરેક આત્મા પોતપોતાની પરિણતિને કર્તા છે. અહીં એમ સમજવું કે મોક્ષમાર્ગમાં રત્નત્રયરૂપે (સમ્યગદર્શન-જ્ઞાનચારિત્રની એકતારૂપે) આત્માની જે અવસ્થા સાધનાકાળ દરમ્યાન પ્રગટે છે તે પરિણતિને ઉત્પાદનકર્તા આત્મા પિતે જ છે અને સંસાર-અવસ્થામાં આત્માને અજ્ઞાન-અસંયમને લીધે જ શુભાશુભ ભાવે પ્રગટે છે. માટે એમ નક્કી કરવું કે, યોગ્ય દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવનો સદૂભાવ હતાં, શુભાશુભ ભાવની ઉત્પત્તિમાં અને શુદ્ધ ભાવની ઉત્પત્તિમાં આત્મા પોતે જ કર્તા થઈને પરિણમે છે, બીજું કઈ નહિ. કહ્યું છે કે, “આત્મા તે સદા પિતાના ભાવને કરે છે અને પરદ્રવ્ય પરના ભાવને કરે છે; કારણ કે પિતાના ભાવે છે તે તે પિતે જ છે અને પરના ભાવે છે તે પર છે. આમ શુદ્ધનિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ આત્માનું કર્તાકર્મપણું કહ્યું. હવે બીજી દષ્ટિએ આત્માનું કર્તાપણું જણાવતાં કહે છે કે જે જે ભાવ આત્મા કરે, તેવા તેવા પ્રકારના કર્મ પરમાણુઓને તેની સાથે (આશ્રવબંધરૂપે) સંબંધ થઈ જાય છે. આ સંબંધને સત્યાર્થ કહ્યો છે કારણ કે આત્માના ભાવને અને કર્મપરમાણુની જાત-જો-રસ વગેરેને નિયમિત સંબંધ છે. મતલબ એમ છે કે આત્મપરિણામને અનુરૂપ અને અનુકૂળ હોય તે જ કર્મબંધ થાય છે, જેની વિશેષ વ્યવસ્થા 1. તત્ત્વાર્થસૂત્ર, 1/33. 2. आत्मभावान् करोत्यात्मा परभावान् सदा परः / आत्मैव ह्यात्मनो भावाः परस्य पर एव ते // पालना -સમયસારકળશ, 56, અધ્યાત્મને પંથે

Page #51
ઉપચારથી ઘરે, નેગર આદિને કર્તા છે. કર્મસિદ્ધાંતથી જાણવી. આમ હોવા છતાં, આત્મા ચેતન છે અને કર્મ પરમાણુ જડ અને અન્ય દ્રવ્યરૂપ છે માટે આ નયને અનુપચરિત સદ્દભુત વ્યવહારનય કહી તે દષ્ટિએ આત્માને (જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્ય) કર્મોને કર્તા કહ્યો. આમ બે નયની અપેક્ષાએ આત્માના કર્તાકર્મપણાનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે ઉપચારની અપેક્ષાએ કથન કરે છે. ઘર, નગર આદિ જગતના પદાર્થોને આત્મા સાથે એકક્ષેત્રે સંબંધ નથી. જેમ કર્મ પરમાણુ આત્મા સાથે જોડાયેલા છે, તેમ ઘર-નગર આદિ જોડાયેલાં નથી, અર્થાત્ સ્થળપણે પણ તે બધાં આત્માથી ભિન્ન છે. આ કારણથી ઘર, નગર આદિના નિર્માણમાં આત્માને કર્તા કહેવો તે ઉપચાર માત્ર છે. પ્રત્યક્ષ ભિન્નક્ષેત્રવાળાં હેવાથી તેમ કહેવું તે એક લેકવ્યવહાર અથવા સમાજવ્યવસ્થા છે, માટે તે પરમાર્થદષ્ટિએ જોતાં સત્યાર્થ નથી. આમ હોવા છતાં, સમાજવ્યવસ્થાની દૃષ્ટિએ તે સત્ય છે. જે તેને સર્વથા અસત્યાર્થ માનવામાં આવે તો સ્વધન-પરધન, સ્વ-સ્ત્રો પરસ્ત્રી વગેરેના વિવેકનો અભાવ થશે. જે પરમાર્થમૂલક સદ્દવ્યવહારરૂપ વિવેકને લેપ કરવામાં આવે તે તીર્થવ્યવસ્થા બની શકતી નથી. આમ, અનેકાંત પરમેશ્વરી વિદ્યામાં શ્રીગુરુઓએ જ્યાં જેમ ઉપદેશ કર્યો છે ત્યાં તેમ જાણવું,', ત્યાં તેમ શ્રદ્ધવું અને ત્યાં તેમ આચરવું, જેથી સાધક-મુમુક્ષુને ઉંચી ઉંચી ભૂમિકાની પ્રાપ્તિ થઈ, અંતે મોક્ષપદની પ્રાપ્તિ થાય. કહ્યું છે કે - કઈ નય જ્યાં દુભાતે નથી એવા જ્ઞાનીના વચનને અમે નમસ્કાર કરીએ છીએ. જેણે જ્ઞાનીના માર્ગની ઈચ્છા કરી હોય એવા પ્રાણીઓ નયાદિકમાં ઉદાસીન રહેવાને અભ્યાસ કરે; કેઈ નયમાં આગ્રહ કરે નહીં અને કઈ પ્રાણુને એ વાટે દુભાવવું નહીં અને એ આગ્રહ જેને મર્યો છે, તે કઈ વાટે પણ પ્રાણીને દુભાવવાની ઈચ્છા કરતું નથી.” 3 આ પ્રમાણે વિવિધ નયની અપેક્ષાએ “આત્મા કર્તા છે એવું ત્રીજું પ્રદ પ્રતિપાદિત કર્યું. 1. જ્યાં જ્યાં જે જે યેગ્ય છે, તહાં સમજવું તે; ત્યાં ત્યાં તે તે આચરે, આત્માથી જન એહ. –શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, ગાથા 8 2. જે નય સાપેક્ષ છે તે સુનય છે અને જે નિરપેક્ષ છે તે દુર્નય છે. સુનયથી જ નિયમ[ પૂર્વક સમસ્ત વ્યવહારોની સિદ્ધિ થાય છે. –શ્રી સ્વામીકાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા, 266 3. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, પત્રાંક 208 અધ્યાત્મને પંથે

Page #52
ચોથું પદ : “આત્મા ભોક્તા છે. જે જે કંઇ ક્રિયા છે તે તે સર્વ સફળ છે, નિરર્થક નથી. જે પણ કંઈ કરવામાં આવે તેનું ફળ ભોગવવામાં આવે એવો પ્રત્યક્ષ અનુભવે છે. વિષ ખાવાથી વિષનું ફળ, સાકર ખાવાથી સાકરનું ફળ, અગ્નિસ્પર્શથી તે અગ્નિસ્પર્શનું ફળ, હિમને સ્પર્શ કરવાથી હિમસ્પર્શનું જેમ ફળ થયા વિના રહેતું નથી, તેમ કષાયાદિ કે અકષાયાદિ જે કંઈ પણ પરિણામે આત્મા પ્રવર્તે તેનું ફળ પણ થવા યોગ્ય જ છે, અને તે થાય છે. તે ક્રિયાનો આત્મા કર્તા હોવાથી ભક્તા છે. ચેથું પદઃ હવે આગળ “આત્મા જોક્તા છે એવું ચોથું પદ પ્રતિપાદિત કરે છે. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સમજાવતાં શ્રીગુરુ કહે છે કે જે જે કઈ ક્રિયા આપણે કરીએ છીએ તે તે ક્રિયાનું ફળ પણ આપણું અનુભવમાં આવે છે, કારણ કે તે ક્રિયા સાથે જ તે ક્રિયાના ભક્તાપણાને સંબંધ અભિવ્યક્ત થતો જોવામાં આવે છે. ખાવાથી ભૂખની વેદના અને પાણીથી તૃષાની વેદના દૂર થાય છે તે આપણને સૌને અનુભવ છે. અહીં વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ અને અનુભવની વિવિધતા દર્શાવવા અનેક દૃષ્ટાંતે આપવામાં આવે છે કે ઝેર ખાવાથી ઝેર ચડે છે, સાકર ખાવાથી ગળપણને (ગળ્યા-ન્મ રજી અનુભવ થાય છે. અગ્નિને અડકવાથી ચામડી દાઝે છે અને ફેલા પણ ઊઠે છે...અને બરા વેદવામાં આવે છે. બરફને અડકવાથી ખૂબ જ શીત(ઠંડક)ને અનુભવ થાય છે (બહુ ઠંડક હોય તે ચામડી તતડી જાય છે, જેને frost-bite કહે છે). - ઉપર દર્શાવવામાં આવી તે વિવિધ વેદનાઓને અનુભવ કરનાર આત્મા પિતે જ છે, કારણ કે આ અનુભવ જડ પદાર્થને થઈ શકતે નથી. ઉપર કહ્યા તેવા શીતઉષ્ણ આદિ ભાવેનું વેદન જેવી રીતે આત્મા કરે છે તે જ રીતે બીજા પણ જે કામ, ક્રિોધ, લોભ, મદ, મત્સરાદિ કષા(વિભાવભાવ)નું તથા ક્ષમા, વિનય, સંતેષ, મિત્રી આદિ વિશુદ્ધ આત્મિક ભાવનું પણ આત્મા પોતે જ વેદન કરે છે. વળી, જેમાં વિવિધ વિકારોને અનુભવ કરનાર આત્મા પોતે જ છે તેમ નિર્વિકાર ચિતન્ય ભાવનું વેદન કરનાર પણ આત્મા પિતે જ છે. આ પ્રમાણે આત્મા પોતે જ પાપરૂપ અશુભ ભાવોને ક્તા થાય છે. પુણ્યરૂપ શુભ ભાવને ભક્તા થાય છે અથવા સાક્ષાત્ ધર્મરૂપ શુદ્ધ ભાવેને ભોક્તા થાય છે. આવું, વિવિધ ભાવેની પરિણતિરૂપ જે કાર્ય, તેને આ આત્મા પોતે જ સ્વયં કર્તા બનવાથી ભક્તા બને છે. અધ્યાત્મને ૫થે

Page #53
પાંચમું પદ : “મોક્ષપદ છે. જે અનુપચરિત વ્યવહારથી જીવને કર્મનું કર્તાપણું નિરૂપણ કર્યું, કર્તાપણું હોવાથી ભક્તાપણું નિરૂપણ કર્યું, તે કર્મનું ટળવાપણું પણ છે, કેમ કે પ્રત્યક્ષ કષાયાદિનું તીવ્રપણું હોય, પણ તેના અભ્યાસથી, અપરિચયથી, તેને ઉપશમ કરવાથી, તેનું મંદપણું દેખાય છે, તે ક્ષીણ થવા યોગ્ય દેખાય છે, ક્ષીણ થઈ શકે છે. તે તે બંધભાવ ક્ષીણ થઈ શકવા યોગ્ય હોવાથી, તેથી રહિત એવો જે શુદ્ધ આત્મસ્વભાવ તે રૂપ મોક્ષપદ છે. છ8 પદ H તે “મોક્ષનો ઉપાય છે.” પાંચમું પદ ? મિક્ષપદ છે.” આત્મા પિતાના કર્મને કર્તા અને ભક્તા છે એમ પ્રતિપાદિત કરી હવે તે આત્માને તેવું કર્તા-ભોક્તાપણું જ્યાં સર્વથા ટળી જાય છે એવું શુદ્ધ સ્વભાવરૂપ અને સર્વ પ્રકારની કમલિનતાથી રહિત એવું મોક્ષપદ છે એમ હવે ઉપદેશે છે. અનેક જીવમાં ધાદિ વિકારી ભાવનું તીવ્રપણું દેખાય છે, જ્યારે બીજા સાધકે માં તેવા ભાવનું મંદપણું દેખાય છે જેથી પુરવાર થાય છે કે ક્રોધાદિ વિકારી ભાવોને સમ્યફપણે જે આત્માના ક્ષમાદિ સ્વભાવના લક્ષે ઘટાડવામાં આવે તે ધીમે ધીમે તેની માત્રા ઓછી થતી જાય છે અને તે પ્રક્રિયાને ઠેઠ સુધી લંબાવવામાં આવે તે આખરે તેવા વિકારોને સર્વથા અભાવ થઈ આત્માને મૂળ શુદ્ધ સ્વભાવ પ્રગટી શકે છે. ચૈતન્યની આવી શુદ્ધ, નિર્મળ જે સ્વભાવદશા તેને મેક્ષ કહેવામાં આવે છે. આત્માના જ્ઞાન-આનંદ આદિ ગુણોને જ્યાં પૂર્ણ વિકાસ થાય છે તેવી આ મુક્ત દશા સદેહે પણ હેઈ શકે છે. (જેને તેરમાં ગુણસ્થાનવતી અરિહંત કહે છે) અને દેહરહિતપણે પણ હોઈ શકે છે (જેને વિદેહમુક્ત અથવા ચૌદમાં ગુણસ્થાનવતી સિદ્ધ-પરમાત્મા કહે છે). આ પ્રમાણે “મોક્ષપદ છે” એમ સિદ્ધ કર્યું. છઠું પદઃ તે “મેક્ષને ઉપાય છે.” ઉપર જે મોક્ષપદનું પ્રતિપાદન કર્યું તે મેક્ષપદને પ્રાપ્ત કરી શકાય છે એમ હવે જણાવે છે. આ જીવ અનાદિકાળથી પોતાના અજ્ઞાન-અસંયમના ભાવોને આધીન થયે થકે કર્મબંધને કારણેને સેવે છે અને તેથી તેને ન કર્મબંધ થયા જ કરે છે. આ શુભાશુભ કારણેનું વિવરણ પૂર્વાચાર્યોએ નીચે પ્રમાણે કર્યું છેઃ * (1) મિથ્યાત્વ=ઊંધી માન્યતા, બેટી શ્રદ્ધા. 30 અધ્યાત્મને પંથે

Page #54
જે કદી કર્મબંધ માત્ર થયા કરે એમ જ હોય, તે તેની નિવૃત્તિ કોઈ કાળે સંભવે નહીં; પણ કર્મબંધથી વિપરીત સ્વભાવવાળાં એવાં જ્ઞાન, દર્શન, સમાધિ વૈરાગ્ય, ભકત્યાદિ સાધન પ્રત્યક્ષ છે. (2) અવિરતિ અસંયમ. પાંચ ઈન્દ્રિ અને મનને નિરોધ ન કરે અને પ્રાણી - હિંસાથી ન બચવું તે. (3) પ્રમાદ અસાવધાની, આળસ, ઊંઘ, ધર્મમાં અનાદરબુદ્ધિ. (4) કષાય-ક્રોધ, માન, માયા, લેભ વગેરે વિભાવભાવે. (5) યાગમન, વચન, કાયાની પ્રવૃત્તિઓ. અહીં, ઉપર કહ્યાં તેવાં બંધ થવાનાં કારણેથી જીવને જે બંધ થાય છે તે જો થયા જ કરે તે જીવ નિબંધ (મોક્ષ) દશાને કેવી રીતે પામી શકે ? માટે તે તે બંધનાં કારણેથી વિરુદ્ધ પ્રકારના ભાવે સેવવાથી તે કર્મબંધને નિરોધ થઈ શકે છે અને ક્રમે કરીને જીવ મેક્ષદશાને પામી શકે છે. તે કયા ક્યા ભાવે સેવવાથી કર્મબંધ મંદ પડે, શિથિલ થાય અથવા ક્ષીણ થઈ જાય તે હવે સમજાવે છે. પ્રથમ ઉપાય જ્ઞાન કહ્યો. સત્સંગ સદ્દગુરુના યેગે આત્માને આત્મા માન અને દેહાદિ પર પદાર્થોને પર માનવા અને તે પર પદાર્થોમાંથી અહબુદ્ધિ-મમત્વબુદ્ધિ ઘટાડી દેવી તેને જ્ઞાન કહેવાય છે. કહ્યું છે કે L) છે દેહાદિથી ભિન્ન આત્મા રે, ઉપયોગી સદા અવિનાશ, મૂળ મારગ.... "| એમ જાણે સદ્દગુરુ ઉપદેશથી રે કહ્યું જ્ઞાન તેનું નામ ખાસ, મૂળ મારગ.....* જ્ઞાન તે છે કે જેનાથી બાવૃત્તિઓ કાય છે, સંસાર પરથી ખરેખર ત્રીતિ ઘટે છે, સાચાને સાચું જાણે છે. જેનાથી આત્મામાં ગુણ પ્રગટે તે જ્ઞાન. * બીજો ઉપાય દર્શન કર્યો. દર્શન એટલે જીવ-અજીવ વગેરે ત ને યથાર્થ પણે - જેમ છે તેમ-અંતરમાં શ્રદ્ધા છે. પ્રશમ, વૈરાગ્ય, દયા અને આસ્તિક્યવાળું એક (વ્યવહા૨) સમ્યગ્દર્શન છે. આત્માની (અનંતાનુબંધીના મ્યુચ્છેદથી) શુદ્ધિરૂપ માત્ર બીજુ (નિશ્ચય) સમ્યગ્દર્શન છે. 2 * શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, 715. + એજન, ઉપદેશછાયા, 12, 1. તરવાર્થ દ્વાન સ ર્શનમ્ તત્વાર્થસૂત્ર, 1/2. 2. (અનુષ્ટ્રપ) ઇ ઇરામાં વેચારિતવાળા ! માત્મનઃ શુદ્ધિમાત્ર સાહિતર સમન્વત: જ્ઞાનાર્ણવ, અવતરણુગાથા. અધ્યાત્મને પંથે 1

Page #55
જે સાધનના બળે કર્મબંધ શિથિલ હોય છે, ઉપશમ પામે છે, ક્ષીણ હોય છે. માટે તે જ્ઞાન, દર્શન, સંયમાદિ મોક્ષપદના ઉપાય છે. ત્રીજો ઉપાય સમાધિ કહ્યો. આત્માને અધિક જાણકાથી જગતના પદાર્થોમાં ઈષ્ટ અનિષ્ટ-બુદ્ધિરૂપ વિષમ ભાવને અભાવ તે સમાધિ, આત્મ-પરિણામની સ્વસ્થતાને શ્રીતીર્થકર સમાધિ કહે છે. કહ્યું છે કે (હરિગીત) | ચારિત્ર છે તે ધર્મ છે, ને ધર્મ છે તે સામ્ય છે; * છે ! ને સામ્ય જીવને મહાભવિહીન નિજ પરિણામ છે.' આ રત્નત્રય (દર્શન-જ્ઞાન-સંયમ) પરમાર્થથી એકસાથે પ્રગટે છે. તેનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે : (ગીતિ ) 5] જે ચેતન જડ ભાવે અવલેક્યા છે મુનીન્દ્ર સર્વ ' તેવી અંતર આસ્થા, પ્રગટયે દર્શન કર્યું છે ત. સમ્યફ પ્રમાણ પૂર્વક, તે તે ભાવો નાનવિષે ભાસે; સમ્યજ્ઞાન-કહ્યું તે, સંશય વિશ્વમ મોહ ત્યાં નાસ્પે. વિષયારંભ નિવૃત્તિ, રાગદ્વેષને અભાવ જ્યાં થાય; સહિત સમ્યદર્શન, શુદ્ધ ચરણ ત્યાં સમાધિ સદુપાય. ચોથે ઉપાય વૈરાગ્ય કહ્યો. દેહ, સંસાર અને ભોગના પદાર્થો પ્રત્યે અનાસક્ત બુદ્ધિનું ઉપજવું તે વૈરાગ્ય છે. જેને રાગ ઓછો થઈ ગયેલ છે તેવા વિરાગી પુરુષને ભાવ તે વૈરાગ્ય છે. ' પાંચમાં ઉપાય તરીકે ભક્તિ આદિ સાધન કહ્યાં. પરમાત્મા અને સદૃગુરુ પ્રત્યે, તેમના ગુણોની સાચી ઓળખાણપૂર્વક નિઃસ્વાર્થ અનુરાગ કરવો તે ભક્તિ, જ્ઞાની પુરુષને આશ્રય કરવારૂપ ભક્તિમાર્ગ જિને નિરૂપણ કર્યો છે, કે જે માર્ગ આરાધવાથી સુલભપણે જ્ઞાનદશા ઉત્પન્ન થાય છે.” ભક્તિના મુખ્ય નવ પ્રકાર બતાવ્યા છે. 3. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, 568. 4. પ્રવચનસાર, 7 (હિ. જે. શાહ કૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ). 5. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર પત્રાંક, 724. 1. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, 572. 32 અધ્યાત્મને પંથે

Page #56
શ્રી જ્ઞાની પુરુષોએ સમ્યક્દર્શનના મુખ્ય નિવાસભૂત કહ્યાં એવાં આ છ પદ અત્રે સંક્ષેપમાં જણાવ્યાં છે. સમીપમુક્તિગામી જીવને સહજ વિચારમાં તે સપ્રમાણુ થવા યોગ્ય છે, પરમ નિશ્ચયરૂપ જણાવા ગ્ય છે, તેને સર્વ વિભાગે વિસ્તાર થઈ તેના આત્મામાં વિવેક થવા યોગ્ય છે. આ છ પદ અત્યંત સંદેહરહિત છે એમ પરમપુરુષે નિરૂપણ કર્યું છે. એ છ પદને વિવેક જીવને સ્વસ્વરૂપ સમજવાને અર્થે કહ્યો છે. શ્રવણ કીર્તન ચિંતવન, વન્દન સેવન ધ્યાન 1 ) લઘુતા સમતા એકતા નવધા ભક્તિ પ્રમાણ આ પ્રકારે સંક્ષેપમાં બંધનાં કારણેથી વિપરીત સ્વભાવવાળો મુખ્ય પાંચ ભાવે મોક્ષપદની પ્રાપ્તિના ઉપાયરૂપ બતાવ્યા, જે કારણો સેવવાથી કર્મબંધ અટકે છે અને મોક્ષપદ કામ કરીને પ્રગટે છે. કહ્યું છે : (દોહા) / જે જે કારણ બંધના, તેહ બંધને પંથ, 6 તે કારણ છેદક દશા, મેક્ષપંથ ભવ અંત. vv કર્મ મેહનીય ભેદ બે દર્શન ચારિત્ર નામ, હણે બોધ વીતરાગતા, અચૂક ઉપાય આમ. 10 કર્મબંધ ક્રોધાદિથી, હણે ક્ષમાદિક તેહ, પ્રત્યક્ષ અનુભવ સર્વને, તેમાં શો સંદેહ? - 104 રત્નત્રય ગહ ભવિક જન, જિઆજ્ઞા સમ ચાલિયે. નિશ્ચય કર આરાધના કરમ બંધકે જાલિયે.૪ આ પ્રમાણે “મેક્ષને ઉપાય છે એવા છઠ્ઠા પદનું વ્યાખ્યાન પૂરું થયું. જેમણે શુદ્ધ આત્માને અનુભવ કર્યો છે તેવા જ્ઞાની મહાત્માઓએ એમ કહ્યું છે કે, જે સાધક જીવ આ છ પદને સેવે છે તે સમ્યકત્વને સેવે છે કારણ કે સમ્યક્ત્વ(યથાર્થ દષ્ટિ)ની પ્રાપ્તિમાં આ છ પદનું પરિણામ મૂળભૂત છે. જે કઈ સાચો–ભવ્ય-જિજ્ઞાસ -સાધક, મધ્યસ્થ થઈને આ છ પદને શાંતિથી વિચાર કરે છે તેને તે પદેની અંદર રહેલું શાશ્વત સત્ય સમજાતું જાય છે અને વિવેકજ્ઞાનની જ્યોતિ તેના હદયમાં જાગ્રત થાય છે. વસ્તુસ્વરૂપને નિશંકપણે તેના અંતરમાં નિર્ધાર થતાં તેને જરૂર એમ ભાસે 2. સમયસારનાટક, મોક્ષદાર, 8. 3. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 99, 103, 104, 4. શ્રી ક્ષમાવાણી-પૂજા (શ્રીમ-લકૃત) 5. જ્ઞાન-દર્શન-સંયમ, અધ્યાત્મને પંથે 33

Page #57
અનાદિ સ્વપ્નદશાને લીધે ઉત્પન્ન થયેલો એવો જીવનો અહંભાવમમત્વભાવ તે નિવૃત્ત થવાને અર્થે આ છ પદની જ્ઞાની પુરુષોએ દેશના પ્રકાશી છે. તે સ્વપ્નદશાથી રહિત માત્ર પોતાનું સ્વરૂપ છે, એમ જે જીવ પરિણામ કરે, તે સહજ માત્રમાં તે જાગૃત થઈ સમ્યક્રદર્શનને પ્રાપ્ત થાય, સમ્યફદર્શનને પ્રાપ્ત થઈ સ્વસ્વભાવ રૂપ મોક્ષને પામે. કોઈ વિનાશી અશુદ્ધ અને અન્ય એવા ભાવને વિષે તેને હર્ષ, શોક, સંગ, ઉત્પન્ન ન થાય. તે વિચારે સ્વસ્વરૂપને વિષે જ શુદ્ધપણું, સંપૂર્ણ પણું, અવિનાશીપણું, અત્યંત આનંદપણું, અંતરરહિત તેના અનુભવમાં આવે છે. છે કે આ વાત જે પરમ જ્ઞાની પુરુષોએ સર્વ જીવોના કલ્યાણને અર્થે કહી છે તે ખરેખર પૂર્ણ અને શાશ્વત સત્ય છે કારણ કે તેના મૂળ ઉપદેશક પૂર્ણ જ્ઞાની પુરુષે છે. - આ છ પદને યથાર્થ વિવેકપૂર્વક જેમ જેમ વિચાર કરવામાં આવે છે તેમ તેમ સાધકને પોતાના મૂળ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું ભાન પ્રગટ થતું જાય છે. જેમ કેઈ ભિખારીને સ્વપ્નમાં મોટું રાજપાટ મળે અને તે પોતાને માટે રાજા માને, પણ સ્વપ્ન પૂરું થતાં જ તેને પિતાની સાચી સ્થિતિને ખ્યાલ આવી જાય છે, તેમ પિતાના સાચા સ્વરૂપના અજ્ઞાનરૂપ જે સ્વપ્નદશા, તેને આધીન થવાથી અજ્ઞાની જીવ પોતાના નહીં એવા જગતના વિવિધ પદાર્થોમાં “મારાપણાની અને “હું”પણાની કલ્પના કરે છે. આવી ભ્રાંતિરૂપ જે સ્વપ્નદશા તેને નાશ થવા માટે મહાજ્ઞાનીઓએ કરુણાથી શાશ્વત સત્યસિદ્ધાંતરૂપ આ છ પદને ઉપદેશ સંક્ષેપમાં કર્યો છે. જેવી રીતે પેલા ભિખારીને સ્વપ્ન પૂરું થતાંની સાથે જ રાજપાટ આદિ જરા પણ મારાં નથી એવો અવશ્ય નિશ્ચય અને અનુભવ થાય છે તેવી રીતે અજ્ઞાનરૂપી સ્વપ્નદશાન, આ છ પદના યથાર્થ બેધથી જે સાધક સુવિચારની શ્રેણીએ ચડીને નાશ કરે છે તેને આત્મા પણ જાગ્રત થઈ જાય છે અને દિવ્ય જીવન જીવવાની યથાર્થ દષ્ટિની તેને પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે. આમ, સમ્યફ નેત્ર પ્રાપ્ત થવાથી સાધકને પિતાના આત્માના સાચા સ્વરૂપનું યથાર્થ ભાન પ્રગટે છે અને આવો પ્રબુદ્ધ સાધક ક્રમે કરીને પૂર્ણ મેક્ષદશાને પ્રાપ્ત થાય છે. જે જીવને સ્વસ્વરૂપને યથાર્થ બોધ પ્રગટ થાય તે જીવને જગતના પદાર્થોનું માહાસ્ય અંતરમાંથી ઊડી જાય છે. ક્ષણિક સુખ આપીને નાશ પામી જનારા, અપવિત્ર અને પોતાના સ્વભાવથી વિપરીત લક્ષણોવાળા એવા જગતના કોઈ પણ પદાર્થોને પ્રાપ્ત કરીને તેને અંતરંગ હર્ષ થતું નથી. અથવા તેવા પદાર્થોને વિયેગ થઈ જવાથી તેને અંતરંગ શાક પણ ઉપજતું નથી. આમ, જગતના અનેકવિધ ચેતન, અચેતન કે મિશ્ર પદાર્થોની પ્રાપ્તિ-અપ્રાપ્તિમાં તેને સમભાવ જ રહે છે, વિષમભાવની ઉત્પત્તિ થતી નથી. અધ્યાત્મને પંથે 34

Page #58
સર્વવિભાવ પર્યાયમાં માત્ર પોતાને અધ્યાસથી એક્યતા થઈ છે, તેથી કેવળ પિતાનું ભિન્નપણું જ છે, એમ સ્પષ્ટ પ્રત્યક્ષ–અત્યંત પ્રત્યક્ષ અપરોક્ષ તેને અનુભવ થાય છે. વિનાશી અથવા અન્ય પદાર્થના સંગને વિષે તેને ઈષ્ટ અનિષ્ટપણું પ્રાપ્ત થતું નથી. જન્મ, જરા, મરણ, રોગાદિ , બાધારહિત સંપૂર્ણ માહાસ્યનું ઠેકાણું એવું નિજસ્વરૂપ જાણી, વેદી તે કૃતાર્થ થાય છે. આ સમતાભાવ-સમદર્શિતાને ભાવ જેને અંગીકાર કરવાથી પ્રગટે છે તેવા નિજ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપનું અત્યંત નિર્મળપણું, અત્યંત પરિપૂર્ણ પણું, નિત્યપણું અને સાતિશય આહૂલાદદાયકપણું તેને અનુભવમાં આવે છે. સમ્યગદષ્ટિને પિતાના ચિતન્ય સ્વભાવનું લબ્ધિરૂપે નિરંતર લક્ષ રહે છે. પરંતુ ચારિત્રમેહનીયના ઉદયની બળજેરીથી તેને જે વિભાવભાવે ઊપજે છે તેને તે પોતાનું મૂળ સ્વરૂપ માનતો નથી. અનાદિકાળનો - સને આધીન થઈ જવાને લીધે જ પિતાને તે ભાવનું કથંચિત્ વેદના થાય છે એમ તે સ્પષ્ટપણે માને છે. શુભાશુભ ઉપયોગરૂપે પરિણમવા છતાં પણ તે શુભાશુભ ભાવની તેને રુચિ નથી અને પોતાની સર્વ શક્તિથી તેવા વિભાવભાવોથી પાછા ફરવાનેં પુરુષાર્થ સમ્યગ્દષ્ટિ કર્યા જ કરે છે. જેટલા પ્રમાણમાં તે સ્વસંવેદન કરે છે તેટલા પ્રમાણમાં તેને તે વિભાવભાથી ભિન્ન એવા શુદ્ધાત્માની પ્રત્યક્ષ (અતીન્દ્રિયપણે) અનુભૂતિ થાય છે, અને આમ થવાથી જગતના કેઈ પણ ક્ષણભંગુર અને તુરછ પદાર્થો મળવાથી કે વિખૂટા પડવાથી તેને અંતરંગમાં હર્ષના ભાવે કે શોકન ભાવે થઈ જતા નથી, નિરંતર સમભાવ જ રહે છે. કહ્યું છે કે “દેહાત્મબુદ્ધિને નાશ થતાં અને પરમાત્મપદનું વિશિષ્ટ જ્ઞાન થતાં જ્યાં જ્યાં મન જાય ત્યાં ત્યાં સમભાવ જ રહે છે. - ફરી ફરી દેહ ધારણ કરે તેને જન્મ કહે છે. વર્તમાન જીવનની છેલ્લી અવસ્થામાં ઈન્દ્રિયની અને અંગેની શિથિલતાથી ઉત્પન્ન થતી અર્ધમૃતક જેવી અવસ્થા તેને ઘડપણ કહે છે. આયુષ્યની પૂર્ણતા થતાં વર્તમાન શરીરના વિયેગને મરણ કહે છે. વાત, પિત્ત, કફ આદિની અસમતુલા ઉત્પન્ન થવાથી શરીરની અસ્વસ્થ અવસ્થા થવી તેને રોગ કહે છે. આ પ્રકારના સર્વ વિઘોથી અબાધિત, અનંત અનંત આશ્વર્યના સ્રોતરૂપ અને સંપૂર્ણ કૃતકૃત્યતારૂપ જેનો સ્વભાવ છે તેવું નિજ શુદ્ધાત્મપદ તેને શબ્દથી, અર્થથી અને સ્વાનુભૂતિથી બેધ થયેલ છે જેને તે તે પુરુષ કથંચિત ભવના અંતને પામીને કૃતાર્થ થાય છે. 1. હેમિનને વાજિંતે વિશાતે વરામનિ ! / यत्र यत्र मनो याति, तत्र तत्र समाधयः // 30. દગદશ્યવિવેક, અધ્યાત્મને પંથે

Page #59
જે જે પુરુષોને એ છ પદ સપ્રમાણ એવાં પરમ પુરુષના વચને આત્માનો નિશ્ચય થયું છે, તે તે પુરુષ સર્વ સ્વરૂપને પામ્યા છે આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ, સર્વસંગથી રહિત થયા છે, થાય છે; અને ભાવિકાળમાં પણ તેમ જ થશે. જે પુરુષોએ જન્મ, જરા, મરણને નાશ કરવાવાળો, સ્વસ્વરૂપમાં સહજ અવસ્થાન થવાનો ઉપદેશ કહ્યો છે, તે પુરુષોને અત્યંત ભક્તિથી નમસ્કાર છે. તેની નિષ્કારણ કરૂણુને નિત્ય પ્રત્યે નિરંતર રસ્તવવામાં પણ આત્મસ્વભાવ પ્રગટે છે, આ વાત ફરીથી સિદ્ધાંતરૂપે સ્થાપતાં શ્રીગુરુ કહે છે કે, જે જે કોઈ ભવ્ય આત્માઓને, પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષાદિ સર્વ પ્રમાણોથી વિભૂષિત અને સુયુક્તિયુક્ત એવાં જે આ છ પદ તેને પરમજ્ઞાની એવા શ્રીસપુરુષના પ્રત્યક્ષ ઉપદેશ આદિને વેગ પામીને અંતરમાં અવિરુદ્ધ નિશ્ચય થાય છે તે તે સર્વ આત્માએ મહાત્મા બની જાય છે. આમ પરમાર્થથી જેમને આવું આનંદદાયક જ્ઞાનપદ - નિજ પદ - શુદ્ધાત્મપદ - પ્રગટે છે તેઓ અવશ્ય, અપાર શોકસ્વરૂપ એવા આ સંસારસમુદ્રને તરીને સર્વ માનસિક ચિંતાઓથી, શારીરિક રોગોથી અને બધી ઉપાધિઓથી રહિત થાય છે. કેમ કરીને તેઓને સર્વ પ્રકારના બાહ્યાાંતર સંગોથી રહિત અને પરિપૂર્ણ જ્ઞાન-આનંદના રસથી છલોછલ ભરેલું એવું પરમાત્મપદ પ્રગટ થઈ જાય છે. આ વાત ત્રણે કાળને માટે પરમ સત્ય છે એ હે ભવ્ય જી ! તમે અવશ્ય નિશ્ચય કરજે. - હવે, જે સાધકને શ્રીસદ્દગુરુના ઉપદેશથી સ્વસ્વરૂપની ઉપલબ્ધિ થઈ, તે સાધક, શ્રીસદ્દગુરુને અને એવા સર્વ પુરુષને અભૂતપૂર્વ ઉપકાર માને છે. તેમની સાચી ભક્તિ કરવાનું જે અલૌકિક ફળ અને તેમનું જે અદ્દભુત આત્મ-અધર્યું તેને વિવિધ રીતે અભિનંદતે થક, પરમ વિનય સહિત તેમની ભક્તિમાં આ પ્રમાણે જોડાય છે. અમે પણ તેવા વિશિષ્ટ સન્દુરુષને મન,વચન, કાયાના ત્રિકરણોની શુદ્ધિ સહિત અત્યંત નમ્રીભૂત થઈને નમસ્કાર કરીએ છીએ. કેવા પુરુષે ? તે કહે છે કે જેમની દિવ્યવાણી સંસાર તારક, અતિ મધુર, અતિ કલ્યાણકારી, સર્વ જીવોને સર્વતે મુખી અભ્યદય કરાવી જન્મ-જરા (ઘડપણ) અને મૃત્યુને પેલે પાર લઈ જઈ પોતપોતાના સહજાનંદ સ્વરૂપમાં સ્થિર કરાવનારી છે તેવા પુરુષોને. તેવા અતિશયવાન પુરુષોની ભક્તિનું વિશેષ વ્યાખ્યાન કરતાં કહે છે કે જેઓ સ્વ-પર-કલ્યાણકારક દિવ્ય જીવન વ્યતીત કરતાં થકો, સર્વ જી તરફ કેવળ નિષ્કારણ દયાભાવવાળાં છે તેમના પ્રત્યે વારંવાર સ્તવનકીર્તન-પૂજન-આદર-સત્કાર-વિનય બહુમાનાદિ વિવિધ ભાવે સહિત વર્તવાથી સાધકોને અધ્યાત્મને ૫છે

Page #60
એવા સર્વ સંપુરૂષો, તેના ચરણારવિંદ સદાય હૃદયને વિષે સ્થાપન રહો! જ છ પદથી સિદ્ધ છે એવું આત્મસ્વરૂપ તે જનાં વચનને અંગીકાર કયે સહજમાં પ્રગટે છે, જે આત્મસ્વરૂપ પ્રગટવાથી સર્વ કાળ જીવ સંપૂર્ણ આનંદને પ્રાપ્ત થઈ નિર્ભય થાય છે, તે વચનના કહેનાર એવા પુરુષના ગુણની વ્યાખ્યા કરવાને અશક્તિ છે, કેમ કે જેને પ્રત્યુપકાર ન થઈ શકે એ પરમાત્મભાવ તે જાણે કંઈ પણ ઈચ્છયા વિના માત્ર નિષ્કારણુ કરુણશીલતાથી આપ્યો, વિશુદ્ધભાવોની પ્રાપ્તિ થાય છે અને વિશિષ્ટ સાધકોને તે તેમના જેવો શુદ્ધ આત્મસ્વભાવ પણ પ્રગટે છે. કહ્યું છે કેઃ “આત્મા વિનયી થઈ, સરળ અને લઘુત્વભાવ પામી, સદેવ પુરુષના ચરણકમળ પ્રતિ રહ્યો, તે જે મહાત્માઓને નમસ્કાર કર્યો છે તે મહાત્માઓની જે જાતની સિદ્ધિ છે તે જાતની સિદ્ધિ સંપ્રાપ્ત કરી શકાય.' આવા અચિંત્ય માહામ્યવાળો, ભૂતવર્તમાન-ભાવિ કાળના સર્વ જે પુરુષે તેમનાં પરમ પુનિત ચરણકમળ, મારા ચિત્તકમળમાં ત્રિકાળ સદા જયવંત વોં કે જેથી તેમની લકત્તર પવિત્રતાને મારા જીવનમાં સંચાર થાય, એમ પોતે પ્રાર્થના કરે છે. A ] સ્વામી ગુણ ઓળખી સ્વામીને જે ભજે, દર્શનશુદ્ધતા તેહ પામે, જ્ઞાન ચારિત્ર તપ વીર્ય ઉલ્લાસથી, કર્મ ઝીપી વસે મુક્તિ-ધામે. હવે આગળના વ્યાખ્યાનમાં, પુરુષનું અને તેમનાં ગુણોનું કથંચિત વચનાતીતપણું સ્વીકારીને તેમના મહાન વ્યક્તિત્વને પ્રથમ તર્કથી અને પછી પ્રત્યક્ષ ગુણાતિશયથી પુરવાર કરે છે. ત્યાં પ્રથમ તર્કને અનુલક્ષીને કહે છેઃ મહાન પુરુષે પણ શ્રી પુરુષોને ભજે છે કારણ કે તેઓને જે શુદ્ધ ચિતન્ય ચમત્કાર અંતરમાં પ્રગટ્યો છે તે ઉપર કહ્યાં તે છ પદને યથાર્થ બોધ થવાથી પ્રગટયો છે. આ છ પદના બંધના દાતા એવા તે પુરુષ જ છે કે જેમને આત્માથે બેઘ દિવ્ય ઉપદેશ તેમના મુખકમલમાંથી નીકળતાં જ અમારા હદય સોંસર આરપાર ઊતરી ગયો અને જેણે અમારા જીવનમાં જ્ઞાનજ્યોતિ જગાવી અમને નિઃશંક, નિર્ભય અને શાશ્વત અતીન્દ્રિય આનંદરસના ભોક્તા બનાવ્યા. આ અમારા ઉપર જેમને અત્યંત 1. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, 55. 2. શ્રીમદ્ દેવચન્દ્રજી, અધ્યાત્મને ૫થે 37.

Page #61
એમ છતાં પણ જેણે અન્ય જીવને વિષે આ માટે શિષ્ય છે.” અથવા ભક્તિને કર્તા છે, માટે મારો છે, એમ કદી જોયું નથી, એવા જે પુરુષ તેને અત્યંત ભક્તિએ ફરી ફરી નમસ્કાર હો ! જે પુરુષોએ સદૂગુરુની ભક્તિ નિરૂપણ કરી છે તે ભક્તિ માત્ર શિષ્યના કલ્યાણને અર્થે કહી છે. જે વ્યક્તિને પ્રાપ્ત થવાથી સદૂગુરુના આત્માની ચેષ્ટાને વિષે વૃત્તિ રહે, અપૂર્વ ગુણ દષ્ટિગોચર થઈ, ઉપકાર વર્તે છે તેમને પ્રત્યુપકાર અમે શી રીતે વાળી શકીએ અથવા કઈ રીતે તેમનાં ગુણગાન સંપૂર્ણ રીતે ગાઈ શકીએ? અહે! અમે તેમ કરવા ખરેખર અસમર્થ છીએ, કારણ કે તેઓએ અમને જે ઉપદેશરૂપ પ્રસાદ આપે તેમાં તેમને કિંચિત્માત્ર પણ સ્વાર્થ નથી. તેઓ તે કેવળ કરુણાને સાગર છે અને નાત, જાત, સંપ્રદાય, દેશ, વેશ, ઉંમર કે એવા કઈ પણ લૌકિક પ્રકારને ખ્યાલમાં રાખ્યા વગર કેવળ શિષ્યોના કલ્યાણને માટે જ તેઓની જગજજીવહિતકર અમૃતવાણી રૂપ ગંગા તેમના પરમ અલૌકિક દિવ્ય હિમગિરિરૂપ વ્યક્તિત્વમાંથી સહજપણે પ્રવહે છે. હવે તેમના પ્રત્યક્ષ ગુણાતિશયની વાત સાંભળો. આ મહાન ઉપકાર તેમણે અમ શિવે ઉપર કર્યો છે છતાં પણ કોઈ પણ વેળાએ અમે તેમના શિષ્ય છીએ, તેમની ભક્તિ-સેવા કરીએ છીએ માટે અમારે તેમને આધીન થઈને વર્તવું જોઈએ એટલે કે અમારા પ્રત્યે તેમના અંતરમાં “મારાપણાને ભાવ ઉદ્દભવ્યું હોય એવું અમે સ્વપ્નમાં પણ વિચારી શકતા નથી, કારણ કે તે અનુભવ કદાપિ અમને થયું નથી. કહે જોઈએ, કેવળ કરુણામૂતિ પુરુષ પ્રત્યે અમારે શી રીતે વર્તવું? આથી અમે એમ જ જાણીએ છીએ કે તે પુરુષ પ્રત્યેના સતે મુખી ભક્તિભાવ સહિત વર્તવું એ જ અમારા પરમ શ્રેયનું કારણ છે. હવે આગળ, સદ્દગુરુની પારમાર્થિક ભક્તિનું અને તેની ભક્તિના ફળનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદિત કરે છે. સદ્દગુરની ભક્તિ તે મસાધનાનું એક અનિવાર્ય અને અનુપમ અંગ છે એમ સર્વ જ્ઞાની પુરુષોએ સ્વીકાર્યું છે. આવી ઉત્તમ જે ગુરુભક્તિ, તેનું ફળ શિષ્યને પાત્રતાની વૃદ્ધિથી માંડીને અનેકવિધ કલ્યાણપરંપરાઓની પ્રાપ્તિ થવી તે જ છે, એમ હે ભવ્ય જીવ તમે નિશ્ચયથી જાણે. અમારે આવો નિશ્ચય થવાનું કારણ એ છે કે જે પુરુષ એ આવી સદ્દગુરુની ભક્તિની પ્રરૂપણ કરી છે તેઓના જીવનમાં સ્વાર્થને એક અ૫ અંશ પણ અમને દષ્ટિગોચર થયે નથી, કેવળ સ્વાર્થ ત્યાગને ભાવ જ સમયે સમયે પ્રગટપણે દેખાય છે. 38 અધ્યાત્મને ૫થે

Page #62
અન્ય સ્વચ્છેદ મટે, અને સહેજે આત્મબોધ થાય એમ જાણીને જે ભક્તિનું નિરૂપણ કર્યું છે, તે ભક્તિને અને તે પુરુષોને ફરી ફરી ત્રિકાળ નમસ્કાર હો ! આવી સાચી ગુરુભક્તિ જે શિષ્યના અંતરમાં પ્રગટ થાય તેની દશા કેવી હોય ? તે શિષ્યને શ્રીસદ્દગુરુની દિવ્યતા વ્યાપ્ત ચેષ્ટાઓ વારંવાર સ્મરણમાં આવે. જેમ લોભીનું મન ઘનમાં અને સતીનું મન ભરથારમાં રહે છે તેમ તેનું મન પણ શ્રીસદ્દગુરુના લોકેત્તર વ્યક્તિત્વની નિરંતર ઝાંખી કર્યા કરે છે. તેઓશ્રીનું વિશિષ્ટ જ્ઞાન, નિર્મળ ધ્યાન, વિવિધલક્ષી તપ, તીવ્ર વૈરાગ્ય, અંતર્મુખ દશા, સત્યપરાયણતા, બ્રહ્મનિષ્ઠા, ક્ષમા, અલૌકિક - શ્રદ્ધા, સર્વાત્મભાવ, અમૃતમય વાણી અને અવિરત આત્મજાગૃતિ આદિ અનેક અદ્દભૂત ગુણોની સ્મૃતિ અને લક્ષ તેને રહ્યા જ કરે છે. તે કહે છે : ' (દોહરા) હે ! અહા! શ્રીસદ્દગુરુ કરુણાસિંધુ અપાર; આ પામર પર પ્રભુ કર્યો, અહે! અહા ! ઉપકાર. શું પ્રભુ ચરણ કને ધરું આત્માથી સૌ હીન; તે તો પ્રભુએ આપિયે વતું ચરણાધીન.' મોહે લાગી લટક ગુરુ-ચરણનકી બિના મુઝે કહ્યું નહિ ભાવે.૨ મૂઠ માયા સબ સપનનકી...મોહે લાગી, - (દોહરા) તીરથ નાહે એક ફલ, સંત મિલે ફલ ચાર; સદ્દગુરુ મિલે અનેક ફલ, કહત કબીર વિચાર, વળી જે સાધકને સદગુરુની ભક્તિ પ્રગટે તેને નિજ છંદથી ચાલવાની વૃત્તિ રહેતી નથી. જે જીવન જીવવાથી પિતાના આત્માનું દિનપ્રતિદિન કલ્યાણ થતું જાય તે જીવનરીતિને તે અપનાવે છે અને આ જગતમાં અદ્દભૂત - અપૂર્વ સદગુણોના નિધિ અને સર્વથા અનુસરવા ગ્ય આ મારા શ્રી સદ્દગુરુદેવ જ છે એવો તેને નિરંતર નિશ્ચય રહે છે અને તે નિશ્ચયને અનુસરવાને તે સર્વશક્તિથી પુરુષાર્થ કરે છે. જે આમ કરે, તેને શાશ્વત મોક્ષમાર્ગની આરાધના અવશ્યપણે બને છે અને સહજ-શુદ્ધ-ચૈતન્યઆત્મસ્વરૂપને બોધ તેના જીવનમાં ઉદય પામતાં તે કૃતકૃત્ય થાય છે. 1. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 124-125. 2. ભક્તિશિરોમણિ મીરાંબાઈ. અધ્યાત્મને ૫થે

Page #63
જે કદી પ્રગટપણે વર્તમાનમાં કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થઈ નથી, પણ જેના વચનના વિચારોને શક્તિપણે કેવળજ્ઞાન છે એમ સ્પષ્ટ જાણ્યું છે, આ પ્રમાણે શ્રીસદ્દગુરુની ભક્તિ પ્રગટ થવાથી આલેક - પરલોકમાં સંપૂર્ણ કલ્યાણપરંપરાઓની પ્રાપ્તિ સહિત નિર્વિકલ્પ સમાધિનું સુખ પ્રગટે છે, માટે તેવી શ્રી ગુરુની ભક્તિને અને તેવી ભક્તિના ઉપદેશક જે શ્રી પુરુષે તેમને, અમે ફરી ફરી અંતઃકરણના સાચા ભાવથી સર્વથા સર્વકાળ ભજીએ છીએ. હવે, ઉપસંહારરૂપે, શ્રી સદગુરુના બોધને અંગીકાર કરવાથી પોતાના જીવનમાં કેવો મહત્ ઉપકાર થયું છે તેનું સંસ્મરણ કરતાં થકાં કહે છે - અમારા આ આત્માએ ભરતક્ષેત્રમાં કળિયુગમાં મનુષ્યદેહ ધારણ કર્યો છે અને તેથી સંપૂર્ણ પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિની ગ્યતા આ ભવમાં દ્રવ્ય - ક્ષેત્ર - કાળ - ભાવ જોતાં સંભવિત જણાતી નથી, છતાં પણ શ્રી સદ્દગુરુના અપૂર્વ - અલૌકિક ઉપદેશને ગ્રહણ કરવાથી અમારા વર્તમાન જીવનમાં પરમાત્મપદની-કેવળજ્ઞાનની સ્પષ્ટપણે પ્રતીતિ થઈ ગઈ છે. શબ્દથી, અર્થથી અને સ્વાનુભૂતિના અંશોથી પરમાત્મપદને અમને નિઃશંકપણે જે નિશ્ચય થયું છે તે અમારા શ્રીસદ્દગુરુદેવની નિષ્કારણ કરૂણુનું ફળ છે એમ છે ભવ્ય જીવો ! તમે પણ જાણે. હવે પિતાને જે શુદ્ધાત્મ દશા પ્રગટ થઈ છે તેનું સાપેક્ષ દૃષ્ટિથી અને અધ્યાત્મપદ્ધતિથી વિશેષ વિવરણ કરે છે. શુદ્ધ સમ્યક્ત્વ પ્રગટ થયું છે તે કેવળજ્ઞાનરૂપી આત્માનો એક અંશ જ છે કારણ કે “સર્વગુણાંશ તે સમ્યકત્વ” એમ આગમવચન છે. સમ્યકત્વ અને કેવળજ્ઞાન બનેમાં એ રીતની સમાનતા છે કે બને અતીન્દ્રિયસ્વરૂપ અને સહજશુદ્ધભાવરૂપ છે. આમ હોવાથી જ સમ્યક્ત્વી જીવને અવશ્ય અમુક કાળમાં મોક્ષની પ્રાપ્તિ કહી છે અને અધ્યાત્મપદ્ધતિમાં તેનું ઘણું જ બહુમાન કરેલું છે. યથા - | (સવૈયા છંદ) ભેદવિજ્ઞાન જો જિનકે ઘટ, - શીતલ ચિત્ત ભયે જિમ ચંદન કેલિ કરે સિવ મારગમે જગમાંહિ જિનેસરકે લઘુનંદન સત્યસ્વરૂપ સદા જિનકે પ્રગટ અવદાત મિથ્યાત-નિકંદન શાંતદસા તિનકી પહિચાનિ કરે કર જોરિ બનારસી વન્દન. અધ્યાત્મને પંથે

Page #64
શ્રદ્ધાપણે કેવળજ્ઞાન થયું છે, વિચારદશાએ કેવળજ્ઞાન થયું છે, ઇચ્છાદશાએ કેવળજ્ઞાન થયું છે, મુખ્યમયના હેતુથી કેવળજ્ઞાન વર્તે છે. તે કેવળજ્ઞાન સર્વ અવ્યાબાધ સુખનું પ્રગટ કરનાર, આ પ્રમાણે અમારા આત્મામાં કેવળજ્ઞાનની સ્પષ્ટ પ્રતીતિ થઈ હેવાથી અમને શ્રદ્ધા અપેક્ષાએ કેવળજ્ઞાન થયું છે. સમ્યકત્વ જેને ગુણ છે એવા શુદ્ધ આત્માનો અમને અતિશય લક્ષ રહે છે તેથી વિચારદશાએ અમને કેવળજ્ઞાન પ્રગટયું છે. ત્રણ કાળ ત્રણ લેકના સર્વોત્કૃષ્ટ દુન્યવી વૈભવને અમે તરણું તુલ્ય તુચ્છ શ્રદ્ધીએ છીએ અને અંતરમાં તેને જરા પણ નથી ઈચ્છતા તેથી ઈરછાદશાએ અમને કેવળજ્ઞાન થયું છે. અધ્યાત્મ પદ્ધતિમાં, દ્રવ્યાથિક નય માત્ર દ્રવ્યનું જ ગ્રહણ કરે છે, પર્યાયને ગ્રહણ કરતો નથી; અને આવું જ શુદ્ધાત્મદ્રવ્ય તેને તે અમને સાક્ષાત્કાર થઈ ગયે છે, માટે મુખ્ય એવો જે દ્રવ્યાર્થિકનય તેની અપેક્ષાએ પણ અમને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ્યું છે. આ પ્રમાણે અમારા આત્મામાં ઉત્પન્ન થયેલું સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ જે સમ્યકત્વરૂપી કેવળજ્ઞાન તે કામ કરીને વધતું વધતું સર્વ મોહનીય કર્મને નાશ કરી, અનંત અવ્યાબાધ સુખને પ્રગટ કરવાવાળું છે. યથા - જૈસે નિરભેદરૂપ નિહ અતીત હતો, તૈસે નિરભેદ, અબ ભેદ ન ગગે, દીસે કર્મ રહિત સહિત સુખ સમાધાન, પાયે નિજ થાન અબ બાહિર ન બહંગ, કબહું કદાપિ અપને સુભાવ ત્યાગ કરિ, રાગ રસ રાચિકે ન પર વસ્તુ ગહેંગે, જ્ઞાન અમલાન વિદ્યમાન પરગટ ભય યાતિ ભાંતિ આગામી અનંત કાલ રહેંગે.' 7 અબ હમ અમર ભયે ન મરેંગે (2). 0 યા કારણ મિથ્યાત દીયે તજ કર્યો કર દેહ ધરેંગે... અબ હમ અમર 2 છું એક, શુદ્ધ, મમત્વહીન હું, જ્ઞાનદર્શનપૂર્ણ છું; 0 | એમાં રહી સ્થિત, લીન એમાં, શીધ્ર આ સોં ક્ષય કરું. 1. શ્રી સમયસાર નાટક, સર્વવિશુદ્ધિવાર, 108. 2. ગીરાજ શ્રી આનંદઘનજી. 3. શ્રી સમયસાર 73, (હિ. જે. કૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ). અધ્યાત્મને પંથે

Page #65
જેના યોગે સહજમાત્રમાં જીવ પામવા યોગ્ય થયો, તે ઉપકારને સર્વોત્કૃષ્ટ ભક્તિએ નમસ્કાર હે! નમસ્કાર હે !! પુરુષના આમ આત્મજ્ઞાનથી પ્રારંભ કરીને વિશિષ્ટ નિર્વિકલ્પ સમાધિ સુધી પહોંચવામાં જેમનાં વચન, મુદ્રા અને પ્રત્યક્ષ સમાગમ અમને પરમ ઉપકારભૂત થયાં છે અને જેમના સાનિધ્યની પ્રાપ્તિથી અમારા આત્મામાં ઉંચી ઉંચી અધ્યાત્મદશા પ્રગટ કરવાની યોગ્યતા પ્રાપ્ત થઈ છે તેવા પ્રસ્ત મૂર્તિમાન મોક્ષસ્વરૂપ જે શ્રી પુરુષ, તેમના તે ઉપકારને અમે ફરી ફરીને વન્દનાત્મક પ્રણામ કરીએ છીએ. જોકે તેમના અપૂર્વ ઉપકારને બદલે અમે કોઈ પણ રીતે વાળી શકવાને સમર્થ નથી છતાં યત્કિંચિત્ તેમના પ્રત્યે અમારી કૃતજ્ઞતા પ્રગટ કરવા માટે અને અમારા આત્માને વિશેષ વિશેષ નિર્મળ બનાવવા માટે અમે વારંવાર અમારા ચિત્તમાં તે મહાપુરુષનું સ્મરણ કરીને ધન્યતા અનુભવીએ છીએ. છે શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ અધ્યાત્મને પંથે

Page #66
પત્રાંક પ૨૫ મક્ષપ્રાપ્તિનું પ્રથમ અને મુખ્ય કારણ એવું જે આત્મજ્ઞાન, તે જેને પ્રગટયું હોય, તેની જીવનપદ્ધતિની આંતરબાહ્ય દશાનું વર્ણન કરીને, આ પત્ર દ્વારા આગળની સાધનામાં તે સાધકને માર્ગદર્શન આપ્યું છે. આત્મજ્ઞાનને જન પર્ભિાષામાં ભેદજ્ઞાન પણ કહે છે. “સ્વ” અને “પરને યથાર્થ બેધ થવાથી “સ્વ” પ્રત્યે રુચિ અને વૃત્તિ થાય છે એ સિદ્ધાંત સ્વીકારીને, તેવા જ્ઞાનીએ પણ વિશેષપણે જગતના પ્રતિબંધને નિવારીને સ્વસ્વરૂપને પરિચય કરવો એવી શ્રીજિનની આજ્ઞા છે. “જ્ઞાની પ્રમાદી દેતા નથી એ કથન સામાન્યપણે કરેલું છે. અંતરાત્મદશામાં ચેથા આદિ ગુણસ્થાને વર્તતા જ્ઞાનીઓ માટે આ કથન નથી, પણ આગળ વધેલા વિશેષ પુરુષાર્થ યુક્ત મહાજ્ઞાનીઓ માટે આ કથન છે એ વાત તેના લક્ષ પર લાવી શ્રીગુરુએ જ્ઞાનીને પણ નિવૃત્તિમય જીવનને લક્ષ રાખી ત્વરિત ગતિએ ત્યાગમાર્ગની આરાધનામાં ઉદ્યમવંત થવા આજ્ઞા કરેલી છે, સામાન્યપણે અપ્રતિબદ્ધ એવા જ્ઞાનીને પણ સત્સંગને ચેગ કલ્યાણકારી છે અને તે વડે કરીને તેને પરમ અસંગપદની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે માટે પરમસમાધિના ઇરછુક એવા જ્ઞાનીએ ફરી ફરી અપૂર્વ માહામ્યવાળા પરમ ઉપકારી તથા મોક્ષના સર્વોત્તમ અને સરળ સાધનરૂપ સત્સંગને પરમ પ્રેમથી ઉપાસવો એવી આજ્ઞા કરી છે. છેલે, અમે પણ સર્વ કાળે તે સત્સંગને જ ઈચ્છીએ છીએ એમ સત્સઆરાધના પ્રત્યેનો પોતાની અદ્દભૂત નિષ્ઠા વ્યક્ત કરી પત્રની સમાપ્તિ કરી છે.

Page #67
મુંબઈ, ભાદરવા સુદ 10, રવિ 1950 પત્રાંક પર આ આત્મભાવ છે અને આ અન્ય ભાવ છે, મોક્ષપ્રાપ્તિનું મૂળ અને મુખ્ય કારણ એવું જે આત્મજ્ઞાન, તેની જે સાધકને પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે તેનું જીવનદર્શન કરાવવાના હેતુથી શ્રીગુરુ અહીં પ્રથમ અધ્યાત્મપદ્ધતિથી અને પછી સિદ્ધાંત પદ્ધતિથી વ્યાખ્યાન કરે છે. આ બન્ને પ્રકારની કથનપદ્ધતિનું અવિરુદ્ધપણું, ઉત્તમ સાધકને, ક્રમે કરીને સદ્દગુરૂગમે વિશેષ કરીને સમજાય છે. ધીરજ સહિત અને સાપેક્ષ દષ્ટિથી વક્તાનો આશય સમજતાં મહાન તત્વબોધ અને અપૂર્વ અમલાભ થાય છે એમ સુજ્ઞ પુરુષોએ શ્રદ્ધવું. અહી પ્રથમ જ આત્મભાવ અને અનાત્મભાવનું સ્વરૂપ સમજાવે છે. મૂળદષ્ટિએ જોતાં, આત્માને જેવો શુદ્ધ સ્વભાવ છે તે સ્વભાવને અનુરૂપ જે ભાવ ઉપજે તેને આત્મભાવ જાણવો. આત્માના મૂળ સ્વભાવથી જુદા પ્રકારનો એટલે કે તેનાથી વિપરીત સ્વભાવવાળે જે ભાવ ઊપજે તેને અન્ય ભાવ જાણવો. આમ, સામાન્યપણે વિચારતાં, ભાવ-(શુદ્ધપાગ) તે આત્મભાવ છે અને અશુદ્ધભાવ (અશુભ અને શુભ ભાવો, માઠી અને રૂડી વિચારધારા) તે અન્ય ભાવ છે. અહીં સાધકને પ્રજનભૂત હોવાથી, તે ત્રણ પ્રકારના ઉપગને વિશેષ વિચાર કરીએ છીએ? / અશુભ ઉપગ : જેને ઉપયોગ વિષય-કષાયમાં મગ્ન છે, કુથતિ (કુશાસ્ત્ર), કુવિચાર અને કુસંગતિમાં લાગેલે છે તથા ઉન્માગમાં લાગેલ છે તે અશુભ ઉપગ છે.' શુભ ઉપગ દાન, પૂજા, વ્રત, શીલ આદિરૂપ તથા ચિત્તપ્રસન્નતારૂપ પરિણામ શુભ ઉપગ છે એમ સૂત્રને અભિપ્રાય છે. Vશુદ્ધ ઉપયોગઃ ઈટ-અનિષ્ટ બુદ્ધિના અભાવથી જ્ઞાનમય આત્મામાં જ ઉપયોગ લાગે તેને શુદ્ધપગ કહીએ છીએ. તે જ નિશ્ચય ચારિત્ર છે.૩/ 1. પ્રવચનસાર, 158. 2. પંચાસ્તિકાય, તાત્પર્યવૃત્તિ, 131, 3. મેક્ષપાહુડ, 72, પં, જયચંદજી કૃત વચનિકા. અધ્યાત્મને પંથે

Page #68
એવું બોધબીજ આત્માને વિષે પરિમિત થવાથી અન્યભાવને વિષે સહેજે ઉદાસીનતા ઉત્પન્ન થાય છે, [વિશેષ નોંધઃ અશુભ અને શુભ ઉપગને અહીં અન્ય ભાવ અથવા રાગભાવ જાણ અને શુદ્ધ ઉપગને આત્મભાવ જાણ. આમ સામાન્ય કથન જાણવું. આત્માના જ્ઞાન અને દર્શનગુણની અવસ્થાને ઉપયોગ શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે અને સમસ્ત આત્માની અવસ્થાને ભાવ શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે. ભાવમાં ઉપયોગ સમાઈ જતું નથી. ગુણસ્થાન-આરહણમાં પ્રથમ ત્રણ ગુણસ્થાનેમાં ઘટતે ઘટતે અશુભેપગ, ચેથાથી છઠ્ઠા ગુણસ્થાનમાં વધતે વધતે પગ અને સાતમાથી બારમા ગુણસ્થાને સુધી વધતે વધતે શુદ્ધપગ હોય છે, એમ સામાન્યપણે જાણવું. સાધકદશામાં શુભભાવ - શુદ્ધભાવની કેવી મિશ્રધારા હોય છે તે સૂક્ષ્મ છે અને વિશેષપણે ગુરુગમ દ્વારા સમધ્યયનીય છે. વિશેષ અભ્યાસીએ જૈનેન્દ્રસિદ્ધાંત કેશમાં પૃષ્ઠ 458 અને 459 ઉપર ધવલા, પંચાધ્યાયી, પ્રવચનસાર, ભાવપાહુડ અને દ્રવ્યસંગ્રહ ટીકાનાં અવતરણે લીધાં છે તેને વિવેકપૂર્વક વિચાર કરો] જે કઈ સાધકના અંતરમાં, ઉપરોક્ત ત્રણ પ્રકારના ભાવેનું યથાર્થ પરિજ્ઞાન (અનુભવ સહિતની સમજણ) થાય છે, તે સાધકને વિષે બેધબીજ (કેવળજ્ઞાનરૂપી બંધનું બીજ) ઉત્પન્ન થયું છે એમ જાણવું. આત્મસાક્ષાત્કાર, આત્મજ્ઞાન, સમકિત, નિશ્ચયસમ્યફવ, પરમાર્થ પ્રતીતિ, આંશિક આત્માનુભૂતિ, ભેદજ્ઞાન, સ્વામે પલિબ્ધ, દિવ્યદષ્ટિ, આત્મબોધ, શુદ્ધાત્મપ્રકાશ, સ્વપદપ્રાપ્તિ વગેરે અનેક શબ્દો વડે આ દશાનું જ સૂચન થતું હોવાથી આ બધા શબ્દ પરમાર્થથી કાર્યવાચક જાણવા. જે સાધકને આવું શુદ્ધ સ્વરૂપનું જ્ઞાન પ્રગટે તેને પછી તે સ્વભાવથી વિપરીત સ્વભાવવાળા ભાવની રુચિ થતી નથી, તેવા ભાવ ચિત્તમાં રાખવા ગમતા નથી અને તેવા ભાવોમાં તન્મયપણું ખરેખર થઈ જતું નથી. જેવી રીતે ખાનદાન કુટુંબની દીકરી પિતાના પિયરમાં આવી હોય અને પિતાના ઘરનું કામકાજ કરતી હોય તે પણ તેના અંતરમાં એ વાત પાકી જ રહે છે કે આ ઘર મારું નથી. મારું ઘર તે મારું સાસરુ જ છે; તેવી રીતે આત્મજ્ઞાનીને જ્યારે અન્ય ભાવોમાં વર્તવાનું અને ત્યારે તેની પણ આવી દશા થાય છે. તેને અન્યભાવની અંતરંગ રુચિ થતી નથી. તે ભાવને તે ખરેખર રૂડા માનતો નથી અને તેવાં કાર્યો અવશપણે કરવા પડે તે પણ તે જ્ઞાની કર્તાપણાની બુદ્ધિ ધારણ કરીને તે કાર્યોમાં તન્મય થઈ જતું નથી. આવા પુરુષની દશાનું વર્ણન શાસ્ત્રોમાં નીચે પ્રમાણે કર્યું છે ? 3. જુઓ દ્રવ્યસંગ્રહ, પ૬; શ્રી બ્રહ્મદેવ સરિકૃત ટીકા. અધ્યાત્મને પંથે

Page #69
અને તે ઉદાસીનતા અનુક્રમે તે અન્યભાવથી સર્વથા મુક્તપણું કરે છે. નિજારભાવ જેણે જાણે છે (સયા તેવીસા) જ નિજ પૂરબ કર્મ ઉદે, સુખ ભંજતર ભાગ ઉદાસ રહેશે જે દુઃખમેં ન વિલાપ કરે નિરઐર હિયેર તન તાપ સહેંગે 0 હૈ જિનકે દઢ આતમજ્ઞાન ક્રિયા કરિકે ફલકે ન ચહેંગે ---- સુવિચક્ષણ જ્ઞાયક હૈ તિન્ડકે હમ તે i ન કહેગૅ૧ (સવૈયા એકત્રીસા) / જબહર્તિ ચેતન વિભાવસ ઉલટિક આપુ . | સર્મ પાઈ અપને સુભાવ ગહિ લીને હૈ, તબહી તેં જે જે લેન જોગ સો સે સબ લીન જે જે ત્યાગ જોગ સે સો સબ છાંડિ દીન : લે કે ન રહી ઠર ત્યાગવેક નહી ઔર, બાકી કહા ઉબ જ કારજ નવીને હૈ, સંગ ત્યાગ અંગ ત્યાગ વચન તરંગ ત્યાગિ મન ત્યાગિ બુદ્ધિ ત્યાગિ આપા શુદ્ધ કી હૈ.પ (સવૈયા તેવીસા) A/ જિનકે ઘટમેં પ્રગટયો પરમારથ રાગ વિષેધ હિયે ન વિચારે કરિકે અનુભી નિજ આતમકે, વિષયાસુખસ હિત મૂલ નિવારે હરિકે મમતા ધરિકે સમતા, અપને બલ ફરિજુ કર્મ વિડારે 2 જિનકી યહ હૈ કરતુતિ સુજાન સુપ તરે પર જીવન તારે 1. સમયસારનાટક, નિર્જરાધાર, 45. 2. સુખ ભોગવતાં થકા. 3. અષ-ભાવથી, શાંતભાવથી. 4. શારીરિક-દુખ, કષ્ટ. પ. સમયસાર નાટક, સર્વવિશુદ્ધિ દ્વાર, 109. 6. છેડી ને.. 7. બાકી રહ્યું. 8. આત્મા, 9. ધર્મવિલાસ, 92. અધ્યાત્મ કવિવર ઘાનતરાયજી. 10. વિસ્તાર, લંબાવે. 11. ફેરવીને. 12, કાપી નાખે. અધ્યાત્મને ૫છે.

Page #70
એવાં જ્ઞાની પુરુષને ત્યાર પછી પરભાવનાં કાર્યને જે કંઈ પ્રસંગ રહે છે, તે પ્રસંગમાં પ્રવર્તતાં પ્રવર્તતાં પણ તેથી તે જ્ઞાનીનો સંબંધ છૂટયા કરે છે, પણ તેમાં હિતબુદ્ધિ થઈ પ્રતિબંધ થતો નથી. આ પ્રમાણે જ્ઞાનભાવનું (આત્મભાવનું) અને રાગભાવનું ભિન્નપણું શબ્દથી, અર્થથી અને સ્વસંવેદનથી જેને ભાસે છે તેના અંતરમાં પ્રજ્ઞાને પ્રકાશ થતાં જગતના સમસ્ત પદાર્થો અને ભારે પ્રત્યે સાચી ઉદાસીનતા ઊપજે છે; અને તે ઉદાસીનતા ક્રમશઃ વિકાસ પામતી પામતી તે સાધકને પૂર્ણ પદની પ્રાપ્તિમાં સહાયકારી થાય છે. કહ્યું છે કેઃ સુખકી સહેલી હૈ અકેલી ઉદાસીનતા, અધ્યાત્મની જનની તે ઉદાસીનતા.પ દર્શનમોહ વ્યતીત થવાથી જ્ઞાનીના માર્ગમાં પરમભક્તિ સમુત્પન્ન થાય છે, તત્તપ્રતીતિ સમ્યફપણે ઉત્પન્ન થાય છે. તત્ત્વ પ્રતીતિ વડે શુદ્ધ ચૈતન્ય પ્રત્યે વૃત્તિને પ્રવાહ વળે છે. આ પ્રમાણે “સ્વ” અને “પરનું યથાર્થ ભાસન થતાં, હેયસ્વરૂપ એવા જે સાંસારિક પદાર્થો અને ભાવે તથા ઉપાદેય એવું જે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ અને તેની પ્રાપ્તિના ઉપાયોને તેના અંતરમાં દઢ નિશ્ચય થઈ જાય છે. જે પદાર્થોનું માહાસ્ય દૃષ્ટિમાં ઓછું થઈ ગયું અને જે પ્રસંગોની અગત્યતા જીવનમાં ગૌણ થઈ ગઈ તેવા પદાર્થો કે પ્રસંગે, પૂર્વકર્મોદય હતાં કેઈક જ્ઞાની પુરુષને રહે તોપણ તે પદાર્થો અને પ્રસંગોમાં તેને હિતબુદ્ધિ કેવી રીતે થઈ શકે? તે સર્વે તેને સારહીન જ ભાસે છે; અને આ જ સાચા જ્ઞાનનું માહામ્ય છે કે જે પ્રગટતાં તે જ્ઞાનીને જગતના કોઈ પણ પદાર્થ, પ્રસંગ કે વિભવ આંતરિક રુચિ ઉપજાવી શકતાં નથી; સર્વથા પ્રતિબંધનું કારણ થઈ શકતાં નથી. કહ્યું છે કેઃ 9 , | (ચોપાઈ) જ્ઞાન કલા જિનકે, ઘટ જાગી, તે જગમાંહિ સહજ વિરાગી; જ્ઞાની મગન વિગેસુખ માંહિ. યહ વિપરીતિ સંભ નહિ.' 5. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, પત્રાંક 77. 6. એજન, પત્રાંક 901. 1. સમયસારનાટક, નિર્જરાધાર, 41. અધ્યાત્મને પંથે

Page #71
પ્રતિબંધ થતું નથી એ વાત એકાંત નથી, કેમ કે જ્ઞાનનું વિશેષ બળવાનપણું જ્યાં હોય નહીં, ત્યાં પરભાવનો વિશેષ પરિચય તે પ્રતિબંધરૂપ થઈ આવવો પણ સંભવે છે; 5. ( હા ) સકળ જગત તે એંઠવત અથવા સ્વપ્ન સમાન; તે કહિયે જ્ઞાની દશા બાકી વાચા જ્ઞાન. આત્મજ્ઞાન વિણ કાર્ય કંઈ, મનમાં ચિર નહીં હોય; કારણવશ કંઈ પણ કરે, ત્યાં બુધ તત્પર ને'ય. જે જીવને સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન થાય, તેને સર્વ પ્રકારની સંસારી કિયા તે જ સમયે ન હોય એ કંઈ નિયમ નથી. સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન થયા પછી સંસારી કિયા રસરહિતપણે સંભવે છે. જે પુરુષો પિતાથી અથવા પરના ઉપદેશથી, કેઈ પણ પ્રકારે, ભેદવિજ્ઞાન જેનું મૂળ ઉત્પત્તિ કારણ છે તેવી નિશ્ચળ સ્વાનુભૂતિને પામે છે, તેઓ દર્પણની જેમ પોતામાં ઝળકતા જે અનંત ભાના સ્વભાવ તેમનાથી નિરંતર વિકારરહિત હોય છે. (જ્ઞાનમાં યના આકારે પ્રતિભાસતા રાગાદિભાવથી વિકારને પ્રાપ્ત થતાં નથી.) આ પ્રમાણે અધ્યાત્મદષ્ટિની મુખ્યતાથી થન કર્યું. હવે, સિદ્ધાંતદષ્ટિની મુખ્યતાથી કથન કરતાં શ્રીગુરુ આગળ વ્યાખ્યાન કરે છે? જેકે જ્ઞાનને પરદ્રવ્યોના પ્રસંગોમાં પ્રતિબંધ થતું નથી એમ સામાન્ય કથન છે તે પણ તેમાં એકાંત નથી. જ્યાં સુધી વિશિષ્ટ અભ્યાસના બળથી જ્ઞાનનું સુસ્થિતપણું અને નિષ્કપપણું થયું હોતું નથી, ત્યાં સુધી જ્ઞાનીને પણ તેવા વિભાવભાવને પરિચય કરવાથી જ્ઞાનમાં શિથિલતા આવી શકે છે, કારણ કે જ્ઞાનના સંસ્કાર તે નવીન અને અલ્પ છે અને અજ્ઞાનના સંસ્કાર તે અનાદિકાર્બન અને અતિ દઢ છે. 2. આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 140. 3. સમાધિશતક, 50 (છે. ગુ. ગાંધીકૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ). 1. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, પત્રાંક 459, 4. कथमपि हि लभन्ते भेदविज्ञानमलाम् अचलितमनुभूति ये स्वता वान्यतो वा / प्रतिफलननिमग्नानन्तभावस्वभाव મુવુરવિવાર સંતાં વ ! - સમયસારકળશ, 21. અધ્યાત્મને પંથે

Page #72
અને તેટલા માટે પણ જ્ઞાની પુરુષને પણ શ્રીજિને નિજજ્ઞાનના પરિચય-પુરુષાર્થને વખાણ્યો છે, તેને પણ પ્રમાદ કર્તવ્ય નથી, આમ હોવાને લીધે સર્વજ્ઞ ભગવાને અને જ્ઞાની પુરુષ એ, વિશેષ વિશેષ જાગૃતિ સહિત અભ્યાસ અને અનપેક્ષા વારંવાર કરવાની જ્ઞાની સાધકોને પણ આજ્ઞા કરેલી છે અને જરા પણ પ્રમાદને આધીન થયા વિના સતતપણે સાવધાન રહેવાને ઉપદેશ કર્યો છે. મતલબ કે જ્ઞાની પુરુષે પણ અજ્ઞાન, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, હાસ્ય, રતિ, અરતિ. શેક, ભય, જુગુપ્સા, સ્ત્રીવેદ, પુરુષવેદ, નપુંસકવેદ વગેરે સમસ્ત પ્રકારના અહિતકારી અને અશુદ્ધ ભાવોને અનભ્યાસ, અપરિચય અને ઉપશમ કરે; કારણ કે તે સઘળા ભાવે આત્માના સ્વભાવથી વિપરીત સ્વભાવવાળા હોવાને લીધે આત્મવિકાસમાં નિઃશંકપણે બાધા ઉપજાવે તેવા છે, માટે જ્ઞાની પુરુષે પણ આવા પ્રતિબંધ ઉપજાવવાના સ્વભાવવાળા ભાવથી પોતાના આત્માને અલિપ્ત રાખો અને ક્ષમા, વિનય આદિ ભેદરૂપ શુદ્ધ ભાવોને તથા શુદ્ધ ટંકોત્કીર્ણ જ્ઞાયક ભાવરૂપ એક નિજભાવને, ફરી ફરી વારંવાર ક્ષણે ક્ષણે જાગ્રતપણે લક્ષ રાખે, એવો શ્રીગુરુઓને ઉપદેશ છે. યથા - (હરિગીત) નિજ ભાવને છોડે નહીં પરભાવે કંઈ પણ નવ ગ્રહે; છે ' જાણે જુએ છે તે જ હું છું એમ જ્ઞાની ચિતવે.' જ્યારે સ્વયં તે શંખ વેત સ્વભાવ નિજને છોડીને * { પામે સ્વયં કૃષ્ણત્વ, ત્યારે છોડતે શુકલત્વને. ત્યમ જ્ઞાની પણ જ્યારે સ્વયં નિજ છોડી જ્ઞાનસ્વભાવને, અજ્ઞાનભાવે પરિણમે અજ્ઞાનતા ત્યારે લહેર | ‘પર મમ કુછ ના કડતા પર તુ ભેગ ભોગતા દૂ કહતા, વિતથ૪ ભેગતા તબ એ ! જ્ઞાની ભગ બુર કયાં દુખ સહતા ભગત બંધ ન હૈ” યદિ કહતા ભેગેચ્છા કયા હૈ મનમે ? જ્ઞાનલીન બન નહીં તે રતિવશ જકડેગા વિધિપ બંધનમેં.૩ 1. નિયમસાર, 97 (હિ. જે. શાહ કૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ). 2. સમયસાર, 222, 223. એજન, 2. નિજામ્રપાન, 151 (પૂ. શ્રી 108 વિદ્યાસાગરજી મહારાજકુત સમયસાર --કળશને હિંદી પદ્યાનુવાદ) 4. વિતથ = નિષ્ફળ 5. વિધિ = કર્મો. અધ્યાત્મને પંથે

Page #73
અથવા પરભાવને પરિચય કરવા યોગ્ય નથી, કેમ કે કોઈ અંશે પણ આત્મધારાને તે પ્રતિબંધરૂપ કહેવાયેગ્ય છે. જ્ઞાનીને પ્રમાદબુદ્ધિ સંભવતી નથી, એમ જોકે સામાન્યપદે શ્રી જિનાદિ મહાત્માઓએ કહ્યું છે, જ્ઞાની પુરુષને આત્મપ્રતિબંધ પણે સંસારસેવા હોય નહિ, પણ પ્રારબ્ધ પ્રતિબંધપણે હોય; એમ છતાં પણ તેથી નિવર્તાવારૂપ પરિણામને પામે એમ જ્ઞાનીની રીત હોય છે.? નિજસ્વરૂપને દઢ નિશ્ચય વર્તે છે તેવા પુરુષને પ્રત્યક્ષ જગદુવ્યવહાર વારંવાર ચૂકવી દે તેવા પ્રસંગ પ્રાપ્ત કરાવે છે, તે પછી તેથી ન્યૂન દશામાં ચૂકી જવાય એમાં આશ્ચર્ય શું છે? અસ્વસ્થ કાર્યની પ્રવૃત્તિ કરવી અને આત્મપરિણામ સ્વસ્થ રાખવાં એવી વિષમ પ્રવૃત્તિ શ્રીતીર્થકર જેવા જ્ઞાનીથી બનવી કઠણ કહી છે. તે પછી બીજા જીવને વિષે તે વાત સંભવિત કરવી કઠણ હોય એમાં આશ્ચર્ય નથી જેટલી સંસારને વિષે સારપરિણતિ મનાય તેટલી આત્મજ્ઞાનની ન્યૂનતા શ્રી તીર્થકરે કહી છે.' 'આ પ્રમાણે, જ્ઞાનીના જીવનદર્શનનું સામાન્ય પ્રરૂપણ અધ્યાત્મપદ્ધતિથી અને સિદ્ધાંત પદ્ધતિથી કર્યું. તે જ વિષયનું વિસ્તારથી પ્રતિપાદન કરવાના હેતુથી “પ્રમાદ અને જ્ઞાની” એ મુદ્દાની શ્રીગુરુ હવે છણાવટ કરે છે : સામાન્ય દૃષ્ટિએ વિચારતાં જ્ઞાનને આત્મજાગૃતિને સદ્દભાવ હોવાને લીધે ધર્મમાં અનાદરરૂપ અથવા આત્મભાવ પ્રત્યે અસાવધાનીરૂપ પ્રમાદભાવ હેતું નથીઆમ હવા છતાં, પ્રમાદના અનેક પ્રકારોમાંથી તે સાધક બચી શકે તે હેતુથી શ્રીગુરુ પ્રમાદના તે તે વિશેનું તેને સ્મરણ કરાવી દે છે. (1) પાંચ ઈન્દ્રિનું આધીનપણું,... 5 પ્રકાર (સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ અને શ્રોત્ર) (2) ચાર કષાયનું આધીનપણું. 4 પ્રકાર (ક્રોધ, માન, માયા, લોભને વશ થઈ જવું). 6. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, પત્રાંક પ૬૦. 7. એજન , પ૭૫, 1. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, પત્રાંક, 551. 2. શ્રીગમ્મસાર, જીવકાંડ, 34. 50 અધ્યાત્મને પંથે

Page #74
તે પણ તે પદ ચોથે ગુણઠાણેથી સંભવિત ગણું નથી; આગળ જતાં સંભવિત ગણ્યું છે; (3) ચાર પ્રકારની વિકથાનું આધીન પણું... 4 પ્રકાર (સ્ત્રીકથા, રાજકથા, ભેજનકથા અને– દેશકથા રૂપી પાપમય વાતને વશ થઈ જવું) (4) નેહાધીનપણું 1 પ્રકાર (5) નિદ્રાધીનપણું 1 પ્રકાર આમ પ્રમાદના જે પંદર વિશે છે તેમાંના અમુક અમુક વખતે વખત સામાન્ય જ્ઞાનીને ઉદ્દભવ થતો હોવાને લીધે તેને પણ પ્રમાદભાવ સંભવે છે. આ ઉપરથી એમ નિર્ધાર કરે કે શાસ્ત્રમાં જ્ઞાનીને પ્રમાદબુદ્ધિ હોતી નથી” એવું જે વિધાન છે તે ચોથા ગુણસ્થાને વર્તતા અવિરત સમ્યગદષ્ટિને મુખ્યપણે લાગુ પડતું નથી પરંતુ જ્ઞાનના અને ચારિત્રના વિશેષ અભ્યાસથી આત્મદશાનું સુસ્થિતપણું જેણે સંપાદન કર્યું છે તેવા ઊંચી કક્ષાના મહાજ્ઞાનીને લાગુ પડે છે. તેવા મહાજ્ઞાની પુરુષનું વર્ણન શાસ્ત્રોમાં અનેક રીતે કર્યું છે. જેમ કે - | પંચ વિષયમાં રાગદ્વેષ વિરહિતતા, પંચ પ્રમાદે ન મળે મનને ક્ષોભ જે, દ્રવ્ય ક્ષેત્ર ને કાળ ભાવ પ્રતિબંધ વણ, વિચરવું ઉદયાધીન પણ વીતલભ જો..અપૂર્વ અવસર. (દોહા). o| ક્ષણ ક્ષણ જે અસ્થિરતા અને વિભાવિક મહ. તે જેનામાંથી ગયા, તે અનુભવી ગુરુ જોય.૨ રોક્યા શબ્દાદિક વિષય, સંયમ સાધન રાગ, જગત ઈષ્ટ નહીં આત્મથી, મધ્યપાત્ર મહાભાગ્ય.૩ આ પ્રમાણે, “જ્ઞાની અને પ્રમાદ’ એ વિષય સંબંધી સામાન્ય વિચારણા કરી, પૂર્વાપર સંબંધ સહિત, યથાપદવી જ્ઞાનીને અને પ્રમાદને સંબંધ અવધારો તથા સદ્દગુરુગમે, નયવિવક્ષાથી વસ્તુ સ્વરૂપને યથાર્થ નિર્ધાર કરવો. 1. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર પત્રાંક 738. 2. એજન, પત્રાંક 79. 3. એજન, પત્રાંક 954/10. અધ્યાત્મને પંથે

Page #75
જેથી વિચારવાન જીવને તો અવશ્ય કર્તવ્ય છે કે, જેમ બને તેમાં પરભાવના પરિચિત કાર્યથી દૂર રહેવું, નિવૃત્ત થવું. ઘણું કરીને વિચારવાન જીવને તો એ જ બુદ્ધિ રહે છે, વિવેકી મુમુક્ષુ તે જાણે જ છે કે મારે તે નિરંતર આગળ વધવા માટે પિતાના પરિણામે વાં-તપાસવાં અને પ્રતિબંધક દ્રવ્યક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને બુદ્ધિપૂર્વક અને દઢતાથી અપરિચય કરવો. જેઓને ગૃહસ્થાશ્રમનો યોગ હોય તેઓએ આજનપૂર્વક ઘરકામમાંથી, વ્યાપાર કાર્યમાંથી, વાતોમાંથી, ખાવા-પીવાના કાર્યોમાંથી, ઊંઘમાંથી છાપા-સામાયિક વાંચવામાંથી તથા નાહવા-દેવા-દાઢી-વાળ વગેરે શરીરસંસ્કારના કાર્યોમાંથી થોડો ડે સમય બચાવીને તે સમયને આદરપૂર્વક સત્સંગ-સ્વાધ્યાય-ભક્તિ-તત્ત્વચિંતનાદિ ધર્મ અનુષ્ઠાનમાં લગાવવો જોઈએ. જે કાર્યો ભાઈ-બહેન, દીકરા-દીકરીઓ, પત્ની, સેવક કે અન્ય સ્વજને કરી શકે તે કામ તેમને સોંપી દઈને તેટલી ઉપાધિને સંક્ષેપવી. આ પ્રમાણે આત્મજાગૃતિ સહિત વર્તવાનો અભિપ્રાય અને પુરુષાર્થ જે કરે છે તેવા સાધકને પણ કોઈ કોઈ વાર ગાનુયોગે અને કથંચિત્ અવશપણે ઉપાધિના પ્રસંગ આવી પડે છે. આવા અનિરછનીય પ્રસંગોમાં વર્તવું પડે ત્યારે સ્વરૂપમાં સ્થિર રહેવું વિકટ છે એમ નિર્ધાર કરી, અંતરમાં તે નિવૃત્તિની ભાવના જ રાખવી અને જે કામ કરવું પડે તે ઉપલક રીતે કરવું પણ તન્મય થઈને કરવું નહીં એવો શ્રીગુરુઓને ઉપદેશ છે. કહ્યું છે કે - આત્મજ્ઞાન સિવાયનું બીજું કોઈ કામ લાંબા સમય સુધી પિતાના ચિત્તમાં ધારી રાખવું નહીં, જો કદી પ્રજનવશ કરવું પડે તે શરીરવાણીથી કરવું પણ તત્પર (તન્મય, એકાકાર) થઈને કરવું નહિ.' પ્રમાદના અવકાશયોગે જ્ઞાનીને પણ અંશે વ્યાહ થવા સંભવ જે સંસારથી કહ્યો છે, તે સંસારમાં સાધારણ જીવે રહીને, તેને વ્યવસાય લૌકિકભાવે કરીને, આત્મડિત ઈચ્છવું એ નહિ બનવા જેવું જ કાર્ય છે; કેમકે લૌકિકભાવ આડે આત્માને નિવૃત્તિ જ્યાં નથી આવતી, ત્યાં હિતવિચારણા બીજી રીતે થવી સંભવતી નથી. એકની નિવૃત્તિ તે બીજાનું પરિણામ થવું સંભવે છે. / 1. आत्मज्ञानात् पर कार्य न बुद्धौ धारयेत् चिरम् કુર્યાત અર્ધવરાત્િ ક્રિવિત્ વાWયાખ્યામ્ તત્પરઃ || –શ્રી સમાધિશતક, 50, 2. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, પત્રાંક પ૨૮. અધ્યાત્મને પંથે

Page #76
તથાપિ કઈ પ્રારબ્ધવશાત પરભાવને પરિચય બળવાનપણે ઉદયમાં હોય ત્યાં નિજ દબુદ્ધિમાં સ્થિર રહેવું વિકટ છે, એમ ગણી નિત્યનિવૃત્તબુદ્ધિની વિશેષ ભાવના કરવી, એમ મોટા પુરુષોએ કહ્યું છે. અલ્પકાળમાં અવ્યાબાધ સ્થિતિ થવાને અર્થે તે અત્યંત પુરુષાર્થ કરી જીવે પર પરિચયથી નિવર્તવું જ ઘટે છે, હળવે હળવે નિવૃત્ત થવાનાં કારણે ઉપર ભાર દેવા કરતાં જે પ્રકારે ત્વરાએ નિવૃત્તિ થાય તે વિચાર કર્તવ્ય છે; ...જે આમ છે તો મેહની સેના ઉપર વિજય મેળવવાને ઉપાય મેં પ્રાપ્ત કર્યો છે. આ રીતે મેં ચિંતામણિ પ્રાપ્ત કર્યો હોવા છતાં પ્રમાદ ચોર છે એમ વિચારી જાગ્રત રહે છે.' આત્મજ્ઞાનની તિ જેના જીવનમાં પ્રકાશિત થઈ ગઈ છે તે પુરુષ જે વિશિષ્ટ નિર્વિકલ્પ આત્મસમાધિને ઈચ્છતા હોય તે તેણે શું કરવું આવશ્યક છે તે હવે જણાવે છે. વર્તમાનકાળની દષ્ટિએ સામાન્યપણે વિચારીએ તે આત્મજ્ઞાની પુરુષને અપ્રમત્ત ગુણસ્થાન સુધી પહોંચવાને પુરુષાર્થ સિદ્ધ થતાં બાર વર્ષથી અધિક કાળ તે સહેજે નીકળી જાય તેવું છે. પછી તે જે જ્ઞાનીને જે પુરુષાર્થ અને જેવી તેના સમસ્ત વ્યક્તિત્વની યોગ્યતા. વળી આ કળિયુગમાં અલ્પ આયુષ્ય અને અલ્પ બળ છે તેથી જ્ઞાનીએ પણ ત્વરિત ગતિથી નિરાબાધ આત્મસ્થિરતાની સિદ્ધિ થાય તે માટે, આત્મલક્ષે અને સદ્દગુરુ આજ્ઞાએ સત્સાધનને અંગીકાર કરવારૂપ રત્નત્રયની પ્રાપ્તિનો પુરુષાર્થ સતતપણે કરે યોગ્ય છે. અહીં તે તેવા મહાપુરુષને પણ કહે છે કે હે સમ્યગદષ્ટિ ! અપ્રમત્ત સમાધિના આનંદની ખરેખર અભિલાષા હોય તે હળવી હળવી ક્રમિક નિવૃત્તિ નહીં લેતાં, આક્રમક થઈ મોટાં મોટાં કર્મોના જથ્થાને જલાવી દેવા માટે શાંત, શાંત, અતિશાંત થાઓ. બાહ્યમાં જેમને આશ્રય લીધા વિના વિધવિધ પા૫ભાવ ઊપજી શકતાં નથી તેવા સાંસારિક સ્ત્રી, પુત્ર, મિત્ર, મટર, બંગલા, સોનું, ચાંદી, ઝવેરાત, શેર, ફિકસ્ડ ડિપોઝિટ, રાચરચીલું આદિ જગતના સમસ્ત પદાર્થોથી બળપૂર્વક હટી જાઓ. વળી, અંતરમાં રિદ્ધિસિદ્ધિ આદિની તથા સ્વર્ગલેકની ઈચ્છાઓ, પ્રબળ એવી લોકેષણા કે સમાજના અમુક વર્ગના કલ્યાણની ભાવનાના બહાના હેઠળ પિોષાઈ રહેલા સૂક્ષ્મ માન-લાભના ભાવોના સંચારને સમૂળ ઉખાડીને ફેંકી દે. જે આમ કરશે તે જ જીવનની અભીષ્ટ ભાવનાની સિદ્ધિ કરી શકશે. સાંભળો આ શ્રીગુરુઓનાં વચન : 1. શ્રી પ્રવચનસાર, તત્વાર્થદીપિકા, ગાથા 80 મી તથા ગાથા 81 ની ઉત્થાનિકા. અધ્યાત્મને પંથે - 53

Page #77
( ઇસ વિધ વિચાર વિવિધ વિકલ્પે તજને નિજ ભકતે હૈ, રાગભાવકા મૂલ પરિગ્રહ મુનિવર જિસકે તજતે હૈ નિજ નિરામય સંવેદનસે ભરિત આત્મકે પાતે હૈ બંધમુક્ત બને ભગવન અપનેમેં તબ આપ સુહાતે હૈ.' નેહમય બંધનોને છેદીને તથા મોહરૂપી જંજીરોને તેડીને, સચ્ચારિત્રથી યુક્ત થયેલો શૂરવીર પુરુષ મોક્ષમાર્ગમાં સ્થિર હોય છે. ઉત્તમ મનુષ્યભવને પામ્યું છે તે યત્નપૂર્વક ચારિત્રનું પાલન કર, સદ્ધર્મમાં દઢ ભક્તિ કર અને શાંતભાવમાં શ્રેષ્ઠ પ્રીતિ કર. હે સમ્યફદશની ! સમ્યફચારિત્ર જ સમ્યફદર્શનનું ફળ ઘટે છે. માટે તેમાં અપ્રમત્ત થા. હે સમ્યફચારિત્રી ! હવે શિથિલપણું ઘટતું નથી. ઘણે અંતરાય હતે તે નિવૃત્ત થયે, તે હવે નિરંતરાય પદમાં શિથિલતા શા માટે કરે છે? (હરિગીત) | પરમબ્રહ્મ ચિંતન તલલીને હું મને કોઈ ભયશાપ દીયે વસ્તુહરણ ચૂરણ વધ તાડન, છેદ ભેદ બહુ દુ:ખ દીયે ગિરિ અગ્નિ અબ્ધિ વન પે, ફેકે વજે હણે ભલે, ભલે હાસ્ય નિંદાદિ કરે પણ અ૫ ચિત્ત મુજ નહીં ચળે.૪ 1. નિજામૃતપાન, 178. 2. छित्त्वा मोहमयान् पाशान् भित्वा माहमहार्गलम् / सच्चारित्रसमायुक्तः शूरा मोक्षपथे स्थितः // उत्तमे जन्मनि प्राप्ते चारित्र' कुरु यत्नतः / सद्धमे च परां भक्ति शमे च परमां रतिम् // –શ્રી સારસમુરચય, 20, 47. આચાર્ય શ્રી કુલભદ્રસ્વામી. 3. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર : આત્યંતર-પરિણામ-અવલેકન–હાથનોંધ૨, આંક 7, 4. શ્રીતત્ત્વજ્ઞાનતરંગિણી, 6/4 (રા. જી. દેસાઈ કૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ). અધ્યાત્મને ૫થે

Page #78
અને તેમ કરતાં અશાતાદિ આપત્તિયોગ દવા પડતા હોય તે તેને વેદીને પણ પરંપરિચયથી શીધ્રપણે દૂર થવાનો પ્રકાર કરે યોગ્ય છે. એ વાત વિસ્મરણ થવા દેવા યોગ્ય નથી. જ્ઞાનનું બળવાન તારતમ્યપણું થયે તે જીવને (હરિગીત) પરિગ્રહ કદી મારે બને તે હું અજીવ બનું ખરે; હું તે ખરે જ્ઞાતા જ, તેથી નહિ પરિગ્રહ મુજ બને. છેદાવ વા ભેદાવ કે લઈ જાવ, નષ્ટ બને ભલે; વા અન્ય કે રીત જાવ, પણ પરિગ્રહ મારે નથી ખરે.' જેમ જેમ ઉપાધિને ત્યાગ થાય છે, તેમ તેમ સમાધિસુખ પ્રગટે છે. જેમ જેમ ઉપાધિનું ગ્રહણ થાય, તેમ તેમ સમાધિસુખ હાનિ પામે છે. આ પ્રમાણે જ્ઞાની-ગૃહસ્થને પણ નિવૃત્તિમાર્ગ ભણી કદમ ઉઠાવવાની શ્રીગુરુઓની આજ્ઞા છે. આમ કરતી વેળાએ ખાવાપીવામાં, બેસવા-ઊઠવામાં, હરવા-ફરવામાં કે રોગાદિન ઉત્પત્તિકાળમાં શરીર-વિષયક જે કાંઈ સુખ-દુખ કે અગવડ વેઠવાં પડે તે સર્વ સમભાવથી, સહનશીલતા સહિત અને સમજણપૂર્વક અવશ્યપણે સ્વીકારવાં પણ અન્ય દ્રવ્યને અપરિચય કરવામાં શારીરિક પ્રતિકૂળતા વગેરેથી ડરી જઈને ઢીલાપણું થવા દેવું નહીં એમ કહેવાને શ્રીગુરુને આશય છે. મેક્ષમાર્ગમાં જેમણે અત્યંત પ્રબળ પુરુષાર્થ કર્યો છે તેમને નિમમત્વ (નિર્મોહપણું) સિદ્ધ થયું હોવાથી દેહાતીત દશા વર્તતી હોય છે. આવા વિશિષ્ટ મહાજ્ઞાની સહજસમાધિના સ્વામી હોવાને લીધે તેમને સ્વાત્માનંદથી એવી તે તૃપ્તિ વર્તતી હોય છે કે જગતના આ પદાર્થો કે તે પદાર્થો જેવાની, જાણવાની, મેળવવાની કે ભેગવવાની ઈરછા તેમને થતી નથી. તેથી આવા મહાપુરુષે રુચિપૂર્વક કે આયોજનપૂર્વક પરવસ્તુઓને પરિચય કરવામાં ઉત્સુક બનતા નથી, એટલું જ નહીં પણ સર્વ પ્રકારના બાહ્યાંતર પ્રતિબંધને દૂર કરીને પરમ અસંગપણાને પ્રાપ્ત કરવાની ભાવના અને પુરુષાર્થ કર્યા જ કરે છે. યથા– : અપૂર્વ અવસર એ કયારે આવશે ? કયારે થઈશું બાહ્યાંતર નિગ્રંથ જે ? - - , સર્વ સંબંધનું બંધન તીક્ષણ છેદીને વિચરશું કવ મહપુરુષને પંથ જે...અપૂર્વ 1. શ્રી સમયસાર, 208, 209 (હિ. જે. શાહ કૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ). 2. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, 570 (મહાત્મા ગાંધીજી પર શ્રીમદ્જીએ લખેલે પત્ર). 3. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 738. અધ્યાત્મને પંથે

Page #79
પર પરિચયમાં કદાપિ સ્વાત્મબુદ્ધિ થવી સંભવતી નથી, અને તેની નિવૃત્તિ થયે પણ જ્ઞાનબળે તે એકાંતપણે વિહાર કરવા યોગ્ય છે, પણ તેથી જેની ઓછી દશા છે એવા જીવને તો અવશ્ય પર પરિચયને છેદીને સત્સંગ કર્તવ્ય છે, કે જે સત્સંગથી સહેજે અવ્યાબાધ રિથતિનો અનુભવ થાય છે. જ્ઞાનીપુરુષ કે જેને એકાંતે વિચરતાં પણ પ્રતિબંધ સંભવ નથી, તે પણ સત્સંગની નિરંતર ઈચ્છા રાખે છે. આવી ઉત્તમ અસંગદશાને પ્રાપ્ત કરવાનું કાર્ય આ કાળે આ ક્ષેત્રે અતિ અતિ વિકટ છે. આમ હોવા છતાં, સામાન્યપણે દરેક કક્ષાના મુમુક્ષુએ અને વિશેષપણે ઊંચી કક્ષાના મુમુક્ષુએ અપ્રમત્ત પુરુષાર્થ પૂર્વક પરપરિચયને પ્રસંગ છે અને સત્સંગને આશ્રય વારંવાર કર. સત્સંગને આશ્રય ક્યથી અનેકવિધ લાભ થયાને અને તે પ્રત્યે દુર્લક્ષ સેવવાથી ઘણી હાનિ થયાને અમને અનુભવ થયે છે. મહાજ્ઞાની પુરુષોએ સત્સંગનું જે માહામ્ય કહ્યું છે તે પરમ સત્ય છે એ મુમુક્ષુઓએ અવશ્ય પોતાના અંતરમાં નિશ્ચય કરવો એવી જ્ઞાની પુરુષની આજ્ઞા છે. યથા– “અવશ્ય આ જીવે પ્રથમ સર્વ સાધનને ગૌણ જાણી, નિર્વાણનો મુખ્ય હેતુ એ સત્સંગ જ સર્વાર્પણપણે ઉપાસ ગ્ય છે, કે જેથી સર્વ સાધન સુલભ થાય છે એવો અમારે આત્મસાક્ષાત્કાર છે. જે એક એવી અપૂર્વ ભક્તિથી સત્સંગની ઉપાસના કરી હેય તે અલ્પકાળમાં મિથ્યાગ્રહાદિ નાશ પામે અને અનુક્રમે સર્વ દેષથી જીવ મુક્ત થાય 1 / સજા સત્સંગ વડે અસંગતા આવે છે, અસંગતા વડે નિર્મોહદશા આવે છે, નિર્મોહદશા માં ચિત્તની અવિચળ (સ્થિર) દશા ઉપજે છે અને નિશ્ચળ (નિર્વિકલ્પ) ચિત્ત થવાથી જીવનમુક્તદશા પ્રગટે છે.? સાચુ અવધૂતપણું પ્રગટયું છે જેમને એવા ગીરો કે જેઓ રમતા રામરૂપે એકાકી વિચરે તે પણ દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી કે ભાવથી બધા પામતા નથી તેઓ પણ વારંવાર સત્સમાગમને ઈચ્છે છે. પૂર્વાચાર્યોએ પણ મુનિજનોને સત્સંગના આશ્રમમાં રહેવાની આજ્ઞા કરી છે, કે જેથી પિતામાં પ્રગટેલાં ગુણોનું સંરક્ષણ થાય અને તે ગુણે વર્ધમાનદશાને પામે.૩ 4 1. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, પત્રાંક 609 V2. सत्संगत्वे निःसंगत्व निःसंगत्वे निर्माहत्त्व। निमोहत्वे निश्चलचित्तं निश्चलचित्ते जीवन्मुक्तिः।। શ્રીમદ્દ શંકરાચાર્ય. 3. પ્રવચનસાર, 270 4. જ્ઞાનાર્ણવ, પ્રકરણ 1514, 16, 26, 29, અધ્યાત્મને પંથે

Page #80
કેમ કે જીવને જે અવ્યાબાધ સમાધિની ઇચ્છા હોય તે સત્સંગ જેવો કેઈ સરળ ઉપાય નથી. આમ હોવાથી દિન દિન પ્રત્યે, પ્રસંગે પ્રસંગે, ઘણી વાર ક્ષણે ક્ષણે સત્સંગ આરાધવાની જ ઈચ્છા વર્ધમાન થયા કરે છે. એ જ વિનંતી આ. સ્વ. પ્રણામ. પરમાર્થદષ્ટિએ વિચારતાં તે પોતાના આત્મિક ગુણોને સંગ કરે તે યથાર્થ સત્સંગ છે, પણ તેવી દશા પ્રગટ કરતાં પહેલા ઘણે વખત સુધી તેવી દશાને પ્રાપ્ત થયેલાં પુરુષેનું, તેમના સમસ્ત વ્યક્તિત્વનું અને તેમનાં વચનામૃતનું વારંવાર અવલંબન લેવું પડે છે. આવા દીર્ધકાળના અભ્યાસના ફળરૂપે જ આવો પરમાર્થ સત્સંગ (એટલે કે અસંગદશા) પ્રગટે છે જેનું બીજુ નામ મોક્ષ છે.' -સત્સંગનું આવું અલૌકિક માહાસ્ય હેવાથી અને તેને જેવું આત્મકલ્યાણનું બીજી કોઈ પણ સત્સાધન નહીં હોવાથી દરેક કક્ષાના મુમુક્ષુએ સત્સંગની અત્યંત રૂચિ અંતરમાં રાખી સર્વ સમયે, સર્વ પ્રસંગે, સર્વ ક્ષેત્રે અને સર્વ ઉપાય, તે સત્સંગ આરાધવાને લક્ષ રાખ. જે કે પુરુષના વચનાદિ પણ મુમુક્ષુઓને અવલંબનરૂપ છે તે પણ જે કાયા અને વચનના યુગમાં પ્રગટ શુદ્ધ આત્મા વ્યાપેલે હોય તે કાયા અને વચનોમાંથી શુદ્ધતાના સ્પંદને એવી તીવ્ર ગતિથી સ્કુરાયમાન થતા હોય છે કે તે મુમુક્ષુના હૃદય સોંસરવા ઉતરી જાય છે અને પાત્ર સાધકને સંત બનાવી દે છે. કહ્યું “પારસમેં ઔર સંતમેં બડો અંતરે જાન, છે કે તે લેહા કંચન કરે, જે કરે આપ સમાન” આમ હોવાને લીધે જ્ઞાનીઓ કહે છે કે આવા પરમ માહાસ્યવાળા સત્સંગને આરાધવાની અમારા અંતરમાં નિરંતર ભાવના રહ્યા જ કરે છે. 1. સર્વ ભાવથી અસંગાણું થવું તે સર્વથી દુષ્કરમાં દુષ્કર સાધન છે; અને તે નિરાશ્રયપણે સિદ્ધ થવું અત્યંત દુષ્કર છે. એમ વિચારી શ્રી તીર્થકર સત્સંગને તેને આધાર કહ્યો છે; કે જે સત્સંગને વેગે સહજસ્વરૂપભૂત એવું અસંગપણું જીવને ઉત્પન્ન થાય છે. -શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 600/6 અધ્યાત્મને પંથે 57

Page #81
પત્રાંક પ૬૮ કસાર આ પત્ર શ્રીમદ્ રાજચન્દ્રજીએ તેમના મુખ્ય મુનિ-શિષ્ય પૂ. શ્રી લઘુરાજ સ્વામી પર લખે છે. આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિ તે જ સર્વ દુઃખોથી છૂટવાને એકમાત્ર ઉપાય છે તે સિદ્ધાંત રજુ કરી, તેની પ્રાપ્તિ માટે જે ક્રમની આરાધના કરવી પડે તે કમને એવી તે યુક્તિયુક્ત અને સચોટ રીતે આ પત્રમાં શ્રીગુરુએ રજૂ કર્યો છે કે કોઈ પણ મુમુક્ષુને પરમ ઉલ્લાસભાવ આવે અને યથાર્થ આરાધના કરવાનો અવસર તેને પ્રાપ્ત થાય. ત્યાર બાદ મોહ, પ્રમાદ, મુનિ, આત્મજ્ઞાન, આત્મસમાધિ, અંતભેદજાગૃતિ વગેરે અનેક શબ્દની સમજણ આપી છે. મનુષ્યભવ તે આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે સર્વોત્તમ અવસર છે એમ જણાવી પરમ પુરુષાર્થની પ્રેરણું કરી છે. - આગળ આત્મશુદ્ધિની આવશ્યકતા જણાવીને, આરંભ-પરિગ્રહરૂપ અપ્રસંગોને તેમાં પ્રતિબંધરૂપ ગયા છે અને તેને સંક્ષેપ કરી સત્સંગનો આશ્રય કરવાની પ્રેરણા કરી છે, અને જેટલા પ્રમાણમાં સંસાર અસાર ભાસે તેટલા પ્રમાણમાં આત્મવિચાર ઊગે છે, એમ પ્રતિપાદીત કર્યું છે. પૂર્વે જનકાદિ મહાપુરુષે ઉપાધિ મળે પણ મહાજ્ઞાની તરીકે વસતા હતા તેવા ભાવ પ્રત્યે પિતાની રુચિ નથી પણ શ્રી તીર્થકરેએ જે નિવૃત્તિમાર્ગ ગ્રહણ કર્યો તે પ્રત્યે જ પિતાને રુચિ રહે છે એમ જણાવી, તે પ્રત્યે પોતાનો અધિકતમ પુરુષાર્થ કરવાની દઢ ભાવના વ્યક્ત કરી છે. આમ થવા માટે ત્યાગમાર્ગનું ગ્રહણ અને આંતર્બાહ્ય સર્વ પ્રતિબંધને નિરોધ સ્વીકારે એ સિદ્ધાંતને પિતે સ્વીકાર કર્યો છે. વચ્ચે વચ્ચે ત્યાગ, જ્ઞાન વગેરે શબ્દોની સમજણ આપી, સ્વવિચારબળની વૃદ્ધિ અર્થે આ પત્ર લખ્યો છે, એમ જણાવી અને સત્સંગની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી પૂજ્યશ્રીએ પત્ર સમાપ્ત કર્યો છે.

Page #82
મુંબઈ, ફાગણ વદ 3, ૧૯પ૧ પિત્રાંક 569 શ્રી સપુરુષોને નમસ્કાર પત્રના પ્રારંભમાં પિતાને ઈષ્ટ એવા મહાન આત્માઓને બહુમાન સહિત નમસ્કાર કરે છે. કેવા છે તે મહાન આત્માઓ ? “શ્રી” કહીએ આત્મજ્ઞાનરૂપી લક્ષ્મીના જેઓ સ્વામી છે, તેવા મહાત્માઓ. આ મહાત્માઓની શું ઓળખાણ થઈ શકે ? તે કહે છે માત્ર ઉત્તમ મુમુક્ષુ હોય તેને મહાત્માની સાચી ઓળખાણ થાય, અન્ય મુમુક્ષુઓને સામાન્ય ઓળખાણ થાય, તેવા મહાત્માઓનું સ્વરૂપ વર્ણવતાં શ્રીગુરુ કહે છે - “નિરાબાધપણે જેની મને વૃત્તિ વહ્યા કરે છે, સંકલ્પ-વિકલ્પની મંદતા જેને થઈ છે, પંચવિષયથી વિરક્તબુદ્ધિના અંકુરે જેને ફૂટ્યા છે, કલેશના કારણે જેણે નિમૂળ કર્યા છે, અનેકાન્ત દષ્ટિયુક્ત એકાંતદષ્ટિને જે સેવ્યા કરે છે, જેની માત્ર એક શુદ્ધ વૃત્તિ જ છે તે પ્રતાપી પુરુષ જયવાન વર્તે. આપણે તેવા થવાને પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.' (સવૈયા એકત્રીસા) સ્વારથકે સાંચે પરમારથ સાચે ચિત્ત સાચે સાચે જૈન કહે સાચે જૈન મતિ હું કાદૂકે વિરોધી નાંહિ પરજાયબુદ્ધિ* નહિ આતમગવેષી હે ગૃહસ્થ હૈ ન મુનિ છે રિદ્ધિ-સિદ્ધિ વૃદ્ધિ દીસે ઘટમેં પ્રગટ સદા અંતરકી લચ્છીસે અજાચીલક્ષપતિ છે દાસ ભગવંત કે ઉદાસ રહે જગતસેં | સુખિયા સદૈવ એસે જીવ સમક્તિી હેર 1, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 80, * પર્યાયબુદ્ધિવાળા. + આત્માની લમી, આત્મિક અથર્વ * અયાચક, 2. સમયસારનાટક, મંગળાચરણ, 7. અધ્યાત્મને પંથે ' પહ

Page #83
સર્વ કલેશથી અને સર્વ દુ:ખથી મુક્ત થવાને ઉપાય એક આત્મજ્ઞાન છે. || વિષયક આશા નહીં જિનકે સામ્યભાવ ધન રખતે હૈ નિજપરકે હિત સાધનમેં જે નિશદિન તત્પર રહતે હૈ અને જ્ઞાની સાધુ જગત કે દુઃખ સમુહકો હરતે હૈ.' આ પ્રકારે માંગલિક શીર્ષક સહિત હવે શ્રીગુરુ પિતાના મુખ્ય વક્તવ્યનો પ્રારંભ કરે છે. જે કોઈ પણ મનુષ્યને (જીવમાત્રને) સર્વ પ્રકારનાં દુખેથી અને વિટંબણાઓથી કાયમને માટે છૂટી જવું હોય, તે તેને માટે નિજસ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું અનિવાર્ય છે. જ્યાં સુધી મનુષ્યને પિતાના સાચા સ્વરૂપનું ભાન થતું નથી ત્યાં સુધી તે દુનિયાદારીના સારાં-નરસાં અનેક કાર્યો કરવામાં જ પ્રેરિત રહીને પોતાના અમૂલ્ય માનવજીવનને સમાપ્ત કરી દે છે કારણ કે તેને ભાન જ નથી કે હું કોણ છું ? હું સુખી છું કે દુઃખી છું? શું કરી રહ્યો છું? મારા કરેલાં કર્મોનું શું ફળ થવા ગ્ય છે? આ અને આવા પ્રાથમિક અને પ્રજનવાળા પ્રશ્નોને વિવેક કે વિચાર જ તે કરતે નથી માત્ર દેખાદેખીમાં ગમે તેમ જીવન વિતાવી દે છે. ઘરમાં ખેવાયેલી વસ્તુ બહાર શોધવાની કઈ મથામણ કર્યા કરે અથવા પાણી વલોવીને માખણ મેળવવાની કેશિશ કોઈ કર્યા કરે તે દુનિયામાં તે મૂર્ખ ગણાય છે, હાંસીપાત્ર થાય છે અને માત્ર કલેશને જ પામે છે તેમ આત્મા સિવાયના બીજા પદાર્થોમાંથી સાચું સુખ મેળવવાનો પ્રયત્ન કરનાર પણ પરમાથે પોતાની ભૂલને લીધે દુઃખને જ પ્રાપ્ત થાય છે. સાચું અને શાશ્વત સુખ તે નિજાત્મામાં છે. જ્યાં સુધી તેની યથાર્થ ઓળખાણ અને શ્રદ્ધા ન થાય ત્યાં સુધી મનુષ્ય તે તરફ પિતાને પુરુષાર્થ ફેરવી શકતું નથી. અને જગતના અનેકવિધ પદાર્થોમાંથી સુખાભાસોને પ્રાપ્ત કરવાની માથાકૂટમાં ગૂંચવાઈ રહીને આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિ અને જન્મ-જરા-મરણનાં વિવિધ દુઃખને પામી અત્યંત બેદખિન્ન રહ્યા કરે છે. પૂર્વે બાંધેલા પાપકર્મોના ઉદયથી સંપ્રાપ્ત થયેલા અણગમતા પદાર્થોના નિમિત્તથી જીવ દુઃખી થાય છે, જેવા કે નિર્ધનતા, વાંઝિયાપણું, વૈધવ્ય, 1. વિદ્વધર્વ જુગલકિશોર મુખ્તાર-“મેરી ભાવના'. અધ્યાત્મને પંથે

Page #84
વિચાર વિના આત્મજ્ઞાન થાય નહીં, અને અસત્સંગ તથા અસ...સંગથી જીવનું શરીરમાં રોગાદિની ઉત્પત્તિ વગેરે. પોતાને સુખરૂપ લાગતા હોય તેવા પ્રસંગો કે પદાર્થોને વિયોગ થવાથી જીવને અંતરમાં જે એક ખાસ પ્રકારને ઉચાટ રહ્યા કરે છે (જેને લોકે “મારે જીવ બન્યા કરે છે” આવા શબ્દો વડે ઓળખાવે છે) તેને ક્લેશ કહે છે. આવા બધા પ્રકારના જગતના સુખદુઃખથી રહિત થવા માટે શ્રીગુરુ આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિની અનિવાર્યતા જાણી તેની પ્રાપ્તિ કરવા માટે પ્રેરણ કરે છે. આવું આત્મજ્ઞાન કેવી રીતે પ્રગટ થઈ શકે તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહે છે કે વિચાર (સુવિચાર, સદ્દવિચાર, તત્ત્વવિચાર) વડે કરીને આત્મજ્ઞાન ઊપજે છે. પરંતુ આ દેડધામ અને કોલાહલવાળા જમાનામાં સુવિચાર કરવાની મનુષ્યને નથી જિજ્ઞાસા, નથી અવકાશ, નથી યોગ કે નથી આવડત. આમાંની એક પણ પૂર્વશરત જ્યાં ન હોય ત્યાં વિચારદશા કેવી રીતે પ્રગટી શકે? અર્થાત્ ચોક્કસપણે ન જ પ્રગટે, કેમ કે સમગ્ર કારણ સામગ્રીના અભાવમાં કાર્યની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી. અસત્સંગ-અસ...સંગનો નિષેધ સાધકને વિચારદશા ઉત્પન્ન થવામાં ઉપકારી હોવાથી તે વાત હવે રજૂ કરે છે, તેમાં પ્રથમ અસત્સંગ વિષે જણાવે છે. જ્ઞાનીઓએ, અસત્સંગના નીચે પ્રમાણે ત્રણ મુખ્ય પ્રકારે દર્શાવ્યા છે - (1) પ્રથમ પ્રકારમાં તે જીવને સંગ કે જેઓ પરમાર્થનું મુદ્દલ જ્ઞાન જ નહિ હોવાથી સર્વથા સારાસારના વિવેકથી રહિત છે. આ જીવને અજ્ઞાની અથવા મૂઢ જ કહી શકાય. (2) બીજા પ્રકારમાં તે ને સંગ છે કે જેઓ માત્ર લોકસંજ્ઞાએ, ઘસંજ્ઞાઓ અથવા ગતાનુગત કુળપરંપરા પ્રમાણે વર્તવામાં જ ધર્મ માને છે. ગુણો-કે સત્યઅસત્યને વિવેક કર્યા વિના “બાપદાદા કરતા હોય તે કરવું અથવા કુળગુરુ બતાવે તે કરવું” એવા હઠાગ્રહવાળા હોવાથી પરીક્ષારહિતપણે ધર્મ આદિમાં પ્રવર્તે છે. (3) ત્રીજા પ્રકારમાં તેવા સ્વચ્છેદાચારી નાસ્તિક જીવોને સંગ છે કે જેમાં બુદ્ધિ (કુબુદ્ધિ) તે છે પણ પૂર્વે થયેલા આચાર્યો અને મહાન પુરુષનાં વચનેમાં તેમને કાંઈ જ વિશ્વાસ નથી. આત્મા, ધર્મ, પુણ્ય, પાપ, મોક્ષ કે પુનર્જન્માદિ કઈ પણ તોને તેઓ સ્વીકાર જ કરી શક્તા નથી. આ જ અશ્રદ્ધાળુ અને નાસ્તિક છે. અસ...સંગનું સામાન્ય સ્વરૂપ લેકમાં સુવિદિત છે. વિવિધ પ્રકારના વિભાવભાવો માં જે કારણેથી મનુષ્યને પ્રવર્તવાનું બને છે તેવા હિંસા-જૂઠ-ચોરી-કુશીલાદિનાં અધ્યાત્મને પંથે

Page #85
વિચારબળ પ્રવર્તતું નથી, એમાં કિંચિતમાત્ર સંશય નથી. આરંભ પરિગ્રહનું અલ્પ કરવાથી અસ...સંગનું બળ ઘટે છે; સત્સંગના આશ્રયથી અસત્સંગનું બળ ઘટે છે. અસત્સંગનું બળ ઘટવાથી આત્મવિચાર થવાનો અવકાશ પ્રાપ્ત થાય છે. કાર્યો તથા લેભની અતિમાત્રાથી જગતના પદાર્થોને પિતાના બનાવી લેવાની મૂઢ માન્યતામાં પ્રવર્તાવનાર ઉપાધિયુક્ત અનેકવિધ કાર્યો - આ અસ...સંગના મુખ્ય પ્રકારે છે. જે કઈ જિજ્ઞાસુ સુવિચારની શ્રેણીને ઇરછે તેણે ઉપર જણાવ્યા મુજબના અસત્સંગના અને અપ્રસંગના પ્રકારોને સંકલ્પપૂર્વક અને આજનપૂર્વક અપરિચય કરવો ઘટે છે. જે પિતાની આજીવિકા શાંતિપૂર્વક પ્રાપ્ત થઈ જતી હોય તે નવા નવા ધંધા-વેપાર-કારખાના-મિલ-ઓફિસ-આયાત-નિકાસ વગેરે અનેકવિધ વ્યવહારનાં કાર્યોને વધારવાની ઝંઝટમાં તેણે પડવું જોઈએ નહિ. વળી જેમ અશુભ આરંભ સંક્ષેપવા યોગ્ય છે તેમ, દશા પ્રમાણે, શુભઆરંભે પણ વિકલ્પના ઉત્પાદક હોવાથી કથંચિત સંક્ષેપવા યોગ્ય છે. આગળની સાધના-ભૂમિકામાં રહેલા મુમુક્ષુઓ આવા વ્યવહાર ધર્મનાં કાર્યોની પિતે જવાબદારી લીધા વિના સહજપણે સ્વ-પર-કલ્યાણનાં સત્કાર્યોમાં ગદાન આપે છે. મૂછ વરિપ્રદ:' (બેભાનપણું, સ્વરૂપને લક્ષ ન રહે તે, પરિગ્રહ છે.) એમ શાસ્ત્રવચન છે. માટે નિશ્ચયથી તે પરપદાર્થોને પિતાના માનવા તે જ માટે પરિગ્રહ છે. પરવસ્તુઓની અમર્યાદિત ઈરછા અને સંગ્રહ કરે તે મનુષ્યને દુઃખદાયી છે કારણ કે તેવો સંગ્રહ મનુષ્યને ચારે બાજુથી ગ્રહી લે છે - ઘેરી લે છે. (પરિ+ ગ્રહ) તેવા પરિગ્રહથી મુક્ત અથવા તેની મર્યાદાવાળો જીવ જ મોક્ષમાર્ગમાં સહેજે સહેજે આગળ વધી શકે છે. માટે જ્ઞાની પુરુષોએ આરંભ-પરિગ્રહના અપર્વની આજ્ઞા, નીચે પ્રમાણે કરી છે : “બહુ આરંભ અને પરિગ્રહ નરકગતિનું કારણ છે.”૨– “સત્સમાગમ અને સલ્લાસના લાભને ઈચ્છતા એવા મુમુક્ષુઓને આરંભ-પરિગ્રહ અને રસાસ્વાદાદિ પ્રતિબંધ સંક્ષેપ કરવા યોગ્ય છે, એમ શ્રીજિનાદિ મહાપુરુષોએ કહ્યું છે.” 3 - “આરંભ પરિગ્રહ પરથી વૃત્તિ મળી પડવાનું અને સલ્ફાસ્ત્રના પરિચયમાં રુચિ કરવાનું પ્રથમ કઠણ પડે છે; કેમ કે જીવને અનાદિ પ્રકૃતિભાવ તેથી જુદે છે; તે પણ જેણે તેમ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો છે, તે તેમ કરી શક્યા છે; માટે વિશેષ ઉત્સાહ રાખી તે પ્રવૃત્તિ કર્તવ્ય છે. 1, તત્વાર્થસૂત્ર, 7/17, 2. તત્ત્વાર્થસૂત્ર, 6/15. 3, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 616. અધ્યાત્મને પંથે

Page #86
આત્મવિચાર થવાથી આત્મજ્ઞાન થાય છે; “સર્વ મુમુક્ષુઓએ આ વાતને નિશ્ચય અને નિત્યનિયમ કરવો ઘટે છે, પ્રમાદ અને અનિયમિતપણું ટાળવું ઘટે છે.૩ આત્મજ્ઞાની મહાત્માને સમાગમ કરવાથી આગળ કહ્યા તેવા અસત્સંગના વિવિધ પ્રકારના સંસ્કારોનું બળ આત્મામાંથી ઓછું થવા લાગે છે અને સાધના સંસ્કારની છાપ ધીમે ધીમે દઢ થતી જાય છે. આ કમને સેવવાથી સુવિચારણાની શ્રેણી પર ચઢી શકાય છે અને આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, આરંભપરિગ્રહનું અ૯૫ત્વ અસ...સંગમાં ઘટાડો મુમુક્ષતાની વૃદ્ધિ સત્સંગને આશ્રય અસત્સંગમાં ઘટાડો તત્વવિચારમાં પ્રવર્તન કરવા માટે શક્તિ અને સમયની વૃદ્ધિ આત્મસ્વરૂપને નિર્ણય આત્મસ્વરૂપને વિશેષ વિચાર આત્મવિચારના દઢ સંસ્કાર આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ આ ક્રમને સમ્યકપણે અને દઢતાસહિત અનુસરવામાં આવતાં આત્મવિચારના ફળરૂપે સ્વસંવેદનજ્ઞાનનો ઉદય થાય છે. આ જ માર્ગ મહાત્માઓએ આત્મત્વપ્રાપ્તિ માટે કહ્યો છે. 3, શ્રીમદ્ રાજચંદ્, 783, અધ્યાત્મને પંથે

Page #87
અને આત્મજ્ઞાનથી નિજસ્વભાવસ્વરૂપ, સર્વ કલેશ અને સર્વ દુ:ખથી રહિત એ મોક્ષ થાય છે એ વાત કેવળ સત્ય છે. (દોહા) એમ વિચારી અંતરે, શોધે સદ્દગુરુ ગ; કામ એક આત્માર્થનું, બીજે નહીં મન રોગ. કષાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મેક્ષ અભિલાષ; ભવે એક પ્રાણી દયા, ત્યાં આત્માર્થ નિવાસ. આવે જ્યાં એવી દશા, સદગુરુ બોધ સહાય, તે બધે સુવિચારણું, ત્યાં પ્રગટે સુખદાય. જ્યાં પ્રગટે સુવિચારણું, ત્યાં પ્રગટે નિજજ્ઞાન; જે જ્ઞાને ક્ષયમહ થઈ, પામે પદ નિર્વાણ.૧ તેથી મુમુક્ષુઓ એ આત્માને સારી રીતે જાણીને, શ્રદ્ધા સહિત તેની સેવા (ઉપાસના, વિશેષ વિચારણા કરવી, કારણ કે મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિને બીજો કોઈ ઉપાય નથી. ઈન્દ્રિયોને પોતાના વિષયેથી રોકીને, (આત્મવિચારને) અભ્યાસ કર્યો છે જેણે, તેવા વિકલ્પરહિત ચિત્તવાળાને તે(આત્મા)નું મૂળ સ્વરૂપ સ્પષ્ટ ભાસે છે (સ્વસંવેદન દ્વારા પ્રત્યક્ષ થાય છે). (દેહ) / વસ્તુ વિચારત યાવર્ત મન પાવે વિશ્રામ, છે રસસ્વાદત સુખ ઊપજે અનુભૌ યાકે નામ. આ પ્રમાણે સદ્દગુરુબોધથી જાણેલા શુદ્ધ આત્માના વિચારના અભ્યાસના ફળસ્વરૂપે મુમુક્ષુ મહાત્મા બને છે, સાધક સંત બને છે અને આત્માથી જ્ઞાની બને છે. આ આત્મજ્ઞાન જ મોક્ષનું મૂળ છે. જેમ બીજને ચાંદ દિવસે જતાં વધતા વધતા પૂનમને ચાંદ થાય છે, તેમ પિતાના જ્ઞાન-આનંદાદિ અનેક ગુણે જ્યાં પરિપૂર્ણ વિકસે છે તેવા મોક્ષની પ્રાપ્તિ આ આત્મજ્ઞાનના (ચારિત્રસહિતના કમિક) વિકાસથી થાય છે. આ મહા-આનંદપ્રદ મેક્ષિપદમાં કોઈ પણ પ્રકારનાં દુઃખ કે કલેશ હોઈ શકતા નથી–ટકી શકતા નથી કારણ કે તેવા કલેશાદિની ઉત્પત્તિની અંતરંગ કે બહિરંગ કેઈપણ કારણસામગ્રીનું ત્યાં અસ્તિત્વ જ રહેતું નથી. આવા મોક્ષપદને પ્રગટાવનાર આત્મજ્ઞાન છે. કહ્યું છે - 1. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 37, 38, 40, 41. 2. સારપ્રાકૃત, 1/44, 45. 3. સમયસારનાટક, 1/17. અધ્યાત્મને પંથે

Page #88
જે જીવ મેહનિદ્રામાં સૂતા છે તે અમુનિ છે; (દેહરા) વર્ધમાન સમકિત થઈ ટાળે મિથ્યાભાસ ઉદય થાય ચારિત્રને વીતરાગ પદ વાસ.' (હરિગીત). . . જે કોઈ ભવમુક્તિ વર્યા, તે ભેદજ્ઞાન બળે ખરે, A ' ભવબંધને જે જે ફસ્યા, તે ભેદજ્ઞાન વિના અરે 2 (રેલા છંદ) ( જે પૂરવ શિવ ગયે, જાહિ, અરુ આગે જે હૈ, સે સબ મહિમા જ્ઞાનતની મુનિનાથ કહે હૈ; વિષય-ચાહ દવ-દાહ જગત–જન અરનિ દઝાવે, તાસ ઉપાય ન આન, જ્ઞાન ઘનઘાન બુઝાવે. સતત આત્મજાગૃતિ દ્વારા જ મુનિ પદ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે તે સિદ્ધાંત હવે પ્રતિપાદિત કરે છે. જેમ જગતના લે કે ઊંઘી જાય ત્યારે તેમને પોતાના શરીરાદિન કશું ભાન રહેતું નથી અને તેઓ મૂઢજડ જેવા થઈ જાય છે તેમ પરમાર્થમાં જેઓ મોહરૂપી નિદ્રાને આધીન થઈ જાય તેઓને પિતાના આત્મકલ્યાણનું ભાન રહી શકતું નથી. આવી મોહનિદ્રાના બે પ્રકાર છે, એક દર્શનમેહથી ઉત્પન્ન થયેલી અને બીજી ચારિત્ર મોહથી ઉત્પન્ન થયેલી. (દેહરા ) કમ મોહનીય ભેદ બે, દર્શન ચારિત્ર નામ (હણે બેધ વીતરાગતા અચૂક ઉપાય આમ વસ્તસ્વરૂપને જેનાથી અયથાર્થપણે શ્રદ્ધે તેને દર્શનમોહનીય કહે છે અને આત્મસ્થિરતાને બાધક મોહાભનાં પરિણામને આધીન થઈને જેનાથી વતે તેને ચારિત્રમોહનીય કહે છે. પ્રમાદને આધીન થઈ, આ બે પ્રકારમાંથી કઈ પણ પ્રકારને જે ભજે તે મુનિ થઈ શકતું નથી એટલે કે તે અમુનિ છે. 1. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, 112. 2, સમયસારકળશ, 131, અમૃતચંદ્રાચાર્ય (ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ રા, 7. દેસાઈ). 3, છહ-ઢાળા, 4/8 4. શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર–ગાથા 103. અધ્યાત્મને પંથે

Page #89
નિરંતર આત્મવિચારે કરી મુનિ તો જાગૃત રહે; મુનિપણું એ ખરેખર અદ્દભૂત દશા છે. આત્મજ્ઞાન સહિત જેણે સકળ સંયમને ધારણ કર્યો છે અથવા તેને અભ્યાસ કરે છે અને જીવનના દરેક કાર્યમાં જે આત્મજાગૃતિસહિત - વિચારવિવેકપૂર્વક વતે છે તેવા મહાપુરુષ મુનિ હોય છે. જોકે પરમાગમમાં શુભોગી અને શુદ્ધોપગી એવા બન્ને પ્રકારના મુનિઓને સ્પષ્ટપણે માન્ય કરવામાં આવ્યા છે, છતાં મુનિસંઘમાં અગ્રેસરપણું તે શુદ્ધભાવયુક્ત મુનિઓનું કહ્યું છે. મુનિના સ્વરૂપનું વર્ણન શામાં નીચે પ્રમાણે કર્યું છેઃ (હરિગીત) આગમ વિષે કૌશલ્ય છે ને મોહદષ્ટિ વિનષ્ટ છે વીતરાગ ચરિતારૂઢ છે તે મુનિ મહાત્મા ધર્મ છે.' (મનહર છંદ) શાંતિ કે સાગર અરુ નીતિકે નાગર નેક, દયા કે-આગજ્ઞાનસ્થાનકે-નિધાન હે, શુદ્ધબુદ્ધિ બ્રહ્મચારી મુખબાની પૂર્ણ યારી, સબનકે હિતકારી ધર્મ કે ઉદ્યાન છે, રાગદ્વેષસે રહિત પરમ પુનિત નિત્ય, ગુણસે ખચિત ચિત્ત સજજન સમાન હો, રાજ્યચંદ્ર ધર્યપાલ, ધર્મઢલ ફોધમાલ, મુનિ તુમ આગે મેરે પ્રણામ અમાન હે. 2 (હરિગીત) 0 | નિગ્રંથ છે, નિર્મોહ છે, વ્યાપારથી પ્રવિમુક્ત છે, ચઉવિધ આરાધન વિષે, નિત્યાનુરક્ત શ્રી સાધુ છે. 1. શ્રીપ્રવચનસાર ગાથા, 92. 2. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, મુનિવંદના. 3. શ્રીનિયમસાર, ગાથા 75. અધ્યાત્મને પંથે

Page #90
પ્રમાદીને સર્વથા ભય છે, અપ્રમાદીને કઈ રીતે ભય નથી, એમ શ્રી જિને કહ્યું છે. સર્વ પદાર્થનું સ્વરૂપ જાણવાને હેતુ માત્ર એક આત્મજ્ઞાન કરવું એ છે. (સવૈયા ત્રેવીસા) | નિંદક નાંહિ ક્ષમા ઉરમાંહિ, દુઃખી લખી ભાવ દયાળ કરે હું; જીવકે ઘાત ન મૂઠેકી બાત ન, લેહિ અદાત ન શીલ ધરે હૈ; ગર્વ ગયે ગલ નાહિં કછુ છલ, મેહ સુભાવસે જેમ હરે હૈ; દેહસે છીન હૈ જ્ઞાનમેં લીન હૈ, ઘાનત સે શીવનારી વરે . - સાધુ, કર્મબંધ કરવાવાળા સર્વ પ્રકારના પરિગ્રહ અને લેશ છેડી દે, જીના રક્ષક મુનિ સવ વિષયમાં બંધન દેખીને એમાં લિપ્ત થતા નથી.' શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવાને, મેહરાગદ્વેષરૂપ સર્વ શત્રુઓને જીતી લીધા છે, તેથી તેઓને શ્રીજિન કહેવામાં આવે છે. તેઓનો એ ઉપદેશ છે કે જે મનુષ્ય પ્રમાદી થઈ ધર્મ પ્રત્યે અનાદરવાળે થાય તેને તે પ્રમાદને લીધે નવાં કર્મોનું બંધન થાય છે અને તેની આત્મપરિણતિ વિભાવભાવોથી મલિન થાય છે. આ પ્રમાણે આળસ. નિદ્રા, વિષયકક્ષાનું આધીનપણું, પાપમય વાતે, અતિરાગ વગેરે પ્રમાદના પ્રકારથી સાધકને મોક્ષમાર્ગમાં બાધા ઉત્પન્ન થઈને સંસારવૃદ્ધિ થાય છે, જે તેને ભયનો હેતુ છે (કારણ કે સાધક તે જ છે જે ભવથી ભયભીત હોય છે.) હવે સર્વ પ્રકારના જ્ઞાનમાં આત્મજ્ઞાનની શ્રેષ્ઠતા છે એ સિદ્ધાંત રજુ કરીને સાધકને તેની પ્રાપ્તિ કરવા પ્રેરણા આપે છે - આ જગતમાં અનંત પદાર્થો છે, તે સર્વ પદાર્થોનું જ્ઞાન (એક પછી એક એમ) જુદું જુદું કરવા જાય તે કદાપિ પાર આવે નહિ, પરંતુ પ્રયજનભૂત એવા જીવઅજીવ (જડ-ચેતન)ના યથાર્થ જ્ઞાનના પરિચયથી અંતરંગ વિવેકને જગાડે તે સ્વપૂરપ્રકાશક, શીતળ, નિર્મળ આત્મજ્ઞાન પ્રગટે, જે ક્રમશઃ વર્ધમાન થઈને પૂર્ણજ્ઞાનને પ્રગટ 3. ધર્મવિલાસ (અધ્યાત્મકવિવર ઘાનતરાયજી). 4. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર–૪/૪ 5. રાવુ અનારઃ પ્રમાઃ સર્વાર્થસિદ્ધિ, 8/1/374/8 અધ્યાત્મને પંથે

Page #91
જે આત્મજ્ઞાન ન થાય તે સર્વ પદાર્થના જ્ઞાનનું નિષ્ફળપણું છે. જેટલું આત્મજ્ઞાન થાય તેટલી આત્મસમાધિ પ્રગટે. કરે. માટે, જગતના પદાર્થોનું બાહ્યલક્ષી ગમે તેટલું જ્ઞાન કરવામાં આવે પણ આત્મલક્ષે જે તે ન કરવામાં આવે, અર્થાત્ યથાર્થ ભાવભાસન સહિત જે તે જ્ઞાનની આરાધના ન કરવામાં આવે છે તે બાહ્યલક્ષી જ્ઞાન મોક્ષનું કારણ થઈ શકતું નથી, અને તેથી પરમાર્થે જ્ઞાનીઓએ તેને નિષ્ફળ કહ્યું છે યથા :- “જે એકને (આત્માને) જાણે છે તે સર્વને જાણે છે, અને જે સર્વને જાણે છે તે એકને જાણે છે.' (દેહા). 0 જબ જા નિજ રૂપકે, તબ જ સબ લેગ, નહીં જાજે નિજ રૂપકે, સબ જા સ ફેક. 2 છે, જેને જ્ઞાન સર્વ વિજ્ઞાનં મત રૂતિ કિમ? હે મુમુક્ષુ ! એક આત્માને જાણતા સમસ્ત કાલકને જાણીશ, અને સર્વ જાણવાનું ફળ પણ એક આત્મપ્રાપ્તિ છે; માટે આત્માથી જુદા એવા બીજા ભાવો જાણવાની વારંવારની ઈરછાથી તું નિવતર અને એક નિજસ્વરૂપને વિષે દષ્ટિ દે, કે જે દષ્ટિથી સમસ્ત સૃષ્ટિ સેમણે તારે વિષે દેખાશે.' (હરિગીત) જે હેય પૂર્વ ભણેલ નવ, પણ જીવને જ નહીં તો સર્વ તે અજ્ઞાન ભાખ્યું, સાક્ષી છે આગમ અહીં. એ પૂર્વ સર્વ કહ્યાં વિશેષ જીવ કરવા નિર્મળા, જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને સર્વ ભવ્ય સાંભળ.૫ આત્મજ્ઞાન તથા આત્મસમાધિને સીધો સંબંધ છે એ વાત હવે સમજાવે છે. આત્માનું જ્ઞાન (ઉપયોગ) જેટલા પ્રમાણમાં નિર્મળ થાય તેટલા પ્રમાણમાં સ્થિરતાને પામવું સુલભ બને છે. આત્માની વિચારધારા વિશેષપણે નિર્મળ રહી શકે તે માટે પાપપ્રવૃત્તિથી વિરામ પામવું આવશ્યક છે. આમ, ચિત્તની એકાગ્રતા અને નિર્મળતા પરસ્પરની અપેક્ષાવાળા હોવાથી અન્યોન્યાશ્રિત છે. નિર્મળ ચિત્તની સ્થિરતાને જ સમાધિ, સમતા અથવા સામ્ય કહેવામાં આવે છે. શાસ્ત્રોમાં સમાધિનું વર્ણન આ પ્રમાણે કર્યું છે - 1. શ્રી આચારાંગ, 1-3-4-122 2. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, હાથનેધ, 1/14 3. અજ્ઞાત, 4. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 631, 5. શ્રીમદ રાજચંદ્ર-પત્રક 267 // અધ્યાત્મને 5 થે

Page #92
કઈ પણ તથારૂપ જોગને પામીને જીવને એક ક્ષણ પણ અંતભેદ જાગૃતિ થાય આત્મપરિણામની સ્વસ્થતાને શ્રીતીર્થકર સમાધિ કહે છે.” “આત્મભાવ યથાર્થ જેને સમજાય છે, નિશ્ચલ રહે છે, તેને એ સમાધિ પ્રાપ્ત હોય છે.”૩ (હરિગીત) - સૌ ભૂતમાં સમતા મને, કે સાથ વેર મને નહીં; આશા ખરેખર છોડીને પ્રાપ્તિ કરું છું સમાધિની.૪ (હરિગીત) A | સઘળા વિકલ્પ અભાવમાં જે સાધુ જોડે આત્મને; ' ' છે ગભક્તિ તેહને કઈ રીતે સંભવ અન્યને 2પ સદગુરુને બેધ, સલ્ફાસ્ત્રનું વાંચન, જિનપરમાત્માનું દર્શન, જાતિસમરણજ્ઞાન કે એ કઈ પ્રકારનો અન્ય યોગ પ્રાપ્ત થાય અને જે સાધકને અંતર્દષ્ટિ ઊપજે તે મેહની સત્તાને ઉથાપવામાં તેને મોટી મુશ્કેલી પડતી નથી. પરંતુ આવા પ્રકારના યોગ બનવા આ કાળમાં સુલભ નથી. વળી સદ્દગુરુ, સત્સંગ આદિના યુગમાં પણ ઘણુંખરું સામાન્ય સાધકને ગતાનુગતિક ન્યાયથી વર્તવાનું બને છે અને તેથી તે સંજ્ઞાઓ, એuસંજ્ઞાએ કે શરીરચેષ્ટાદિરૂપે વર્તતે તે સાધક જાગ્રત આત્મદષ્ટિવાળો બની શકતે. નથી. જે તેવા યુગમાં, પુરુષાર્થ ફેરવીને, દેહ અને આત્માના ભિન્ન પણ વિષે દષ્ટિ દે તે ઉપયોગના પ્રવર્તન પ્રત્યે પોતાના વિચારોની શુદ્ધાશુદ્ધતા પ્રત્યે) જાગ્રત રહે તે થકે ધીમે ધીમે તે અંતર્મુખતાને અભ્યાસ કરી શકે છે. આ પછી સૂકમ દષ્ટિ વડે કર્મોદય અને નિજ પરિણતિને જુદાં જુદાં લક્ષણવાળી જાણીને રાગ અને જ્ઞાનનું ભિન્નપણું કરે ત્યારે તેને ભેદજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે જે પ્રાપ્ત થયે મોક્ષ વિશેષ દૂર રહે તે નથી. વિવિધ અને વિચિત્ર પ્રકારનાં કર્મોના ઉદયથી થવા યોગ્ય વિભાવભાવો અને તેવા સર્વ વિભાવભાવને જાણવાની જેનામાં કાયમ શક્તિ રહેલી છે તે આત્મા - આ બે વચ્ચેના ભેદને યથાર્થ જાણીને તેમના ભિન્નપણાના અભ્યાસના ફળરૂપે પ્રગટવા ગ્ય જે આત્મસંવેદન - સ્વસંવેદન-સ્વભાવનું ભાસન–તે પ્રગટ થતાં જ દેદીપ્યમાન વિવેકાતિ અંતરમાં ઝળહળી ઊઠે છે 2. શ્રીમદ રાજચંદ્ર-પત્રાંક પ૬૮ 3. શ્રીમદ રાજચંદ્ર-પત્રાંક 324 4. શ્રી નિયમસાર, 104 (હિં. જે. શાહ કૃત પદ્યાનુવાદ). 5. શ્રી નિયમસાર, 138 ( ). અધ્યાત્મને પંથે

Page #93
તે તેને મોક્ષ વિશેષ દૂર નથી. અને કર્મ કરીને તે જ તિ એક દિવસ કેવળજ્ઞાનતિરૂપે પ્રકાશીને સાધકને સિદ્ધ બનાવી દે છે, આત્માને પરમાત્મા બનાવી દે છે. આ કારણથી જ્ઞાની પુરુષોએ તે અંતભેદ કરવા માટે સાધકને વારંવાર પ્રેરણું કરી છે. કહ્યું છે કે “હ અને આત્માને ભેદ પાડે તે “ભેદજ્ઞાન; જ્ઞાનીને તે જાપ છે. તે જાપથી દેહ અને આત્મા જુદા પાડી શકાય છે. તે ભેદજ્ઞાન થવા માટે મહાત્માઓએ સકળ શાસ્ત્રો રચ્યાં છે. જેમ તેજાબથી સોનું અને કથીર જુદાં પડે છે, તેમ જ્ઞાનીને ભેદવિજ્ઞાનના જાપરૂપ તેજાબથી સ્વાભાવિક આત્મદ્રવ્ય અગુરુલઘુ સ્વભાવવાળું હોઈને પ્રગી દ્રિવ્યથી જુદું પડી સ્વધર્મમાં આવે છે.' (અનુટુપ) સે છેની લોહકી, કરે એક સ દેઈ, 'જડ ચેતનકી ભિન્નતા, ત્યાં બુદ્ધિસે હેઈટર - a હરિગીત) in D ( જીવ-કર્મ કેરા ભેદને અભ્યાસ જે નિત્ય કરે; તે સંયમી પચખાણ-ધારણમાં અવશ્ય સમર્થ છે. | (દેહારા) જી કરમ ભિન્ન ભિન્ન કરે, મનુષ જનમવું પાય; આત્મજ્ઞાન વૈરાગ્યસે, ધીરજ ધ્યાન જગાય.* દેહ-કર્મ-કત સર્વ વિકારે, તે જડ ચેતન આ૫ અહે ! - ચેતન એ ભિક તે ભેદજ્ઞાન મુજ સ્થિર રહે.પ (સયા ત્રેવીસા) ચેતનક્કિત અંગ અતિ સુદ્ધ-પવિત્ર- પા–મેરે, -~રસ વિરોધવિમોહ દસા. સમુઝે ભ્રમ નાટક પુદગલ કેરે . ભગ સંગ વિગ વિથા * અવલેકી કહૈ યહ કર્મજ ઘેરે, હૈ જિનકે અનુભૌ ઇહ ભાંતિ, સદા તિનકે પરમારથ નૈર. + 1. શ્રીમદ રાજચંદ્ર, વ્યાખ્યાનસાર, 2/11/18, 2, સમયસાર નાટક, 1/4 3. નિયમસાર, ગાથા, 106. 4. બૃહદ્ આચના, દોહરો 29, 5. તરવજ્ઞાન તરંગિણું, 4/10 (રા, છ, દેસાઈકૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ), 6. સમયસાર નાટક, મોક્ષધાર, 17 (મૂળ સમયસારકળશ 185 ઉપરથી). અભ્યાસ મુમુક્ષુએ મૂળ શ્લોક અવશ્ય જોવા ગ્ય છે. * વિથા=વૃથા, નકામા. + નૈરો = નજીક, પાસે. અધ્યાત્મને ૫થે

Page #94
અન્ય પરિણામમાં જેટલી તાદામ્યવૃત્તિ છે, તેટલો જીવથી મોક્ષ સામાન્ય સાધકને મનમાં અનેક પ્રકારના સંકલ્પ-વિકપની હારમાળા ચાલ્યા કરતી હોય છે. સાધક જેટલા પ્રમાણમાં જાગ્રત હશે તેટલા પ્રમાણમાં તે શુભાશુભ ભાવ (સંકલ્પ - વિકલ્પ) સાથે તન્મય નહિ થઈ જાય. પરભામાં સર્વથા એકાકારપણું થઈ જવું તે અજ્ઞાનની નિશાની છે, અને જેટલા પ્રમાણમાં અજ્ઞાન તેટલા પ્રમાણમાં સાધક મેક્ષથી દૂર હોય છે. માટે જેને મેક્ષની નજીક આવવું હોય તેવા ઉત્તમ જિજ્ઞાસુ જીવોએ આત્મજ્ઞાન - ઉત્પાદક કે આત્મજ્ઞાનમાં સહાયક ન હોય તેવા ભાવોમાં પોતાનું ચિત્ત બને તેટલું ઓછું લગાડવું એ શ્રીગુરુઓને ઉપદેશ છે - આત્મજ્ઞાનથી અન્ય કાર્ય, બુદ્ધિમાં લાંબા સમય ધારણ કરવું નહીં, પ્રયોજનવશ (સ્વ-પરકલ્યાણ માટે) કિંચિત્ કરવું પડે તે અતત્પર રહીને માત્ર વચન અને કાયાથી કરવું.' જેટલા પ્રમાણમાં સ્વસ્વરૂપની જાગૃતિ હશે તેટલા પ્રમાણમાં વિભાવભાવ આત્મામાં ઉત્પન્ન થતાં જ “આ અન્યભાવ છે, સવભાવ છે” એવી જાગૃતિરૂપ સ્મૃતિ ઉત્પન્ન થઈ આવશે. સાધકે આ આસને હેયરૂપ જાણ્યા હોવાને લીધે તે વિભાવને (આસન) તે દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કર્યા વિના રહેશે નહિ. આમ, અભ્યાસના બળે કરીને, “આ શુદ્ધ ચૈિતન્યરૂપ જ્ઞાયકસત્તાને ભાવ છે” અને “આ વિવિધ પ્રકારના વિભાવભાવ છે એવી ભિન્નતાને ભાવ જેને ભાસે છે, તે વિભાવભાવ ઉપર સતત ચેકીપહેરે રાખે છે. ક્રમે કરીને પિતાનું અભ્યાસબળ વધારીને સર્વ સ્વ-શક્તિથી જે તેમને પરિહાર કરે છે તે જ સાચો ભેદજ્ઞાની મહાત્મા છે, બાકી બીજાથી તે મોક્ષ દૂર જ છે. ભેદજ્ઞાનના અભ્યાસ દ્વારા આવા વિભાવભાવના અપરિચયની જ્ઞાની પુરુષોએ વારંવાર આજ્ઞા કરી છે : જેટલી સંસારને વિષે સારપરિણતિ મનાય તેટલી આત્મજ્ઞાનની ન્યૂનતા શ્રી તીર્થકરે કહી છે. 1, શ્રી સમાધિશતક, 50. 2. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 551, અધ્યાત્મને પંથે

Page #95
જે કોઈ આત્મજોગ બને તે આ મનુષ્યપણાનું મૂલ્ય કોઈ રીતે ન થઈ શકે તેવું છે. પ્રાયે મનુષ્યદેહ વિના આત્મજોગ બનતો નથી એમ જાણી, અત્યંત નિશ્ચય કરી, આ જ દેહમાં આત્મગ ઉત્પન્ન કરે ઘટે. આત્મત્વને (આત્મજ્ઞાનાદિ અિધર્યને) પામવાને વેગ, જે કોઈ પણ રીતે આ માનવભવમાં પ્રાપ્ત થઈ જાય તે આ ભવનું મૂલ્ય અપરિમિત છે. મતલબ કે મહાપુણ્યયોગે પ્રાપ્ત થયેલા આ માનવજીવનને સફળ કરવા માટે, કઈ પણ ઉપાય, સાધક જીવે વારંવાર પુરુષાર્થ કરીને સત્સંગ, સદ્દવિચાર અને સદાચારને સેવવા જોઈએ. તેને પરિણામે આ જીવને અનાદિના અવિદ્યાના સંસ્કારોને રકાસ થઈ કમશઃ નિર્મળ આત્મજ્ઞાનને ધારણ કરવાની પાત્રતા પ્રગટે. આવો પાત્ર જીવ તત્ત્વવિચારની શ્રેણીએ ચઢીને અંતરસંશાધન કરે ત્યારે તેનામાં આત્મજ્ઞાન આવિર્ભાવ પામે. આ મનુષ્યભવ તે આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે સુવર્ણ અવસર છે કારણ કે જે બહિરંગ-અંતરંગ સામગ્રીની તેને માટે આવશ્યકતા છે તે સર્વની મનુષ્યભવમાં જેટલી સુપ્રાપ્તિ છે તેટલી અન્ય ભવમાં સામાન્યપણે નથી. જોકે સિદ્ધાંતમાં, ચારે ગતિઓને વિષે તેની ઉત્પત્તિ સંભવિત ગણી છે તે પણ વિવેકી પુરુષ અવશ્ય એ નિર્ણય કરે છે કે વર્તમાનમાં પ્રાપ્ત આ સોનેરી તકનો લાભ લઈ લે એ જ મારે માટે ઈષ્ટ છે. આનાથી પણ આગળ જઈ શ્રીગુરુ કહે છે કે હે ભવ્ય છે ! વર્તમાનમાં પ્રાપ્ત મનુષ્યભવ, આર્યક્ષેત્ર, સર્વજ્ઞની વાણું અને સત્સંગને યોગ અતિ અતિ દુર્લભ છે એમ જાણીને તમે પ્રતિજ્ઞા કરે કે જ્યાં સુધી આત્મજ્ઞાન નહિ પ્રગટે ત્યાં સુધી કષાયની ઉપશાંતતા, અંતરને વૈરાગ્ય, સશાસ્ત્રનો અભ્યાસ, મધ્યસ્થતા, મિત્રી-ગુણપ્રદના ભાવે, સરળતા, વિનય અને આત્મભાનપૂર્વકની દેવ-ગુરુ-ધર્મની ઉત્કૃષ્ટ ભક્તિ સહિત તત્વનુસંધાનને પુરુષાર્થ અમે છોડીશું નહિ. આ કાર્યને અમે અગ્રીમતાને બે રણે સ્વીકારીશું અને તે પૂર્ણ કરીને જ જપીશું. શ્રીગુરુ કહે છે : હરિગીત) રે ! આત્મ તારે આત્મ તારે ! શીધ્ર તેને ઓળખો સર્વાત્મમાં સમદષ્ટિ ઘો આ વચનને હૃદયે લખો.૧ (હરી ગીત) 1 યહ રાગ આગ દહૈ સદા તાતેં સમામૃત પીજિયે, ' ચિર ભજે વિષય-કષાય અબ તે ત્યાગ નિજ પદ બેઈયે, કહ ર પરપદમેં ન તેરે પદ યહૈ, કયે દુખ સહે, અબ “દીલ”! હેઉ સુખી સ્વપદ રચી દાવ મત ચૂકે યહે. 2 1. મોક્ષમાળા, પાઠ-૬૭. 2. છાહઢાળા, 6/15. અધ્યાત્મને પંથે

Page #96
વિચારની નિર્મળતાએ કરી જે આ જીવ અન્યપરિચયથી પાછો વળે તો સહજમાં હમણું જ તેને આત્મજોગ પ્રગટે. અસત્સંગ પ્રસંગને ઘેરાવો વિશેષ છે, અને આ જીવ તેથી અનાદિકાળને હીનસવ થયે હેવાથી ! ભવ-તનભોગ પ્રતિ હૃદયે વૈરાગ્ય ધરી તજી સંગ ત્રિધા, સદ્દગુરુને નિર્મલ કૃત ભજતાં, રત્નત્રયને ધારી મુદા, અન્ય જીની સંગતિ તેમ જ રાગાદિ ત્યજી સઘળાને સુખ સ્વાર્થી ચહે તે વસતા નિન નિરુપદ્રવ સ્થાને.' હે ભાઈ ! તું કઈ પણ રીતે, મરીને પણ (મહાકષ્ટ કરીને) તત્ત્વોને કૌતુહલી થઈ આ શરીરાદિ મૂર્ત દ્રવ્યને એક મુહૂર્ત (48 મિનિટ) પાડોશી થઈ આત્માને અનુભવ કર કે જેથી પિતાના આત્માને વિલાસરૂપ, પરદ્રવ્યોથી જુદો દેખી આ શરીરાદિ મૂર્તિક પુદગલ દ્રવ્ય સાથે એકપણુંના મોહને તું તરત જ છેડશે. આત્મજ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે નિર્મળ દૃષ્ટિની અને શાંત થવાની આવશ્યકતા છે, એ સિદ્ધાંત શ્રીગુરુ હવે રજૂ કરે છે. સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ માટે જન સિદ્ધાંતમાં પાંચ લબ્ધિઓ 3 આવશ્યક ગણી છે જેમાંની બીજી લબ્ધિ તે વિશુધિલબ્ધિ છે જેને પ્રાપ્ત થયા વિના, સાધક કરણલબ્ધિને પુરુષાર્થ કરી શકે નહિ. માટે સાધકે પિતાના વિચારને નિર્મળ રાખવા માટે સતત ઉદ્યમ કર્તવ્ય છે. અને તેવી નિર્મળતામાં સહકારી કારણે જેવાં કે સત્સંગ, સદાચાર અને સસ્સામ્રાધ્યયનને અંગીકાર કરવા પણ આવશ્યક છે. જ્યારે પિતાની વિચારધારાને વિશુદ્ધ રાખવા માટે આવાં સાધનને અંગીકાર કરીએ ત્યારે સ્વાભાવિકપણે જ આત્માને મલિન કરવાવાળા જે પાપારંભ અને પાપકથાઓ તેને અપરિચય કરવો પડે છે. માટે વર્તમાનકાળની અપેક્ષાએ (1) ગપ્પાં મારવાં, (2) નવલિકા-નાટક-શંગારકા વગેરે વાંચવા (3) આવશ્યકતાથી અધિક વર્તમાનપત્રો કે રેડિયાને પરિચય કર, () કલબમાં જવાનું કે અનિવાર્ય કારણ સિવાય હોટલસિનેમા વગેરેમાં જવું. (5) સગાવહાલાં-મિત્રોને ત્યાં આવશ્યકતાથી અધિક જવું. (2) ઊંઘ અને ભેજને સેવવામાં અધિક સમય લગાવો. (7) સપ્તવ્યસને સેવવા - આવી બધી પ્રવૃત્તિઓને દઢતાથી, સ્પષ્ટપણે અને આયોજનપૂર્વક સંકોચવી જરૂરી છે. જો કે બધાને માટે આ નિયમ એકસરખા લાગુ પાડી શકાય નહીં છતાં ઉંચી કક્ષાના મુમુક્ષુએ આ કાર્ય કર્યા વિના વિશુદ્ધ વિચારધારાને પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા છોડી દેવી. 1. તત્ત્વજ્ઞાનતરંગિણી, 17/3 (રા.છ. દેસાઈકૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ), 2. સમયસાર-કળશ, 23. 3. (1) ક્ષયપશમલબ્ધિ (2) વિશુદ્ધિલબ્ધિ (3) દેશનાલબ્ધિ (4) પ્રાગ્ય તાલબ્ધિ (5) કરણલબ્ધિ . અધ્યાત્મને ૫થે

Page #97
તેથી અવકાશ પ્રાપ્ત કરવા અથવા તેની નિવૃત્તિ કરવા જેમ બને તેમ સત્સંગને આશ્રય કરે તે કઈ રીતે પુરુષાર્થગ્ય થઈ વિચાર દશાને પામે. આવા ઉપરોક્ત કમિક જીવન પરિવર્તનને સ્વીકારીને સત્સંગના ગે તત્વચિંતન દ્વારા અંતરશોધન અને અંતર્મુખતાને અભ્યાસ જે સાધક કરે છે તેને અલ્પકાળમાં મહાન સાધકદશા પ્રગટે છે. અસત્સંગ-અપ્રસંગને સંક્ષેપવા માટે આગળ પ્રેરણા આપી દીધી છે, અહીં તે શ્રીગુરુ કહે કે જ્યાં સુધી તથારૂપ પ્રકારોથી નિવતીને સત્સંગનો આશ્રય નિયમિતપણે અમુક ચોક્કસ વિધિથી (મિથ્યા આગ્રહ, સ્વરછદ, પ્રમાદ અને વિષયલેલુપતાને ઘટાડીને) અને દીર્ધકાળ (ઘણું માસ કે વર્ષ) સુધી ન કરે ત્યાં સુધી સાધકનું વિચારબળનું સામર્થ્ય અતિ અલ્પ જ રહે છે, અર્થાત્ નહિવત્ રહે છે. જ્યાં સુધી વિચારબળ વધે નહિ ત્યાં સુધી યથાર્થ વિચારણા બની શકે નહિ અને તેવી સુવિચારણા વિના કેઈ પણ જીવને આત્મજ્ઞાન ઊપજી શકે નહિ. તેથી— [ અસસંગ અસત્સંગ સત્સંગ યથાર્થ પણે ધટાડા માટે ઘટાડવા માટે આરાધવા માટે વિચારે વિશુદ્ધ વિચારબળની અને કરવા માટે વૃદ્ધિ માટે સાધકને પૂર્વે થયેલા મહાન જ્ઞાની પુરુષે આ પ્રમાણે પ્રેરણ કરે છે - આરંભ અને પરિગ્રહને જેમ જેમ મોહ મટે છે, જેમ જેમ તેને વિષેથી પિતાપણનું અભિમાન મંદ પરિણામને પામે છે, તેમ તેમ મુમુક્ષતા વર્ધમાન થયા કરે છે. ને કરવા યોગ્ય પણ તેમ જ છે કે આરંભપરિગ્રહને વારંવારના પ્રસંગે વિચારી વિચારી પિતાને થતાં અટકાવવા, ત્યારે મુમુક્ષુતા નિર્મળ હોય છે... નિત્ય તે વિચાર રાખતાં, તે વાત શ્રવણ કરતાં, ફરી ફરીને પુરુષાર્થ કરતાં તે મુમુક્ષુતા ઉત્પન્ન થાય છે. આ કાળમાં એ વાત ઘણું કરીને જોવામાં આવતી નથી. કેઈ જુદા સ્વરૂપમાં મુમુક્ષુ અને જુદા સ્વરૂપમાં મુનિ વગેરે જેઈ વિચાર થાય છે કે આવા સંગે કરી જીવની 1. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર 332. 2. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર 422, અધ્યાત્મને પંથે

Page #98
જે પ્રકારે અનિત્યપણું, અસારપણું આ ઊર્ધ્વ દશા થવી ઘટે નહિ પણ અદશા થવી ઘટે. ત્યાગ, વૈરાગ્ય, ઉપશમ અને ભક્તિ મુમુક્ષુ જીવે સહજ સ્વભાવરૂપ કરી મૂક્યા વિના આમદશા કેમ આવે ? પણ શિથિલપણાથી, પ્રમાદથી એ વાત વિસ્મૃત થઈ જાય છે.' (હરિગીત) પ્રગટાવ આત્મજ્ઞાન સદ્દગુરુ, શાસ્ત્ર ધમી સુસંગથી, 0 તેનું જ અવલંબન કરી, સ્થિર થા છૂટી પરસંગથી.પ (હરિગીત) ? પરદ્રવ્યને તજવા કરે અભ્યાસ સતત સ્વચિંતને, તે ભેગી કર્મ-શરીર આદિ ત્યાગી સત્વર શિવ બને; પરદ્રવ્યનું ચિંતન ખરેખર કર્મબંધ નિદાન છે, ચિંતન વિમલ નિજદ્રવ્યનું શિવ હેતુ એ જ પ્રધાન છે. (હરિગીત) તો તું સ્થાપ નિજને મોક્ષપંથે, થા અનુભવ તેહને, - તેમાં જ નિત્ય વિહાર કર, નહીં વિહર પર વિષે (માલિની) 0 | વિરમ વિરમ સંગેથી, છેડ છાડ પ્રસંગે, મૂકી મૂકી દે મેહ, જાણ જાણુ સ્વત, કર કર સ્વાભ્યાસ. દેખ દેખ સ્વરૂપ, ભજ ભજ પુરુષાર્થ, મેક્ષ આનંદ હતુ.૨ (હરિગીત) સંસારરૂપી દુઃખથી ન રોગ જબરે જાણીએ, સમ્યવિચાર સમાન ઔષધ પરમ કે ના માનીએ સંસાર રેગ વિનાશ કાજે, શાસ્ત્ર સમ્યફ શોધીને, સમ્યફ વિચાર-ઉપાય ગ્રહું છું, પામી ગુરગમ બોધિને. 3, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર 495. 4. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર 643. 5. શ્રી તત્ત્વજ્ઞાનતરંગિણી, 15/10 (રા. 7. દેસાઈકૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ). 6. શ્રી તત્ત્વજ્ઞાનતરંગિણ, 1515-16 ( , , 1. શ્રી સમયસાર (હિં. જે. કૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ). 2. विरम विरम संगात् मुच मुच प्रपच विसृज विसृज मोह विद्धि विद्धि स्वतत्व / कलय कलय वृतम् पश्य पश्य स्वरुप 46 6 giાય" નિત્તાનંદ | "જ્ઞાનાર્ણવ-૧૫/૪૨] 3 હદય-પ્રદીપ-ગાથા 9 (બ્ર, ગેવર્ધનદાસજી કૃત પદ્યાનુવાદ) અધ્યાત્મને પંથે

Page #99
સંસારનું અત્યંતપણે ભાસે તે પ્રકારે કરી આત્મવિચાર ઉત્પન્ન થાય. હવે આ ઉપાધિકાર્યથી છૂટવાની વિશેષ વિશેષ આત્તિ થયા કરે છે, અને છૂટવા વિના જે પણ કંઈ કાળ જાય છે જેમ જેમ અને જેટલા જેટલા પ્રમાણમાં જગતનું, જગતના પદાર્થોનું અને જગતના ભાનું સાવ સાધારણપણું સાધકના ચિત્તમાં ભાસે, તેમ તેમ અને તેટલા તેટલા પ્રમાણમાં પરમાર્થમાર્ગ વિષે અને પરમાર્થ (સ્વ-આત્મા) પ્રત્યે તેનું વલણ વધતું જાય છે. જગતના સર્વ ભાવ-પદાર્થો ક્ષણભંગુર છે, વિનાશિક છે, કઈ પણ રીતે કલ્યાણકારી કે સત્વયુક્ત નહિ હોવાથી આશ્રય લેવા ચોગ્ય નથી એ જે સાધકને અંતરમાં નિશ્ચય થાય તે તેવા ભાવથી પાર. અવિનાશી, સવશીલ કૃતકૃત્યતાને આપનાર, જ્ઞાન-આનંદમય, અપૂર્વ એવા ચિતન્યાત્મક ભાવ પ્રત્યે તેનું લક્ષ જાય. જેટલું જગતના પેદાર્થોનું માહાસ્ય અંતરમાં ઘટે તેટલા પ્રમાણમાં તેનું સ્વયંમરણ ઓછું થાય અને જેટલું જગતનું સ્મરણ ઓછું થાય તેટલા સલૂના સંસ્કાર વૃદ્ધિગત થતાં પરમાર્થવિચારણનું સાધકનું બળ વધતું જાય. આમ, જ્ઞાનીઓએ કહેલ જગતવિસ્મૃતિને અને તત્ત્વવિચારણને ક્રમ ધીરે ધીરે સાધકના રોજબરોજના જીવનમાં આવિર્ભાવ પામે. જે સાધકને આવી મહાન સાધકદશા વતે તેને શુદ્ધાત્મપદની પ્રાપ્તિ જરા પણ દૂર નથી એવા શ્રીગુરુઓને બેધ અને અનુભવ છે. કહ્યું છે કે : આમ, સંસારનું સ્વરૂપ જાણીને અને ખૂબ આદરથી (સમ્યકત્વ, વ્રત, ધ્યાનાદિની સાધના દ્વારા) મેહને ત્યાગ કરીને તે શુદ્ધ સ્વરૂપનું ધ્યાન કરે, જેથી સંસારને નાશ થાય 1 4 / પ્રીતિ અનંતી પર થકી, જે તેડે છે તે જોડે એહ, પરમ પુરુષથી રાગતાં એકતા હે દાખી ગુણગેહ ઋષભ જિર્ણોદશું પ્રીતડી. આગળ શ્રીગુરુ કહે છે કે અમને વિશેષ સમાધિને લાભ નિરંતર રહે તે અર્થે સર્વ પ્રકારના બાઘાંતર સંગોથી અમારે રહિત જ થવું છે અને તેથી આ જે છેડે ઉપાધિરૂપ બાહ્ય પ્રપંચ અમને વતે છે તેનાથી કેવી રીતે છૂટવું તેના ઉપાયપ્રવર્તનમાં જ અમે લય લગાવી છે. જે પણ કાળ તે ઉપાધિથી રહિત થવામાં વ્યતીત થઈ રહ્યો 1. इति संसार' ज्ञात्वा माह सर्वादारेण त्यक्त्वा / त ध्यायत स्वस्वभाव संसरण येन नश्यति // - સ્વામી કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા, 73. 2. શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી કૃત આદિનાથ પ્રભુનું સ્તવન. અધ્યાત્મને પંથે

Page #100
તે, આ જીવનું શિથિલપણું જ છે, એમ લાગે છે અથવા એ નિશ્ચય રહે છે. જનકાદિ ઉપાધિમાં રહ્યાં છતાં આત્મસ્વભાવમાં વસતા હતા એવા આલંબન પ્રત્યે ક્યારેય બુદ્ધિ થતી નથી. શ્રીજિન જેવા જન્મત્યાગી પણ છોડીને ચાલી નીકળ્યા એવા ભયના હેતુરૂપ ઉપાધિયોગની નિવૃત્તિ આ પામર જીવ કરતાં કરતાં કાળ વ્યતીત કરશે તો અશ્રેય થશે, એ ભય જીવના ઉપયોગ પ્રત્યે પ્રવર્તે છે, કેમ કે એમ જ કર્તવ્ય છે. જે રાગદ્વેષાદિ પરિણામ અજ્ઞાન વિના સંભવતા નથી, છે તે અમારા પિતાના જ દોષનું અને પ્રમાદનું કારણ છે એમ અમને તે સ્પષ્ટ લાગે છે અને તે કારણે જ તેવી સર્વ ઉપાધિથી રહિત થવા ક્ષણે ક્ષણે પૂર્ણ શક્તિ લગાડીને પ્રયત્નશીલ થઈ રહ્યા છીએ. પૂર્વકાળે ભગવાન શ્રીરામના કાળમાં થયેલા જનકાદિ મહાત્માઓને બાહ્ય ઉપાધિ છતાં પણ અંતરમાં વિશિષ્ટ જ્ઞાનદશા પ્રગટી હતી એમ શાસ્ત્રમાં કથન છે. પરંતુ અમારા ચિત્તમાં તે આ સ્થિતિ આદરરૂપ પણ નથી તે આદર્શરૂપ ક્યાંથી હોઈ શકે? કારણ કે અમારા જ્ઞાનમાં તે એ દઢ નિશ્ચય થયેલ છે કે આગલા જન્મથી જ શુદ્ધ આત્મજ્ઞાનાદિ સંપત્તિને સાથે લઈને જમેલા એવા શ્રી તીર્થકરાદિ મહા સમર્થ પુરુષે એ પણ આ સંસાર-પ્રસંગોને એકાંતે વિનાશિક, દુખદાયી અને સાવ અસાર જાણીને જ ત્યાગી દીધા છે તે આ જગતમાં બીજે કયે બુદ્ધિમાન પુરુષ તેવા પ્રસંગોમાં રહેવાની રુચિ રાખી શકે ? અર્થાત્ સમયે સમયે જેમાં કર્મબંધનને, દુઃખોને, આવોને, ભયને, અશરણતાને, અપવિત્રતા અને વિપરીતતાનો જ અનુભવ થવાયેગ્ય છે તેવા સંસારના આ વ્યવસાયાદિ પ્રપંચના ત્યાગમાં ઉદ્યમવાન એ અમારે આત્મા જે અમુક કાળ વિતાવી દેશે તે આલેક-પરલેકમાં તેનું અકલ્યાણ જ થશે એવી ભીતિ પ્રત્યે અમે જાગ્રત જ છીએ અને તેવી આત્મજાગ્રતિ સતત કર્તવ્યરૂપ છે. આવી આત્મજાગૃતિરૂપ જે અપ્રમત્ત દશા તેના બળ વડે થોડા કાળમાં અમારા પ્રમાદ આદિને નાશ થઈને સાતિશય અને વિશિષ્ટ અપ્રમત્ત ધર્મદશા પ્રગટ થશે એ અમારે નિશ્ચય અને ઉદ્યમ છે. હવે પૂર્ણજ્ઞાનનું અને રાગદ્વેષનું એસાથે લેવું સંભવતું નથી એ સિદ્ધાંત પ્રતિપાદિત કરતાં શ્રીગુરુ કહે છે કે અનુકૂળ પદાર્થો પ્રત્યે ઈષ્ટ બુદ્ધિરૂપી જે રાગના ભાવે અને પ્રતિકૂળ પદાર્થો પ્રત્યે અનિષ્ટબુદ્ધિરૂપ જે વૈષના ભાવ તે પૂર્ણજ્ઞાનીને હોઈ શકે નહીં/અધ્યાત્મપરિભાષાથી નિર્વિકલ્પ પરમ સમાધિના બળ વડે અને સિદ્ધાંત પરિભાષાથી સામાયિક આદિ વિશિષ્ટ ચારિત્રની વિશુદ્ધિની પરંપરાથી યથાખ્યાત ચારિત્ર પ્રગટ થતાં તેના ફળરૂપે કેવળજ્ઞાનાદિ ઊપજે છે. ત્યાં આત્મામાં રાગાદિને અનંતાંશ પણ રહે નથી અને એ દશાને જ સંપૂર્ણ જીવન્મુક્તિ કહી શકાય છે એ અમારે નિર્ધાર છે. અધ્યાત્મને પંથે 77.

Page #101
તે રાગદ્વેષાદિ પરિણામ છતાં જીવન્મુક્તપણું સર્વથા માનીને જીવન્મુક્ત દશાની જીવ આસાતના કરે છે,–એમ વર્તે છે. સર્વથા રાગદ્વેષ પરિણામનું પરિક્ષીણુપણું જ કર્તવ્ય છે. અત્યંત જ્ઞાન હોય ત્યાં અત્યંત ત્યાગ સંભવે છે. અત્યંત ત્યાગ વિના અત્યંત જ્ઞાન ન હોય એમ શ્રી તીર્થકરે સ્વીકાર્યું છે. જ્યાં વધતી ઓછી કક્ષાના પણ રાગાદિ અંશે વિદ્યમાન છે ત્યાં પિતાને સર્વથા જીવન્મુક્ત માનવરૂપી ભૂલ કરનારા મહાન દેષને પાત્ર થઈને જ્ઞાની પુરુષના માર્ગથી વિરુદ્ધ વર્તનાર છે એમ જાણીએ છીએ. જે સાચા જ્ઞાની અને સમ્યગુદષ્ટિ મહાત્મા છે તે તે આત્મામાંથી સર્વ પ્રકારના સ્થળ અને સૂક્ષ્મ રાગશેને હેયપણે શ્રદ્ધાને તેના ઉન્મેલનમાં પિતાના જીવનનો વધુમાં વધુ પુરુષાર્થ લગાડે છે અને કવચિત્ કદાચિત તેમાં સફળતા ન મળે તે પણ વારંવાર પૂવે થયેલા મહાપુરુષના ચારિત્રાદિનું અવલંબન લઈ પોતાના આત્મામાં પુરુષાર્થ ઉપજાવી અપ્રમત્તપણે શુદ્ધાત્મદશાને પ્રગટ કરવા કમર કસે છે, કારણ કે તેવી સંપૂર્ણ વીતરાગદશા પ્રગટ કરવી તે જ જ્ઞાનીમુમુક્ષુનું અંતિમ ધ્યેય છે. - હવે, જ્ઞાન અને ત્યાગનું સહચારીપણું દર્શાવે છે. અહીં, જ્ઞાન એટલે સમ્યગ્ર-દશન જ્ઞાન-ચારિત્રની એક્તારૂપે પરિણમેલે આત્માને ભાવ. ત્યાગ શબ્દને અર્થ નિષેધાત્મક રીતે આગળ કહેશે, વિધેયાત્મક દ્રષ્ટિથી વિચારતાં આત્માના મુખ્ય દસ ધર્મોમાં રહેલા ત્યાગધર્મનું સ્વશક્તિ પ્રમાણે પ્રગટ થવું તે. + આત્મા જ્યારે પરદ્રવ્યોને આશ્રય કરવાનું છોડી દે છે અને પિતાનાં ગુણદ્રવ્યમાં જ ટકે છે ત્યારે તેને પરમાર્થ ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. “આ હું છું, “આ હું છું એવી જગતના પદાર્થોમાં અહં બુદ્ધિની ભાવના તે જ અજ્ઞાન છે. અને આ જ્ઞાનદર્શનસ્વરૂપ”, “હું આ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા”, એવી દૃષ્ટિ અને એવું સંચેતન-સંવેદન, એવી આત્મઉપગની જાગૃતિ, તે સાચું જ્ઞાન છે. - જેમ જેમ જ્ઞાન વર્ધમાન થાય છે તેમ તેમ સ્વસ્વરૂપને પરિચય વધતો જાય છે અને પરવસ્તુને પરિચય ઘટતું જાય છે. ઘનિષ્ઠપણે જ્યાં સ્વસ્વરૂપને પરિચય થાય ત્યાં સમાધિદશા હોય છે, કારણ કે સર્વશક્તિથી, બુદ્ધિપૂર્વક જ્યારે સ્વરૂપનો પરિચય કરે ત્યારે નિર્વિક૯પ-આત્માનુભૂતિના આનંદની દશા પ્રગટે છે. આ દશા મુખ્યપણે મુનિપણાની છે, જ્યાં અપ્રમત્ત પુરુષાર્થની મુખ્યતા છે, કવચિત પ્રમાદના ધક્કાથી પાછી પ્રમત્ત દશા પણ આવી જાય છે. -+ () ૩રમક્ષમામાર્યવાર્નવવર્ષમતાયાવિચત્રહ્મiળ ધઃ |–તત્વાર્થસૂત્ર, 9 ક. - (2) ન ર્મ ના ન પ્રગયા ન ધન સ્થાનને અમૃતતરવાના કેવલ્ય ઉપનિષદ. (કર્મોથી નહિ, પ્રજાથી નહિ ધનથી નહિ, એક માત્ર ત્યાગથી જ અમરત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે.) 78 અધ્યાત્મને પંથે

Page #102
આત્મપરિણામથી જેટલો અન્ય પદાર્થને તાદામ્યઅધ્યાસ નિવ તેને શ્રી જિન ત્યાગ કહે છે. તે તાદામ્યઅધ્યાસ નિવૃત્તિરૂપ ત્યાગ થવા અર્થે આ બાહ્ય પ્રસંગને ત્યાગ પણ ઉપકારી છે, કાર્યકારી છે. બાહ્ય પ્રસંગના ત્યાગને અર્થે અંત્યોગ કહ્યો નથી, જ્યાં સુધી જીવ લેકપ્રતિબંધ, સ્વજનપ્રતિબંધ, દેહાદિ પ્રતિબંધ કે સંકલ્પવિકલ્પ પ્રતિબંધોમાં રેકાઈ જાય ત્યાં સુધી તેને નિર્મળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી/ માટે જ્યાં આ બધાય પ્રતિબંધને બુદ્ધિપૂર્વક ત્યાગ કરવામાં આવે છે, ત્યાં જ્ઞાન અત્યંત નિર્મળપણે પરિણમે છે એમ શ્રીતીર્થકર ભગવાને સ્વીકાર્યું છે. પોતાની માન્યતા-અભિપ્રાય, પિતાનો લક્ષ અને પિતાની પ્રવૃત્તિ–આ ત્રણેયમાં પરવસ્તુને પરવસ્તુ તરીકે જ સ્વીકારવામાં આવે અને સ્વ-વસ્તુને જ સ્વ-વસ્તુ તરીકે સ્વીકારવામાં આવે ત્યારે ઉત્તમ-ત્યાગ નામને આત્મનો મહાન ધર્મ પ્રગટે છે/ આ મહાન આત્મા સર્વોત્તમ ત્યાગી છે. તેથી નીચેની કક્ષામાં, પિતપોતાની યોગ્યતા પ્રમાણે બુદ્ધિપૂર્વક પરવસ્તુઓને એટલે આત્મભાનપૂર્વક અપરિચય કરવામાં આવે તેટલા પ્રમાણમાં તે સાધક પણ ત્યાગી છે. મેક્ષમાર્ગ પ્રત્યે ચાલી રહેલા મુમુક્ષુએ કે મોક્ષમાર્ગમાં આગળ વધી રહેલા જ્ઞાનીએ ત્યાગ બાબત કઈ રીતે આગળ વધવું તે વિષે શ્રીગુરુ માર્ગદર્શન અને સૂચના આપે છે. જે સાધકો પરવસ્તુમાં આત્મબુદ્ધિ થઈ જવા રૂપ મહાન દોષથી બચવા માંગતા હોય તેમણે માત્ર સામાન્ય રીતે જ નહિ પણ પ્રતિજ્ઞા પૂર્વક પારદ્રવ્યોનો ત્યાગ કરે આવશ્યક છે. બાહ્ય પદાર્થોના ત્યાગથી તે તે વસ્તુનું તુરછપણું વિચારવાને અવકાશ પ્રાપ્ત થાય છે અને આ પ્રમાણે આત્માનું વિચારબળ અને સંકલ્પબળ દૃઢ થવાનું સહેલાઈથી બની શકે છે માટે શ્રીગુરૂ બાહ્યત્યાગને ઉપકારી અને કાર્યકારી તરીકે સ્વીકારે છે. યથા :- જ્ઞાની પુરુષના આશ્રયમાં વિરોધ કરનારા પંચવિષયાદિ દોષે છે. એ વિરોધી સાધનને બે પ્રકારથી ત્યાગ થઈ શકે છે; એક તે સાધનના પ્રસંગની નિવૃત્તિ, બીજે પ્રકાર વિચારથી કરી તેનું તુછપણું સમજાવું. વિચારથી કરી તુછપણું સમજાવા માટે પ્રથમ તે પંચવિષયાદિના સાધનની નિવૃત્તિ કરવી વધારે યોગ્ય છે, કેમ કે તેથી વિચારને અવકાશ પ્રાપ્ત થાય છે.' આત્મસ્વભાવના અંગરૂપ જે ઉત્તમ ત્યાગધર્મ તે કાંઈ બાહ્યત્યાગને સિદ્ધ કરવા માટે નથી (તે તે જીવનના સહજસ્વભાવરૂપ જ્ઞાનાનંદને પ્રાપ્ત કરવા માટે છે) તે 1. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, પ૭૨. અધ્યાત્મને પંથે

Page #103
એમ છે, તે પણ આ જીવે અંતર્ભાગને અર્થે બાહ્ય પ્રસંગની નિવૃત્તિને કંઈ પણ ઉપકારી માનવી યોગ્ય છે. નિત્ય છૂટવાને વિચાર કરીએ છીએ અને જેમ તે કાર્ય તરત પતે તેમ જાપ જપીએ છીએ. જોકે એમ લાગે છે કે તે વિચાર અને જાપ હજી તથારૂપ નથી, શિથિલ છે; પણ તે ઉત્તમ ધર્મરૂપ જે અંતર્લીગ તેની સિદ્ધિ થવા માટે બાહ્ય પ્રસંગો અને પદાર્થોના ત્યાગને ઉપકારી માનીને સાધના-પદ્ધતિમાં યથા પદવી સહર્ષ સ્વીકારવો હિતકારી છે એ પરમેશ્વરી અનેકાંતવિદ્યામાં શ્રીગુરુઓને ભવ્ય જીવોને ઉપદેશ . યથા - - ગૃહ રાજ્ય પુત્ર કલત્ર મિત્રો ભ્રાત માત પિતા ભલા, આહાર, વાહન, વસ્ત્રભૂષણ રત્ન પુરજન નિજ મળ્યાં, ઈન્દ્રિય સુખ ક્રોધાદિ ભાવ વચન તન મનથી ત્રિધા, તે સર્વ ચિલ્પ પ્રાપ્તિ માટે પ્રાજ્ઞ ત્યારે સર્વથા.૨ - નકકી જશે મુજને તછ સૌ સંગ જડ ચેતન કદા, કે સર્વે તજી મારે જવું ત્યાં પ્રીતિ મુજ શી દુઃખદા? છે જે જ્ઞાન પુસ્તકથી થતું પરદ્રવ્યનું તે ત્યાજ્ય જ્યાં, તે ત્યાજ્ય શું પરદ્રવ્ય નહિ, તસ્વાવલંબી હું થતાં. મુમુક્ષુ જીવે છે જે પ્રકારે પર-અધ્યાસ થવાયેગ્ય પદાર્થોદિને ત્યાગ થાય તે તે પ્રકારે અવશ્ય કરવું ઘટે. જોકે આરંભ પરિગ્રહનો ત્યાગ એ સ્થળ દેખાય છે તથાપિ અંતર્મુખવૃત્તિને હેતુ હોવાથી વારંવાર તેને ત્યાગ ઉપદેશ છે.” હવે, પિતાના જીવનમાં સર્વ પ્રકારની ઉપાધિથી રહિત થવાની જે આત્યંતિક ભાવના તેને રજૂ કરતાં આગળ કહે છે કે, વારંવાર અનેક દૃષ્ટિકોણથી વિચાર કરી કરીને ઉપાધિથી જેમ જલદી જલદી નિવૃત્ત થવાય તે માટે નિરંતર જાપ જપીએ છીએ, એટલે કે તે કાર્ય સિદ્ધ થઈ જાય એટલા માટે ધૂણી ધખાવીને પુરુષાર્થ ચાલુ કર્યો છે અને તે સિદ્ધ કરીને જ રહેવું એવો નિશ્ચય વર્તે છે. આમ સતત પુરુષાર્થ કરવા છતાં પણ તે કાર્ય સિદ્ધ નહિ થતું દેખીને અંતરમાં એમ થાય છે કે પુરુષાર્થની ઉગ્રતામાં હજુ 2. તત્વજ્ઞાનતરંગિણી–૧૫/૧૨-૧૩ (રા. 7. દેસાઈ કૃત ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ) 3. તત્ત્વજ્ઞાનતરંગિણી, 15/1 ( w w w x y ) 4, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર, 650. અધ્યાત્મને પંથે

Page #104
માટે અત્યંત વિચાર અને તે જાપને ઉગ્રપણે આરાધવાને અલ્પકાળમાં યોગ કર ઘટે છે, એમ વર્યા કરે છે. પ્રસંગથી કેટલાંક અરપરસ સંબંધ જેવાં વચને આ પત્રમાં લખ્યાં છે, તે વિચારમાં ફુરી આવતાં સ્વવિચારબળ વધવાને અર્થે અને તમને વાંચવા વિચારવાને અર્થે લખ્યાં છે. જોઈએ તેવી બળવત્તરતા આવી નથી અને જે પણ કાંઈ શિથિલતાના અહ૫ અંશે હજુ વિદ્યમાન હોય તેમને અત્યંત મહાન પરાક્રમ વડે દૂર કરવા અને તે જ યથાયોગ્ય સમયમાં કાર્યની સિદ્ધિ થશે. કહ્યું છે કે, “શુદ્ધ આત્મજ્ઞાનના ધારક ગૃહસ્થ પણ ઘરમાં રહીને કઈ વાર ધર્મનું સેવન કરે છે, કેઈ વાર મહાન અધર્મનું સેવન કરે છે, કે ઈવાર બનેનું સેવન કરે છે. કહે જોઈએ, આ ગ્રહવાસ સર્વ કમળની શુદ્ધિ કરનારો કેવી રીતે થઈ શકે ? એમ વિચારીને, નિર્મળ બુદ્ધિવાળા પુરુષોએ તેને મનથી, વચનથી અને કાયાથી ત્યાગ કર્યો છે.' ગૃહસ્થાશ્રમી એકાંત ધર્મસાધન કરવા ઈચ્છે તે પણ તેમ ન થઈ શકે, સર્વસંગપરિત્યાગ જ જોઈએ.૩ . તમારી અંતર્જિજ્ઞાસાને અને યોગ્યતાને જોઈને ચગાનુયોગે સહેજપણે એકબીજાને સબંધિત એવા અને માર્ગાનુસારી જીવને મોક્ષમાર્ગ સાધવામાં અત્યંત પ્રજનન ભૂત બેધ દેનારાં કેટલાંક વચને લખવાનું બન્યું છે. તમારા પ્રત્યે અમારું સહજ વાત્સલ્ય વર્તે છે તેમ જ જગતના જીવોને સન્માર્ગથી ઘણે દૂર જઈ કઈ વાર સહજ કરુણાના ભાવે ફુરી આવે છે. તેવા વિચારભાવને ભાષાનું રૂપ આપી અમારા આત્મામાં રહેલ તત્વવિષયક જ્ઞાનને વ્યવસ્થિત કરી અવતરિત કર્યું છે જેથી સ્વ-પરને વિચારબળની વૃદ્ધિને હેતુ થાય. વિચારદશા અને વિરાગ્યની વૃદ્ધિ કલ્યાણને હેતુ છે કારણ કે તે બનેને વિકાસ થતાં જ કર્મઈવનને ભસ્મ કરનારે શુદ્ધ-ધાનરૂપી અગ્નિ પ્રગટીને જીવને પરમ-સમાધિભાવને લાભ કરાવી આપે છે. 1, વન મગતિ ઘમ વાધ દુરન્તમ્ | क्वचिदुभयमनेक' शुद्धबोधोऽपि गेही / कथमिति गृहवासः शुद्धकारी मलानां इति विमलमनस्कैः त्यजते स त्रिधाऽपि // -તત્વભાવના, 119 આચાર્ય અમિતગતિ 2. શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર, 97. અધ્યાત્મને પંથે 11.

Page #105
જીવ, પ્રદેશ, પર્યાય તથા સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત આદિ વિષે તથા રસના વ્યાપકપણ વિષે ક્રમે કરી સમજવું એગ્ય થશે. તમારો અત્ર આવવાને વિચાર છે, તથા શ્રી ડુંગર આવવાને સંભવ છે એમ લખ્યું તે જાણ્યું છે. સત્સંગ ભેગની ઈચ્છા રહ્યા કરે છે. -- - --- - -- --- - જીવ એટલે આત્મા આકાશને તે નાનામાં નાને અંશ, જેને અવિભાગી એક પુદ્દગલ-પરમાણુ કે, તેને પ્રદેશ કહે છે. તે એક પ્રદેશમાં અનેક પરમાણુઓને સમાવવાનું સામર્થ્ય હોય છે. પર્યાય એટલે અવસ્થા. વસ્તુમાં જે નવી નવી દશા ઊપજ્યા કરે તેને પર્યાય કહે છે; જેમ કે વીંટી, હાર, એરિંગ, બંગડી વગેરે સેનાની પર્યાય છે. દરેક વસ્તુ બદલાઈને ટકે છે, તેને “તું” કહેવામાં આવે છે. દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયરૂપ ત્રિપદી અનેકાંત-સિદ્ધાંતનું હાર્દ છે. સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનંત વિષે સંક્ષિપ્તમાં એમ જાણવું કે પાંચ ઈન્દ્રિ અને મન દ્વારા જે જાણી શકાય તે તે સંખ્યાત છે. એકદેશપ્રત્યક્ષ એવું જે અવધિજ્ઞાન તેના વડે જે જાણી શકાય તે તે અસંખ્ય છે અને જે માત્ર કેવળજ્ઞાન(પૂર્ણજ્ઞાન) દ્વારા જાણી શકાય તે અનંત છે.. રસના વ્યાપકપણ વિષે એમ સમજવું કે સાચે અતીન્દ્રિય આત્માનુભવને જે રસ છે તે કાંઈ વાણી કે મનને વિષય નથી, પરંતુ તેને જ્ઞાપક જે આનંદ તે આખા આત્મામાં (શરીરના બધા ભાગમાં) આત્માનુભૂતિના કાળ દરમિયાન વેદાય છે. વિશેષ એમ છે કે ધ્યાન અભ્યાસમાં વિવિધ ચક્રો (કપાળ, માથું, આંખે, મુખ, નાભિ વગેરે મુખ્ય દસ છે) ઉપર એકાગ્રતા કરનાર સાધકને મુખ્યપણે તે સુધારસનું વેદન તે તે આત્મપ્રદેશમાં વિશેષપણે થાય છે. આ પ્રમાણે સંક્ષેપમાં જાણશે, વિશેષ તે તમારો-અમારો પ્રત્યક્ષ સમાગમ થયે સમજવાનું બની શકશે. તમારે આ બાજુ આવવાને વિચાર છે, તે સ્વાભાવિક જ તમારા જેવા ઉત્તમ પુરુષના સમાગમમાં અમારું ચિત્ત વિશેષ પ્રસન્નતાને પામશે તે સહજ પણે જણાવું છું 1. જુએ છ પદ પત્રના વિવરણમાં પ્રથમ પદ “આત્મા છે.' 2. 3 ળયશ્રીયુત્ સત –તત્વાર્થસૂત્ર, 5/30, 3. શ્રીજ્ઞાનાર્ણવ, 30/13, અધ્યાત્મને પંથે

Page #106
_