Adhyatma Tattvalok

Author(s): Motichand Jhaverchand Mehta
Publisher: Abhaychandra Bhagwandas Gandhi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022208/1

Page #1

अध्यात्मतत्त्वालोकः 1

Page #2


Page #3

शाबविशारद-जैनाचार्यश्री विजयधर्मसूरिगुरुभ्यो नमः ।
www
न्यायविशारद-न्यायतीर्थमुनिश्रीन्यायविजय
विरचितः
अध्यात्मतत्त्वालोकः।
स्वोपज्ञ गूर्जरभाषानुवाद-विवरणपरिष्कृतः ।
श्रीयुत मोतीचंद झवेरचंद म्हेता फर्स्ट आसिस्टन्ट मास्तर
हाइस्कूल-भावनगर-कृत'अंग्रेजी भाषानुवाद-विवरणविकासितश्च ।
वीरसंवत् २४४६]
[सं. १९७६
प्रतिसंख्या १०००

Page #4

વડેદરા-શિયાપુરામાં,લુહાણમિત્ર સ્ટીમ પ્રિ.પ્રેસમાં,વિઠ્ઠલભાઈ આશારામ ઠક્કરે, તા. ૧૫-૩-૨૦ ના રોજ પ્રકાશકને માટે છાપી પ્રસિદ્ધ કર્યું.

Page #5

ADHYĀTMA-TATTVĀLOKA.
The
Spiritual Light.
WITH
Gujarati Translation and Explanatory Notes
BY Nyaya Tirtha Nyāya Visharada
MUNI NYĀYAVIJAYA,
Translated into English with General Notes
BY
Motichand Jhaverchand Mehta, First assistant Master, Alfred High School, Bhavnagar.
With an Introduction by Motioband Jhaverchand Mehta.
Assisted by Professor, H. B. Bhide. M. A. I. L. B.
Samaldas College, Bhavnagar,
A. D. 1920

Page #6

PUBLISHED BY Abbayachandra Bhagavandas Gandhi, Bhaynagar,
Printed at: - The Luhana Mitra Steam P. Press by V. A. Thakkar
for the publisher on 15-3-1920.

Page #7


Page #8

शास्त्रविशारद - जैनाचार्य श्रीविजयधर्मसूरि, ए. एम. ए. एस. बी.
Shastra Vishärada Jainacharya Shri Vijaya Dharma Surij

Page #9

PRIYA
Chroma
GOONDA
इष्ट-दर्शनम् ।
SPRSE
SO900193728°mawas MANDonanoma
। ये गीयन्ते सकलसमयूज्ञत्व-सत्संयमाभ्या
मेतहेशैः परजनपदैः कोविदरग्रगण्यः ।
Fraseascasuasensu Sossessoas
LOSOPH0RSDPSSORSDRFORSE
सत्याध्वानं प्रथयितुमहोरात्रमुद्यम्यते यै
रेते जैनाम्बरदिनकृता धर्मसूरीश्वरास्ते॥
GALAXAIIANANCHINAAALAINICHIGIAIHA)
9
-ग्रन्थकर्ता।
-
9890090HORI
-
-
Rahastavasanastas
CUTETUTUTUTUTUTOTECUCCO

Page #10


Page #11

Shastra Vishārada Jainācharya SHRI VIJAYADHARMA SURI
A. M. A. S. B.,
Who is well-known for his strenuous efforts
in awakening interest among Western Scholars for Jain philosophy and religion, in enlightening various parts of India and in inspiring the spirit of peace and universal
brotherhood,
7 his work is most humbly and worshipfully
DEDICATED
Cut of holy reverence and pure devotion
by His humble vise-ple
Muni Nyayavijaya.

Page #12


Page #13

&&&&&&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
..
SSSB88SEcom
सार्वभौम-सिद्धान्तः।
.
.
.
.
.
.
"
.
श्रीमहावीर-प्रवचनम् ।
.
.
.
BRRRRRRN
.
.
..१..१
.
.
.
.. . . . .
. .. .
. TobassasdesSASSIBarsaacsca588888b5easabasti.sasusumazzassesbasass
.. . . . . . . . .
.
...
....... .............
" पुरिसा ! सच्चमेव समभिजाणाहि । सच्चस्स आणाए से उवहिए मेहावी मारं तरइ" ।
( आचारांगसूत्रम् ।) " पभू दोसे निराकिच्चा न विरुझेज केणइ । मणसा वयसा चेव कायसा चेव अंतसो" ॥
( सूत्रकृतांगसूत्रम् ।) " पगडं सचंसि घिति कुव्वह । एत्योवरए मेहावी सव्वं पावकम्मं झोसइ" ॥
। ( आचारांगसूत्रम् ।) " अप्पणा सच्चमेसेज्जा मित्तिं भूएमु कप्पए"।
( उत्तराध्ययनसूत्रम् ।) " आसंवरो य सेयंवरो य बुद्धो य अहव अन्नो वा । समभावभावियप्पा लहइ मोक्खं न संदेहो" ॥
( महावीरभक्त-जैनाचार्यः ।)
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
3&&&&&&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&

Page #14

कृतज्ञता ।
विश्वं खल्विदमुज्ज्वलं नरवरयैरत्र जेगीध्यते
"ठस्वान्तो ममताभिसन्धिरजसा भाषेऽहमुच्चैस्तराम् । लब्धस्तत्र पदं सकोऽपि पुरुषो प्रन्थेऽत्र साहायकं
दाता यः स्वत उत्तमेन मनसा उजैनेतरोऽपि स्वतः ॥ १॥
स स्वं नामकमाग्रहार्थितमपि प्रत्थेऽत्र नैवार्पयत्.
'ठात्माऽऽत्मस्तुतिवाच्छया विसरिता गुप्तं सदा प्रायशः । को विद्याद् न तथापि नामकमिदंश्लोकद्वयाद्यक्षरै
रस्य प्रौढधियो मुमुक्षुमनसः शान्ताकृतेः श्रीमतः ॥ २ ॥
- આ વિશ્વ જે સજ્જતાથી ઉજ્જ્વળ ગવાય છે, તેની અંદર, અપક્ષપાતથી કહેવું જોઇએ કે, તે પુરૂષે પણ સ્થાન મેળવ્યું છે, કે જેઓ જૈનેતર હાઇ કરીને પણ આ આખા પુસ્તકના આર્થિક-સહાયક બન્યા છે. છતાં તેઓએ પેાતાનું નામ, આગ્રહથી અમે માંગ્યું છતાં પુસ્તકમાં જોડવા દીધું નથી; અને ધણા ભાગે તેએ ગુપ્તદાન આપવામાંજ પ્રવૃત્તિ કરે છે. તથાપિ આ બે શ્લોકાની આ લાઇનેાના પ્રથમ પ્રથમ અક્ષરા મેળવતાં તે-પ્રાઢબુદ્ધિશાળી, મુમુક્ષુચિત્ત, શાંતાકૃતિ, શ્રીમાનનું નામ અજાણ્યું રહી શકશે નહિ.
"
- अडारा.
१ रहित । १ द्रव्यंतः । ६ जैने धर्मे (नैमित्तिकी सप्तमी) तरति, इत्यण्यर्थः ।

Page #15

प्रस्तावः।
इदं हि सर्वेषां विदितम्- सर्वेऽति प्राणभाजः सुखायैव स्मृहयन्ति चेष्टन्ते च । किं पुनरत्र कारणम्-प्रयतमाना अपि तदर्थं तद् नाप्नुवन्ति ? । महान् खल्वयं प्रश्नो महतो विचारानपेक्षते । यदि च कश्चिद् एवं वदेत्- “दृश्यन्त एव पृथिवीपीठे तथाविधाः श्रीमन्तो विद्वांसो यशस्विनो वा सुखिनः," न तर्हि तदीया मतिरप्रान्ता । शोक-परितापेन समप्रसंसारवर्तिनां शरीरिणां व्याप्तत्वात् । न चोप्रशोकतापसम्पृक्ताः सुखकणा भवन्ति सुखम् । वस्तुत ऐन्द्रियकविषयानुभवजनित भाह्लादः परितापमयत्वात् संक्लेशनिबन्धनत्वाच्च सुखमेव नाईति भवितुम् । तस्मात् श्रीमत्त्वादिभिः सम्भाव्यमानाः सुखिनो न सन्ति सुखिनः, इति प्रतिपत्तव्यम् ।
कस्यापि वस्तुनः संसाधनं तत्-तस्कारणस्वरूपपरिचयं तदनुकूलप्रयत्नं च विना न भवतीति सुप्रसिद्धम् । एवं च सुखस्यापि लाभः, तत्-तत्कारणस्वरूपपरिचय-तदनुकूलप्रयत्नत एव सम्पत्तुमर्हतीति सुप्रतिष्ठितम् । अथ परिभावनीयम्संसारप्रपञ्चवर्तिनो देहिनः सुख-तत्कारणज्ञान-तदनुकूलप्रयत्नशालिनः सन्ति नवा? । विचारमार्गप्रहितेन चेतसा शक्यतेऽवधारयितुम्- जगदिदं वास्तवसुख-तत्कारणपरिशानात् पराङ्मुखं तदनुकूलप्रयत्नाच्च दूरीभूतम् । इदमेव च कारणं यद् न लभन्ते सुखसम्पदं तदधिनस्तदुद्योगभाजोऽपि ।
ये च " मुखं किंस्वरूपम् , का च तत्सम्पादनपद्धतिः" इति यथावत समवगच्छन्ति, ते विना तत्र यथात्मशक्ति प्रयत्नं कर्तुं न शक्नुवन्त्यवस्थातुम् । अतः प्रथमतः सुख-तत्साधनपरिज्ञानमेव प्रथमसाध्यतया दृष्टिसमक्षमुपतिष्ठते ।
एतत्परिज्ञानायैव हेतवे अयं प्रन्थ उपनिवद्धः । न च तात्त्विकसुखस्योपदर्शनम्, अतात्विकसुखस्य, तत्प्रयोजकविषयाणां तत्सम्बन्धिनां राग-द्वेष-मोहानां तत्संसर्गवतय व्यवहारप्रपञ्चस्य वैगुण्यपरिदर्शनेन विना शक्यते कर्तुम् । अतोऽनादिसम्बन्धवतां सुखपरिपन्थिनां नैर्गुण्यप्रदर्शनमत्र ग्रन्थे महता विस्तरेण कर्तुमुचि. तममंसि । नहि अस्मदाहसंसृष्टानां सुखस्य प्रतिबन्धकानां दुष्टत्वभावनमन्तरेण शक्यते तत्सम्बन्धो व्यपनेतुम् । एवं च, "मात्मनः स्वरूपावस्थानं सुखम् " तत्साधनं

Page #16

च" आत्मसाक्षात्कारकव्यापारलक्षणो योगः" इत्येवं सुख-तत्साधने अस्य प्रन्यस्य मुख्यतया प्रतिपाद्यविषयौ वेदितव्यो ।
- सहसा “सर्वे संन्यस्यन्तु” इत्येवमर्थकं तात्पर्य नाशङ्कनीयमनेन प्रन्थेन । ये हि वशीकृतेन्द्रियप्रामाः प्रौढपौरुषा मनस्विनो भवन्ति, त एवार्हन्ति समधिरोढं संन्यास. मार्गम् : तदन्ये तु संसारवासे (गृहवासे ) वसन्तोऽपि शक्नुवन्त्येव यथायोगं कल्याणमार्गमभ्यसितुम् । एवं चेदमेवैदम्पर्यमनेन ग्रन्थेन विदांकुर्वन्तु- कस्याञ्चिदपि दशायां (गृहवासदशायामपि- व्यवहारकर्मकरणेऽपि ) न युज्यते अध्यात्ममागों विस्मत्तम् । कस्यामप्यवस्थायां सर्वोऽपि स्वयोग्यतामनतिक्रम्य आत्माभिमुखव्यापारेऽ वश्यं यतेत, इत्येवमर्थकमुपदेशरहस्यमयं ग्रन्थः प्रकटीकरोति । ___ अनेनातिसक्षिप्तेन श्लोकात्मकेन ग्रन्थेन यथेष्टरीत्या वाचकानां बोधपूर्तिमसम्भावितवान् गूर्जरभाषा- विवरणमपि निर्माय प्रन्थेन सह संयोजयास्मि स्म ।
अस्य प्रन्थस्य ' अंग्रेजी' भाषायामनुवाद-विवरणाभ्यां समलङ्काराय 'भावनगर'वास्तव्यैः स्वप्रान्तसुप्रतिष्ठितगारवर्विद्वद्विख्यातर्भवप्रपञ्चनिर्विण्णचेतोभिर्मुमुक्षु. मनोभिर्विद्वद्वरैः " श्रीयुत मोतीचंद झवेरचंद म्हेता फर्स्ट आसिस्टन्ट मास्तर हाइस्कूल भावनगर-महाशयः” प्रचुरसमयभोगेन प्रतिकूलसंयोगान् सहित्वाऽपि निसर्गस्निग्धहृदयपूर्वकं यत् प्रयस्यते स्म, तत्र उद्गारान् प्रकटीकर्तुं प्रमादे नुभवनिलीनस्य मम मनसः क इव सम्भवेद् अवकाशः,अन्यत्र कुशलाशीर्वादात्!!
तदेवमेष लघीयान् यत्नः पवित्राऽऽशयजनितत्वेन सफलीबभूवानपि परप्रबोधकतया सफलीस्तात् , इति
आशास्ते
प्रन्थकर्ता।

Page #17

Preface.
Nyāyatirtha Nyāyavishārada Munimahārāja Nyäyavijayaji is the author of this valuable sanskrit work • Adhyātmatattvāloka. The work being full of spiritual thoughts, is useful to men of diverse religions. Its style is lofty, smooth, natural and forcible. Ho expressed his desire that I should undertake to translate it into English and add explanatory notes for the benefit of the Jains and the non-Jains. The circumstances had been such as would hardly have permitted the task, but in spite of them, I yielded to the suggestion of the Munimahārāja. Fate had already dealt & crushing blow to me in my declining age by taking away my only son; the wound was hardly healed-I am afraid it is beyond cure-when a fresh blow was struck in the removal of my grandson. The careers of these have been very briefly sketched out further on. Without dilating on personal worries, I may say, it was such circumstances as these that at first mado me hesitate to take up the work; but at last I consented to do it, as I thought it would provide me solace in my sorrowsas it actually did-and as a Jain, it was a duty incumbent on me to contribute my humble share to the work of propagat. ing true knowledge of Jainism in the world. There are many misconceptions about Jainism among the non-Jains. To remove them is tha chief object with which notes, &c, are published. In preparing them, I have had to draw on many Jain standard works and English editions of some of them.
There are many difficulties in compiling such a work. In the first place, the subject matter is too abstruse to be easily comprehended by the ordinary man. One has to wade through a sea as it were before one can get to its end. The

Page #18

Metaphysical theories and, the Logical conceptions involved therein, and the peculiår doctrine of Karma are all special to Jain philosophy. Sages have writton volumes to explain them. Moreover they are based on personal experience and self-realisation by these old authors, which is wanting in my case. Therefore to translate their experienco in mere words by one who lacks it is a task well-nigh impossible. However, relying on the correctness of the theory of the Jains and having Bought thọ aid of the ancients and the moderns I set myself to do the work and I shall feel amply repaid if thereby one ray of truth about Jainism illuminates the mental vision of the reader.
. . I owe my sincere thanks to some friends who have helped me in different ways in preparing my notes and transIation. My special thanks. are due to Mr. Tribhovandas Kalidas Trivedi, Dewan, Bhavnagar State and' to Mr. A. J. Sunawalla, B. A, LL. B., for useful discussions, criticisms and valuable suggestions; to Mr. Framji Kharscdji Coachbuilder for the life-sketch of my grandson, Prataprai Lallubhai and for · practical suggestionsand to Prof. H. B. Bhido, M. A. LL. B, who has very kindly and keenly gone over all tho notes and English translations, and I should adá here, but for his generous and arduous co-operation and help, I should not have been able to place this work confidently before the public. " I should be wanting in duty if I omitted here to thank the Hon'ble Mr. : Lallabhai Samaldas Mehta, C. I. E, who very kindly drew my attention to several inaccuracies of spelling in the early part of the text. I should also thank Messrs. M. G. Kapudia, B. A., LL. B., Solicitor and P. K. Kapadia, B. A., LL. B., for having gone through the notes on the chapter on Drishti and Introduction rospectively and to Mr. V. K. Patel, M. A., for his help to me in translating some portion of the work; -

Page #19

III
It is gratifying to note, a non-Jain gentleman who isolely bears all the expenditure of the publication of this work,
prefers to remain incognito, and the best and grateful thanks of ourselves, the reading public and the Jain community are specially due to him.
I acknowledge my indebtedness to the authors of different works such as Key of Knowledge, Epitome of Jainism and Jain-Dristiye Yoga which I consulted and from which I derived useful help as to ideas and the renderings of technical phrases. I also referred to Yogashāstra, Yogadrishtisamuch chaya, Jnānārnava, Jainism, Outlines of Jainism, Study of Jainism, Nyāyāvatāra, Nayakarnikā, Practical Path, notes on Jainism, Arya, &c., and my thanks are due to their authors. I am also grateful to the several Jain and other institutions for
having placed their works freely at my disposal. .. I crave the indulgence of readers for spelling-mistakes; as the proofs could not be available for correction more
than once.
My work lays no claim to originality and comprehonsive treatment of all aspects of Jainism. All the ideas, have been given expression to by the venerable sages of bygone times, in the clearer and more convincing terms. Mine is the task of a carrier; the beautiful things are there, and I only bring them near to the reader. The flaws and imperfections which may have crept in are solely due to my defective workmanship and I barnestly pray that the reader may against Jainism,
M. J.

Page #20

A short biographical sketch* of Mr. Lallubhal
Motichand Mehta, B. A. LL. B.
( By Prof. T. P. Trivedi, M. A. LL. B.
D. J. Sind College. )
“ Not to no end he lived, though short his day
Not fruitless all those weary weeks of pain, Early matured for heaven, he pass’d away Nor. death he dreaded, when to die was gain."
- Thomas Hill“ The highest object of life we take to be to form a manly character, and to work out the best development possiblo of body and spirit-of mind, conscience, heart and soul This is the end; all else must be regarded as the means. Accordingly that is not the most successful life in which a
* It is one of the saddest ironies of fatz for me that at a timo when I should have expected to enjoy the pleasurablo company of my dear friend Lallubhai, and to derive the benofit from his cheerful conversation and sage counsel, I am called upon to discharge the sorrowful duty of writing down a biographical sketch of his short but noteworthy career. In preparing this slight sketch of a grievously short but highly illustrious career, I have derived considérable information from the members of the family of the deceased, and much valuable assistance from the opinions regarding Lallabhai's character given by men of high respectability and position in life. I am particularly obliged to the Hon. Mr. Lallubhai Samaldas Mehta, C. I, E, and to Mr. Gulabrai G. Desai, B. A. LL. B. the leading pleader of the Bhavnagar Bar, for the keen interest which they have taken in this sketch while it was getting ready, and for their valuable anggestions and advice.

Page #21

2
man gets the most pleasure, the most money, the most power or place, honour or fame, but that in which a man gets the most manhood, and performs the greatest amount of useful work and of human duty.
">
Mr. Lallubhai M. Mehta was born in Bhavnagar on the 19th October, 1880. He belonged to a highly respectable and ancient Jain family which has made Bhavnagar its home ever since its migration to this place from Palitana, more than a hundred years ago. Mr. Motichand, the father of Lallubhai, possesses all the qualities which go to make a successful pleader, and had he only chosen to accept Law as his profession after passing his Law Examination in 1894, hẻ would have, by this time, made his name as one of the foremost pleaders of the Bhavnagar Bar; but circumstances willed it otherwise, and he decided to spend his life in the less boisterous and lucrative but more unassuming and sacred profession of a school master.
From his very childhood Lallubhai gave promise of a distinguished after-career, and his germinal qualities found a a congenial field for rapid development under the fostering and guiding care of the father, who spared no efforts on behalf of his beloved son. The child rapidly picked up his lessons in elementary education nor was the religious education of the boy neglected and the precocious young student at a very early age, imbibed all the religious ideas and. practices of the family. After an uninterrupted and brilliant career first at the Local Gujarati School and subsequently at the Alfred High School, Bhavnagar, Lallubhai passed his Matriculation Examination in 1897. The Previous and Intermediate Examinations were passed from the Samaldas College in 1898 and 1899 respectively, and Lallubhai succeeded in securing a college scholarship on account of his high rank at the Previous Examination. By his successful career, obliging

Page #22

manners, good behaviour towards his fellow-pupils and obedience and respect - towards superiors, he won the love and good-will of all he came in contact with. The professors of the College under whom he studied had a very high opinion of his attainments and general capacity as a student.
But the brilliant academic career of Lallubhai was unfortanately greatly interfered with owing to his sorious illness when he was a student in the B. A. class. Inspite of every possible care and expert medical advice, the illness persisted in its course and all idea of study had to be abandoned for some time. Mr. Motichand, on account of his sweet and obliging pature and winning manners, has been able to build up a very vast and enviable circle of intimate friends from amongst persons, belonging to the official and professional classes. Some of these belonged to the highest social status and on account of their sympathy for the family they sent pressing invitations to Lallubhai for a change of air. In response to the wishes of the sympathisers, Lallubhai stayed for some time as a member of the family with Mr. Manishanker G. Bhatt, B. A; LL. B. then Dewan of Mangrol, with Mr. Panachand J, Mehta, B. A. ( Deputy, Assistant Political Agent) at Rajkot, the late Mr. Muljibhai K. Mehta, L. C. E. ( Assistant Engineer, B. G. J. P. Railway ). at Jetalsar, with Mr. Kálidas K. Sheth ( then Judge ) at Jetpur. When Lallubhai went to Bombay in 1904 for his B. A. Examination, the Hon. Mr. Lallubhai Samaldas noticing his ill health pressingly detained him for more than a month for the improvement of his health and kindly made all arrangements for medical aid. Tho onlightened company of these gentlemen had a very elevating effect on the formation of his character. Needless to say, that all these gentlemen did their very best on behalf of the patient and studiously attended to all his wants with more than patornal solicitude. The good effect of their kind efforts was gradually obvious, for Lallubhai considerably:

Page #23

improved in health, resumed his studies and successfully passed the B. A. Examination in 1905.
Lallubhai had natural aptitude for legal study as he had inherited all the qualities of a sound lawyer. After passing his B. A. Lallubhai naturally thought of prosecuting his studies for the LL. B. Examination. His Highness, Maharaja Sir Bhavsinhjee, K. C. S. I., was graciously pleased to confer upon him a scholarship of Rs. 20 per month as a special case. Lallubhai joined the Government Law Class in January 1906. He found the study of Law highly congenial to his temperament and successfully passed the final LL. B. Examination in 1907 at the very first attempt.
Immediately after passing his Law Examination Lallubhai was placed by his father under Mr. L. A. Shah, M. A; LL. B. (now the Hon. Mr. Justice Shah) with the view of gaining some insight into the actual working of the Bombay Law-Courts. At the request of his father he was also allowed by Mr. G. R. Lowndes, Bar-at-Law (now the Hon. Sir. Lowndes, the official member of the Supreme Council) to attend to some of his cases. While he was merrily passing his time in the enlightened company of these legal luminaries and of other learned members of the Bombay Bar, attending the High Court and strengthening and consolidating his legal knowledge, His Highness the Maharaja Saheb of Bhavnagar was pleased to appoint him in May 1908 to the post of an attache to the Chief Judge. While yet a probationer in the Judicial Service, Lallubhai was temporarily entrusted with the onerous duties of the City Magistrate and he succeeded in securing the good wishes of the people and high opinion of his superior officers: Lallubhai afterwards served in the capacity of a Judge at Lilia, Umarala and Botad. He studied and grasped the facts of all the cases with great penetration and deep insight. The higher Judicial Officers of the State have, one and all, borne testimony to his high qualities as a fearless, independent and upright judge..

Page #24

10
Lallubhai was easily accessible to the people and he took part in various local activities started for their moral, intellee tual and social progress. He performed the opening ceremony of the English School at Umarala in 1912. Subsequently when the school was handed over by its founders to the state authorities for management, Mr. Kaushikram V. Mehta, B. A. the Director of State Education, Bhavnagar, referred in very appreciative terms to the help and guidance which the school had received from Lallubhai. Even to this day the school is closed on the anniversary of his sad death in the memory of the departed promoter of the institution. When in 1912 the province was in the throes of a severe famine, Lallubhai personally attended to many of the famine relief measures in his own local area. In short he rendered himself very popular owing to his generous and obliging nature, untiring energy and devotion to duty.
Now we come to the last and most unfortunate phase of his short but glorious career. In the month of August 1912 Lallubhai was once more attacked by a serious illness and though all that was humanly possible to secure a cure, was done, the life could not be spared. All the friends and sympathisers of the deceased and of his father tried their hardest In securing medical advice and rendered valuable services out of sheer love for the family and the personal interest they took in Lallubhai's speedy recovery. Sheth Ratanjee Virji, on coming to know that Dr. Burjorjee (the retired Chief Medical Officer, Bhavnagar) recommended the patient for a change of air, very generously pláced his fully furnished bungalow at the disposal of the family. The Officers of the State as well as the leading citizens visited the family from time to time studiously anxious to know how the patient was faring. Even Their Highnesses the Maharaja Saheb and the Maharani Saheb of Bhavnagar were gracious enough to call upon the family several times and they generously placed expert medical advice at the disposal of the patient. His Highness the Maharaja

Page #25

Saheb was also kind enough to send for the services of - Major W. M. Houston, M. B., D. P. H., Agenoy Surgeon, Kathiawar and to order a medical officer of the State to accompany the patient to Bombay, No words can adequately express the most sincere gratefulness of the family for all that His High. ness who is so well known for his kindness and generosity, was pleased to do on behalf of the patient. But in spite of all these efforts the illness went on increasing and Lallubhai had to be removed to Bombay, where he was at the pressing request of Mr, Motichand G. Kapadia, B. A, LL. B., Solicitor, lodged and nursed in his own house. Sheth Narottamdas Bhanjee, Mehta Chatrabhuj Bhaichandbhai, the Hon. Mr. Lallubhai Samaldas, C. I. E, and the Hon. Mr. Justice L. A. Shah and others had the kindness to call upon the patient from to time to time and to inquire about his health. The highest medical authorities were consulted and their advice was availed of. Finally a surgical operation was performed by Colonel A. Street, M. B., I. M. S., Senior Surgeon, but all this unfortunately proved of no avail. The cruel hand of Death ultimately triumphed and Lallubhai succumbed to his mortal illness on 4th December 1912.
The funeral ceremony of the deceased was attended by a host of friends and sympathisers, Condolence letters and telegrams from highly eminent personages poured in very large numbers. The Mahajan of Umarala, the leading citizens of Botad, Sihor and Bhavnagar, all the officials of the State as well as Mr, Ranchhoddas V. Patwari (Dewan of Gondal), Sheth Jamanadas Bhagubhai of Ahmedabad and others were good enough to personally call upon the family and to express their sorrow for the sad bereavement,
Lallubhai's marriage had taken place in 1894. He died leaving behind him his aged parents, widow, son and daughter to mourn his loss. But it is an additional instance of the cruel irony of fate that the only son of the deceased who

Page #26

was the chief source of main consolation to the family after his sad death, suddenly passed away, leaving the whole family engulfed in sorrow and lamentation. This boy was of å 'highly precocious nature and intensely religious in his temperament from his young age. May his soul rest in peace.
......
Thus was abruptly terminated in its very prime a distinguished career which was giving distinct promise of its future greatness. Lallubhai can not be said to be a great man in the sense in which the term is ordinarily used nor was he a very rich man ; nor was it his lot to serve in the .capacity of a very high officer of the State owing to the premature and sudden termination of his career; he led an extra-ordinarily simple life. But it is these simple lives that really count in this world. One notable characteristic which Lallubhai possessed in a remarkable degree, was his organizing capacity. He was invariably entrusted with some organisation work on the occasions of the various College Social Gatherings. When studying for his B.A. Examination in the Bhavnagar Jain Boarding, the junior students looked him for help and guidance in all cases of difficulty; in fact he did the informal work of the Superintendent of the Boarding while prosecuting his studies. He was equally Lenthusiastic in the management of the Lalbag Boarding House when he was studying there for the L.L.B. Examination. He also took an active part in all communal activities. When the 6th Jain Shvetamber Conference was held in Bhavnagar, he purposely came some days earlier from Bombay tand did a good deal of active work in organizing and training the corps of Volunteers in conjunction with Sheth Narottamdaş Bhanjee, a highly energetic citizen of Bhavnagar.com
•
was
Jo Inspite of such varied activities, Lallubhai unassuming and unostentatious in his demeanour. When he passed the L.L.B. Examination, it was with great difficulty and after a weary waiting of no less than six months that tre
Very
310

Page #27

could be persuaded to accept an address from the Jain Dharma Prasarak Sabha. The presentation of this address was presided over by Mr. Tribhovandas: K. Trivedi then acting Dewan. Sheth Mansukhbhai Bhagubhai, Sheth Chimanlal Lalbhai the Nagarsheth of Ahmedabad and other Jain luminaries gracedi the occasion with their valuable presence. Effective and highly eulogistic speeches referring to Lallubhai's qualities of head and heart were made by Messrs. Kunvarjee Anandjee, Muljibhai and many others. Lallubhai 'gave a fitting reply in bis characteristic humble manner, stating that such addresses were best given not at the beginning of a man's career but at the end of his career ; that he looked upon the addross as enormously increasing his responsibility in life and that in the present case his responsibility would be all the greater, as the address was delivered within the sacred precincts of the Jain temple before the inspiring presence of Gods. .
Lallubhai used to hold very strong and enlightened: views on some of the Social usages of the present age. He used to condemn the custom of early marriages, saying that it shattered the youth and spoiled the manhood of society. He was a very staunch advocate of foreign travel and used to deplore the backward state of the female education. But while ardently longing for the welfaro of his countrymen, he never allowed himself to indulge in any excesses of either opinion or actions, but was always moderate in his views and he strongly deprecated mischievous clamours. He was for adopting the line of least resistence and for carrying as far as possible, the representatives of the orthodox party with him åp matters of social reforms; moreover he disliked the idea of all reforms being introduced according to the Western views of social reforms. He had a proper regard for some of social and religious institutions of his caste and country and so, hex always had an eye to the unsullied maintenance of the good! parts thereof. He was in short for reconstructing society on the ancient basis of social and moral culture as also on the

Page #28

firm foundation of plain living and high thinking. His opinions, therefore, obtained a careful and favourable hearing from the elders, and had he lived longer he would have. succeeded in promoting the cause of social and religious reforms in a very satisfactory manner.
Lallubhai was also of a very jovial disposition and sweet manners. He treated with uniform kindness and courtesy the members of the Bar appearing before him. With all this he was intensely practical in his ways and actions, and it was always a pleasure to learn his advice on all matters of difficulty. His superior officers all liked him for his sound legal acumen and able penetration into the facts of all the cases which came before him for hearing.
In fact it may be said without any exaggeration that the deceased possessed in a very high degree all the following qualities of an eminent judge mentioned by Chapman and Shirley
-:
"A judge-a man so learn'd,
So full of equity, so noble, so notable;
In the process of his life so innocent; In the manage of his office so incorrupt; In the passages of state so wise; in Affection of his country so religious; In all his services to the king so Fortunate and exploring, as envy Itself can not accuse, or malice vitiate."
Had Providence spared him, Lallubhai would have
gradually risen to a very high position in the Bhavnagar State but all our expectations have been cruelly frustrated and the only service we can now render to the deceased is to pray that his kind and benign soul may rest in everlasting Peace.

Page #29


Page #30

Motichand Jhaverchand Mehta.

Page #31

Lalubhai Motichand Mehta, B.A., LL.B.
(1880–1912.)

Page #32

Pratapray Lalubhai Mehta,
(1901—1914.)

Page #33

(By The Hon. Mr. Lalubhai Samaldas Mehta, C. I. E.)
It is a singular testimony to the excellent qualities both of the head and heart of the late Mr. Lallubhai Motichand Mehta that Mr. Motilal M. Shah, the translator of a wellknown work on Vairagya, should have thought it fit to connect that young man's name with his work. As a school friend of Mr. Motichand I was interested in the growth and educational progress of his son, and it was a pleasure to see the son proving superior even to the father. When his friends chaffed the father on this, he felt more proud of the boy in accordance with the proverb, पुत्रादिच्छेत् पराजयं '. Owing chiefly to hard work, Mr. Lallubhai's health broke down and the nervous strain led to constant attacks of head-ache. It was during one of such severe attacks accompanied by fever that I was able to see the generous, altruistic nature of Mr. Lallubhai. A few students appearing for the B.A. were staying with me, and one of them was unfortunately unable to read much owing to some trouble with his eyes. Just at the examination time Lallubhai had one of his usual attacks and he was ordered by the doctors to give up the idea of appearing for his examination. The disappointment was very great and yet Lallubhai instead of feeling morose and sullen, helped his colleague by reading to him the books of his optional subject which was different from Lallubhai's. An ordinary person would have taken the loss of one year-and Lallubhai could then ill afford to lose one year-so much to heart that he would hardly have been able to do any work at the time, but to do regular work of an unselfish nature in a subject unknown to him and abstruse required a noble heroic soul, and I then saw for the first time that Lallubhai's soul was such a one.

Page #34

11
. I have a very vivid recollection of one of my last interviews with the departed young man. Under -strong medical advice in Bhavnagar, he had to be brought to Bombay, although he was in a very weak condition dhdit was half feared that he might succumb on his way to Bombay. I saw him soon after his arrival, and though he was very much exhausted, he received me with a smile on his face. He took the proposal of having an operation performed on him, in the spirit not of resignation only, but of cheerful submission to the will of the Almighty. I saw him soon after he was out of the effects of the chloroform, and I shall nover forget the calm and cheerful face of the patient as he replied to my inquiries after his health, which showed that he had made his peace with his God and was prepared to face the future in a spirit of a willing submission to the Highest Will. We all hoped for the best at the time but fates willed it otherwise and while the family were to lose one of their illustrious and his friends a genial, courteous companion, the State was to lose by his death the services of the young, capable, intelligent officer, who it was expected would be able to rise to the highest rung of the ladder in his department by his loyal services to the State and the people. The disconsolate father tried to keep himself up as he owed a duty to his grandson who was a brilliant boy. That comfort was also denied to Mr. Motichand, whose only solace now lies in his genuine deep Faith in the Teachings of his Religion.*
* Previously printed in « Light of the Soul.""

Page #35

Prataprai Lalloobhai Mehta.
16490OOOT
So young, so wise they say, never live long.
He claimed no title from descent of blood, But that which made him noble made him good, Warmed with more particles of Heavenly flame He winged his upward flight, and soared to fame; The rest remained below, a tribe without a name.
:
Born of a good respectable family, though young, and scarcely thirteen years of age at his death, Mr. Prataprai was a congenial comrade to his school friends, an intelligent companion and help to his elders and superiors, and a willing and favourite helpful hand to those who were younger than himself and inferior to him in rank. Full of promise of a bright future career, he showed wonderful intellectual depth and surprising retentiveness of memory. It is reported✨-of him that he could reproduce a shloka only once spoken out to him, several months after the recital. Once a friend-a great personage-gave him a difficult book to read while he-the friendwas busy elsewhere. On the friend turning again his attention to him and asking him how he liked the book, he reproduced the summary of the subject matter-treated therein. He had a deep spiritual intuition and was fond of religious literature' and could remember and recite chapters and verses of most difficult readings. He was equally interested in, and was fond of Science. Astronomy was his favourite study. He beat his class friends easily in all sujects and carried off best prizes. A soul, so noble, so spiritual and of a scientific bent of mind carried but a fragile and weak physical body. Our young hero had congenital disease of the heart, which not only interfered with his study, but which brought about his early

Page #36

13
death. His late Highness Sir Bhavsinhji, K. C. S, I., Maharaja Saheb of Bhawnagar, with whom Mr. Motichand, grand-father of the hero, had come in contact in early years and remained a life-long acquaintance, took a keen interest in the welfare of our friend and his lamented father Mr. Lalloobhai, B. A., LL. B., and a respected State official who died of in the prime of youth.
His Highness's solicitude in the welfare of the family of Mr. Motichand was so genuine that Mr. Prataprai was placed, by his orders, under the care of a civil surgeon for treatment. The doctor, while he saw the visible and sure signs of a body that was doomed to an early and premature death, was struck with the serenity and the balanced calm of the soul within. With the true religious instinct of a Jain, a believer in the infimite potentiality and immortality of the soul, and with a firm and unshakable belief that the soul has a body, not the body a soul, the body being only a transient and transitory clayey vesture for the expression of the emotions of the soul, he quietly bore the untimely death of his dear father and showed resigned and calm attitude as of elderly saint at his own shuffling off of this mortal coil.
He faithfuly inherited the characteristics of toleration, forgiveness, nobility of heart, spiritual patience and religious devotion from his parents-the qualities which are personified in the life and action of his widow-mother Maniben who leads now a strictly religious life.
Such should be a short account of a spirit that had only a short span of early life, but a large and a higher mission to unfold to parents, friends and acquaintances,
• Give me that man that is not passion's slave, . And I will wear him in my heart's core.'
F. K

Page #37

Introduction.
Antiquity of Jainism.
A fow years ago, erroneous notions were held about the origin and history of the Jain Religion. Some said that Jainism was an offshoot of Buddhism or of Brahmanism. Lord Mahāvira was looked upon as the first founder of this religion and his doctrines were held to propagate atheism. Recent studies and discoveries however have clearly proved that all these were wrong conclusions based upon an imperfect acquaintance with Jain literature and philosophy. Brahmanism and Buddhism first attracted the notice of European scholars who, engrossed in studying these religious, utterly lost sight of Jainism, and therefore confounded it with Buddhism. Colour was lent to this wrong view by the accidental similarity between some of the incidents in the lives of Buddha and Lord Mahāvira and between a few points of their teachings and confusion was worse confounded.. Fortunately however these misconceptions are now being gradually removed and Jainism is being acknowledged as a religion that can very well stand comparison with Buddhism and Brahmanism. Jainism has its message to teach the world-a mission which has been steadily kept in view by the Jain saints and propagated by an almost uninterrupted suc

Page #38

cession of Jain teachers from the earliest times to the present day. Jainism is a religion distinct from Buddhism and Brahmanism. It studies the relation of man to the Universe, in a way peculiar to itself and the solution it arrives at is quite different from those of its two rivals. In the sphere of logic it has doveloped the mode of reasoning called Syādvāda which stands in a class by itself. In the sphere of metaphysics it gives an ultimate analysis of the Universe which is its own and has no counterpart in the other systems. In the sphere of practical religion it lays down the rules of conduct with a minuteness and comprehensiveness which are unsurpassable. Thus looking at it from whatever point of view we like, we have to admit that Jainism has a very valuable contribution to make to the uplift of humanity which is the one object of all religions.
That Jainism was not an offshoot of Buddhism is now acknowledged by all. This can be proved by adducing historical and therefore reliable evidence. It is stated in the Buddhist works that of the six heresies that Buddha encountered, that of Jnātapatra was one and this refers to Mahāvira who is so designated in Kalpasutra, Uttarādhyana and other works. Jnātaka was a subdivision of the Kshatriya caste to which Mahāvira belonged. Jainism is referred to in the Buddhist works like Mahāvagga and Māhaparinirvāna Sutra. In one work, a meeting of these two great teachers is described. Certain doctrines, peculiar to Jainism, like its Karmavada are also referred to by the Buddhist works as already in vogue in the days of Buddha. On the other hand it is interesting to note that in some Jain works ( for instance, the Darshana-Sāra written by Deva-Nandi Achārya ) Buddha is said to have been originally a disciple of Pihitāshrava the sixth saint in succession from Pārshvanātha, i. e., a Jain. Whatever the historical value of the tradition may be it is sufficient to note that as a 'result of such references in Buddhist works we must look upon. Jainism as existing.

Page #39

III
from times prior to Buddhism. Therefore it was not an offshoot of Buddhism, but a religion propounded independently of Buddhism.
Jainism is even more ancient than Buddhism. We have already seen that certain Jain tenets had been already in the times of Buddha. The Mahābhārata refers to the Jain doctrine in several places. Comparatively speaking the references to Buddhism are much rarer. The reason of this is obvious. Jainism had been provalent from remoter times than Buddhism which therefore naturally was less often mentioned in the Mahābhārata. In the Ādiparva, Uttanka is said to have seen a Kshapanaka on his return journey to the preceptor, and Kshapanaka means a Jain saint. In the Shāntiparva Chapter 239 the Sapta Bhangi Naya is referred to. In the Rāmāyana the word TAT occurs in I. 14-22 where the commentator takes it to mean a Digambara Jain. These references are enough to show that Jainism has been current in India even from times anterier to Buddhism. Some historical proof can be brought forward in support of this statement. Some Mathurā inscriptions bear testimony to the fact that even then Rishabha was looked upon as the 23rd predecessor of Mahāvira in the Tirthankarahood. The inscriptions are inscribed about 600 years after Mahāvira. Had Mahāvira been the founder of Jainism we should have expected that the Jains of Mathura dedicated their inscriptions to Mahāvira and not to Rishabha. The underlying idea however is that Jainism prevailed in India from the times of Rishabha at least, i. e., long before Mahāvira. Secondly, Pārshvanātha is now admitted to have been a historical personage. He flourished in the times of Brahmadatta who is 80 often referred to in the Buddha Jātaka stories. Brahmadatta was removed from Buddha by a long time. Therefore Pārshvanātha who was contemporary of Brahmadatta must also have flourished before Buddha. This then clearly means that Jainism is of greater antiquity than Buddhism. Modern

Page #40

scholars now have fixed about 800 B. O. as the date of Pārshvanātha.
The Hindu scriptures and Parānas also point to the same conclusion. According to the Bhāgavata Parāna the origin of Jainism is attributed to Rishabhadeva who flourished just in the beginning of the present period of Manu, i. e., many crores of years ago. (See V. 6-9.)
Still older is the reference to the Jain the Vedas.
Tirthankaras in
.. (1) नैन्द्रं तद्वर्धमान स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पुरुषा विश्वदेवाः स्वस्ति नस्तायोरिष्टनेमिः स्वस्तिनः । ( यजुर्वेदे वैश्वदेवऋचौ ).
(2) दधातु दीर्घायुस्त्यायबलाय वर्चसे सुप्रजास्त्वाय रक्ष रक्षारिष्टनेमि स्वाहा (बृहदारण्यके )
(3) ऋषभ एव भगवान्ब्रह्मा तेन भगवता ब्रह्मणा स्वयमेवाचीर्णानि ब्रह्माणि तपसा च प्राप्तः परं पदम् । ( आरण्यके )
(4) वाजस्य नु प्रसव आबभूवेमा च विश्वा भुवनानि सर्वतः । स नेमिराजा परियाति विद्वान्प्रजा पुष्टिं वर्धमानो अस्मै स्वाहा ॥ (यजुर्वेदसंहिता, अध्याय ९, श्रुति, २५).
(5) अहम्बिभर्षि सायकानिधन्व अर्हनिष्कं यजतं विश्वरूपम् । अर्हन्निदं दयसे विश्वमन्भुवं न का ओजीयो रुद्र त्वदस्ति । ( तैत्तिरीयारण्यक, प्र. ४, अ. ५, मं. १७). अर्हन्बिभर्षि सायकानि धन्वेस्याह स्तोत्येवैनमेतत् । (प्र. ६ अ. ४).
(6) कन्थाकौपीनोत्तरासङ्गादीनां त्यागिनो यथाजातरूपधरा निर्ग्रन्था निष्परिग्रहाः ॥ (संवर्तश्रुतिः).
[ तत्वनिर्णयप्रासाद pp. 506-23. ]
This clearly shows that so early as 5000 B. C. which is - generally considered to be the latest limit of the Vedic period,

Page #41

the twenty-four Tirthankaras were worshipped in India. This ought to convince everyone that Jainism dates from very remote antiquity and that it has prevailed in India at least side by side with Hinduism long before Gautama Buddha began to teach his doctrines.
Jainism is not Atheism.
Another misconception which is sometimes entertained about Jainism is that it is an atheistic creed; but a little reflection will show the error in this belief. It is untrue to say that the Jainas do not believe in God. The Jainas have like the Hindus a pantheon of deities of various degrees. They have got their Indra, and other minor deities. It is true that they do not believe in a God as the creator and the ruler of the Universe. According to them Karma is the one force which generates this huge machinery of the world. According to them Parameshvara is the Soul who has attained to perfect knowledge after destroying the whole kārmic dross. There is no one else who is so designated. He is called Shankara, Parushottama, Buddha &c. The minor deities above referred to are however far inferior to such Soul. They are only a class of superhuman beings and enjoying the fruit of their merit but they like human beings are reborn after the stock of their merit is exhausted and have to endeavour to attain Perfection, by such means as Japa and Tapas. This doctrine however should not lead one to charge Jainism with Atheism. Disbelief in a personal reator is no mark of atheism, otherwise Krishna, the reciter of Bhagvadgita, will also have to be reckoned an atheist because he says a faca a PATIO 31967 asla st! and no one is prepared to do this. Nor can the belief in the Vedas be looked upon as the only sign of theism. Christianity, Mahomedanism and even Prārthnāsamājā which is an offshoot of Hinduism do not take the Vedas as the only authority in matters of religion and not one of these creeds can be called atheistic. Again looking to the meaning which

Page #42

pr
Panini, the grammatian assigns to the word airfax, Jainium ten never be classed as a FIFTA doctrine. Panini says
अस्ति बास्ति दिष्टं मतिः। ४ । ४ । ६० । अस्ति परलोक इत्येवं मत्तिर्यस्य स आस्तिकः । नास्तीति मतिर्यस्य स नास्तिकः ।
Thus, according to him, they who do not believe in another life are atheists. The Jains do believe in the theory of rebirth and transmigration of souls and thus the charge of being atheists cannot be laid at the door of Jainism. Taking alt these facts into consideration we clearly see that Jainism does not deserve to be branded as atheistic.
In the west a differentiation is made between Philosophy and Religion, the former having reference only to thinking and the latter to belief. A Philosopher need not be a religious man and vice versa. Philosophy whether idealistic or realistic does not claim to lay down rules for conduct of individuals who approve of it. In short, no necessary relation seems to exist between Philosophy and Conduct. This is not so in the East. There is always a clear correspondence between the two. To the Eastern mind it is inconceivable that the course of daily. Hife of an individual should run without the least reference to the doctrines he may hold pertaining to God and the Universe. Here Religion and Philosophy are so blended togethor as to be quite inseparable. For instance, Jainism lays down that a Jain should adopt a particular line of conduct and that only when he sticks to it to the end, the highest truth which it teaches will be apprehended. Similar are precepts laid down in Buddhism and Brahmanism. A particular kind of life alone fits a man for the attainment of the fruit which his religión promises him. It will be thus seen that in the East therefore all the religions have got two aspects. On the one hand they hold forth some ideal and exhort men to try to schiève it; and on the other they point out a particular way

Page #43

yn
leading to the desired goal. These are the two chief motives which are at the basis of every Eastern religion. Now different views can be taken of the ideals to be placed before meň and they in their turn would give rise to different systems of social and moral laws. It is to these differences that we can trace the origin of the different Religions of India. The various philosophical doctrines in the Upnishads, Jainism, Buddhism, Christianity and Mahomedanism are all different views propagated about the ideal to be realised by men. Those different views have produced varying codes of morals. Jainism provides such a one. Since a man began to reflect, his mind is restlessly exercised over the relation subsisting between God, Universe and man, whether there is any creator of the vaxt panorama of Universe, whether man is anything more than a minute part of it, whether he should look to something beyond what is called death, whether his life and work are limited to the span of life which is but an infinitesimal portion of Time. Such and other kindred problems have been agitating human mind since the dawn of civilization and will probably continue to do so without termination. Various religions and systems of philosophy are so many attempts to tackle these problems. None has proved universally satisfactory : but every one of them has afforded solace to parts of mankind; we know almost every one passes through a critical stage at some period of his life when such doubts assail his mind and he knows no rest until and unless he catches hold of something which will. restore the tranquillity of his mind. The different religions are suitable means and guides with which men are provided in such cases of necessity. By resorting to that one which befits his temperament he may try to cross the ocean of doubt and attain peace and happiness. Jainism is not exclusive. It allows the seeker to try all other religions; when he sees their futility, he will turn to Jainism which is the beacon light showing the right path to the earnest seeker; if it is approach ed in right spirit it will not fail to lead him to Perfection

Page #44

VIII
We may now proceed to show in what way Jainism successfully and matchlessly fulfils its mission. First we consider the idea of Parmatman in this religion.
Idea of God according to Jainism.
"
Jainism has no room for an extra-mundane God. We have already shown that it cannot on that account be charged with being atheistic. In fact Jainism sails in the same boat as the Sankhya Philosophy and the Philosophy of the Bhātta Mimansakas that do not acknowledge the existence of a Creative Deity. According to Jain Philosophy the law of cause and effect rules the Universe without exception; hence there is no room for a separate being to dispense laws which govern it. The evolution of the world on the causal principle will be described later on. For the present it is sufficient to note that Jainism does not make us depend on any Almighty Ruler for being in beatitude here or hereafter'. The condition we are in-whether good or bad-is the result of our past actions; to make it better or mar it also depends on our Karmas. It is not due to the favour or disfavour of any being human or superhuman or subhuman. path for ourselves here and in the next lives for emancipation of our soul by our own will and action. It is in this sense that Jainism dispenses with the necessity of a God. But it has another and noble idea of Godhood. Before we proceed to explain it we may find it worth noting that the West has but comparatively recently come to comprehend the true meaning of the principle of Evolution and the Principle of Cause and Effect. These have been embodied in Jainism, however, for ages. Spencer stops short of the Unknown but Mahavira, 2,500 years ago, proceeded further on the path of Evolution and reached its farthest limit. A mere acknowledgment of this principle is insufficient; it ought to be translated into practice, and upon this Jainism insists. As will be seen further on the Āchāra is so regulated as to meet the necessities of the evolution of Jiva in all respects.
We carve out a

Page #45

IX
3
What is then the idea of God in Jainism? He is not the maker of the body. He is not the dispenser of happiness and misery. He is not the regulator of the world. To the Jain God' connotes something different altogether. The true idea of God signifies the supreme status of the liberated soul. The Jiva who attains to Perfect Knowledge, Perfect Power and Perfect Bliss is God. All Mukta Souls are Gods. It is within the power of everybody to become God himself. Such a conception of Godhood alone stands the test of reason and satisfies the needs of intellect and emotion. The ordinary conceptions of a deity as the moulding or pervading spirit of the huge world-organisation are exposed to many irrefutable objections. They imply imperfection in the Deity. They attribute ignorance to the Author and put a limit to his otherwise infinite power. They fail to satisfactorily set at rest the 'why' which has been perpetually presenting itself before every thinking mind. Worst of all it is impossible to acquit such a God of the charge of being unjust. If God needs a world either within Himself or beside Himself why should He need it? Is there something which He does not possess? Again if at all He wants it why should it not be a prototype of Himself? He is said to be perfect while the world clearly is not so. Why should there be inequality among His created beings if He is just and impartial. These and many other such questions which appear insoluble on the commonly understood conception of God vanish at once if we recognise the Jain theory. The evolution principle dispenses with the necessity of a maker of the Universe. If man alone makes or mars his own fortuneif he is his own creature-no other being can be accused of injustice, partiality and cruelty. Inequality and the consequent misery in the world cannot be laid at the door of any outside God. Jiva is God or Satan within himself according to his Karma.
Jainism defines God thus - " परिक्षीणसकलकर्मा ईश्वर: " I Complete liberation from the fetters Karma constitutes Mukti which
2

Page #46

X
is the same thing as Godhood. A Makta Ātman is like the Sun who shines in all his glory when the douds that hide him momentarily are dispersed by the wind. The dispersing of the clouds does not add to the lustre of the Suņ, but simply reveals his real nature. Clouds are but an intervening obstacle to the proper view of the Sạn. Similarly the rea! Atman is enshrouded in the veil of Karma when it is called Jiva or Bahir-atman. When with our persistent endeavour we tear it asunder, we have before us, or rather we realise within ourselves our real nature. What we have to achieve is the annihilation of our karmas. So long as karma dogs our footsteps we are to be born or reborn; destroy it and we are free.
" दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं प्रादुर्भवति नाङ्करः । कर्मबीजे तथा दग्धे न रोहति भवाङ्करः"॥
This is the idea of Godhood and Mukti. Jainism discards the creating God but admits gods, i. e., Mukta Souls; and they are innumerable. Then, is Jainism monistic or pluralistic ? The Jainism would reply, it is neither the one nor the other exclusively or it is both from different view-points. From ong point of view it is monistic like the Advaita Vedānta. All the Parmātmans may constitute one category of the Absolute in that the essence or the quality of them, all, is identical. Jņāna, Divine Light, is their essence. Take any number of sovereigąs for instance, and the quality of gold in all of them is the same. So from the point of view of Knowledge, Bliss and Power all Mukta Souls are one, but as thọ sovereigns in our illustration retain their individuality in spite of the fact that essentially all are identical, similarly the Mukta Souls still remain distinct; they do not merge into one another. This is where Jainism parts company with Advaita Philosophy. For, according to the latter, a Mukta Ātman becomes part and parcel of Brahman. The Absolute is not however a single unit by itself reducing the Universe to phantasm as with the

Page #47

Advaitir büt it is the supamation of units. It is the infinite compound of finite parts. To a mathematical mind this idea is familiar enough. Applying these observations to the question of the unity or multiplicity of souls we may say that both. Dvaitism and Advaitism are right from their respective standpoints, but they only express partial truth. It is the incomprehensible and presents the same dilemma to the theorist as the number' to the mathematician. The Absolute is neither the one nor the many just as the abstract number is neither one nor many, but only a sum. Similarly the Absolute when conceived as Existence is one, but many when thought of in reference to the forms through which it manifests itself. A recent work on Jainism puts the case fairly when it says :
Here someone might choose to urge an objection against this theory by observing that if Ātman can become Parmātman, then it means that the Jains believe not.in one God but in many. In answer to this it must be born in mind that the Jains are the followers not of Ékanta but of Anekanta. Their belief is not that God is absolutely one or many. According to Jain principles, from one point of view, God is one, but from another he is not only many but is infinite with reference to his Swabhäva or Swarupa (Omniscience and Perfect status ). He is one but as regards the Ātmans in which that perfect status has been manifested, He is infinite. In reality Jainism does not worship any particular individuality but that Perfect, Pure and Good status in which Ātman exists as the Allknowing, All-scient, All-powerful, All-happy and Vitarāga. In Jainism prominence is given not to the individuality, but to the status in which Ātman becomes Parmātman, and that status, whatever be the number of souls individually, is identi cally one and the same. (An Insight into Jainism, quoted in key of Knowledge ).
We have thus attempted to explain what Godhood or Hukti consists in. If it depends entirely on individual efforts

Page #48

are we to discard altogether the worship of God ?' Idol wore ship has been current in India for centuries together. Shall we now conclude that it 'serves no purpose ? Here will then ·be a powerful weapon forged by ourselves for the use of those 'who declaim against idol worship. But no. The inference as to the uselessness of idol-worship and God-worship is unwarranted. We have shown that the Jains believe in God as well as Gods looked at from different points of view, but we have not even hinted, much less implied, that they ought not to be 'worshipped. Our salvation depends upon our karmas. Why 'the Gods should then be worshipped is that the worship helps 'us in achieving our salvation.
In fact God-worship is admitted to be necessary by all religions. No such unanimity exists as to idol-worship. Here we shall bear in mind one point special to Jainism. All the other religions preach that God does confer favour on His devotees. The path of salvation is made easier by God's Grace. It is with this end in view chiefly that they worship God. What is peculiar to Jainism is that it dispenses with the necessity of such grace; it does not assign such an activity 'to God. He remains a passive looker-on, while the individual is wearing out the web of his Karma. Worship pacifies the soul which is the essential factor in working salvation. It ennobles the mind, teaches high ideals, and brings us spiritually in contact with those higher souls who have attained Perfection. In bringing all these about no activity on the part of God is necessary. A person sitting near hearth has the heat transferred to himself without the fire doing anything specially for him. Similarly a person who devoutly worships God acquires to a certain extent His qualities; whether they have a lasting effect or no is a question which is without importance at present. The point is, for the time being at least, the worshipper feels he is standing before a Higher Presence, and that he has elevated himself to a higher plane. The

Page #49

XIII
principle is the same as underlies the institution of Heroworship. The reason why the English adore Alfred, the French, Napoleon, the Americans, Washington and the Muse salmans, Mahomed—the instances can be multiplied to any extent-is the same. All these personages are in a sense the national Gods of the respective nations. Alfred is no longer in this mortal world of ours. He can do nothing directly for England. But his memory and worship arouse in an Englishman sentiments which are most valuable in his mental and spiritual development. They teach him the lesson of selflessness and sacrifice for his nation. Similarly in the cases of other Heroes. The worshippers of Mahāvira and other Tirthankaras adore them because they embody in themselves the perfect realisation of the Jain ideal and because their worship spiritualises Soul by constantly bringing that high and noble ideal before the mind of the worshipper.
Idol-Worship.
**: As we have seen above there is a complete unanimity among all religions on the question of God-worship. Even the latest sects are at one on the point. But a similar unanimity is not to be seen as regards idol-worship. Idol-worship is recognised only in India. All ancient religions of nonIndian origin with one voice preach against the worship of images. During recent times some new sects have, under the western teaching, discarded image-worship. We believe this is all due to their not properly comprehending the principle 'which underlies the method of idol-worship.
. The first objection raised against idols is that they cannot be traced to ancient times. It is usually supposed that idol-worship was introduced by the Buddhists of the Mahā. yāna school who were in the habit of erecting statues of Buddha for the purpose of worship, and that the other religions set up in imitation of the Buddhists, images of deities

Page #50

XIV
and saints peculiar to themselves. It is therefore concluded that the religions in ther primitive and pure form did not preach idol-worship and that therefore it has no importance of its own. In confirmation with this it may be observed that the majority of mankind goes without idol-worship. It is therefore urged that it needs not be persisted in, only in India.
The objection here is mainly as to the historicity of image-worship, and it can be met by producing evidence of historical worth. Fortunately we have got such a piece of evidence which should go a great length in removing misconcep tion on this score. Before we adduce the proof we may note one thing about such objections based on the ground of want of historical proof. Such objections are negative in character, and therefore we have to take great care before taking them to be valid, in seeing that obsolutely no evidence to the contrary is ever likely to be forthcoming. Even the slightest probability of the existence of such evidence tends to deprive the objecton of much of its force. As new material becomes available there is likelihood of our coming across new proofs for old problems in the light of which we have to modify our views regarding them. In other words opinions on such debatable questions can have no finality until the whole material is at our dis posal and is thrashed out and dissected under rational criti cism. We may mention one instance illustrating how views once considered to be unalterably true, undergo radical modifications because of new discoveries. It was once held by most of the learned antiquarians that the Indian traditional accounts of Vikramaditya of Ujjain were all pure fables and that there was no historical personage of that name. But recent researches have led the archaeologists and scholars to give up that theory and to accept the personality of Vikrama as historical "The theory or rather the mythology about the non-existence of Vikrama circulated by early journalists in their imperfect knowledge is fit to be given up.” It
66

Page #51

kas baon given öp, for, Heet and others do admit that there was a Vikrama, but they say he was a foreigner. " (K. P. Jayaswal in I. A. XLVII., p. 112.) We may here incident. ally remark that Jain works have supplied important data in enabling the scholars to elucidate the thorny question of Vikramāditya.) We might add scores of examples of this nature. The point we want to lay emphasis on is that objec. tions whose character is negative should not be made too much of or hastily taken to be conclusive in deciding the question at issue. A negative objection has its uses, but that depends upon the nature of the evidence available. If the sources of the evidence are exhausted, the negative objection may be valid. Ik however they are not, the objection remains half supported and consequently inconclusivo.
Now as to the actual historical proof. It is now gene: rally accepted by scholars that the Mathura Brahmi inscrip. tions date from the first century B, C. They contain references to the worship of the images of twenty-four Tirthankaras, Going further back we come to the most important Jain inscription of Khāravela, King of Kalinga. In the Hathigumpha inscription he is celebrating his achievements year by year and here is a portion of the history of his twelfth year of rule.
नन्दराजनीतानि अग जिनस...नग (गहरत) न पतिहारे हि अङ्ग मगधे anda ( line 12th of the inscription.) The following is the translation as given by Mr. Jayaswal (J. B. O. R. S. III., P, 465 ):
He brings home...of the first Jina... which had been carried away by King Nanda ... (and) the home ratnas as recaptures (and) the precious things of Anga and Magadha'
The meaning of this is that Nanda, the King of Magadh, had formerly invaded Kalinga and carried away the images of the Jain Tirthankaras from that country to Pātali

Page #52

XVI
putra. Khāravela, during the twelfth year of his reign con quered Magadha and recaptured those images along with other precious things. Now the Nand named herein is identified by Jayaswal with Mahanandin who is mentioned by the Purānas as belonging to the Shaishunaga dynasty and is assigned the date somewhere about 449 B. C.. The conclusion we arrive at therefore is that so early as the middle of the fifth century B. C. the images of the Tirthankaras were worshipped. The images in Kalinga were thought by Nanda to be valuable to be included in his plunder and their recapture was looked upon as a memorable achievement of his as to find a place in the record of his reign, and thus be made known to posterity. Such was the importance attached to images during the fifth century B. C.; Therefore the conclusion is inevitable that image-worship must have been in vogue many centuries before the fifth. It must have been an ancient institution even then. Generally many centuries elapse before an institution gathers respectability about it, and this must have naturally happened in the case of idolworship. With this evidence before us it cannot now be impeached. We can no longer maintain that idol-worship was the innovation of the Buddhists.
Brahmin works also afford evidence of the remote antiquity of idol-worship. Scholars are well acquinted with the quotation from the grammarian Patanjali मौर्येर्हिरण्यार्थिभिरर्चा:: प्रकल्पिताः । शिवः स्कन्दो विशाख इति ।
Here the Maurya Kings are distinctly said to. have given currency to the worship of Shiva and Skanda. Chanakya, the famous minister of Chandragupta, expressly lays down that idols form an important source of revenue to the kings. This he would not have said unless idol-worship had been thoroughly established in his times. Still earlier evidence is that furnished by the dramatist Bhasa who flourished.
:

Page #53

XVII :
before Chanakya. In one of his plays entitled a we meet with the following:
-:
अस्मिन्वृक्षान्तराविष्कृतदेवकुले मुहूर्त विश्रमिष्ये |... कस्य नु खलु दैव
तस्य स्थानं भविष्यति नेह कश्चिप्रहरणध्वजो वा बहिश्चिहं दृश्यते । ... . अहो भावगतिर कृतीनां देवताद्दिष्टानामपि । ... किन्नु खलु चतुदैवतेोयं स्तोमः ।... कामं देवतमित्येव युक्तं नमयितुं शिरः । ( प्रतिमानाटक, pp. 44-45.).
Here there is the clearest reference to temples and idolworship.. The episode is in connection with the story of Rāma. Therefore, according to the dramatist, the idol-worship was as ancient as time of Rama. We may not take this to be true, but this is at least certain that in Bhasa's time the institution of idol-worship was looked upon as coming from hoary antiquity.
Thus taking into consideration the Brahmana and the Jain account, we cannot but conclude that the idol-worship has been current in India from very ancient times. The objection that it is a comparatively recent institution no longer holds good.
Another objection briefly stated amounts to this that the worship of images tends to conceal the real nature of God from man or in other words to lead man away from t'he true God. It is considered that God is without form, name or imperfection of any kind; and as the image possesses all these, it is thought it is impossible for it to be truly representative of God. What happens in such a case, it is said, is that the worshipper invests the image he worships with only human ideals and turns the real God into an anthropomorphic God. Again it is said that idol worship brings into being a number of gods and that thus the oneness and the peerless perfection of the true God is often lost sight of. Not only this. What is more serious is that many sections are given rise to according to the various images worshipped. These often quarrel with one another as if the truth were the monopoly of any
3

Page #54

particular sect and forest is lost sight of for the trees. And it becomes difficult for ordinary mind to find out where the truth lies. It is no wonder then the perplexed man expresses his doubts and difficulties somewhat in the way as in the following verse :--
6apisalag: Hata hai
नैको मुनिर्यस्य वचः प्रमाणम् । · धर्मस्य तत्त्वं निहितं. मुहायां
HEIGA ja na: 79791: " 11 Such objections are more apparent than real. They show the lack of apprehension of the fundamental principles of idol worship. First as regards the objection of God, formless, nameless and perfect, being transformed into a human God, we do not deny these qualities to God, but in 'point of fact these are mere abstract conceptions. Human mind as it is constituted cannot think in the abstract. However much we might talk of God being nameless, it is impossible to translate this ideal conception into a fact. The moment we utter mentally or orally the word God the proposition is nega. tived and a name assigned to Him, Going to the church is a kind of image worship as also are the worshipping of saints and tokens, visiting holy places, the chanting of hymns-whether from the sacred works or from other sources. Just as the Bible is an outward means for leading us to the Inner spirit, so an idol is an outward symbol which is intended to awaken in us the notion of God and of our duty towards · Him. The image is not identified with God, but it inspires
us with sentiments which, if brought into practice, would elovate us to the height of God. There is nothing irrational in thus securing the aid of images for our spiritual deve. lopment. : As to God being made anthropomorphic, all the religions are equally exposed to this charge. We shall adduce only one illustration. We say God is just, a notion, acceptable to

Page #55

IXX
all sects. But we must note the idea of being just is itself the product of human brain or in other words anthropomorphic, Because we as human beings idealise justice, and we attribute that abstract quality to God. Similar is the case of other ideal qualities. Whatever is ideally good according to our notions is supposed to be in God. In other words God is the meeting place of human ideals. Now imagine a tiger thinking of having a God. His God will be fashioned after his likings and dislikings. His God will be rolling in abundance of flesh with a wild realm of forest of his own. The God of the mouseworld would have to be stronger than the cat. This is sufficient to show that in a sense no religion or sect can escape the charge of being anthropomorphic. At the same time however we must bear in mind that the importance of imageworship is not thereby at all minimised. If the worship of an idol does indeed bring about the true development of the human soul-and this many Indian saints and sages have realised and verified-we should think twice before condemning the method as utterly useless. Even if there be no long antiquity at its back-as a fact it is there as already shown-tho one fact that it materially aids the man in his spiritual advancement, should alone be enough to command our respect for idol worship. In this age of Utilitarianism, if idols havo proved their utility they ought to find a place among the means of human progress generally recognised.
The objection that sectarianism due to idol worship breeds quarrels among the votarios of different sects is also based upon insufficient grounds. There indeed havo been quarrels and persecutions-Medieval Europe had witnessed the blood-curdling acts perpetrated in the secret by the Inquisitional tribunals. But it is not proper to hold the sects alono rosponsible for them. Something is due to time and circumstances. Most of it is due to ignorance of the true principles of religion. So our attempt should be not to do away with the religion altogether, but to modify it, to improve it so that

Page #56

XX
it may be brought into consonance with the true spiritual ideals of humanity. The best way is to enligten men as to tho fundamental principles underlying all religions.
. Lastly it is sometimes urged against idol worship that it engenders the spirit of bargaining with the God and that it is thus degrading to institute a kind of barter between two beings; one of them always cccapies the position of inferiority and the other of superiority. Such a relation between man and God tends to make man powerless because he is always face to face with a Being who is much too powerful for him and whose plans remain always beyond his scrutiny.
Whatever force there may be in this objection as regards other religions, it fails to be applicable to Jainism.
The characteristic of a trae Jaina is most aptly expressed by Ratna Shekhara in the opening lines of his Sambodha Sattari, which reads as follows:
“No matter, whether he is a Shvetāmbara or Digambara, a Buddha or a follower of any other creed, one who has realised in himself the self-sameness of the soul, i. e., one who looks on all creatures alike his own self, is sure to attain Salvation."
Jainism is a universal-religion its object being to help, as it does, all beings to Salvation and to open its arms to all, high or low, by revealing to them the real truth. The Highest Good is found in Moksha or Nirvana-the Absolute Release of the Soul from the fetters of births and deaths.
The same is the case with the variations in the images selected as the object of concentration. True worship being
idealatry' and not idolatry,' as repeatedly pointed out before, anything which has the tendency to bring us nearer to the ideal in view is a fit object of holy concentration. The images of those Great Ones who have attained to

Page #57

XXI
· everlasting bliss, and Whose lives, therefore, constitute beacons lights for our guidance in the turbulent sea of Sansāra, thus, are the fittest of worship. Those who regard the Jains as idolators have no idea of the sense in which they worship their twenty-four Gods, nor of the object of devotion. The images of the blessed ones possess three great and priceless virtues which are not to be found in any non-Jaina image of God, and these are
(1) They at once inspire the mind with the fire of self
less Vairāgya ( renunciation), and exclude the idea
of bogging and bargaining with God. (2) They constitute the true ideal and point to the cer
tainty of its attainment, thus removing and destroying doubt each time that the worshipper's eye falls
on them; and (3) They teach us the correct posture for concentration,
moditation and Self-contemplation.
Jain Theory of Logic and Knowledge.
Every religion has a philosophy and metaphysics of its o#n, Jainism is no exception to it. Various writers and thinkers have defined Philosophy from different view--points. . According to the Jains however, Philosophy consists in the voluntary and consistent striving, intelletual and moral, manifest in the removal of kārmic impediments on the way to Right Knowledge, Right Perception and Right Conduct. The aim and object of Philosophy is to enable man to realise spiritual happiness. Jain philosophy is therefore immensely practical. Philosophy must enquire, first, what are the fundamental factors that go to constitute the world, secondly, in what way the man, for whose bonefit Philosophy exists, cognises them, and lastly, how man after knowing them should mould his life so that ho may thereby reach the goal. We shall take the

Page #58

XXII
Bocond of these first and see the Jain epistemology which has been very elaborately expounded by Jain philosophers of ancient times.
Divisions of Knowledge That knowledgo which embraces concisely or in details the predicaments as they are in themselves, is termed Right Knowledge. Right Knowledge, Right Conduct and Right Vision all go together. Right Vision is the basis of Right Knowledge; it is also impossible without Right Conduct. They are so very intimately interconnected that if a man really possesses one, he may attain the other two.
• Knowledge in general is of five different forms: (1) Mati, (2) Shruta, ( 3 ) Avadhi, ( 4 ) Manahparyāya and (5) Kevala. Mati-Jnāna is that which the Jiva cognises through the operation of the sense-organs. Shruta is the knowledge obtained from the hearing and reading of the Scriptural texts. Avadhi is the knowledge of an incident as having occured in the past. Manahparyāya is the knowledge of what is passing in other's mind. And Kevala-Jnāna is the purest knowledge, perfect, infinite and absolute which precedes the attainment of Nirvāna. It transcends all reality and is purely intuitive. It is possible in the case of an Omniscient Being alone. It is possessed by one whose cardinal characteristic is Pure Intuition or Transcendental perception. It is 97 the real or full 379T1T or प्रत्यक्ष ज्ञान Avadhi and Manahparyaya aro विकल प्रत्यक्ष ज्ञान these though independent of senses and mind are limited or partial. The rest is 9772 or 3797927 or mediate knowledge. Its source is senses. The sense knowledge is in many cases unreliable. Such mediate knowledge is said by choliasts to be of eight kinds: (1) Senseperception ( 487 ), ( 2 ) Inference ( 313417 ), (3) Analogy ( 59417), ( 4 ) Verbal Testimony ( 2757 ), (5) Implication ( 374191e) (6) Non-existenco ( 87417 ), (7) Tradition ( oma i) and (8) Probability ( arita). Through these eight

Page #59

sonrees of information accuracy of mediate knowledge is gena: rally determined.
From Sense-perception to thought there are, according to Jain Philosophers, five stages: (1) 25 Faique ( Aquisitional Stage ). Here the outer world rouses in us a kind of stimulus, through the channels of sensation. (2) 3791998 (cognition ). Here a notion is formed about the outer object which is however indefinite (3) (Comparative Stage). Mind not satisfied with vague notion goes out in search of the real character of the extra-mental object. ( 4 ) 37714 ( Recognition ). There the object is more definitely recognised as distinct from others; and ( 5 ) Sipoti, (concept) is that stage whon the object is the uppermost in mind with special reference to the intensity and duration of its knowledge.
Tia sia is again subdivided, for the sake of convenience, into five classes: (1) Smriti (Fala ) is the memory which reveals in the form of recollection what had been seen, heard or experienced before by our senses. Of course this would depend upon the intensity of that former experience whether the recollection is vague, correct or wrong. (2) Pratyabhijnāna ( E şia ) is recognition arising from the perception of resemblance between what had been seen before and what is seen now. Here of course the aid of tâ is necessary. (3) Tarka ( ago).
Tarka is thus defined " geoi : " It means "knowledge of the invariable relationship’. The stock instance is that of the relation between the fire and smoke. यत्र यत्र धूमः, ag ag aala: 1 Wherever there is smoke there is fire there : In other words Tarka means the knowledge of a Universal rule applicablo to a particular class of instances and invariably holding good in their case.
4 Anumāna comes next. Its definition is WTA.CAT

Page #60

मानम् ।
g) knowledge of the existence or nonexistence of an object from the knowledge of the existence or the non-existence of the middle term, for instance, the knowledge of the existence of fire arises on perceiving the existence of smoke. In the absence of the existence of the latter. there is the knowledge of the non-existence of fire. Anumana is a step higher than Tarka. Tarka forms the basis of Anumana. The validity of Anumana will depend on the validity of Tarka.
Anumana is of two kinds : Svartha and Parartha.
XXIV:
·
6
The knowledge arising from inference may be only for the sake of the person who infers or for the sake of communicating it to others. In the former case it is Svarthānumāna, and in the latter case Pararthanumana. The Anumāna may, again, be either by homogeneity() or by hetrogeneity' (au). This may be illustrated by a reference to the usual illustration (1) This hill is full of fire because it is full of smoke. (2) This hill has no smoke because it has no fire. In other words the character of the Anumana may either be positive or negative.
Later Jain logicians like Yashovijayaji Gani enumerate an exhaustive list of the various subdivisions of the Svartha, Parartha, Homogeneous and Heterogeneous Anumāna but it is unnecessary to enter here on the exposition of the topic.
1
Syllogysm assumes different forms in the writings of different writers. It is said that the best syllogysm should consist of ten parts.
"
The form consisting of fewer parts upto five is mediocre while that consisting of parts less than five is worst.
5 Agama is the last kind of Paroksha knowledge. Its definition is शब्द Word' here is meant to include signs, symbols and the like..

Page #61

XXY
This is a very important means of acquiring knowledge especially when it is the word of the Teacher (Tirthankara). Even in ordinary matters every one bas to depend so much on Floatia. Vyavahāra will be impossible without it. As regards the question of spiritual advancement, word-knowledge is the only and the most reliable means because the Teacher (Tirthạnkara ) is without the least taint of 'egoism or desire..
Shabda iş said to be produced by Pudgala (164: 9555:) This definition "refutes the views of the Mimānsakas and Yogikas. According to the former it is eternal, but according to our definition it being a production is not eternal. According to the latter it is a Guna, but according to us it is à Dravya produced by Pudgala."
Shabda is of two kinds : Laukika ( worldly ) and Shāstriya ( Scriptural ). The former is the testimony of reliable and authoritative persons; the latter, the testimony of the High Souls who have realised the truth and therefore whose words are clothed with even greater authority.
Saptabhangi. ... So far we have examined the proposed means of acquir: ing true knowledge. We now naturally come to the all-important question of what that knowledge consists in.''
We have seen knowledge to be of two kinds : (1) Kevala knowledge and (2) non-kovala knowledge. The first kind has two effects. Its immediateconsequence is the removal of ignorance, while its indirect consequence is supreme happiness and equanimity. The Keval Jnāna is attained by Kevalis only: Men in the common run possess only ordinary know; ledge. It enables its possessor to discriminate between what is right and what is wrong. With its aid men select the former and reject the latter, because the informatie te ondesirable and the latter is undesirablo.
4

Page #62

XXVI
That, knowledge is the all-impartant factor in human life, goes without saying. As we have seon, Jainism inonl. cates, that, perfection consists in the attainment of Right Conduct ( Samyak, Charitra ), Right Perception (Samyak Darshana ) and Right Knowledge (Samyak Jnāna ), Right conduct will follow Right faith and Right knowledge. Only when Samyak Jnāna is attained one can have Samyak Darshana and Samyak Chāritra. Darshana and Chāritra are proportionate to the quantity and quality of the knowledge we possess. If the latter is perverted the former two are equally $o; if the latter is imperfect, they are not to be expected to be perfect. This relation between Samyak Jnāna on the one hanl and Samyak Darshana and Samyak Charitra on the other is clear.
Knowledge can be of three kinds: (1) It may be per. verted or wrong. (2) It may be partly right and partly wrong. (3) And lastly it may be completely right. Whether in any particular case it is of one kind or the other depends upon the way and the means by and through which it is acquired. It is the distinctive feature and glory of Jainism that it insists upon and provides the means for the acquirement of perfect knowledge. Now, when can perfect knowledge be said to be attained ? Let us take an ordinary instancethat of, say, golden ring. One person who has not seen and known gold at all but is acquainted with brass, may think it to be a brass ring. This is his knowledge which does not correspond to the real fact. His knowledge is therefore wrong or perverted. Then take another man who knows gold and tho ornaments made of it; but who believes that the golden ring will exist permanently in the same form. The knowledge of this man is right so far as he recognises the ring to be made of gold, but it is not right in so far as he believes in its permanence, because it is nct as a fact permanent. Lastly let us suppose there is a person who understands the true nature of the gold ring-the materiał it is made of, its purity,

Page #63

XXVI
quality, duration, &c. The knowledge of this one can be termed right knowledge. It will thus be seen the right know, ledge involves a complete understanding of the circumstances. which have brought into being the object of which knowledge is to be gained. That knowledge which falls short of this, cannot be called right knowledge. This will be made clear by the instance usually cited. A man stands in various relations with other men. He is father to one, brother to another, son to the third, a superior officer to the office clerks, but a, subordinate to the higher officials and so on. If we are to have right knowldge of the man we must know all these various relations. The man is neither father alone, nor brother alone, but a sub-stratum wherein all these relationships reside. From one view-point he is a father, from another a brother and so on. Every object in fact can be viewed from various stand-points, in some cases some view-points are more im. portant, in others, others. In the illustration taken, we considered in how many relations the man stood to other human. beings. Take another instance of a ghat a. We can say about it that it is permanent from one view•point and not so from another. Considered as earth, the original Dravya out of which it is manufactured, it is everlasting, because Dravya is such; but considered as the product of the Dravya it is liable to destruction. Every object is subject to three conditions, Creation, Destruction and Permanance ( 371h, qart and stron ). Ghata itself undergoes all these three states. But if we look it as only earth irrespective of the form it assumes it remains earth all-through, i. e, it remains permanent. Thus we see that a ghata possesses two apparently contradictory qualities, liability to destruction and freedom from destruction; but that: contradiction disappears if we bear in mind that the ghata is considered from two different standpoints and hence arises the apparent contradiction. Again if the ghata is of the black colour,, it means it is of no other colour. When we say a black ghata exists, we also mean a red ghata does not exist

Page #64

XXVIII
with the same substance. Thereforê existence can be affirmed of the ghata when we have the black colour in view. But non-existence can be asserted of it when any other colour is in view. Thus existence and non-existence can be predicated of the ghata from two different points of view, though these are mutually exclusive qualities. As with the colour, so with the place, the manufacturer, the instrument and the implements with which it is made, &c. We can form many pairs of such contradictory 'qualities that can be predicated of the ghata only when we consider it from different points of view and the apparent contradiction can thus be removed.
This is sufficient to explain the fact that an insigni-. ficant object like ghata requires, if it is to be fully understood, consideration from so many standpoints. The difficulty. is manifestly greater when the object of thought is Universe, Mukti and the like. But the main fact remains that complete knowledge is that which views the object. under consi. deration from all possible standpoints. It is a principle which cannot be too much emphasised. The whole of Jaina logic is centred round it. This principle is therein called Syādvāda or Anekāntavāda. It distinguishes Jainism from all other religions and philosophies. • Every religion tries to teach the nian to go beyond the phenomenon. Jainism does the same thing. But Jainism differs from all other religions on one vital point. All other religions cognise the real but from a restricted view-point. Therein cognition refers to a limited part of the cognised. Thus for şnstance when the Chārvākas say that everything is liable to destruction, they utter only half truth. From the phenomenal point of view, nothing indeed is permanent but from the nonplenomenal point of view it is not so. This latter aspect the Chārvākas fail to take into account and hence their theory is onesided and therefore mistaken. These remarks apply to other religions and philosophies also. Nothing in itself is

Page #65

XXIX
real, ideal or transcendental. Everything is all there from varying standpoints. The chief drawback in the other systems is that their outlook is circumscribed; they reveal but partial or isolated truth. The apprehension of real truth presupposes a deeper and sounder organ of knowledge and subtle speculation, a deeper insight, a true penetration into the very heart of a thing. This being attained everything seems to be, though apparently divergent and often conflicting, yet, bound with one tie-an expression of one underlying principle contributing to the substantiveness of all thought and being. And this is exactly what Saptabhangi rules attempt to achieve.
Shabda knowledge is of two kinds :-(1) One based on Pramāna, and (2) the other based on Naya. When the knowledge is had in its entirety it is Pramāna Jnāna (Tolfruaraiare lana: JATIFEA#:1), while practical knowledge is Naya knowledge ( देशतस्तत्त्वार्थाघिगमो नयात्मकः). Both again are of positive and negative characters each, and in both of these there are seven modes of expression and hence they are called प्रमाणसप्तभङ्गी and नयसप्तभङ्गी respectively. सप्तभङ्ग is a collection of 'geven Bhangas (modes). We shall first consider tho ghluagHEN. । The first mode of expression is स्यादस्त्येव घट:: Here स्यात has the sense of laat ( may be, from one point of view), A thing may exist in respect of four elements-Dravya, Kāla, Kshetra and Bhāva. We have shown above how everything may be said to exist from a certain point of view. From another point of view we can say FallaiFÈT 90; which is the second mode of expression. The third mode is fargeta alfaia च घटः। The fourth mode is स्यादवक्तव्य एव घटः। Fifthly we can say Frigeria 91977.27 977 : 1 Sixthly, Fiaicha 21974 ga .gd: 1 And lastly we may say FAITENT Alfia 21777oz 1972: 1 These are the seven ways in which we can express our ideas about an object. When we express it in one way

Page #66

XXX
only, it is a partial truth that we' utter. The apprehension of unity or universality presupposes the divergent elements through which it manifests itself.
Thus briefly describing Pramāna Saptabhangi or Syādvāda we may proceed to consider Nayasaptabhangi or Nayavāda.
Nayavāda. We have so far dealt with the Syādvāda. We saw how many ways there are in which we can state our conclusion in respect of things. These are the seven modes in one of which we express what we know of a thing. This is then the subjective aspect of knowledge. The modes of expression mainly pertain to the knowledge an individual has of a particular object. Knowledge has also an objective aspect because it is with reference to something known. In other words we must also take into consideration the contents of knowledge; what is that which is comprehended when the individual says he has got knowledge of an object. True knowledge requires a correct statement of the facts to be comprehended. Generally speaking facts are not always understood in their fulness. In some cases all the aspects are not clearly brought before view and in others our language makes it impossible for us to describe things in all their aspects at one and the same time. For such various reasons we are often liable to fall into the pitfalls of errors. It is to avoid this that the Nayavāda is taught by the Jain Agamas. Nayavāda is the analytical process of ontological enquiry, while Syādvāda is the synthetical treatment of things in their versatility of aspects, for which reason this latter is called tho Anekāntavāda also. Thus Nayavāda and Syādvāda are supplementary to each other and between themselves exhaustively deal with the contents of knowledge and the modes of expressing them. It is these two which form as it were the very ground work on which the whole superstructure of the Jain metaphysics is safely and securely built up.

Page #67

H
XXXI
Naya is the analytical process of ontological investiga. tion helping us to dive deep into the net work of interrelated parts of the thing known through the ordinary means of knowledge and select as well: one or the other attribute, from the innumerable attributes, the aggregate of which makes up the being and expression of the said known Thing with a view of interpreting and understanding the selected attribute for a correct and complete conception of the ontology of the same. Such an analysis is the natural consequence of the many-sidedness or Anekāntavāda which is the most predominant feature of Jainism. As we have already explained, knowledge, to be perfect, requires to be many-sided, which fact is consequently so often emphasised by Jainism. Any philosophy which fails to conform to this remains necessarily onesided and therefore, reveals, at most, half truths. Onesidedness makes men liable to err. It is this manysidedness which has made the position of Jainism inpregnable such as is not to be found in the case of other religions. Every other religion has to face certain problemas in theology and metaphysics which it finds impossible to solve and which therefore, it takes for granted as fundamental assumptions. They are fundamental in the sense that they are final assumptions beyond which that particular religion cannot go. For instance, the Chārvākas refuse to proceed beyond what is within the grasp of physical senses. They try to remain purely materialistic to the end. They are right in a sense, as we shall show further on; but if theirs is the only standpoint that must be taken as correct, it is proved incapable of tackling the psychical problems which have now-a-days been shown to be beyond anything that matter alone can explain. In other words the Chārvāka view-point is correct so far as it goes. It shows us only a smaller part, the larger and the more important one being put aside. What Jainism inculcates is that this sort of insufficiency of the various theological and philosophical doctrines is due only to their failure to take cognisance

Page #68

XXXII
of all the standpoints. Onosidod teaching gives us half truths, the main source of errors. Jainism avoids this pitfall and insists upon having a thorough knowledge based on and inclu: șive of all possible view-points.
This manysidedness ought not to be confounded with indefiniteness-a charge sometime levelled against Jainism. Jain doctrines are as clear and definite as anything; there is no ambiguity about them. With ruthless logic it does pull down other philosophies, but at the same time it has to offer something better in their place. It is not merely destructive in critism but also constructive in substitution. It condemns onesidedness and errors in others and offers broadest view point and truth with the aid of its Anekāntavāda. Not only does it point out the element of truth in all other religions, but also rectifies their errors." Truth, Reality, Being, Atmanall can be viewed from more than one point of view. Other religions have only a glimpse or a partial view of them which if being taken to be the full view they mistake shadow for substance. But Jainism has the grasp of the substance as well of changing states. To be, to stand in relation to, to be active, to act upon other things, to obey law, to be a cause; to be a permanent subject of states, to be the same to-day as yesterday, to be identical in spite of its varying actions-these are the Jain conceptions of reality. Mere becoming is as an abstraction as mere being. In short, being and becoming aré complements of the full notion of a reality.”
• Naya is the standpoint of the viewer. Consequently the Nayas will naturally be innumerable which is true. But for practical purposes and from a scientific point of view Nayas can be so classified as to include all varieties. The oldest classification is that in the Anuyogadwārasutra where Naya is divided into seven classes. They are Naigama, Samgraha, Vyavahāra, Rijusutra, Shabda, Samabhirudha and, Eyumbhuta, Naigama is the non-distinguished. An object possess two kinds

Page #69

· XXXIÍI
of qualities, general and particular. When no such distinction is made and the object is viewed from a purely general point of view, it is the Naigama Naya. It is the perception neither of the generic nor the particular. The word is usually derived as a på stagâ gra 1979, i e., not refering either to the generic or the specific. For example, when you utter the word * Bamboo ' you indicate several and present them in their true aspects. Here we cannot do better than quote Mr. V. R. Ghandhi, the Jain apostle at the Chicago Religious Conference.
“To be is to be in relation. So when we know a thing we know the relations-some, if not all-in which it stands to us and to other things. To that extent we know the thing as it is. There are other present relations which we do not know and there are other possible relations which we do not know and there are other possible relations also which we may not know under our present state of development. This residum of relationship is the noumenon...... noumenon and phenomenon are not two separate existences, but only two modes of our looking upon the full contents of a thing, a part of which is known and a part unkuown to us now. The fallacy in the popular mind in reference to these terms is that of confounding a logical distinction with an actual separation. In the Buddhist view, nothing is permanent. Transitoriness is the only reality. As Prof. Oldenberg says-- The speculation of the Brālmans apprehended being in all being, and that of the Buddhists becoming in all apparent being. The Jainas on the contrary consider being and becoming as two different and complimentary ways of our viewing the same thing". Reality in the Jain view is a permanent subject of qualitios, somo of which are general in so far as they apply to all trees and particular in so far as they are specifically applicable to · Bamboo' alono. Then thus no differentiation is made between Flairg and lafta but both are grouped together in the Naigama point of view. The Nyāya and the Vaisheshika Schools of the East and the Realists of the West

Page #70

XXXIV
are said to survey objects from this standpoint. Next is the Samgraha Naya, or the collective viewpoint. Here are taken into consideration only the generic properties and the particular ones are ignored. For example, when you say 'Man' what is thereby understood is, not only the human kind but also the whole range of animal world. Man' is made to imply the generic property of being animate which is an attribute of man as well as of other animate beings. It is said that the Sankhya and the Advaita schools of the East and the pure materialists of the West explain the phenomenon of the Universe from this point of view. The third Naya is Vyavahara, ie, the practical. It is just the reverse of its predecessors. This is the method of considering only the specific or particular attributes. For instance, if one is asked to bring the vegetable (a) one cannot do so without the specification of particularity. It must be a mango, a nimba or some such particular variety. Another and perhaps a better illustration is given by the author of the Naya Karnikā. He says no wound, bruise or a scratch can possibly be healed by the application of the general quality of poulticeness or ointmentness. The (specific) healing properties alone are in specific poultices or ointments.' In other words Vyavahara Naya lays an undue emphasis on particular attributes losing sight of the general ones. The Charvakas of the East and the Positivists and the Pragmatists of the West are said to take their stand on this method of viewing objects. Fourth is the Rijusutra Naya. It is the attitude of looking at the thing without any reference to its past or future. It goes straight to the thing as it is at present. Those, looking at things in this way, say that neither the past nor the future serve any practical purpose and it is vain to ponder over it. A man may have been my son in former birth, but he is now born a prince, and is of no practical use to me now. An actor cannot perform the actual functions of the king.
"
There are four ways (s) of knowing a thing. We may know it with reference to its name (a) or form

Page #71

XXXY
(F271991) or present substantive state (gallah) or its actual nature (77217977).
The Rijusutra Naya takes cognisance of praiaght alone and ignores the remaining three. This stand-point is the characteristic of the Buddhists of the East and the subjective Idealists of the West..
Next comes the Shabda Naya. It treats synonymous words as all having the same sense. For instance, Kumbha, Kalasha, Ghata, &c., are all. taken to be expressive of one and the same object namely jar.' Similarly Jiva, Ātman, Soul, Prānin are synonymous terms though differing from one another in their etymological meanings. This terininological identity is the basis of the tenets inculcated by certain conventionalists or the grammarian school in the East and Empiricists in the West.
Sixth is the Samabhiradha Naya which is the converse of the preceding. Herein greater importance is attached to the etymological moanings. For instance, “Shakra and Purandara practically moan the samɔ deity. Those however who take their stand on this Naya would not admit this. Thoy. would look to their derivative senses and assign different meanings to them thus Purandara is the destroyer of cities anl Shakra is the powerful one, and so on.
Last comes Evambhuta Naya. It consists in applying to things such names only as their actual con lition justifies." For instance, a man cannot be called Shakra unless he is shining, which attribute is implied by the word. One is called a worshipper only at the time of worshipping.
The last four Nayas cognise only Bhīva Nikshepa, while the first three, all four.
According to Umíswati the last three Nayas come under

Page #72

XXXVI
the class Shabda. Therefore, in his opinion Nayas are only five and not seven. Later Achāryas however adhero to the older classification into seven Nayas.
'. These seven Nayas again can be classified under two heads Dravyārthika Naya and Paryāyārthika Naya. The first four are grouped under the first and the last three under the second leading.
The former is called Dravyārthika because the subject matter of the process of analytical enquiry is the substratum or the noumenon of a thing; while in the latter case it is the phenomenon. 'A Paryāya is but a mode or state of being.' Whatever has origin and end and destruction in time has Paryāya. Paryāya is a changing modification. The last three Nayas refer only to this outward aspect of a thing and ignore the inhering substrata.
Corresponding to these Nayas there are fallacies of Nayas (Nayābhāsas). Thoy are thus enumerated : (1) Naigamābhāsa, when in estimating a soul we make a distinction between its 'existence' and its consciousness'; (2) Samgrabābhāsa, when we lose sight of specific properties; (3) Vyavahārābhāsa, when we mako a wrong distinction between substance and qualities; (4) Rijusutrābhāsa, when reality of things is denied; (5) Shabdābhāsa, when we make a distinction which is purely verbal and not real; (6) Samabhirudhābhāsa, when we use synonymous words for signifying altogether different things; and lastly (7) Evambhutābhāsa, when a thing is discarded simply because it does not at the moment possess the properties implied by the name; for instance, Rāma is not a man (thinking animal) because he is not at present thinking. These fallacies are to be avoided and the Nayas are to be strictly adhered to if we are to realise Truth within us.
Every religion attempts to explain the unknowable, the

Page #73

XXXVII
super-physical and the super-sensuous; it has its metaphysical counterpart. In one way; it is the main object which it is intended to achieve. Jainism is no exception to this. Before we are asked to lead a virtuous life we must be taught what virtue means; in other words, wo must know in what relation man stands to himself, fellow beings and the Universe. Thereby alone he can understand the principles which he should follow in his life. Such is the close connection between the underlying metaphysical principles of morality and the actual life that a man practically ought to lead. It therefore follows that the more rational these principles are, the greater the likelihood of their being translated into action by human beings. Tosted by this course of justice we shall find that Jain metaphysical doctrines will stand the severest test of logic as perhaps few others can. Theory is always found to control practico; and therefore, the clearer and the more definite the conception of the meaning of life becomes, the more of order and harmony is introduced in human life and conduct. This is why the first step towards moral reformation is to arouse reflection in man and the claims of morality cannot be properly satisfied and its demands fulfilled until and unless the rigours of these claims are properly, brought clearly
into view.'
The Tattavärthadhigama Sutra gives the following classification :—जीवाजीवाश्रवबन्धसंवर निर्जरामोक्षः स्तत्त्वम्. ( प्रथमोध्यायः, ४ ) Cogitative substance or soul, noncogitative substance or nonsoul, Channels through which Karmapudgalas enter, bondage, stopping the inflow of Karmas, dissipation or eradication of the acquired Karma pudgals, absolute freedom are (seven) predicaments. To these are added virtue and vice which are included in Ashrava. शुभः पुण्यस्य, अशुभः पापस्य ( 6th chapter 3-4) These are the nine categories. We have explained in the body of the notes, what Jiva and Ajiva are, and therein we. have seen how Jiva is enmeshed by Karmic forces from

Page #74

XXXVIII
Anadi time. Our task will be somewhat facilitated by looking more into the details of this theory of Karma, which is so very characteristic of Jainism. The evolution of Karma phenomenology and its working in the moral world will be described later on when we come to treat of the Jain Ethics. Here it is sufficient to enquire into its classification which sheds an amount of light on the Jain Metaphysics.
'Karma in its metaphysical sense means 'motion or action-current' and also the materialised effects or vestiges in so far as they affect the fate of the actor.' According to Jain philosophers Karmas are of two sorts: (1) Ghati or injurious and (2) Aghati or non-injurious.
The ideal is to be freed from both the kinds of Karma. Ghati Karmas are those which positively hinder the unfoldment of the physical tripartite possibilities. Aghāti Karmas are those which determine merely the outward physical environments. The first are of four kinds : Darshanavaraniya, Jnanavaraniya, Mohaniya and Antaraya. There are nine subdivisions of the Darshanavaraniya Karmas and five of Jnānāvaraniya. The Mohaniya or Charitra Mohaniya; the former has three and the latter twenty-five sub-divisions. The Antaraya Karma is subdivided into five classes. Thus in all there are forty-seven subdivisions of the Injurious Action currents.
The classification of Aghati Karma is somewhat complicated. The notion itself is ingenious and illustrates the subtlety of Jain Philosophy. It determines the outward conditions in which Soul is to work out its way; and the conditions are included in Karma according to Jainism. For, as we have seen, Karma means not only deeds but also the circumstances in which they are done and they are the energies of movement and from of the Jiva's own making which materialise into the Karma matter which clings round the Soul as potential energy of the system. And it is the kinetic release

Page #75

XIL
>
of this looked up or potential energy in the form of the Karmana body that can account for all the possibilities of diversities and changes in the phenomena of nature. Physical environment is the resultant of the permutation and combina tion which is going on every moment in the atomic world. This gives rise to organic and inorganic matter. Human body comprises both. The modern Science of Biology has shown how human body has gradually evolved out of the primitive protoplasm. The Jiva encaged in the body is there according to the inexorable law of Karma which works out in innumerable way; therefore the Karmic energy of every Jiva is different from that of the rest. There are, in addition, other differences in human bodies. No two human bodies, even of twin brothers or sisters, are alike either in character, behaviour or configuration (Rati, Gati and Murti ). These individual difforences-this individuation-the Jain philosophy says, are brought about by the Aghati Karma of the Jiva. Now we come to the classification of the Aghati Karma. The main divisions are four : Ayu, Nama, Gotra and Vedaniya. The Ayu Karma has four sub-divisions. They are one hundred and three in number. According to some the number is ninety three. The difference of ten relates to sub-divisions which is of no great significance. Substantially the classification remains the same. The Gotra Karma divides itself into two distinct sets of action currents, while the last, the Vedaniya Karma, also has got two subdivisions. Thus we have in all one hundred and eleven or one hundred and one sorts of Aghati Karmas. The total numbering of the subdivisions of tho Ghati and Aghati together is therefore one hundred and fifty-eight or one hundred and forty-eight according as we adopt one method or the other. Each kind of Karma has its pre destined limits within which it must take effect and thereby be purged off. The totality of Karma amalgamated by a soul impresses on it a transcedental colour, a kind of complexion which cannot be perceived by our eyes and this is called.

Page #76

XL
Leshya. There are six Leshyas: Black, Blue, Grey, Yellow, Red and White. They have also a moral bearing; for the Leshya indicates the moral character of the individual who owns it. The first three belong to the bad characters and the last three to the good ones.
Papa.
man.
The next two Tattvas are Punya and a very close bearing on the Charitra of either Punya or Papa. Punya is of two kinds : Bhava and Dravya. Bhāva Punya is the disposition of the doer by which he acts in conformity with the Sacred Law; while the Dravya Punya is the actual obedience to the law in practice. They may be termed Subjective and Objective merit respectively. This is one ingredient of Punya. A disposition by itself is not sufficient; it may be a blind impulse. What gives its true worth to disposition is the knowledge at its back. A man can be called truly meritorious when he acts knowing what merit is. Thirdly, other ingredient is necessary. In many cases we often see that in man, love of the good and the knowledge thereof, are by themselves powerless. There are many instances of men succumbing to evil, only because they have no sufficient courage or strength of will to withstand it. Therefore the necessary will-power-called Virya-is an equally essential and fundamental factor of Punya. Thus Punya is as it wore composed of these three component elements which are indissolubly blended together. Jainism teaches that it is by practising the good with love and intelligence that one becomes virtuous. This is identical with Aristotle's saying 'Virtue is habit. One act of virtue does not make one virtuous; it is the constant and intelligent repetition of virtuous acts which renders one so.
They have Conduct is
There are nine ways of accumulating Punya; by offering food, water, clothing, shelter, bedding, respect, apreciation, personal attendance and salutation. But here it must be borne in mind that any or all of these above acts of Dana for an

Page #77

XLI
outward show only, without inward sincerity, will not bring merit to the doer. Otherwise there is no difference between hypo-crisy and sincerity, dishonesty and honesty. What is really required is the intensity and the sincerity of feeling and emotion which alone will bring in its wake, spiritual advancement. Unless one is actuated by such an ideal, deeply rooted in the innermost reasons of his head and heart, one ought not to expect to bring about one's own elevation-much less of society. Punya is not born of external social coremonialism; it is born of the internal moral habit seated in the will and the heart; and therein lies the merit, the true worth of the services enumerated above.
Punya discharges a two-fold function. In the first place it clarifies the vision and draws out the higher instincts of the performer in their dynamic operations. Secondly, it also brings into play such strong action currents that place him, in the present life and in future, in those favourable environments that afford longer opportunities for the enjoyment of peace · and prosperity so far as the worldly life is concerned and for the utilising of the higher instincts on the stepping stones to rise to a higher state of being and happiness. This is how the sceds of Punya sown in one life bear fruits both in the psychical and physical worlds, according to the law of Karma, Karma-causality for enjoyment in a subsoquent life.
Pāpa is the reverse of Punya; it is a moral disease or a weakness. As in the case of Punya the element of will is predominant so it is in Pápa. Pāpa consists in voluntarily becoming the recoptacle of evil Kashāyas. There are two other elements that go to make up Pāpa. They are • Subreption' ( Mithyātva ) and · Perversity' ( Dusshitatva ). Pāpa is of 18 kinds : Hinsā, Asatya, Stealing, Unchastity, Greed, Anger, Pride, Hypocrisy, Covetousness, Passion, Hatred, Quarrelsomeness, False accusation, Talo-telling, Joy, Grief and False Knowledge. This last again has four varieties. Just as Punya brings to the Jiva better opportunities for farther

Page #78

XLII
development, Papa places the Jiva in such circumstances as are calculated to prevent the further spiritual advance; in other words, Papa generates the Ghati Karmas principally and the Aghati incidentally. The Jain philosophers say that there are 82 ways in which the Jiva has to pay the penalty for having committed sins.
(
Next we come to Asrava. It means the influx of matter into Soul. Soul itself is pure and untainted. But from Anadi time, it is brought into a very intimate connection with Karma. The powers that galvanise the Soul to draw in matter from without are (1), Subreption, (2) Attachment, (3) Kashāya, (4) Negligence and (5) Functional activity of Speech, Mind and Body. Whether we regard our passions and emotions as the states of our consciousness or as 80 many kinds of rhythms of Soul, or in any other way, it is certain that a simple substance like soul can never by itself be the basis of so many different kinds of states or rhythms, some of which are indisputably antagonistic to one onother. For instance, hatred and love cannot both be the natural functions of Soul. It is therefore clear that Karma, the only other substance, which enters into interaction with the Soul, is alone responsible for the abnormal types of passions and emotions. It is Karma which brings on the Asrava. This is the objective Asrava, and is always in proportion to the strength and intensity of the subjective influx. Karma matter flows into Soul when the latter is as it were tuned to receive it. The chief causes of Asrava are thus enumerated-(1) False Faith, (2) Lack of Control, (3) Negligence, (4) Passion and (5) Yoga or the general channels of inflow. There are again subdivisions of these which are elaborately given in Jain works on Karma.
Bandra.
With the inflow of matter, there is a kind of fusion of

Page #79

XLIII
Soul and matter ani there results the formation of a compound personality and thereby the innate qualities of Soul are to that extent obscured. This is called Bandha or Bondage. Thus union of spirit and matter is not to the advantage of the former. Spirit at first was untainted; but now are superimposed upon it the qualities of matter. It becomes subject to constant birth and rebirth. It attracts more matter and is thus further engulfed in the Transmigratory Cycle. It suffers pain - or enjoys pleasure according as the Kārmic matter is of one kind or the other. In this way the spirit leaves all its former freedom and remains a captive of the Karmas until fortunately they are destroyed by anti-Kārmic forces.
Like Asrava, Bandha is of two sorts : Bhāva and Dravya. "The psychical condition which keeps the soul in a particular disposition so as to combine with Karma into a selfsameness as it were with the soul is called Bhāva Bandha or Subjective Bondage, and the actual Karma matter which flowing into the Soul stands in relation of Identity (Tādātmaya Sambandha) as it were with the Soul is called Dravya Bandha or Objective Bondage.' Bandha is divided into four kinds :-(1) Prakriti Bandha.- Prakriti means Karma: Prakritis which as we have seen above are 153 in number;" (2) Sthiti Bandha. This is the Bondage produced for the duration of the particular karma. It may fall off when the Karma fully works out its consequences; but for the time being Soul is in Bondage to it; (3) Anubhāga Bandha. Anubhāga means intensity. Then Anubhāga Bandha means that bondage which adheres to soul so intensely that it cannot be easily removed; (4) Lastly we have the Pradesha Bandha, . Pradesha is a region or a part. Karma is matter and as such it is made up of particles or anus. When the bondage is spoken of with reference to these particles it is the Pradesha Bandha-a bondage wherein so much region or so many parts are occupied by the Karmic matter,

Page #80

XLIV
Samyara.
iri
The next category is Samvara. . It is the reverse of Āsrava. “As a large tank, when its supply of water has been stopped, gradually drics up by the consumption of water and by evaporation, so the Karma of a monk which he acquired in millions of births is annihilated by austerities if there is no influx of Karma. The true nature of the Soul is hidden behind the veil of the Karmas, Jnānāvaraniya, Darshnāvarniya, &c. The veil has to be rent asunder and this is done by performing virtuous (punya's) deeds. Thus from Samvara commences the practical side of the Jain metaphysics. It is therefore considered as a principle of the utmost importance and it contains matter that it is more often quoted than anything else. Samvara is of two kinds : Subjective and Objective. The former means the subject's, i.e. Soul's, control over passions, emotions, &c., and the latter means shutting off of the inflow, or kceping away, of the Karma particles.
The Jain scriptures say that there are fifty-seven ways by means of which Jiva can gradually effect the cessasion of the influx and the disruption of the Kārmic matter. (1) First come five Samitis : Iryā, Bhāshā, Eshanā, Ādananikshopa and Utsarga. (2) Then there are three Guptis : (a) Manogupti (6) Vachanagupti, and (c) Kāyagupti. (3) Thirdly we have the ten-fold duties of Yatis : Forbearance, Humility, Straightforwardness, Desirelessness, Austerity, Restraint, Truthfulness, Purity, Poverty and Chastity. (4) There are next twelve Bhāvanās which have been dealt with in detail in the notes. (5) Then como Parishahas, i.e., hardships, which are classified into twenty-two kinds. (6) Lastly there is the Chāritra, i.e., conduct, which has five subdivisions.
By following these, the Jiva will be on his way to Salvation, i.e., complete freedom: from the Karmic Forces.

Page #81

XLÝ
Nirjara. Samyara will stop the inflow of fresh matter, but the matter which has been accumulated during hundreds of births must be destroyed before. the Jiva is able to effect his release, and this is brought about by Nirjarā. Just as fire consumes the combustible articles, so, the Jain scriptures say, Tapās annihilates Karma.. It is of two kinds : Bhāya (external) and Antara (Internal). The Bhāya Tapa is practised in the six following ways: (1) Fastings complete, (2) Gradual decrease in meals, (3) Various dietetic restrictions, (4) Abstaining from using spices and such palatable articles, (5) Bodily hardship and (6) Avoidance of temptation by control. The Antara Tapa is also of six kinds: (1) Confession and penance, (2) Reverence duly paid, (3) Rendering service to the ascetics or the poor, (4) Study of the sacred scriptures, (5) Meditation and (6) lastly, Absolute indifference to the body and its needs.
Moksha.
When Nirjarā is completely effected, there finally comes Moksha or Beatitude. Nirjarā first destroys the Ghāti Karmas when Kerala Jnāna (clarity of vision and Omniscience) is attained. Because of Samvara, there are no fresh Karmas pouring in. Nirjarā in its gradual working ultimately leads to the destruction of the Aghāti Karmas when the state of
bliss never-ending and beatitude everlasting' is attained. This is Moksha. The Soul that is Mukta soars up high and high until it reaches the Siddhashilā in the topmost part of the Loka region, where it resides permanently. We have already seen what Mukti is. It is freedom from the snares of Karma (hqitia agitti:). The Mukta Jivas retain their individuality even in the Mukta state, though at the same time their characteristics are identical. Moksha is not something which the Soul gets hold of from outside. It is the realisation by the Jiva of his own real and true nature. Every

Page #82

XLVI
in
Jiva is constitutionally free and potentially divine. His union with Karma has the effect of limiting the inherent freedom and obscuring the innate divine nature. When the connection between the two is completely severed, the Jiva appears all his real refulgence, power, bliss and knowledge, and this: is Moksha. When darkness is dispelled by means of light, we do not take away one thing and put another in its place; we simply remove the obstructing agent and we see the true thing. When a parrot imprisoned in a cage is set at liberty, we do not take away the cage and give something else in its stead; we have only to remove that which was in the way of freedom and the parrot is free. So Moksha is merely the unfoldment of what Soul potentially possessed already; it does not mean possession of something new.
There are fifteen kinds of Siddhas Jiva, Ajiva, Tirtha, Atirtha, Grihasthalinga, Anyalinga, Svalinga, Pullinga, Strilinga, Artificial Napumsakalinga, Buddhabodhita, Pratyekabuddha, Svayambuddha, Eka and Aneka.
With Moksha, the categories end. Their study is essential to the knowledge of Jainism. We may again invoke the authority of the Sutra quoted above: 'He who is acquainted with these nine principles and lays hold of them by faith is perfect in knowledge. He who is ignorant of them cannot be perfect in Knowledge. The words and doctrines of all the Jain Lords (Tirthankaras) are here and nowhere else to be found; therefore he whose mind is instructed in these nine categories possesses true and stable knowledge.'
Jain Ethics.
We may now consider the ethical theory of the Jains. It is based upon their theory of Karma; in fact it is the logical consequence of that theory. The ideal is Moksha, i. e. freedom from all Karmas. For their destruction the Jiva is to endeavour through hundreds of births and the Jain scriptures

Page #83

XLVII
lay down for Jiva’s guidance, rules and regulations by following which the Jiya may attain the desired end. These rules constitute the Jain ethics. Before we proceed to their consideration, we may note one fact of great importance. In Jainism there is hardly any scope for the discussion of that complicated question regarding Freedom of Will and Determinism. On purely logical grounds, we find determinism unable to hold its own. For, in the first place, if every individual action is predetermined and no choice is left to the individual, the conflict between merit and demerit, virtue and vice, roward - and punishment ought not to arise at all. If a man commits sin and if it is predetermined, i. l., if he himself is not responsible thereto why should he be punished for what he is forced to do? We have already seen that both Pāpa and Punya are there because of the voluntariness on the part of the doer. If the actions are involuntary, they are neither sinful nor meritorious, and therefore they deserve neither punishment nor reward. If in a railway accident, the engine is driven over a man and lie is killed, we do not imputo sinfulness to the engine because we are fully aware that there was not present in the accident the element of Willing' on the part of the engine; it killed the man automatically, mechanically or if at all, through some extraneous force, and therofore no responsibility rests with the engine. If determinism were true, man's position would be just liko that of thio ongine of our illustration. Whatever ho does would be done automatically-in spite of himself as it wero-and therefore ho cannot be held responsible either for good or evil consequenco of his action. This is the logical situation arising out of Determinism which we all agree is not sound. Secondly, Determinism leads to inaction which is the worst foo of mankind. Thirdly, Determinism works against what we value most in man, namely character. What is character ? It may be defined as that mental disposition which is formed in man by his persistently endeavouring to realise somo good ideal.

Page #84

XLVIII
Ideals may be different; what is chiefly required is the persistent, habitual endeavour capable of permanently and ineradicably moulding the mind. Now if everything is predetermined, there is no longer a necessity for the formation of character. Predetermination dispenses with the ideal and consequently of persistent endeavour which is the chief factor in the building up of character. Under these circumstances the best policy for a man to follow in his life would be that of drift, without caring and being responsible for the evil consequences arising out of it. It is therefore clear that the Jiva must be supposed to have some freedom of will. There is some predetermination as well, no doubt, as Lord Mahavira has said, They have no knowledge and do not understand that things depend partly on Fate and partly on human exertion.' It is the peculiar position of the Jain Karma Theory that it gives no scope for necessitarianism. What is called fate from the conventional point of view is really speaking the outcome of past Karmas which themselves are performed by the Jiva with his own free will. We call it fate because the Karmas of which the present good or evil is the result are invisible to us in our present life. The relation between the Jiva and Karma is Anadi and it rests entirely with the Jiva himself to make efforts to be free from that bondage. On this fundamental assumption of absolute freedom of will tho writers of Jain Ethics proceeded to lay down rules of conduct, both for Yatis and householders. Generally we may say that the importance and utility of an ethical system depends on and is proportionate to the degree of significance attached to the principle of the Freedom of Will. The harder the limits imposed on the freedom of will the less useful and elastic the system is bound to be. The Jain system of ethics other hand shows the most ample scope for it, and therefore it has the soundest basis on which the magnificent superstructure of an ethical code can be erected. The rules that are presented for the Yatis and the householders are touched upon in the notes to the text.
on the
(

Page #85

XLIX
•
Dravya
The Jain Siddhānta tries to solve the 'riddle of the Universe' in its own way. It lays down six heads under which all the objects in the Universe can be included. In the first place, it is plain even to the most unphilosophical mind that objects are of two classes; those that are endowed with consciousness and those that are not endowed with con sciousness (Chetana and Achetana or Jada). These are the first two classes and the interplay of these two is the chief cause of the manifestation of this world. Then these objects live and move in space and in time whose existence thereforó must be presupposed and which consequently constitute two more classes. Lastly, we see that nothing in this world is absolutely at rest or in motion and it is not possible to assume that rest or motion is the inherente quality of any of the above-mentioned object, otherwise we would have witnessed the phenomenon of perpetual motion or perpetual rest. Therefore we are driven to the conclusion that there must be two other objects, one imparting motion and the other counteracting and stopping it. These are called respectively Dharma and Adharma. These words have a technical meaning assigned to them in the Jain scriptures. One is the medium of motion, and the other, that of rest. This is the primary and fundamental classification of objects according to Jainism. Of these Jiva and Ajiva are the most important as their interaction gives rise to the world and the other objects are helpful to them so far as the evolution of the world is concerned.
As to the conscious objects, (Jiva) even the western scientists have now come to see the inadequacy of materialism, and they are compelled to admit tho existence of two distinct eategories in the world-Force and Matter,—which might cor. respond to the Jain view. Matter cannot account for Jiva; the former is unconscious and the latter conscious. As to the nature of Jiya, it is constitutionally free and potentially

Page #86

dívine. It is a simple objoct endowed with the quality of thinking and willing. It is indivisible in itself and at the same time preserving a distinet entity of its own. From Anādi time, however, Jiva is in bondage to Karma, but it can effect its release from it by pursuing the right path. It possesses the potentiality of having infinite power, infinito bliss and infinite knowledge, unlimited by Tino and Space.
It also possesses such powers as clairvoyance, telepathy &c. of which ordinary men are almost ignorant, but which are now being recognised by the systematic efforts of the Psychical Research Society. It is to the credit of Jainism that the Jain Saints had, very long ago, made a thorough study of the subject and discovered the truth which is at present only being dimly comprehended. The Karina matter is subtlo as well as gross. Tho substlety of Karma-pu Igala is attosted by modern seience. Says Sir Oliver Lodge, “If an electron is represented by a sphere, an inch in diameter, the diameter of an atom of matter on the same scale is a mile and a half.” The Jaina Siddhānta, without the aid of the present day miscroscopes, has proved the same thing when it said that an infinity of Paramanus may exist at a point of space. Time and Space, Dharma and Adharma need not detain us long as they are objects subsidiary to the first two and it is plain that the assumption of their existence is explicitly or iinplicitly made as 'the starting point in every other religion and philosophy.
Yoga.
The ideal of Yoga is the possession and realization of Spiritual, Reality. It is to possess divine qualities, through reflection of divine Reality or Right Knowledge. It means tho possession of the qualities like Omniscience, Omnipotence and Omnipresenco. This is brought about by the tearing off of the veil of Karma and the pursuing of the path of Right Knowlodge, Right Faith and Right Conduct-designated as the three

Page #87

LI
Ratnas (jewels ) in the Jain Philosophy. Every being posses. ses in himself the potentiality of attaining to this status: All beings are thus potentially divine and all are equal and without distinction, so far as this divine character is concerned but it must bo remembered at the same time that all are not identical; their individuality is not merged as in the Vodantic oneness. This is the goal and we have already seen what are the essentials of the method. In the system of an integral Yoga the principle must be that all life is a part of the Yoga. There are two kinds of knowledge-that which seeks to understand the apparent phenomenon of existence externally by an approach from outside through intellect and this is the lower ( ordinary or practical ) knowledge; secondly the knowledge which seeks to know the truth of existence from within, in its source and reality by spiritual realisation. Ordinarily a sharp distinction is drawn between the two; but really they are two ideas of one's seeking. The ordinary knowledge ultimately brings us to perceive the infinite spirit, the divine intelligence and will in the material universe, all physical sciences lead to the same and here Yoga steps in. It begins by using the knowledge of the external for the possession of the Divine, for Yoga is the concious and perfect seeking of the realisation of the Divine towards which all the rest was an ignorant and imperfect moving and seeking. At first therefore Yoga separates itself from the action and method of lower knowledge; for, which the lower knowledge approaches God indirectly from outside and never enters His secret dwelling place. Yoga calls us within and approaches him directly. Therefore the methods of Yoga are different from the methods of the lower knowledge. The method of Yoga must always be a turning of the eye inward and this is done by two movements, each necessary to the other, and by each of which the other becomes complete-purification and concentration. The object of purification is to make the whole mental being a clear mirror in which the divine Reality can be reflected. At present the mental being reflects only the confusions created

Page #88

LII
by the mental and physical view of the world; it is incapable of reflecting the Diviné. By purification the dross is removed and we get the cléar visions. Then concentration is necessary first to turn the whole will and the mind from the discursive deviation natural to them and to fix them on the Eternal and the Real behind all appearances and secondly to break down the veil of Karma which is erected between ourselves and the truth. The ultimate realisation of truth is the result of intense, habitual, purified reflecting of the reality and an entire concentration on it.
There are as many ways of arriving at perfect contemplation or concentration as there are different paths of Yoga. Indeed so great is the importance attached to it as a supreme means of arriving at the highest consciousness, that, certain disciplinarians of Yoga think as if theirs are the only ways of realising Samādhi. The Hatha Yoya, Rāja Yoga, Ichcha Yoga, Jnāna Yoga, Shāstra Yoga, &c., are the various means, how: ever, leading to the same ideal. By Yamas, Niyamas, Asanas and Prānāyāmas, the body is liberated from itself and purified from many of its disorders and irregularities and becomes a perfected instrument in tune as it were with the Infinite. After the purification of the body, there remains the inner purification necessary to produce psychical and spiritual effects. This is done by Dhyāna Yoga in conjunction with other Yogas. Both by the careful reading of and pondering on the truths explained by the scriptural texts and simultaneously by pursuing Dhyāna and Dharma, Jiva is raised to the highest level of the psychical plain where then be enters Samādhi and attains Perfect Knowledge, Perfect Bliss and Perfect Power. This is the summum bonum of an integral Yoga.

Page #89

CONTENTS.
CHAPTER I.
Spiritual conscience-Delusion-Desires-AttachmentMatability-Religious duty-Bodily attachment-Disattachment from lower impulses-Fructification of Karmas–Equanimity-Self control.
pp. 1-205. CHAPTER II.
Initial duties-Guru Sevā—Characteristic marks of trua God - Object of worship-Righteous conduct-Austerities Their utility-Desire for Mökstia-Summary-Samyaktva,
pp. 207-315, CHAPTER III.
Spiritual goal-Svarga and Moksha, distinguished Eight aids to Yoga-Ahimsā—Truthfulness-Non-stealing Celibacy-Non-acceptance or non-possession of property-YamasYoga-Drishti-Gunasthāna—Mitrā---Tārā.-Balā---Diprā— Sthirā--Kāntā--Prabhā-Parā-Recapitulation. pp. 317-535.
CHAPTER IV.
Self-knowledge-Soul-culture—Samsāra and Moksha conception-Anger.-Māna—Duplicity-Greed-Counter reflections for the conquest of passions-Moralisation. pp. 537-625.
CHAPTER V.
Requisites for meditation-Subjugation of senseg—Mindpurification—Tranquility-Twelve reflections-Result-Correlation of Samatā and Dhyāna-Conclusion. pp. 625-690.

Page #90

(2)
CHAPTER VI.
Jnāmayoga—Krijāyoga-Their interdependence-Characteristics of a Jnānayogi_Posture, Place, Time for Yogapractice-Cultivation of high emotions by reflections—Various kinds
b --Ajnā— Vipāka-Samsthāna— DharmaDhyāna-Shukla-Dhyana — Their fruits. pp. J91-741.
CHAPTER VII. Patanjali--Yoga-Samprajnâta--Asamprajvāta ---Other proceses----Adhyātma--Bhāvnā—-Dhyāna--Samatā--Vrittikshaya-Ichhāyoga-Shāstrayoga-Sāmarthyayoga— Prātibhajnāna-Dharma-sanyāsa-Yoga-sanyāsa-Worship of Perfected Souls.
:
: Pp. 743-807. CHAPTER VIII.
Final goal— Means for its attainment–Diversified 'na. tures and inequality of powers form no drawback to MokshaRenunciation essential-Warning against charms of Materialim-Exhortation for Self-exaltation-Author's final word.
pp. 807-824.

Page #91

Adhyatma
Spiritual knowledge, Preeminence of
Siddhis
Atman
Karma
INDEX TO NOTES.
...
...
Moksha
Rebirth
Moha, source of all vicesDesires, Subdual of
Law of Karma
True aspect of love Raga, Undesirability of—
Worldly relations, Futility of-...
World-drama, Fleeting nature of
i
...
Inner-self, full of bliss, illustration of a deer, Study of Tattvas, Utility ofAweinspiring aspect of death
...
...
Spiritual awakening continued
Disattachment from worldly pleasures Good deeds, also cause of bondage Self-examination
Eradication of wicked thoughts... Righteous conduct
**
I
9, 13, 16, 36
39
42
45
040
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
Dharma, true support
Body, Obloquy of
Moksha and bodily pleasures, contrasted
148
Body, Different uses of, by the ignorant and the wise... 152 Different results of the same action with different motives. 153Freedom from Raga and Dwesha essential for spiritual
awakening
930
⠀⠀⠀⠀⠀⠀
4.9
50
93
93
102
109
112 118 122,
124 129
131
135
146'
155
... 158
159
161
.162
171
1784

Page #92

(4)
... 178
180
182
183
189
192
197 207 211 211
231
246 258 279 296
angs
...
Ārta Dhyāna, condemned Spiritual preparedness Worldly prospects, illusive ... Human life; superiority of .. Vigilance for shaking off Karmas Human life, Vanity of- ... Elimination of Karmic energies ... Passions, Evil consequences of — Şenses, uncontrollable, advisability of curbing Preliminaries of Yoga Filial duty Dạty towards spiritual teachers... True God Nature of Godhood ... Object of worship ... Tapas .. Desire for Moksha ... Samyaktva Yoga ... Swarga and Moksha, distingnished Ahimsā ... Truthfulness Non-stealing Story of Nāgadatta ... Celibacy ... Story of Sudarshana... Excessive passion, Condemnation of - Non-possession of property ... Limitation of property, necessary Yamas further considered .... Yoga-Drishti ... Gunusthāna Asana.... Prānāyāma Dhārnā ...
....
311
2n
326
357
268
co
373
376
386
396
400
407
413
.... 517 ·

Page #93

Dhyana Samyama
...
Victory over passions Atman-Yogabhumi, story of two painters Householder's duties (Jaina > Samsära and Moksha distinguished
...
***
(6)
***
...
...
...
...
...
...
...
Anger, illustrations of a Jain ascetic and Dwaipayana... 558 Kashayas, Various degrees of... Forbearance, Illustrations ofStory of a Brahmana and Chandāla Anger, Subdual of—
... 560 *. 564
Mana, Bahubali Mana, Evil consequences of; illustrations Mana, story of Sanatkumara Desires, boundless; fruits of denial Maya, Evil conequences ofMāyā, not desirable... Māyā, Himsa in disguise True and false ideal of worship Maya, story of Mahabala Māyā, story of two ascetics Lobha, Evil results of; illustrations Lobha, desirability of its conquest Lobha, root cause of wicked acts Kashāyas
...
...
...
...
...
618
boo
0.0
718
...
300
...
DIG
...
...
Kashayas, Subdual; of; favourable to Yoga-practice
Story of Rudradeva Mind-purification Samatā
Subjugation of senses
Nine Tattvas, Samitis, Guptis, Bhāvanās Parishahas,
...
Charitras Anitya Bhāvanā, Story of a mendicant Asharana Bhāvana, Story of Shrenika Samsara Bhāvanā
A..
...
...
0.0
...
944
...
522
*** 527 537
534
543
555
100
...
boo
***
800
*.566 ....575
*... 578 ... 580 ... 581
583
***.589
591
... 594
... 596
598
691
605
. 607
...
.. 609
619
620
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
414
...
...
654
667
... 668 ..670
*44
...
625
629
632
344

Page #94

(6)
Ekatva Bhāvanā, Story of Namiraj Anyatwa Bhāvana, Story of Bharata Ashuchitwa Bhāvanā, Story of Sanatkumāra Asrava Bhāvanā; Illustration of Pundarika Samvara Bhāvana, Illustration of Kundarika Loka Bhāvanā
Dharma Bhāvanā
Bodhidurlabha Bhāvanā
Dhyana Siddhi
Jnanayoga, Kriyayoga, their interdependence Dharanās
...
690
... 672 673
674
675
... 677
678
... 679
682
610
...
...
...
...
Various kinds of Yoga Adhyatma, Bhāvanā, Dhyana, Samata, Vrittikshaya, Ichhayoga, Shastrayoga, Samarthyayoga, Mantrayoga, Layayoga, Hathayoga, Rajayoga, Jnanayoga, Kriyayoga, Bhaktiyoga
Last word
...
690
695
718
743
... 748
750

Page #95

વિષયસૂચી.
૧૪
પ્રથમ–પ્રકરણ
(પ્રકીર્ણ ઉપદેશ ) વિષય. મંગલાચરણ. અધ્યાત્મની ઉત્કૃષ્ટતા. . . .
૨-૧૩ તત્ત્વશ્રદ્ધાન.
(આત્મસિદ્ધિ અને નવ ત ) આત્મા અને કર્મ સંબન્ધી ફૂંક મીમાંસા. અધ્યાત્મનું લક્ષણ
( અધ્યાત્મની સરળ શ્રેણીનું દિગ્દર્શન. ) ઉપદેશપ્રારંભ-મનુષ્યજન્મની વિશિષ્ટતા.
૧૭-૧૮ * (સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ વર્તન એ બંનેને સહગજ
કલ્યાણસાધક છે, તેનું પ્રતિપાદન.) મોહ કલેશનું મૂળ છે. •
૧૯૨૨ તૃષ્ણ.
૨૩-૩૦ મમત્વભાવનિરાસ.
૩૧-૩૩
૧૫
સ્નેહ.
૩૪-૩૮
સાત્ત્વિક દૃષ્ટિ. મૃત્યુની ભયંકરતા.
૪૦-૫૦ ૫૧-૫૬ ૫૭-૬૩ ૬૪=૭૨ ૭૩-૭૬
૭–૭૯
શરીર મૂચ્છનું શમન વિવેકવિકાશ. ઈષ્યની જુગુપ્સા,

Page #96

૮૦-૮૦
કવિપાક તરફ હશે ? ચરિત્રશુદ્ધિ.
( સાત વ્યસનની દુષ્ટતા.) ગુણગ્રાહકતા. નીતિધર્મ,
ધર્ય.
આત્મસ્વરૂપ તરફ અભિમુખતા. શા માટે વિષયાસક્તિ ? ' કર્મવૈચિત્ર્ય. કામની નિરંકુશતા અને તેનું દમન. શાન્તિમાર્ગ તરફ પ્રોત્સાહન. પ્રકરણની પૂર્ણાહુતિ.
૮૫–૮૭
૮૮ ૮૮-૯૪ ૯૫-૯૮ ૯૯-૧૦૦ ૧૦૧-૧૦૩ ૧૦૪-૧૧૩ ૧૧૪-૧૧૬
૧૧૭
દ્વિતીય-પ્રકરણ
( પૂર્વસેવા)
વિષય.
૩-૪
-૯
૧૦-૧૧
વિષયપ્રસ્તાવ. વિષયનિર્દેશ. ગુરૂવર્ગ અને તેની પ્રતિપત્તિ. માતા-પિતાની સેવા. સદ્દગુરૂ મહારાજની ભકિત. ગુરૂનું લક્ષણ અને ગૌરવ. ભગવદુપાસના. મૂઢ અવસ્થામાં દેવપૂજન, દેવનું લક્ષણ દેવના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન. દેવ વીતરાગજ હેવો જોઈએ.
( જગકર્વસમ્બન્ધી મીમાંસા.) પરમાત્માનું આરાધ્યત્વ. ઈશ્વરભક્તિમાં પ્રમાદ રાખનારાઓને ઉપદેશ,
૧૩-૧૪
૧૯-૨૦

Page #97

૨૧૨૫ ૨૬–૩૭ ૩૮–૪૩
સદાચાર. તપ. મુકિત તરફ અષ. મુત્યÒષની પ્રથમ અગત્ય.
( પાંચ પ્રકારનાં અનુષ્ઠાન. ). સમ્યગ્દષ્ટિનો ઉદય.
(સમ્યક્તનું સ્વરૂપ.) સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થતાં કેટલું સંસારભ્રમણ બાકી રહે ? ઉપસંહાર
તૃતીય-પ્રકરણ (ગનાં અંગે અને દષ્ટિએ) વિષય, ગનું સાધ્યબિન્દુ. સ્વર્ગ અને મોક્ષનું પાર્થય. સંસારી અને મુકત આત્મા વચ્ચે તફાવત. યોગનાં આઠ અંગેનું પ્રસ્તાવ. આઠ અગેન નામ-નિર્દેશ. યમ-નિયમના ભેદ. અહિંસા. સત્ય.
૧૮-૨૮ અચાર્ય.
૨૯-૩૪ બ્રહ્મચર્થ. .
૩૫–૫૭ અપરિગ્રહ.
૫૮-૬૮ અહિંસાદિનું મહાવ્રતત્વ. યમ-નિયમને યોગાંગ માનવાને હેતુ. હિંસાદિના ભેદ-પ્રભેદે. હિંસાદિની ભીષણતા અને અહિંસા આદિ પાંચ મહાવના : . - પ્રકર્ષનું પરિણામ.
૭૩-૭૬ ગની આઠ દષ્ટિઓ અને પ્રથમ મિત્રાદષ્ટિ.
.
. -
૭૧-૭૨

Page #98

( ૪ )
મિત્રાદષ્ટિનું વિવરણુ મિત્રાદષ્ટિવાળાનું ગુણસ્થાન. ( ચાદ ગુણસ્થાને )
ખીજી તારાદૃષ્ટિ.
શ્રીજી ખલાદષ્ટિ અને ત્રીજું યેાગાંગ આસન. ચેાથું યાગાંગ પ્રાણાયામ અને ચેાથી દીપ્રાષ્ટિ.
( ૧૦૬ મા શ્લેાકમાં અવેદ્યસંવેદ્ય પદ, ૧૧૦ મા શ્લોકમાં ‘વાદના વિચાર અને ૧૧૧મા શ્લેાકમાં ન્યાયરિભાષા. ) છેલ્લી ચાર સમ્યગ્દષ્ટિએના પ્રસ્તાવ અને પાંચમી સ્થિરાદૃષ્ટિ સ્થિરાષ્ટિનું મહત્ત્વ.
સ્થિરાદૃષ્ટિના સંગી પ્રત્યાહાર.
આઠમા યાગાંગ-સમાધિથી યુક્ત આઝમી પાદૃષ્ટિ. આઠમી દૃષ્ટિમાં આત્માન્નતિના અતિપ્રક
ઉપસંહાર.
વેદ્યસ વેદ્યપદ.
( સમ્યક્ત્વનું વિવરણ, શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા અને દિનચર્યાં. ) છઠ્ઠી કાન્તાદષ્ટિ અને છઠ્ઠું યાગાંગ ધારણા. કાન્તાદષ્ટિનું સાં.
સાતમી પ્રભા દૃષ્ટિ અને સાતમું યેાગાંગ ધ્યાન. સુખ-દુઃખનાં લક્ષણુ.
ધ્યાનની અને પ્રસંગતઃ સમાધિની સમજુતી. સાતમી દૃષ્ટિમાં અસંગવૃત્તિ.
ચતુ—પ્રકરણ,
( કષાયજય )
૨૭=૩
૯૪-૯૫
૯૯-૧૧૩
વિષય.
આત્માને જાણવાની અગત્ય. (પરલાકની સાબિતી. ) આભ્યન્તર ખેતી
જડ અને ચેતનં. સંસાર અને મેક્ષ.
૭૮-૮૫
૧૧૪
૧૧૫-૧૧
૧૧૭
૧૧૮
૧૧૯
૧૨૦=૧૨૩
૧ર૪
૧૨૫
૧૨૬
૧૨૭
૧૨૮
૧૨૯
૧૩૦-૧૩૧
in x
૩૫

Page #99

وودی
- (નવમા લેકમાં ક્રોધાદિ કષાયના શાસ્ત્રીય દષ્ટિએ ભેદ-પ્રભેદ. ) . માન,
૩ર-૪૫ માયા.
૬૩૭૫ ક્ષાને જીતવાના ઉપાયો.
- ૭૬-૭૭ ઉપસંહાર, ..
૭૮
લોભ ,
પચમ–પ્રકરણ
(માસામા ) ..
શ્લોક
૨-૪
૫-૧૨
૧૩-૨૦
૨૨-૩૫
વિષય, વિષયપ્રસ્તાવ અને કષાયો રોકવાની સાધનપ્રણાલી. ઈન્દ્રિયજય. મનઃશુદ્ધિ.
( ૧૨ મા શ્લેકમાં લેશ્યાનું સ્વરૂપ.) સમતાં. - . સમતાને અનુકુળ સામગ્રી. બાર ભાવનાઓ. ભાવનાઓનું પરિણામ-સમતા. ન (વૈિરાગ્યના પ્રકારે. ) સમતા અને ધ્યાનને સમ્બન્ધ. ઉપસંહાર.
થઇ–મકરણ.
(માનસિદ્ધિ) વિષય. જ્ઞાનયોગ અને ક્રિયાગ.
( પ્રથમ બ્લેકમાં પ્રિયાગનું વિવરણ). ધ્યાનને ઉપયોગી સમજુતી :
૩૭-૩૮
. .

Page #100

{ } }
ધ્યાનને ઉપયાગી ઉપકાર—મૈત્ર્યાદિ ચાર ભાવના.
ધ્યાન.
આન,ધ્યાન.
અપાયધ્યાન.
વિપાકધ્યાન.
સંસ્થાનષ્યાન.
( ૩૫ મા શ્લાકના વિવરણમાં પિંડસ્થ આદિ ચાર ધ્યાનેાનું
સ્વરૂપ. ) ધર્માંધ્યાનનું પારલાકિક ફળ. શુકલધ્યાન અને કૈવલ્ય.
( શુક્લધ્યાન અને ઉપશમશ્રેણી-ક્ષપકશ્રેણીનુ નિરૂપણુ. )
સપ્તમ--પ્રકરણ.
( ચેાગશ્રેણી )
વિષય. પાત જલયેાગની આલાચના. ચેાગપતિની પાંચ શ્રેણીઓ ઇચ્છાયાગ.
શાસ્ત્રયાગ.
સામર્થ્ય યાગ.
૧૬-૨૪
૨૧
૨૨-૨૩
૨૪૨૯
•
(૮-૯ આ શ્લોકાના વિવસ્તુમાં મતિજ્ઞાનાદિ પાંચ જ્ઞાનેનું નિરૂપણું અને ક્ષયે પશમની વ્યાખ્યા.)
માક્ષર
( મેાક્ષનું શાશ્વતત્વ: સર્વ કર્જાતા ક્ષય હાઇ શકે છે. કવળજ્ઞાનની સાબિતી. મુકિત અંતે તેના સાધનના સખન્યમાં વિચાર. ) મુકિતને પ્રાપ્ત થયેલા કેવા છે ?
ઇશ્વરે પાસનાની ઉત્કૃષ્ટતા.
( સ્યાદ્વાદદષ્ટિએ ઇશ્વરનું સ્વરૂપ, સ્યાદાદ, સપ્તભી, નય, • પાંચ કારણેાના સમવાય અને જૈનદર્શનની ઉદારતા. )
૩૦-૩૩
૩૪૩i
૩૬
૩૭
લાક
૧-૩
–૧૨
૧૩-૧૪
૧૭
૧૮-૧૯

Page #101

વિષય.
અષ્ટબિન્દુ ઇષ્ટબિન્દુની સાધના.
( ૭ ) અમ--પ્રકરણ.
( અન્તિમશિક્ષા. )
શ્લાક.
*?**
દરેક યથાશકિત ઉન્નતિ મેળવવાને લાયક છે.
નવયુગના મેાહકરૂપ તરફ્ મુગ્ધ નહિ થઇ જવાની સાવચેતી. ૧૦-૧૩
ઉપસંહાર
ગ્રન્થના સમ્બન્ધમાં ગ્રંથકારના ઉદ્ગાર.

Page #102


Page #103

न्यायतीर्थ-न्यायविशारद मुनिन्यायविजयजी. Nyāya Vishārada Nyāya Tirtha Muni Nyayavijayaji

Page #104


Page #105

अध्यात्मतत्त्वालोकः।
(मूलग्रन्थः।)
अध्यात्मपीवषमनक्षगम्यं पीत्वा कणेहत्य विषं निजध्नुः । अनादिकर्मप्रचयात्मकं ये त्रिधा प्रवन्दे परमात्मनस्तान् ॥१॥
हतं हहा ! शास्त्रविशारदत्वमनर्थहेतुश्च वचःपटुत्वम् । विज्ञानवेत्तृत्वमपार्थकं च नाऽऽस्वादितोऽध्यात्मसुधारसश्चेत् ॥२॥
ज्ञानस्य भक्तस्तपसः क्रियायाः प्रयोजनं खल्विदमेकमेव । चेतःसमाधौ सति कर्मले पविशोधनादात्मगुणप्रकाशः ॥३॥
ध्यानं च मौनं च तपः क्रिया च नाध्यात्ममार्गाभिमुखीभवेञ्चेत् । न तहि कल्याणनिबन्धन स्याद युक्ता हि लक्ष्याभिमुखी प्रवृत्तिः॥४॥
द्वीप पयोधौ फलिनं मरौ च दीपं निशायां शिखिनं हिमे च । कलौ कराले लभते दुराएमध्यात्मतत्व बहुभागधेयः ॥५॥
जरा जराया मरणं च मृत्योः सर्वापदानामपि राजयक्ष्मा । जन्मदुबीजाग्निरनन्तविद्यानिदानमध्यात्ममहोदयश्रीः ॥ ६॥ तेऽपि प्रचण्डा सदनस्य बाणाश्छिद्राकुलं यः क्रियते तपोऽपि । अध्यात्मवर्माऽपिहिते तु चित्ते निःसंशयं कुण्ठिततां भजन्ते ॥७॥ अध्यात्मधाराधरसन्निपाते मनोमरौ पुष्यति योगबीजम् । पुण्याङ्करा निर्भरमुल्लसन्ति सर्वत्र शान्तिः प्रसरीसरीति ॥८॥

Page #106

( २ )
अध्यात्मभानौ प्रसरत्प्रतापे मनोनगर्यो परिभासमाने । कुतस्तमः ?, शुष्यति भोगपङ्कः, कषायचौरैः प्रपलाय्यते च ॥९॥
आनन्दपूर्णा च सुधां समाधिं वितन्वतेऽध्यात्मसुधाकराय । स्पृहा यदीये हृदि नाविरासीत् पशुर्नृरूपेण स मोघजन्मा ॥ १० ॥
योऽध्यात्मशस्त्रं वहते प्रतीक्ष्णं भवेद् भयं तस्य कुतस्त्रिलोक्याम् ? | तिरस्कृतो वा नितरां स्तुतो वा नाध्यात्म विद् रुष्यति मोदते च १.१ ॥
विधाय पापान्यतिभीषणानि येऽनन्तदुःखातिथयो बभूवुः । एतादृशानप्युददीधरद् यत् किं वर्ण्यतेऽध्यात्मरसायनं तत् १ || १२ ||
आत्मस्वरूपस्थित चित्तवृत्तेर्भवप्रपञ्चेषु तटस्थदृष्टेः । अध्यात्मराजेश्वर सुप्रसादे का न्यूनता सिद्धिषु लब्धिषु स्यात् ॥ १३॥
आत्माsस्ति कर्माsस्ति परो भवोऽस्ति मोक्षोऽस्ति तत्साधकहेतुरस्ति इत्येवमन्तःकरणे विधेया दृढप्रतीतिः सुविचारणाभिः ॥ १४ ॥
अर्वादृशां नैव परोक्षभावाः प्रत्यक्षधी गोचरतां लभन्ते । अतीन्द्रियज्ञानिकृतोपदेशैः सन्तो यथार्थ प्रतियन्ति किन्तु || १५ ||
शुद्धाऽऽत्मतत्त्वं प्रविधाय लक्ष्य ममूढदृष्ट्या क्रियते यदेव । अध्यात्ममेतत् प्रवदन्ति तज्झा नचाऽन्यदस्मादपवर्गबीजम् ||१६||
अध्यात्मभूमीभृत ऊर्ध्वभागे दायेन यद्यस्ति व आरुरुक्षा । महाशयास्तर्द्युपदिश्यमानं निबोधतेदं हृदयेन तावत् ॥ १७ ॥
महीयसा पुण्यसमुच्चयेन सम्पद्यते मर्त्यभवो विशिष्टः । सार्थक्यमेनं च नयन्ति सन्तः सज्ञान - सम्यक्चरिते प्रपद्य ||१८||
प्राप्तान्यनन्तानि वधूंष्यनेन जीवेन मोहेन वशीकृतेन । मोहस्य सत्त्वे खलु देहलाभो देहे च लब्धे पुनरुदुःखम् ||१९||
जन्मक्षणे वर्धकसंगमे च पञ्चत्वकाले नियतं हि दुःखम् । रोगादिजातानि पुनः कियन्ति दुःखानि मेयानि भवाम्बुराशौ ? २०॥

Page #107

देहान्तरानागमनाय तस्माद निघ्नन्ति मोहं मुनयः प्रयत्नैः। :: मोहो हि संसारमहालयस्य स्तम्भः, समस्ताऽसुखवृक्षबीजम्॥२१॥
सर्वेऽपि दोषाः प्रभवन्ति मोहाद मोहस्य नाशे नहि तत्प्रचारः। इत्येवमध्यात्मवचोरहस्यं विवे किनश्चेतसि धारयन्ति ॥ २२ ॥ संसारभोगा विविधा अनेन जीवेन भुक्ता बहुशो महान्तः । तथाप्यतृप्तो जडबुद्धिरेष तृप्त्यै नृभोगेषु विचेष्टते ही ! ॥ २३ ।। रिक्तीकृतेऽप्यम्बुनिधौ निपीय तृषा न यस्योपशमं प्रयाता। तृणाग्रभागस्थितवारिबिन्दुपानेन तृप्तिं किमसौ लभेत?॥ २४ ॥ नवा नवेच्छा सततं जनानां प्रादुर्भवन्ती सकलप्रतीता। कर्तव्यकार्योधसमाप्तिरत्र नास्त्येव तृष्णाऽस्खलितप्रचारात् ॥२५॥ कार्यान्तरं नह्यवशिष्यते मे कार्य विधायेदमिति स्वचित्ते । कुर्वन् सुमेधा अपि तत्समाप्तौ कार्यान्तरं कर्तुमनाः पुनः स्यात्॥२६॥ पारं स्वयम्भूरमणाम्बुराशेः सम्प्राप्नुवानाः* प्रबलौजसोऽपि । अपारतृष्णाम्बुधिलंघनाय कत्तु प्रयास न परिक्षमन्ते ॥ २७ ॥
अखण्डभूमण्डलशासकत्वं न दुर्लभं दुर्लभमेतदेव । तृष्णानिरासोपगतावकाशं सन्तोषरत्नं परमप्रभावम् ॥ २८ ॥
न तत् सुखं बिभ्रति भूभुजोऽपि न तत् सुखं स्वर्गसदो न चन्द्राः। यस्मिन् सुखे तुष्टमनःप्रभूते विवेकिनो निर्गमयन्ति कालम् ॥२९॥ कामोद्भव शर्म यदस्ति लोके दिव्यं महच्छम पुनर्यदस्ति । तृष्णाक्षयोद्भतसुखश्रियस्तद् न षोडशी नाम कलां लभेत ॥३०॥ इहास्ति को नाम तथा विधो नः कुर्मो वयं यत्र ममत्वभावम् ? । सर्वेऽपि कर्माशयबन्धभाजः कस्योपकारं खलु कः करोतु ? ॥३१॥ सबै च तृष्णानलतापतप्ताः शक्नोति कः कस्य शमार्पणाय ? । सम्बन्धमप्यातनुमश्च केन ? न क्वापि सम्बन्धफलोपलम्भः ॥३२॥ - * शक्तो शानः ।

Page #108

(४) सर्वे पराधीनतयैव संन्ति कः के स्वतन्त्रं प्रविधातुमीष्टे ?। स्वयं दरिद्रो हि परं विधातुमाढ्यं कथङ्कारमलम्भविष्णुः? ॥३३॥
स्नेहस्य निष्पादन आदितस्तु श्राम्यत्यविच्छेदकृते च पश्चात् । एवं दशायां परिभज्यमाने नेहे भृशं ताम्यति मानवोऽयम् ॥३४॥
यत्प्रेम्णि चित्तं रमते त्वदीयमन्यत्र चित्तं रमते तदीयम् । कथं वृथा मुह्यसि तत् परत्र ? नोकपक्षः प्रमदाय रागः ॥३५॥
अनन्यसाधारणभावतः कस्त्वद्गीचरं प्रेम दधाति लोके ? । एवं न चेत् क्वापि न तर्हि धीमन सेहो विधातुं भवतास्ति युक्तः।३६।।
यत्प्रेमजन्यं परितापमे षि तत्तापहानाभिमुखः स चेद न । तत् तादृशं प्रेम विषस्य कुण्डं मत्वा परित्यज्य कुरुष्व तोषम् ॥३७॥
स्नेहोनहि स्थायितया क्वचित् स्यात् स्याद यत्र तत्रापि भवेत् सुतीव्रम्। एकस्य मृत्यावितरस्य दुःखं दुःखास्पदं प्रेम ततोऽस्त्यवश्यम् ॥३८॥ सर्वो जनः स्वार्थनिमग्नचेताः स्वार्थश्च सम्बन्धविधानदक्षः। प्रेमप्रदीपस्य स एव तैलं स्वार्थ समाहे खलु कः कि.सीयः ? ॥३९॥
पितेति मातेति सहोदरेति मित्रेति कर्मस्फुरणीपजातम् । अवास्तवं खल्वपि मन्द मेधाः सम्बन्धमात्मीयतया प्रवेत्ति ॥४०॥ यस्यास्ति वित्तं प्रचुरं तदीया भवन्ति सर्वे मृदुलस्वभावम् । दारिद्र्य आप्ते तु सहोदरोऽपि प्रेमी वयस्योऽपि पराङ्मुखः स्यात् ।४१॥ न कोऽपि कस्यापि समस्ति लोके वृथैव मोहाद व्यथते जनोऽयम् । अध्यात्मदृष्टया परिचिन्तयेञ्चेद् निःसारमेतद निखिलं प्रतीयात्॥४२॥ महालयाऽऽरामसुलोचनादि यद बास्यदृष्टया परिदृश्यमानम्। भवेद् विमोहाय, तदेव वस्तु वैराग्यलक्ष्म्ये पुनरात्मदृष्टया ॥४३॥ - दुःखं विना किञ्चन दृश्यते न सुखस्य लेशोऽपि भवप्रपञ्चे। तथाप्यहो! वैषयिक प्रसंगं सुखस्वरूपं प्रविदन्ति मूढाः ॥ ४४ ॥

Page #109

( ५ )
मरीचिकां वारितया विलोक्य मृगो यथा धावति भूरितृष्णः । भोगान् सुखत्वेन तथा विदित्वा तान् प्रत्यहो ! धावति देहधारी ४५ ॥
कस्तूरिका सौरभलुब्ध चेता मृगो यथा धावति तन्निमित्तम् । न वेत्ति तु स्वोदरवर्तिनीं तां मूर्खस्तथा सौख्यकृते सुखात्मा ॥४६॥
वपुः क्षणध्वंसि विनश्वरी श्रीमृत्युः पुनः सन्निहितः सदैव । तस्मात् प्रमादं परिहाय धर्मे बद्धोद्यमः स्यात् सततं सुमेधाः ||१७||
प्रभातकाले दिनमध्यकाले सायं च काले खलु वैसदृश्यम् । पदार्थसार्थे परिदृश्यते तत् स्वार्थे वयं विश्वसिमो विचार्यम् ! ॥४८॥
नारी किमीया तनयः किमीयो मित्रं किमीयं पितरौ किमीयौ ? | गन्तव्यमेकाकिन एव हीतः पुण्यं च पापं च परं सह स्यात् ॥ ४९||
सम्बन्ध औपाधिक एष सर्वः संसारवासे वसतां जनानाम् । स्वभावसिद्धं परमार्थरूपं ज्ञानादिसम्बन्धमुपेक्षसे किम् ? || ५०॥
गिरेर्गुहायां जलधेश्च मध्ये पातालभूमौ त्रिदशालये वा । क्वाप्येतु मृत्योस्तु भवेन्न गुप्तः स भूर्भुवः स्वस्त्रितयं हि शास्ति ॥५१॥
प्रचण्डदोर्दण्डबलव्यपास्तजगद्वला दुःसहतेजउग्राः । प्रशासति स्म क्षितिमण्डलं ये तेऽपि प्रयाताः खलु रिक्तहस्ताः ॥५२॥
जेगीयते स्मेन्दुमखशुभ्रं यशो यदीयं पृथिवीतलेऽस्मिन् । महाभुजास्तेऽपि हता यमेन व्यादाय वक्त्रं सहसा प्रसुप्ताः ||५३ ||
:
महालयोऽयं धनकोश एष इमाः सुमुख्यः परिवार एषः । ध्यायन्निति त्वं भवसि प्रकुलो दृशांस्तु सम्मीलितयोर्न किञ्चित् ॥५४॥
अनेन देहेन करिष्यसे यत् पुण्यं तदन्यत्र भवे सहायः । गमिष्यतस्ते भविता, नतु स्वात् परिच्छदा देकतमोऽपि कश्चित् ५५
चित्राल ते काक्षकनालिकेरश्चिन्तामणिः कामगवी सुरद्रुः । प्राप्तं किमप्यन्यदलौकिकं वा किं तेन सिद्धिर्भरणे पुरःस्थे ? ॥५६॥
* हि इतः ।

Page #110

अस्ति त्रिलोक्यामपि कःशरण्यो जीवस्य नानाविधदुःखभाजः । धर्मः शरण्योऽपि न सेव्यते चेद् दुःखप्रहाणं लभतां कुतस्त्यम्॥५७॥ संसारदावानलदाहतप्त आत्मैष धर्मोपवनं श्रयेच्चेत् । क्ष तहि दुःखानुभवावकाशः कीदृक्तमो भास्वति भासमाने?||५८॥ मातेव पुष्णाति पितेव पाति भ्रातेव च स्निह्यति मित्रवञ्च । प्रोणाति धर्मः परिषेवितस्तद् अनादरः साम्प्रतमस्य नैव ॥१९॥ सौस्थ्यं धनित्वं प्रतिभा यशश्च लब्ध्वा सुखस्यानुभवं करोषि । यस्य प्रभावेण तमेव धर्ममुपेक्षमाणो नहि लजसे किम् ? ॥६०॥ इच्छन्ति धर्मस्य फलं तु सर्वे कुर्वन्ति नामुं पुनरादरेण । नेच्छन्ति पापस्य फलं तु केऽपि कुर्वन्ति पापं तु महादरेण ॥६॥ इष्यन्तं आम्रस्य फलानि चेत् तत् तद्रक्षणादि प्रविधेयमेव । एवं च लक्ष्म्यादिफलाय कार्यां कुर्वन्त्यबोधा न हि धर्मरक्षाम्॥६२॥ सुखस्य मूलं खलु धर्म एवच्छिन्ने च मूले क्व फलोपलम्भः ? । आरूढशाखाविनिकृन्तनं तद् यद् धर्ममुन्मुच्य सुखानुषङ्गः ॥६३।। करोषि यत् त्वं वपुषः सदैव पोषाय चालङ्करणाय चेहाम् ।। प्रतिग्रहः किं नु फलस्य देहाद वितर्कितश्चेतसि वर्त्तते ते ? ॥६॥ भुक्तानि भोज्यानि सुरोचकानि पीतानि पेयानि रसाद्भतानि । यदा बहिस्तात् क्षिपते शरीरं तदा विरूपत्वममीषु कीदृक? ॥६५॥ रसायनं सेवतु* सर्वदापि भुक्तां पुनः पौष्टिकभोजनानि । तथापि नो नक्ष्यति देहकुम्भे भस्मावशेषीभवनस्वभावः ॥६६।। तैलेन सम्मनितो यथावत् स्नानात् जलेनोत्तमगन्धिना च । सुराघटादप्यतिनिन्ध एष कायोऽशुचिः किं भविता पवित्रः॥६७॥ रोगैः प्रपूर्ण भविनां शरीरमन्तःस्थितेष्वेषु जनो मदान्धः । यदा बहिस्ते प्रकटीभवन्ति दीनाननः पश्यति दुःखमेव ॥६८॥
* · सेव् ' धातोः परस्मैपदित्वे सुलभाः शिष्टप्रयोगाः ।

Page #111

( ७ )
अदाद् विपत्तिं सकृदेव योऽत्र भूयः कदाप्याद्रियते स नैव । चित्रं पुनः सेव्यत एव देहो योऽनादिकालादू दददस्ति दुःखम् ||६९॥
तस्मात् परित्यज्य शरीरमोहं चित्तस्य शुद्धयै सततं यतस्व । न देहशुद्ध पुरुषार्थसिद्धिश्चित्ते तु शुद्धे पुरुषार्थसिद्धिः ॥ ७० ॥
अन्यत्र मोक्षाद् नहि वास्तवं शं मोक्षश्च देहश्च मिथो विरुद्धौ । · मुमुक्षवस्तेन न देहमोहं कुर्वन्ति, कुर्वन्ति बुभुक्षवस्तु ॥ ७१ ॥
येनैव देहेन विवेकहीनाः संसारबीजं परिपोषयन्ति । तेनैव देहेन विवेकभाजः संसारबीजं परिशोषयन्ति ।। ७२ ।।
मिष्टान्नभोगं कुरुतः समानं द्वौ पुरुषावेकतरस्तु तत्र । बध्नाति कर्माणि, निहन्ति चान्यो मोहे विवेके च विजृम्भमाणे ॥ ७३ ॥
चेद्र धावतो जीववधो न जातो जातः पुनः पश्यत एव यातः । तथापि हिंसाकलमादिमे स्याद् मूढे, द्वितीये न धृतोपयोगे ||७४ || शरीरमेवाऽऽत्मतया विदन्तो विदन्ति नैतत् खलु - " कोऽहमस्मि " | इदं जगत् विस्मृतवत् स्वमेव स्वस्मिन् भ्रमः स्फूर्जति कीदृशोऽयम् ? ॥ ७५ ॥
रागं च रोषं च परत्र कृत्वा कथं वृथा हारयसे भवं भोः ! माध्यस्थ्यमे वाऽऽश्रय चेत् सुखेच्छा माध्यस्थ्यजं शर्मं परानपेक्षम् ॥ ७६ ॥
परोन्नतौ किं परिखिद्यसे त्वं परक्षतौ किं वहसे प्रमोदम् ? | स्पृशन्ति नान्यं तव दुर्विकल्पास्त्वामेव बध्नन्ति तु कर्मपाशैः ॥७७॥
परोन्नतौ चेत् तव दुष्प्रयत्नैः क्षतिर्भवेत् कस्तव तत्र लाभः ? | न स्यात् क्षतिस्तर्ह्यपि को नु लाभस्तत्तापहे नून् त्यज दुर्विकल्पान् ॥ ७८ ॥
जागर्त्ति पुण्यं प्रबलं यदीयं प्रवर्धमानेऽभ्युदये तदीये । कोऽस्त्यन्यथाकर्तुमलं सुरोऽपि नेष्य ततः क्वापि करोतु धोमान्
॥ ७९ ॥

Page #112

(८) अभ्युन्नतिश्चावनतिश्च यत् स्यात् पुण्यस्य पापस्य च कार्यमेतत् । क्षीणे च पुण्येऽभ्युदयो व्यपैति तन्नश्वरे शर्मणि को विमोहः? ॥८॥
संवेद्यते यत् सुखमद्वितीयं कदापि माध्यस्थ्यलवोपलम्भे । प्रशस्तकौघजसौख्यराशिरप्यस्य नैवाऽर्हति तुल्यभावम् ॥८॥
ऐश्वर्यमालोक्य भुवां विचित्रं चित्रीयसे मुह्यसि वा कथं त्वम् ? । न किञ्चिदेतत् सुरसम्पदोऽग्रे विपाक एवाऽस्ति च कर्मणोऽसौ ॥८२॥
इन्द्राः सुरा भूमिभुजः प्रधाना महाप्रतापा अधिकारिणश्च । सर्वेऽपि कर्मप्रभवा भवन्ति कस्तत् सतां कर्मफले विमोहः॥८३।।
सदा निरीक्षेत निजं चरित्रं यच्छुद्धिमाप्नोति विहीयते वा। हानि च वृद्धिं च धनस्य पश्यन् जडश्वरिने न दृशं करोति ॥८॥
करोषि दृष्टिं न गुणे परस्य दोषान् ग्रहीतुं तु सदाऽसि सजः । युक्तं न ते शुकरवत् पुरीषे परस्य दोषे रमण विधातुम् ॥८५।। दोषानुबद्धः सकलोऽपि लोको निर्दषणस्त्वस्ति स वीतरागः । न किं पुनः पश्यसि दह्यमानमहो! स्वयोरेव पदोरधस्तात्॥८६॥ वृथाऽन्यचिन्तां कथमातनोषि ? वृथाऽन्यकार्थे किमुपस्थितः स्याः?। किं धूमपुञ्ज यतसे ग्रहीतुं विस्तारयन् चेतसि दुर्विकल्पान् ॥८७॥ बिभेषि दुःखाद यदि साधुबुद्धे . दुःखानुकलां त्यज दुष्प्रवृत्तिम् । नेष्टो वियोगः सुखसम्पदश्चेत् चरित्रमापादय तर्हि शुद्धिम् ॥ ८८ ॥ सुखं च दुःखं च शरीरिपृष्ठे लग्ने सदा कर्मविचित्रतातः । मत्तो न तु स्यात् सुखसम्प्रयोगे न व्याकुलःस्याच्च विपत्प्रयोगे॥८९॥ निशाविरामे दिनमभ्युदेति दिने समाप्ते च निशोपयाति। तथैव विश्वे सुख-दुःखचक्र ज्ञात्वा सुधीः स्यादून कदाप्यधीरः ९०।। उदेति रक्तोऽस्तमुपैति रक्तः सहस्रभानुर्विदितो यथैषः । तथा महान्तोऽपि महोदयत्वे विपत्प्रसंगे पुनरेकरूपाः ॥११॥

Page #113

स्वर्ण यथा शुध्यति वह्नितापाद् विपत्प्रसंगेऽपि तथा महात्मा। विपत्प्रसंगः खलु सत्त्वहेम्नः परीक्षणे स्यात् कषपट्टिकेव ॥१२॥ प्राप्ता विपत्तिनियमेन भोग्या दुर्ध्यानतो नैव निवार्यते सा । एवं च शान्त्या विपदं सहेत दुानतः प्रत्युत कर्मबन्धः ॥९३॥ किं भोः! प्रयासादपि वाञ्छितार्थाऽसिद्धर्भृशं ताम्यसि रोदिषित्वम्।। किं साम्प्रतं स्याद् रुदितेन?, पूर्व पापप्रवृत्तौ न विचारितं किम्?॥९॥
अध्यात्मविद्यारमणैकलीनाः स्वरूपलाभाय सदा यतन्ते । स्वरूपलाभे सति नास्ति किश्चित् प्राप्तव्यमित्यात्ममुखः सदा स्यात्।।
॥९५॥ अयं जनो मातृमुखः शिशुत्वे तारुण्यकाले तरुणीमुखश्च । जराऽऽगमे पुत्रमुखः पुनः स्याद मूर्खः कदाप्यात्ममुखस्तु न स्यात् ।९६। आदौ भवेच्छूकरवत् पुरीषे ततः पुनर्मन्मथगर्दभः स्यात् । जरद्गवः स्यात् जरसः प्रहारे पुमान् पुनर्नैव पुमान् कदापि ॥९७॥ लाभार्थमाध्यात्मिकजीवनस्य देवा अपीच्छन्ति नृजन्म लब्धुम् । तदेव किं त्वं मलिनीकरोषि प्रमादपङ्के हृदि चेत किञ्चित् ॥९८॥ जीर्णा जरा किं मरणं गतं किं रोगा हताः किं युवता स्थिरा किम्। किं सम्पदी वर्जितविप्रयोगा यनिर्विशंको विषयानुषङ्गः ? ॥९९॥ पहिन्द्रियत्वे दृढमानसत्वे सुस्थे च देहे पुरुषार्थ सिद्धौ। यतस्व, वार्धक्य उपागते तु किञ्चिन्न कत्तुं प्रभविष्यसि त्वम् १०० कर्मोद्भवं नाटकमेतदस्ति क्षणाद विलीनं शरदभ्रवत् स्यात् । स्फुटेप्यहो! पुद्गलवैसदृश्ये मोहं कथं नोज्झसि बालबुद्धे ! ॥१०॥ उपस्थिते कर्मणि दुर्विपाके राज्यादि सर्व विलयं प्रयाति । क्षुत्क्षामकुक्षिप्रतिपूरणार्थ गृहे गृहे भिक्षितुमप्युपेयात् । ॥१०२।। कर्मस्थितिर्यावदपेयुषी न भवेदवश्यं सुखदुःखसत्वम् । दुःखप्रहाणेन सुखं प्रपित्सोरकर्मकीभावमृते न पन्थाः ॥१०॥

Page #114

'दुःखान्यपाराण्यनुभूय यत्र शरीरभाजो जनिमाप्नुवन्ति । विलोक्य तत् स्थानकमेव भूयो हृष्यन्ति, हा! दारुण एष कामः१०४।। भवेन्मतिश्चेद् विषयानुषङ्गाऽतिरेकतः शाम्यति कामवेगः ।। तदेतदज्ञानविजृम्भितं ते वह्निघृतेनेव हि वर्धते सः ॥ १०५ ॥ प्रतिष्ठिता यत्र शरीरशक्तिरधिष्ठितो यत्र धियो विकासः। .. व्यवस्थिता यत्र सुरूप-कान्तिर्वीर्य प्रतिघ्नन्ति जडास्तदेव १०६।। वैराग्यपीयूषरसेन धौतमप्याशु चेतो मलिनं क्षणात् स्यात् । विकार हेतौ निकट प्रयाते, कामो बलीयांश्चपलं च चेतः ॥१०७॥ किं तत्र, सिंहोपरि चाऽऽस्य देशाटनप्रतिज्ञापरिपूरणं यत् । *विकारहेतौ सति विक्रियन्ते न ये, त एव प्रभवो यथार्थाः ॥१०८॥ अपि त्रिलोकेऽस्खलितप्रतापं किं वर्णयामो मदनं पिशाचम् । महात्मनोऽपि स्फुरितप्रबोधान् योऽने स्त्रियाः साञ्जलिकानकार्षीत्
॥१०९॥ मनो द्रढीयः प्रविधाय सत्वप्रतिष्ठवृत्तिविकसद्विवेकः । अध्यात्मचिन्तां विदधद् भवेच्चेत् किमस्य कुर्याद मदनः शिखण्डी?
॥११०॥ यथा मनःसारथिरिन्द्रियाश्वान प्रयुक्त एवं विषयेषु यान्ति । निपातयन्त्याशु च तत्र जीवमतोऽधिकः कः परतन्त्रभावः॥११११॥ स एव धीरो बलवान् स एव स एव विद्वान् स पुनर्मुनीन्द्रः। येनेन्द्रियाणामुपरि स्वसत्ता विस्तारिता मानस निर्जयेन ॥११२॥. जितेन्द्रियं शान्तमनःप्रतिष्ठितं कषायमुक्तं ममताविवर्जितम् । उदासितारं समुपास्महे मुनिं स एव सारं लभते स्म जीवनात्।।११।। सुखं वाञ्छन् सर्वस्त्रिजगति तदर्थ प्रयतते
तथापि क्ले शौघान सततमनुबोभोति विविधान् । .. * कुमारसम्भवगतश्लाकतृतीयपादेन पूर्तिः।

Page #115

तदेवं संसारं विषयविषदुःखैकगहनं
विदित्वा निःसंगीभवति रमते चाऽऽत्मनि बुधः ॥११॥ पूर्णानन्दस्वभावः परमविभुरयं शुद्धचैतन्यरूपः
सर्वोद्भासिप्रकाशोऽहह तदपि जडैः कर्मभिः सम्प्रविश्य । म्लानिं नीतो नितान्तं तदथ विमलतां नेतुमेनं यतध्वं
प्रागुक्तं चात्र भूयः स्मरत दृढतया कर्मभूमिः स मोहः।।११५॥ कृत्वा स्वस्थं हृदयकमलं मुक्तबाह्यप्रसङ्गं
शान्त्यारामे समुपविशतो-द्धर्तुमात्मानमेनम् । मन्त्रं हहो ! कुरुत सुधियोऽनादितः पाशबद्धं
कः स्यात् स्वात्मोपरि हतदयो मूढधीशेखरोऽपि ? ॥११६।। इत्येवं गृहिणोऽपि चेतसि सदा सद्भावनाऽऽलम्बनाद्
अध्यात्म रचयन्ति संविदधतः संसारकार्याण्यपि । एतेनैव पथा च तेऽपि विषमाद् मुच्यन्त एतद्भवाद्
इत्येवं परिदर्शितः परिमितोऽध्यात्मोपदेशो मृदुः ॥११७॥
इति " प्रकीर्णक उपदेशः" प्रथमं प्रकरणम् ।

Page #116

(१३) द्वितीय-प्रकरणम् ।
पूर्वसेवा।
न दुष्करो योगपथाधिरोहः किं दुष्करं तहिं जगत्त्रयेऽपि ?। योगस्य भूमावधिरोहणार्थमादावुपायः परिदयतेऽयम् ॥१॥
पूजा गुरूणामथ देवताया आचारशुद्धिस्तपसि प्रवृत्तिः। निःश्रेयसे द्वेषविवर्जितत्वमेषैव शास्त्रेऽकथि 'पूर्वसेवा' ॥२॥
पिता च माता च कलागुरुश्च ज्ञातेयवृद्धाः पुनरेतदीयाः। धर्मोपदेशप्रवणा महान्तः सतां मतः श्रीगुरुवर्ग एषः ॥ ३॥
कर्तव्य एतस्य सदा प्रणामश्चित्तेऽप्यमुष्मिन बहमान एव । पुरोऽस्य सम्यग् विनयप्रवृत्ति वर्णवादस्य निबोधनं च ॥४॥
आराध्यभावः प्रथमोऽस्ति पित्रोविमानयंस्तौ लघुधीबुंधोऽपि । आराधयेद् धर्मगुरुक्रमौ किं नाबद्धमूलस्तरुरेधते हि ॥५॥
पुण्यैर्महद्भिर्गुरुदेवसेवा सम्प्राप्यते, तत्र नहि प्रमादः । कर्तुं क्षमो बुद्धिमतां कदापि कल्याणगङ्गाप्रभवोऽयमध्वा ॥ ६ ॥
अनादरं ये गुरुदेवतानां कुर्वन्ति, पात्रं खलु ते कृपायाः। अमी वराका निजकर्मदोषाहता यतः श्रेयसि प्रस्खलन्ति ॥७॥ चलश्रियै दास्यमुपैति यस्य तस्यावमानः परिषद्यते चेत् । न सह्यते तर्हि कथं गुरूणामप्यप्रिया भावुककारणं वाक् ? ॥८॥ प्रेम्णा बलाद् वा वनितावचांसि सत्कारमार्गेऽस्खलितं नयन्ति । वाचं हितां तत्रभवद्गुरूणां न मन्वते, कीदृश एष मोहः ? ॥९॥

Page #117

( १३ )
अपक्षपाताः शुचितत्त्वबोधा महाव्रतेषु स्थिरतां दधानाः । असङ्गिनः शान्तिसुधोपभोगा धर्मोपदेशा गुरवोऽवसेयाः || १०॥
तथाविधाः श्रीगुरवो भवाब्धौ स्वयं तरीतुं न परं यतन्ते । उद्धर्तुमन्यानपि देहभाजः परोपकाराय सतां हि यत्नः ॥ ११ ॥
नृदेवयोगीन्द्रनतः स देव आत्मश्रियं संप्रतिपत्तुमिच्छोः । स्याद् वल्लभो वल्लभवस्तुतोऽपि योगोऽस्ति दूरे न दशेदशी चेत् ॥ १२ ॥
यथार्थ देवत्वविनिश्चयस्याभावे प्रशस्ताशयतो गृहस्थैः । सर्वेऽपि देवाः परिपूजनीया नत्वाग्रहः साम्प्रतमज्ञतायाम् ॥१३॥
शास्त्रेष्वपदं विषये च चारिसंजीवनीचारनयो बभाषे । विशेषदृष्टौ च परत्र साम्याद् देवो यथार्थः परिषेवितव्यः ॥ १.४ ॥
न रागरोषादिकदोषलेशो यत्रास्ति बुद्धिः सकलप्रकाशा | शुद्धस्वरूपः परमेश्वरोऽसौ सतां मतो 'देव' पदाभिधेयः ॥१५॥
रागेण रोषेण वयं प्रपूर्णास्तथैव देवोऽपि हि सम्भवेच्चेत् । कस्तत्र चास्मासु च तर्हि भेदो विवेक्तुमर्हन्ति बुधा यथावत् ||१६||
तस्मात् स देवः खलु वीतरागः प्रियोऽप्रियोवानहि तस्य कश्चित् । रागादिसत्ताssवरणानि नाम तद्वांश्च सर्वज्ञतया कुतः स्यात् ? || १७||
!
वयं सरागाः प्रभुरस्तरागः किञ्चिज्ज्ञतास्मासु स सर्ववेदी । शरीरिणः स्मः स पुनर्विदेहोऽस्माकं समाराध्यतमः स तस्मात् ॥ १८॥
वयस्यगोष्ठीं विविधां विधातुं मिलेत् कथञ्चित् समयः सदापि । अल्पोऽवकाशोऽपि न शक्यलाभो देवस्य पूजाकरणाय हन्त ! ॥ १९ ॥
आत्मोन्नतिं वास्तविकीं यदीयं समीहतेऽन्तःकरणं स मर्त्यः । . उपासनार्थ परमेश्वरस्य कथञ्चिदाप्नोत्यवकाशमेव ॥ २० ॥

Page #118

(१४) लोकापवादाद भयशीलता च सुदक्षिणत्वं च कृतज्ञता च। सर्वत्र निन्दापरिवर्जनं च सतां स्तवः प्रस्तुतयोग्यवाक्त्वम् ॥२१॥
कृतप्रतिज्ञापरिपालनं चासत्सवययत्यागविधानवत्वम् ।। नालस्यवश्यं पुनराग्रहश्च सुयोग्यकार्येषु विवेकबुद्धया ॥ २२ ॥
अदैन्यमापद्यपि, नम्रता च सम्पत्प्रकर्षे, महतां च मार्गे । समारुरुक्षाऽऽर्जवमार्दवे च सन्तोषवृत्तिः सुविचारता च ॥२३॥
लोकाऽविरुद्धाचरणानुवृत्तिः सर्वत्र चौचित्यविधायकत्वम् । एवंप्रकारः स्वयमूहनीयः सद्भिः सदाचार उदारबुद्धया ॥२४॥
चतुर्भिः कलापकम् ।
स्वजीवन कीदृशमुच्चनीति सम्पादयेद् योगपथारुरुक्षुः । तदेतदेतेन विचारकाणां मनोभुवां स्पष्टमुपागतं स्यात् ॥ २५ ॥
बहुप्रकारं तप आमनन्ति युक्तं यथाशक्ति तपो विधातुम् । देहस्य शुद्धिहृदयोज्ज्वलत्वं विधीयमानेऽत्र विवेकपूर्वम् ॥२६॥
किश्चिद् व्यथायामपि सम्भवन्त्यामनादरस्तत्र न संविधेयः । अभ्यासतोऽग्रे सुकरं तपःस्यात् कष्टादू विना कर्म न हन्यतेऽपि ॥२७॥
न रोचते भोजनमन्वहं च कस्मै?, परं तेन क इष्यतेऽर्थः । अयं भवःस्याद यदि सौख्यपूर्णस्तदा क्षमः स्याद् विषयैकसङ्गः॥२८॥
'न वास्तवो भोजनमात्मधर्मो देहस्य सङ्गेन विधीयते तु । तस्मादनाहारपदोपलब्ध्यै युक्तं तपोप्यभ्यसितुं सुधीनाम् ॥२९॥
न यत्र दुध्यानमुपस्थितं स्याद योगा न हानि पुनराप्नुवन्ति । क्षीणानि न स्युःपुनरिन्द्रियाणि कुर्यात् तपस्तत् सुविचारयुक्तम्।३०। धनस्य हेतोरथवा नियोगे स्वस्वामिनः संसहते बुभुक्षाम् । उद्देश आत्मोन्नतिसम्पदस्तु तपो यथाशक्यपि नैव चित्रम्! ॥३।।

Page #119

(१५) वदन्ति सन्तः, प्रतिपद्यते च दावाग्निकल्पो भव एष भीमः । विचित्ररूपास्ति च कर्मसृष्टिस्तद् भोगकीटीभवितुं न युक्तम्॥३२।।
नानाविधस्वादुरसप्रपूर्णभोज्योपभोगे प्रविधीयमाने । प्रपद्यते यद्यपवर्गलक्ष्मीर्भवे तदा को बत पर्यटन स्यात् ? ॥ ३३ ॥ अन्तःशरीरं प्रचरन्ति कर्मप्रत्यर्थिनो गुञ्जदनन्तशौर्याः। अन्नं प्रवेश्यं यदि पोषणीया नान्नं प्रवेश्यं यदि शोषणीयाः ॥३॥
सम्पादितश्चेत् तपआदरेण कष्टस्य सम्यक् सहनस्वभावः। बहुप्रसङ्गे फलवान् तदा स्याद रौद्रोन च स्याद् मरणक्षणोऽपि॥३६॥
भुक्तिः सकृद् वा रसवर्जिता वे-षदूनकुक्षिमितवस्तुभिर्वा । दिव्याशनानामपि साम्यतो वा प्रकीर्तिता सापि तपःस्वरूपा॥३६॥
गार्थस्य मन्दीकरणं तपोऽस्ति प्राप्त रहस्यं तपसोऽत्र सर्वम् । धन्या रमन्तेऽत्र विवेकदीपप्रोद्भासितात्मोन्नतिहेतुमार्गाः ॥३७॥
समग्रकर्मक्षयतोऽपवर्गो भवाभिनन्दा इमकं द्विषन्ति । अज्ञानसाम्राज्य मिहास्ति हेतुरहो! महादारुण एष मोहः ॥३८॥
संसारभोगे सुखमद्वितीयं ये मन्वते लुप्तविवेकनेत्राः । निःश्रेयसं ते समधिक्षिपन्त आश्चर्यपात्रं न सतां भवन्ति ॥३९।।
सुस्वादुभुक्तिमधुरं च पानं मनोज्ञवस्त्राभरणादिधानम् । इतस्ततः पर्यटनं यथेष्टं वयस्यगोष्ठी सुमुखीमुखं च ॥ ४०॥ इत्यादिकं शर्म बहुप्रकारकं संसारवासे प्रकटप्रतीतिकम् । मुक्तो क्व नामेति विषस्य मोदकान् प्रसारयन्त्यज्ञगणे कुबुद्धयः४१॥
युग्मम् । संसारभोगेषु सुखं यदेव प्रतीतिमारोहति दुःखमेतत् । कर्मोद्भवत्वात् क्षणभङ्गुरत्वाद् दुःखान्वितत्वादमहत्वतश्च ॥४२॥

Page #120

समस्तकर्मक्षयतोऽखिलार्थप्रकाशयुक्तं सुखमद्वितीयम्। : यस्मिन् त्रिलोकीसुखमस्ति बिन्दुर्मुक्तौ क इच्छेन्नहि ?, को भवेदू
हिट् ? ॥४३॥ एवं च मुक्तावनुकूलवृत्तिरवायुपायोऽभिहितेषु मुख्यः। यस्मिन् स्थितेऽन्येऽपि भवन्त्युपाया यत्रास्थिते व्यर्थ उपायराशिः
॥४४॥
इत्येव योगप्रथमाधिकारिप्रवर्तनं किञ्चिदिदं न्यगादि । यथावदस्मिन् पथि सञ्चरन्तः सम्यग्दृशो ग्रन्थि भिदा भवन्ति ।४५।
अर्धे परावर्तननामकालेऽवशिष्ट उत्कृष्टतया भवन्ति । सम्यग्दृशो मोक्षपदस्य लाभेऽप्ययं विलम्बोऽर्थत एव भूयान्॥४६॥
विमलः परिणाम आत्मनः
किल सम्यक्त्वमुदीरितं बुधैः।। अपवर्गपुरप्रवेशनं न हि मुद्रामनवापुषामिमाम् ॥४७॥
-

Page #121

(१७) तृतीय-प्रकरणम्।
. . अष्टाङ्गयोगः। यत्राऽस्ति दुःखाननुविद्धमेवानन्तं सुखं शाश्वतमेष मोक्षः।। समग्रकर्मक्षयलक्षणोऽसौ नह्यस्ति मुक्तिः सति कर्मलेशे ॥ १ ॥ स्वर्गापवौँ भवतो विभिन्नौ स्वर्गाद् यतः स्यात् पतनं, न मोक्षात्। स्वर्गे सुखश्रीः पुनरिन्द्रियोत्था ज्ञेया परब्रह्ममयी तु मोक्षे ॥२॥ सकर्मकाकर्मकतो द्विधाऽऽत्माऽऽदिमस्तु संसारितया प्रसिद्धः। अकर्मको निर्वृत-मुक्त-सिद्ध-ब्रह्मादिशब्दैरभिधीयते च ॥३॥ मोक्षाऽऽप्तये योगविदः पुराणा योगस्य पन्थानमदीदृशन्नः। अष्टाङ्गभेदः स पुनः प्रसिद्धः प्रदर्यते किश्चन तत्स्वरूपम् ॥४॥ यमनियमाऽऽसनप्राणायामाः प्रत्याहृतिश्च धारणया। सार्धं ध्यानसमाधी इत्यष्टाङ्गानि योगस्य ॥५॥ तत्राहिंसासत्याऽस्तेयब्रह्मापरिग्रहाश्च यमाः। .... शौचं तोषश्च तपः स्वाध्यायः प्रभुविचिन्तनं नियमाः ॥६॥ एकान्ततोऽभिन्नतया शरीर-शरीरिणौ सम्भवतो न युक्तौ । परो भवः कस्य हि जाघटीतु नाशे शरीरस्य शरीरिनाशात् ॥७॥ नाप्येवमेकान्तपृथक्त्वमङ्गाङ्गिनोविचाराध्वनि सञ्चरिष्णु । एवं हि हिंसा नहि सम्भवित्री हते शरीरेऽपि शरीरभाजः॥८॥ मेधाविनस्तत् प्रतियन्ति देहाद् विभिन्नमप्यङ्गभृतं कथञ्चित् । संयोगतोऽभिन्नमतोऽङ्गनाशे या स्याद् व्यथा तां प्रवदन्ति हिंसाम् ९॥ आकीटकादा च सुराधिराजात् सर्वत्र जीवेषु सुखासुखस्य । प्रियाप्रियत्वं परिचिन्त्य धीमान न क्वापि हिंसाऽऽचरणं
विध्यात् ॥ १० ॥

Page #122

(१८) शरीरिणां वल्लभवल्लभं चः प्राणाः स्वकीया इदमर्थमेव । साम्राज्यमप्याशु जनास्त्यजन्ति तत् किंविधं दानमलं वधाय? ॥११॥
अन्यस्य चेतःकमलस्य खेदहिमोदकेन ग्लपनेऽपि धीराः। हिंसावकाशं समुदीरयन्ति कथीकृतौ किं पुनरङ्गभाजाम् ? ॥ १२ ॥
प्रचण्डरोगाभिहतः पशुर्वा नरोऽथवा मारयितुं न युक्तः । केनोदितं प्राप्स्यति शं स मृत्वा नेतोऽपि च प्राप्स्यति दुःखमुग्रम्११३।
व्यापादनं हिंसकवृत्तिभाजामपि क्षमं नेत्यवधारणीयम् । लोके श्व-मार्जार-मयूर-गृध्रादयोऽङ्गिनः के न भवन्ति हिंस्राः॥१४॥ भयङ्करैर्वृश्चिक-दन्दशूकादिभिः परिक्लेशमधिश्रितोऽपि । न मारयेनापि च ताडयेत् तान् नह्यत्र कश्चित् फलसिद्धिलेशः॥१५॥
न पापहेतुः सुकृताय पापीच्छेदाय वा प्राणिवधः कदापि । कि जायते जीवितनाशहेतुर्हालाहलं जीवितसम्पदायै ? ॥१६॥
धर्मस्त्वहिंसाप्रभवः, कथं तद् हिंसात आविर्भविता कदापि ? । नह्यम्बुतः सम्प्रभवन्ति पाथोरुहाणि वन्हेजननं लभन्ते ॥ १७ ॥ इदं परं तेज इयं परा श्रीरिदं परं भाग्यमिदं महत्त्वम् । अशेषविश्वेश्वरनम्रमौलिनमर कृतं सत्यमहाव्रतं यत् ॥ १८ ॥
मृषोद्यते यत् फलमाकलय्य फलस्य खल्वस्य माऽऽगसश्च । अस्त्यन्तरं कीदृगवेक्षणीयं युक्ता हि कार्येषु तुलासमा धीः ॥१९॥ धनार्जनं न्यायपथेन सम्यगु द्योगतोऽशक्यतया क आह ? । आरम्भतो धीरतया तु सह्या आप द्यमानाः प्रतिकूलयोगाः ॥२०॥ शाम्यन्ति सर्वाण्यपि दूषणानि यथार्थवादे प्रविजृम्भमाणे । मृगेश्वरे क्रीडति वारणानां सम्भावनीयो हि कुतः प्रचारः॥२१॥ प्रयातु लक्ष्मीः स्वजना अरातीभवन्त्वकीतिः प्रसरीसरीतु । अद्यैव वा मृत्युरुपस्थितोऽस्तु वदेदसत्यं न तथापि धीरः ॥२२॥

Page #123

( १९) यतः परिक्लेशमुपैति जन्तुर्भाषेत सत्यामपि तां गिरं न। . पृष्टोऽपि जल्पेन्न कदापि मर्मावित् कर्कशे वैरनिबन्धनं च ॥२३॥ पुनन्ति ते स्वीयपदारविन्दैः पृथ्वीतलं सुन्दरभागधेयाः। मनोवचोभूघनचेष्टितानि स्पृशन्ति नासत्यविषं यकेंषाम् ॥२४॥ प्लुष्टोऽप्यहो! प्रज्वलिताग्निना द्रुः सान्द्रीभवेद, दुर्वचसान लोकः। वाक् सूनृता यं तनुते प्रमोदं न चन्दनं तं न च रत्नमाला ॥२५॥
विनश्वरी श्रीश्चपलाश्च भोगाः स्वाथै कबद्धाः स्वजनाः समग्राः । अतो मृषावाद उपासनीयः किमर्थ मेषा सुधियां मनीषा ॥ २६॥
अप्रत्ययं यद् वितनोति लोके दुर्वासनानां ददते निवासम् । दोषान् प्रसूते प्रबलान् क्रमेण तद् धर्मशीलो न वदत्यसत्यम् ॥२७॥
व्रतानि शेषाणि वदन्त्यहिंसासरोवरे पालिसमानि धीराः। सत्यस्य भङ्गे सति पालिभङ्गादनर्गलं तत् खलु विप्लवेत ॥२८॥ स्वमन्यदीयं हरताऽधमेन दत्तः स्वधर्मोपवने प्रदाहः । हृतं धनं स्वास्थ्यसुखं न सूते तस्मात् परिभ्रष्टमितस्ततोऽपि॥२९॥ दरिद्रता-दुर्भगता-शरीरच्छेदादिकं स्तेयफलं विलोक्य । ... तत्र प्रवृत्तिव्यसनं समुज्झेत् , युक्तो ग्रहीतुं न तृणोऽप्यपृष्टवा ॥३०॥ अद्यापि नो दृष्टमिदं श्रुतं वा यत् स्तेयमालम्बितवान् मनुष्यः । प्रभूतमानन्दमपेतशङ्कमभुक्त कोटीश्वरतां प्रपद्य ॥ ३१ ॥ यश्चौर्यपापद्रुमधिष्ठितोऽस्ति स्वास्थ्यं परं हारितवान् न, किन्तु। धृतिं च धैर्य च मतिं च सम्यग्जन्मान्तरं चापि स हीनभाग्यः॥३२॥ यो मार्यतेऽसौ क्षणमेक एव प्राप्नोति दुःखं द्रविणे हृते तु । । सपुत्रपौत्रोऽप्युपयाति यावजीवं विचिन्त्येति जहातु चौर्यम् ॥३३॥ स्तेयप्रवृत्तिः खलु नीचकार्यमस्तेयवृत्तिः पुरुषार्थमार्गः । : विशुद्धहस्तस्य च साधुवादः शाम्यन्त्यनाश्च परत्र नाकम् ॥३४॥

Page #124

(२०) यस्मिन् प्रदीपे शलभन्ति दोषा यस्मिन् सुधांशौ परितापशान्तिः। यस्मिन् समुद्रे गुणरत्नभूतिस्तद् ब्रह्म को न स्पृहयेत सचेताः॥३५॥ यस्मिन् दिनेशे परितप्यमान उपद्रवध्वान्त उपैति नाशम् । इष्टार्थसम्पादनकल्पवृक्षेऽस्मिन् ब्रह्मचर्ये सुधियो यतेरन् ॥३६॥ सिंहासने चोपविशन् सुरेन्द्रः प्रवन्दते यान् शुचिभक्तिनम्रः । ते ब्रह्मचर्यव्रतबद्धचित्ता मनस्विना मर्त्यभुवां जयन्ति ॥ ३७ ॥ फलन्ति मन्त्रा वहते च कीतिरध्यासते सन्निधिमप्यमाः । यस्मिन् सति प्रस्फुरितप्रभावे तद् ब्रह्मचर्य सुविचारलभ्यम् ॥३८॥ अस्थनां प्रभूतं बलमर्पयन्तं रक्तप्रवाहं प्रविकासयन्तम् । मुखे प्रतापारुणतां दधानं न कः सुधीब्रह्मयमं सुरक्षेत् ! ॥३९॥ न तं शरत्पर्व हिमांशुरोचिः प्रह्लादमुत्पादयितुं क्षमेत । न त रसं दिव्यफलानि चापि ह्लादं रसं ब्रह्म यमातनोति ॥४०॥ यत् प्राणभूतं मुनिधर्मलक्षम्या हेतुः परब्रह्मणि यच्च, यस्मात् । निर्याति मेधा तटिनीव शैलात् तत् पालयन् ब्रह्म न पूज्यते
कैः ? ॥ १ ॥ इह प्रतिष्ठा च परत्र च स्वर्यस्माददो ब्रह्म विहाय, मार्गम् । आपातमात्रे रमणीयमन्ते किम्पाकवद दारुणमाश्रयेन ॥ ४२ ॥ देहे तपस्येव न तापहेतुहेतुर्न वा भक्तिरिव श्रमस्य । स्वभावसिद्धो मनसः पवित्रीभावे स्थितो ब्रह्मयमश्चकास्ति ॥४॥ परिक्षमन्ते गृहमे धिनस्तु न सर्वथाब्रह्ममहाव्रताय । तद् देशतो ब्रह्मणि ते यतेरन् स्वदारतुष्टाः परदारवर्जाः॥४४॥ त्रिय स्वसारं जननी सुतां वा स्वां कामवृष्टया समवेक्षमाणे । कोधोपतोपप्रभवं विचिन्त्य परस्य ना- न दृशौ क्षिपेत ॥४५॥ नहि स्वदारा अपि सेवितव्या आसक्तितः, किं पुनरन्यनाय्य। नोत्तयते क्षेप्तुमितस्ततः स्वं ही! यत्यते पातयितुं तु रेतः॥४६॥

Page #125

(२१) शुक्रं शरीरस्य समस्ति राजा हते पुना राशि पुरस्य हानिः । रक्षेत् ततः कामशरेभ्य एनं ब्रह्मोच्चसन्नाहधरं विधायं ॥४७॥ कः प्रत्ययस्तत्र परं पुमांसं या सेवते स्त्री चपलाऽपलज्जा। विषस्य पानं दहने च पातो वरं परस्त्री न तु सेवनीया ॥४८॥ सर्वस्वनाशः प्रबलं च वैरं बन्धो वपुष्पातनसंशयातिः। परत्र घोरस्थलसङ्गमश्वाऽन्यस्त्रीप्रसङ्गस्य फलान्यमूनि ॥ ४९ ॥ शिरीषपुष्पाधिकमार्दवाङ्गी समुच्छलत्सुन्दरकान्तिपूराम् । समुच्छसत्पङ्कजगन्धि-पर्वशरत्सुधाधाममनोहराऽऽस्याम् ॥५०॥
एवं विधां प्रौढकलाकलापामपि त्यजेद् योषितमन्यदीयाम् । साधारणस्त्रीमपि कालकूटवल्लीं परिज्ञाय विवेकशाली ॥५१॥
युग्मम् । मनःप्रवृत्तिर्वचसः प्रवृत्तिर्देहप्रवृत्तिश्च मिथो विभिन्नाः । यासां न साधारणयोषितस्ता निषेविताः स्युः सुखसम्पदायै ॥५२॥ वेश्यानुषक्तः पुरुषः किलाऽसत्सङ्गप्रसङ्गाभिरतो विवेकात् । तथाविधं भ्रश्यति येन देवान् न मन्यते नापि गुरूंश्च बन्धून् ॥५३|| द्रव्येच्छया कुष्ठिनमप्यमोपमं परिस्निग्धदृशेक्षते या। स्नेहोज्झितां तां सृजतीमसत्यस्नेहं न गच्छेद् गणिकां कदापि ॥५४॥ रूपं यदेव प्रविलोक्य माद्यन्नाभ्यन्तरं तस्य यदि स्वरूपम् । विचिन्तयेत् तत्त्वदृशा, न तर्हि भवेत् स्मरान्दोलितचित्तवृत्तिः॥५५॥ पराङ्गनासङ्गमपातकाग्नौ सर्वे गुणा आहुतिमाप्नुवन्ति । अतः परं किञ्चन नास्ति मौर्यमतः परं नाप्यधमं चरित्रम् ॥५६।। पुंसः प्रतीदं प्रतिपाद्यते स्म यद् ब्रह्मचर्य वनिताजनोऽपि । तात्पर्यतस्तत् क्षमते ग्रहीतुं निज स्थितिं चेतसि लक्षयित्वा ॥५७॥ परिग्रहाद मूर्च्छति, मूर्च्छनाच्च कर्मप्रबन्धा इति सम्प्रवीक्ष्य । परिग्रहं सर्वमपि त्यजन्ति द्रव्यादिरूपं मुनयोऽपसङ्गाः ॥१८॥

Page #126

गृहस्थभावो मुनिता च भिन्ने परिग्रही तन्न मुनिर्गृहीव। . : परिग्रहाऽऽसक्तमुनेर्मुनित्वे भवेन्न कस्माद् गृहिणां मुनित्वम् ? ॥१९॥ निन्द्यो गृही स्यादपरिग्रहत्वे निन्द्यो मुनिः स्यात् सपरिग्रहत्वे ।। द्रव्योपभोगे मदनप्रसक्तेरपि प्रचारस्य न दुर्वचत्वम् ॥६०॥
द्रव्यग्रहे लाभदृशापि मूलक्षतिं विनाऽन्यन्न वदन्ति सन्तः। संसारदुर्वातनिरोधहेतुः सुनिश्चितं साध्वपरिग्रहत्वम् ॥ ६१॥ .
गृहस्थवर्गस्त्वपरिग्रहत्वमध्यासितुं न प्रभविष्णुरस्ति । अतः स कुर्वीत परिग्रहस्य प्रमाणमाशाप्रसरावरोधि ॥ ६२॥.
परिग्रहस्याऽस्खलितप्रचारे तृष्णा प्रचारं लभते नितान्तम् । सतो जनः पोत इवाम्बुराशौ भवे निमजेदिति चिन्तनीयम् ॥६॥ परिग्रहस्यातिवशीभवन्तं मुष्णन्ति चौरा विषयाभिधानाः। । दहत्यनगो दहनः कषायव्याधा निरुन्धन्ति पुनः समन्तात् ॥६॥ पापस्य वल्लीमसुखस्य खानि दोषावलीमातरमाहुराशाम् । आशोर्मयस्तत्र चरन्ति वेगाद न यत्र भासः शशिनो रवेश्च ॥६५॥ आक्रान्त विश्वत्रितयोऽपि लोभपयोनिधिस्तैः प्रसरन् निरुद्धः । यमोंऽशतोऽप्येष समाश्रितो यैरेवंविधाः स्युर्गृहिणोऽपि धन्याः ६६।। आरम्भभारा भववृक्षमूलं परिग्रहः कारणमस्त्यमीषाम् । तस्मादवश्यं नियतप्रमाणं परिग्रहं संविदधीत गेही ॥ ६७ ॥ एतानहिंसादियमान स्वशक्तेरहन्ति सम्पालयितुं समग्राः। धर्मोऽस्त्ययं सार्वजनीन एव स्वाभाविकी जीवननीतिरेषा ॥६८॥ उक्ता अहिंसादियमा अमी दिक्कालाधवच्छिन्नतया विमुक्ताः । महाव्रतं सन्ति च सार्वभौमा वितर्कबाधे प्रतिपक्षचिन्ता ॥६९॥ वितर्कबाधे प्रतिपक्षचिन्तनाद् योगस्य सौकर्यमवेक्ष्य योगिनः । यमेषु योगस्य बभाषिरेऽङ्गतां विघ्नापनेता प्रथमं हि युज्यते ॥७०॥

Page #127

(२३). हिंसादयः सन्ति वितर्कसझकाः प्रत्येकमेते खलु सप्तविंशतिः । कृतानुमोदास्पदकारिता हि ते क्रोधाच्च लोभाच्च तथैव मोहतः॥७१॥ नवेति भेदा मृदु-मध्य-तीत्रै दैत्रिभिः सन्ति यथोक्तसंख्याः । प्रत्येकमेते मृदुमध्यतीवास्त्रिधा पुनः स्युर्मुदुमध्यतीत्रैः ॥ ७२ ॥
युग्मम् ।
अनन्तमज्ञानमनन्तदुःखं फले अमीषां नितरां विभाव्ये । . अतः प्रकर्ष समुपेयुषां यत् फलं यमानामभिधीयते तत् ॥ ७३ ॥
दयाव्रतस्थैर्यवतः पुरस्ताद् निसर्गवैरा अपि देहभाजः । . मिथः प्रशाम्यन्ति तदेवमाद्ये व्रते फलं योगबुधा अवोचन ॥७॥
सत्यव्रते प्राप्तवति प्रतिष्ठां फलं प्रसिध्यत्यकृतेऽपि यत्ने । . स्यादस्य वाचा च फलं परस्याऽनुद्यच्छतोऽपीतिफलं द्वितीये॥७॥
अस्तेयनामव्रतनिश्चलत्वे भवन्ति रत्नानि न दुर्लभानि ।। प्रतिष्ठिते ब्रह्मणि वीर्यलाभोऽपरिग्रहे जन्मकथन्त्वबोधः ॥७६॥
योगदृष्टिः।
अष्टौ च योगस्य वदन्ति दृष्टीरष्टाभिर : सह ताः क्रमेण । सुश्रद्धया सङ्गत एव बोधो दृष्टिर्बभाषे प्रथमाऽत्र मित्रा ॥ ७७ ॥ मन्दं च मित्रादृशि दर्शनं स्यात् तृणानलोद्योत इहोपमानम् । न देवकार्यादिषु खेदवृत्ती रोषप्रसङ्गोऽपि च नापरत्र ॥ ७८ ॥
श्रीवीतरागे कुशलं मनोऽस्मै नमश्च पञ्चाङ्गतया प्रणामः । संशुद्धमेतत् किल योगबीजं गृह्णाति दृष्टाविह वर्तमानः ॥७९॥
न केवलं तत् खलु वीतरागे मुनिप्रवेकेष्वपि शुद्धरूपम् ।
विशुद्धाशयतश्च सेवाऽऽहारप्रदानादिबहुप्रकारैः ॥ ८०॥

Page #128

(२३) उद्विग्नता चात्र भवाम्बुराशेः सामान्यतोऽभिग्रहपालनं च। । श्रीधर्मशास्त्रेषु समादरश्च श्रद्धा च बीजश्रवणे प्रभूता ।। ८१॥
एवं च दृष्टाबिह वर्तमानः कृपापरो दुःखिषु, निर्गुणेषु । अद्वेषकचोचितसम्प्रवृत्तिर्योगप्रवीणैः कथयाम्बभूवे ॥ ८२ ॥ ..
दुर्बोधधर्मे विपुलोऽम्बुवाहो दुर्वर्तनद्रौ निशितः कुठारः। सत्सङ्गतिर्या मुनिभियंगादि तत्प्राप्तिरत्र प्रगतेनिदानम् ॥ ८३॥ .
अन्त्ये परावर्त्त इमां च दृष्टिं कल्याणरूपां लभते सुभागः । हेतुः परो भावमलाल्पताऽत्र घने मले सत्सु न सत्त्वबुद्धिः ॥८॥
यथाप्रवृत्तौ करणेऽन्त्य ईदृग् आसत्तिमद्ग्रन्थिभिदः स्वरूपम् । अपूर्वतां तेन यथाप्रवृत्तेरासन्नभावेन बुधा अवीचन् ॥ ८५॥
चतुर्दशोक्तानि जिनागमे गुण-स्थानानि, तत्र प्रथमं निगद्यते । समागतस्य प्रथमामिमां दृशं शास्त्रे तु सामान्यत एव वर्णितम् ॥८६॥
यमप्रधाना प्रथमा दृगुक्ता तारा द्वितीया नियमप्रधाना। शौचस्य सद्भावनया च तत्र घृणा स्वदेहेऽन्यशरीर्यसङ्गः ॥८७॥
सुसत्त्वसिद्धिः सुमनस्कभाव एकाग्रभावो जय इन्द्रियाणाम् । आत्मस्वरूपेक्षणयोग्यता च फलान्यमूनि प्रतिपादितानि ॥८८॥
युग्मम् ।
सन्तोषतोऽनुत्तमसौख्यलाभः स्वाध्यायतो दर्शनमिष्टदेवे। *तपेन कायेन्द्रिययोश्च सिद्धिः प्रोक्ता समाधिः.प्रणिधानतश्च ॥८९॥
अस्यां च तारादृशि गोमयाग्नि-कणोपमं दर्शनमूचिवांसः। नोविमभावोऽत्र हितप्रवृत्तौ तत्त्वावबोधस्य पुनः समीहा ॥९॥
* अकारान्तोऽप्यस्ति।

Page #129

(२५) प्रीतिस्त्वविच्छिन्नतयाऽत्र योग-कथासु भक्तिमहती च सत्सु । भयं न तीव्र भवतस्तथाऽनाभोगेऽपि नात्यर्थमयोग्यकर्म ॥९१॥ प्रासः स्वकीये विकले च कृत्येऽधिकेऽधिकस्थे च विबोद्धमिच्छा। दुःखप्रहाणाय सतां प्रयत्नं नानाविधं वीक्ष्य कथन्त्वबुद्धिः ॥१२॥ नास्माकमुच्चैःप्रतिभाप्रकाशो ग्रन्थाः पुनः सन्ति सुविस्तरेण । शिष्टाः प्रमाणं तदिहेत्यमुष्यां दृष्टौ सदा तिष्ठति मन्यमानः ॥९३।। यत्राऽऽसनं नाम सुख-स्थिरं स्याद् दृष्टिबला सा विदिता तृतीया। दृढं च काष्ठा मिकणप्रकाशसमं भवेद् दर्शनमत्र दृष्टौ ॥ ९४ ॥ महांश्च तत्त्वश्रवणाभिलाषः क्षेपो न योगस्य पथि प्रयाणे । असाधुतृष्णा-त्वरयोरभावात् स्थिरं सुखं चाऽऽसनमाविरस्ति॥१५॥ अतोऽन्तरायाः शममाप्नुवन्ति द्वन्द्वाभिघातो न च सम्भविष्णुः । अपायदुरीभवनेन कृत्यं भवेत् समस्तं प्रणिधानपूर्वम् ॥ ९६ ॥ यूनः सकान्तस्य विदग्धबुद्धयों दिव्यगेयश्रवणेऽभिलाषः । तत्कोटिमारोहति तत्वविद्यासुधासमास्वाद इहाभिलाषः ॥१७॥ असत्यमुष्मिन् श्रुतमप्यपार्थमिवोषरायां भुवि बीजवापः । सतित्वमुष्मिन्नसति श्रुतेऽपि निःसंशयं कर्मपरिक्षयः स्यात् ॥९८॥ तूर्याऽन्विता प्राणयमेन योगोत्थानेन मुक्ता दृगवादि दीप्रा । अस्यां च तत्त्वश्रवणप्रवृत्तिर्न सूक्ष्मबोधः पुनरत्र भाति ॥ ९९ ॥ यः श्वास-प्रश्वासगतिप्ररोधः स योगिभिः प्राणयमो बभाषे। स रेचकः पूरक-कुम्भकौ च श्वासो बहिर्वृत्तिरिहाऽऽदिमः स्यात्
॥ १०० ॥ प्रपूरणं यत् पुनरस्य पूरकः स्थिरत्वसम्पादनमेव कुम्भकः । नैकस्वभावाः खलु योगसाधका गच्छन्ति केचित् तत ईदृशा पथा
॥१०१ ॥ (युग्मम् ) स्याद् भावतः प्राणयमस्तु बाघभावस्य रेकादू अथ पूरणेन । अन्तःस्वभावस्य, यथार्थतत्वधीकुम्भनादू, उत्तममेतराम ॥१०२॥

Page #130

(२६) श्रीतोऽपि मित्रादपि पुत्रतोऽपि धर्मः प्रियः स्यादिह प्राणतोपि। धर्माय प्राणानपि* विक्षिपेत प्राणान्तकष्टेऽपि न तु त्यजेत् तम्॥१०३।। एवं भवक्षारपयोनिरासात् तत्वश्रुतिस्वादुजलेन पुण्यम् । बीजं प्ररोहप्रवणं करोति सम्यङ्मतिः सद्रुभूरिभक्तिः ॥१०॥ मिथ्यात्वमस्मिश्च दृशां चतुष्केऽवतिष्ठते ग्रन्थ्यविदारणेन । ग्रन्थेविभेदो भवति स्थिरायांत दक्चतुष्केऽत्र न सूक्ष्मबोधः॥१०॥ अवेद्यसंवेद्यपदाभिधेय मिथ्यात्वदोषाशयमूचिवांसः । तस्य प्रभावेण कृतावकाशा कृत्येष्वकृत्येष्वविवेकबुद्धिः ॥१०६।। अवेक्षमाणा अपि जन्म-मृत्यु-जराऽऽमयोपद्रवदुःखपूर्णम् । संसारमल्पेतरमोहदोषात् समुद्विजन्ते नहि देहभाजः ॥ १०७ ॥ अवेद्यसंवेद्यपदं चतुष्के दृशाममूषामपि वर्तमानम् । सत्सङ्गतस्तस्य विनिर्जयेन स्वतोऽपयात्येव कुतर्कराहुः ॥१०८॥ शमाम्बुवाहे प्रतिकूलवातं सद्बोधपद्मे च हिमोपपातम् । श्रद्धानशल्यं स्मयकारणं च प्रचक्षते योगविदः कुतर्कम् ॥१०९॥ . वादस्य मार्गाः प्रतिवादमार्गा नानाविधाः सन्ति सतां सभासु । तत्त्वान्तमाप्नोति न खल्वमीभिर्दृष्टान्त आस्ते तिलपीलकोऽत्र॥११०॥ एकेऽभियुक्ता अमुकं पदार्थ यथाऽनुमानैः परिकल्पयन्ति । अन्येऽभिरूपा अमुमेव भावमन्यस्वरूपं प्रतिपादयन्ति ॥११॥ अतीन्द्रियार्था यदि हेतुवादै विनिश्चयाध्वानमधिश्रयेयुः । एतावतः कालत एव तेषु सुनिश्चयः प्राज्ञवरैः कृतः स्यात् ॥११२॥ तस्मात् कुतर्कग्रह उज्झितव्यो नानेन कोऽप्यस्ति फलोपलम्भः । मध्यस्थभावे च कृतावकाशे सम्यग्दृशां सम्भविता विकासः॥११३।। सम्यग्दृशः सन्ति चतस्र एताः स्थिरा च कान्ता च प्रभा परा च । प्रत्याहृतिस्तत्र भवेत् स्थिरायां स्याद् दर्शनं भ्रान्ति विवर्जितं च
* छन्दोभङ्गो नात्र सम्भाव्यः । अन्यत्रापीडा स्थलेषु ।

Page #131

(२७) प्रत्याहृतेर्ग्रन्थिविभेदनेन स्फुरद्विवेकोज्ज्वलमानसानाम् । संसारचेष्टा प्रतिभाति बालधूलीगृहक्रीडनसन्निभैव ॥ ११५ ॥ तत्त्वं परं ज्योतिरिह ज्ञरूपं वैकल्पिकः सर्व उपप्लवोऽन्यः । एवं च भोगो भवभोगिभोगाऽऽभोगस्वरूपः प्रतिभासतेऽत्र ॥११६॥ रत्नप्रभाया उपमोदिताऽत्र सूक्ष्मावबोधस्य समन्वयोऽपि । प्रत्याहृतिः सा पुनराचचक्षे समाहृतिर्याऽर्थत इन्द्रियाणाम् ॥११७।। अवेद्यसंवेद्यपदाद् विरुद्धं स्याद वेद्यसंवेद्यपदं स्थिरायाम् । एतत् पुनर्ग्रन्थिविदारणोत्थं रुचिप्रकारं मुनयो वदन्ति ॥११८॥
ततश्च कान्तादृशि संप्रवेशस्ताराप्रभाभं ध्रुवदर्शनं च । चित्तस्य देशे स्थिरबन्धनं यत् तां धारणामत्र वदन्ति सन्तः॥११९॥ स्थिरस्वभावादिह नान्यमुच्च मीमांसनाया अपि संविकासः । सम्यस्थितः स्यादथ धारणायां लोकप्रियोधर्मसुलीनचेताः॥१२०॥ मायाजलं तत्वत ईक्षमाणोऽनुद्विग्न एत्याशु यथाऽस्य मध्यात् । भोगान् स्वरूपेण तथैव मायाऽम्बुवद् विदन् भुङ्क्त उपैति मोक्षम्
॥१२॥ न धर्मशक्तिं प्रबलाममुष्यां भोगस्य शक्तिः क्षमते विहन्तुम् । दीपापहो गन्धवहो ज्वलन्तं दवानलं नेतुमलं शमं किम् ?॥१२२।। मीमांसना दीपिकया समाना मोहान्धकारक्षपणेऽत्र भाति। तत्त्वप्रकाशप्रसरेण तेनाऽसमंजसस्याऽपि कुतः प्रचारः ? ॥१२३॥ दृष्टिः प्रभाऽर्कद्युतितुल्यबोधा ध्यानैकसारा रहिता रुजा च । प्रवर्तते ध्यानसमुद्भवं शं शमप्रधान स्ववशं गरिष्ठम् ॥१२४॥ सर्व भवेद् अन्यवशं हि दुःखं सर्व भवेद् आत्मवशं च सौख्यम् । सुखासुखं वस्तुत एतदुक्तं गुणोऽत्र तत्वप्रतिपत्तिरूपः ॥ १२५ ॥ या धारणाया विषये च प्रत्ययैकतानताऽन्तःकरणस्य तन्मतम् । ध्यानं, समाधिः पुनरेतदेव हि स्वरूपमात्रप्रतिभासनं मतः १२६॥

Page #132

( २८ )
असङ्गवृत्त्याख्यकसत्प्रवृत्तिपदं प्रभायां लभते मुनीन्द्रः । प्रशान्तवाहित्वमपीदमेवेदमेव नामान्तरतोऽन्य आहुः || १२७ ||
:
दृष्टिः परा नाम समाधिनिष्ठाऽष्टमी तदासङ्गविवर्जिता च । सात्मकृताऽस्यां भवति प्रवृत्तिबांधः पुनश्चन्द्रिकया समानः || १२८||
अस्यां निराचारपदो मुनीश्वरः श्रीधर्मसंन्यासबलेन केवलम् | Localत्तमं योगमयोगमन्ततः प्राप्यापवर्ग लभतेऽस्तकर्मकः ॥ १२९ ॥
तृणगोमयकाष्ठहव्यभुक् - कणदीपप्रभयोपमीयते ।
अथ रत्न-भ-भानु-चन्द्रमः
प्रभया बोध इह क्रमात् पुनः ॥ १३० ॥
खेदादिदोषा इह निर्गतास्तथाऽ
द्वेषादिका अष्ट गुणाः श्रिताः क्रमात् । इत्येवमङ्गाष्टकमष्टकं दृशां
सैंक्षेपतोऽदश्येत योगिसम्मतम् ॥१३१॥

Page #133

(२९)
चतुर्थ-प्रकरणम् ।
कषायजयः ।
आत्मस्वरूपं प्रथमं प्रविद्युर्योगश्रियां प्रोत्सहमान चित्ताः । स एव योगस्य यदस्ति भूमिराकाशचित्रोपममन्यथा स्यात् ॥१॥ आत्मक्षेत्रे योगतः कृष्यमाणे सम्यग्रूपैः सन्ततं प्रौढयत्नैः । सम्पद्यन्तेऽनन्तविज्ञानवीर्याऽऽनन्दा नास्ते संशयस्याऽत्र लेशः ॥२॥
इदं पदार्थद्वितये समस्तमन्तर्भवन्न व्यतिरिच्यतेऽतः । जडस्तथा चेतन इत्यम् द्वौ, जडेन चैतन्यमुपावृतं नः ॥ ३ ॥ प्रसिद्धमेतश्च जडस्य योगात् क्लेशान् विचित्रान् सहते सदाऽऽत्मा । विवेकबोधे प्रतिभाति देहाद् दुःखातिथिः स्यात् कुत एष आत्मा ?
॥ ४॥
संक्लेशानामेकमेवास्ति मूलमात्माज्ञानं तच्च धीरा बदन्ति । आत्माज्ञानोद्भूतदुःखं प्रणश्येद् आत्मज्ञानाद्, अन्यथा नो तपोभिः
॥५॥
संसार आत्मैव जितः कषायेन्द्रियैः स एवेतरथा च मोक्षः । क्रोधादयस्तत्र कषायसञ्ज्ञाश्चत्वार उक्ता भववृक्षमेघाः ॥ ६ ॥ यो वैरहेतुः परितापकारणं शमार्गला दुर्गतिवर्त्तनी पुनः | उत्पद्यमानः प्रथमं स्वमाश्रयं दहेद् दहेद् वन्हिरिवापरं न वा ||७|| क्रोधस्य तस्य प्रशमे क्षमा क्षमा क्षमाऽऽत्मसाम्राज्यपरिस्पृहावताम् । या संयमाऽऽरामविशालसारणिः क्लिष्टाघभूमीधरभेदनाशनिः ||८|| युग्मम् ।
क्रोधः प्रसिद्धो मृदुमध्यतीनाद्यनेकभेदैः सकलानुभूतौ । यादृक्स्वरूपः स उदेति तादृग्रसानुविद्धं वितनोति कर्म ||९|| योगस्य पन्थाः परमस्तितिक्षा सा क्रोधदावानल मेघवृष्टिः । यस्तामृतेऽभीप्सति योगलक्ष्मीं हलाहलाद् वाञ्छति जीवितं सः ॥ १०

Page #134

( ३० )
निशम्य दुर्भाषितमन्यदीयं नातन्वते रोषमुदारचित्ताः । सम्पादनीयः सहनस्वभावः शाठ्यं शठाग्रे नहि कर्तुमर्हम् ॥ ११ ॥
क्रोधं च कस्माद् विदधीत योगी ? दुर्भाषितैः स्यान्न हि कोपि रोगः । न वा यशः श्रीर्लभते विलोपं द्रव्यस्य हानेरपि नास्ति वार्त्ता ॥१२॥
रोषेण वैरं लभतेऽवकाशं वैरात् पुनः सत्वगुणप्रहाणिः । एवं स्खलेत् सञ्चरमाण आत्मोन्नत्यध्वना रोषसमाश्रयेण ॥ १.३ ॥
रुष्यजनं प्रेरयतेऽस्मदीयं प्राचीनकर्मेत्यथ चिन्तनीयम् | पराश्रये रुष्यति वा प्रकोपः प्रयोजके कर्मणि वा विधेयः ? || १४ ||
कृतापराधे यदि नाम कोपो न कर्म किं तहिं कृतापराधम् ? | एतत् प्रभासेत विचार्यमाणं सर्वेऽपराधाः खलु कर्मराजः ॥ १५ ॥
त्रैलोक्यचूडामणयोऽपि देवाधिदेवतास्ताडन - तर्जनादि । वितेनुषः क्षान्तिभरैरपश्यन् क्षमा तदेवं न हि किं क्षमा नः १ ॥ १६ ॥ प्रकम्पमानौष्ठक - रक्तनेत्र - प्रस्वेदसंक्लिन्नमुखारविन्दम् । क्रुध्यन्तमालोक्य विचारशीलैर्ज्वरीव मान्यः करुणाऽऽस्पदं सः॥१७॥
ज्वरातुरे कुर्वति दुर्वचांसि यथा न कोपः क्रियते दयातः । तथा दयादृष्टित एव दृश्यः क्रोधज्वराट्र दुर्वचनानि कुर्वन् ||१८||
वनस्पतित्वे च पिपीलिकात्वे समागतोऽनेकश एष आत्मा । तदाऽभिमानो गलितोऽस्य कुत्र न सह्यते सम्प्रति दुर्वचो यत् १ ॥ १९ ॥
आक्रोशशान्तिर्मधुरैर्वचोभिराक्रोशतोऽसौ पुनरेति वृद्धिम् । प्रदीपनस्य प्रशमाय वारि क्षिपन्ति नोत्तेजकमिन्धनादि ||२०|
दूरीकृताः सम्पद उज्झिता स्त्री नीतः समग्रः स्वजनोऽप्युपेक्षाम् । अथ प्रकोपाचरणं किमर्थं तथाप्यसौ चेद्र हतभागतेयम् ॥ २१ ॥
htsस्त्यस्मदीयो भुवनत्रयेऽपि कर्त्तुं कुधं यत्र किलाधिकारः ? | संसर्ग एषोऽस्ति च कर्मकल्प्यो न्याय्यं प्रकोपाचरणं न तस्मात् ||२२||

Page #135

(३१) स्थातव्यमत्रास्ति कियहिनं यत् कोपामिना प्रज्वलनं क्षमं स्यात् । यथैहिकार्थे क्षम एव कोपः पारत्रिकार्थे प्रशमो न तहिं ? ॥२३॥.
यमान् कुरुवं नियमान् कुरुवं क्रियां कुरुवं च तपः कुरुध्वम् । न चेत् समस्ति प्रशमावगाहः काऽऽशा तदभ्यः फलमुच्चमाप्तुम्?
॥ २४ ॥
मनश्च वाचा च वपुश्च यस्याऽवगाहते क्षान्तिसुधासमुद्रे। धन्यः कृतार्थः सुकृती महात्मा कलावपि प्रेक्ष्यमुखाम्बुजोऽसौ ॥२५॥
क्रोधान्धलीभूय यदेव कार्य करोति सद्यो विपरीतरूपम् । तदेव कोपोपरमे पायै दुःखाय च स्याद्, धिगहो! अविद्या ॥२६॥
आक्रोशने वा परिताडने वा योगप्रवाहे स्थितवानृषिस्तु । ध्यायेद्-'न मे किञ्चन नाशमेति सच्चित्स्वरूपं मम निश्चलं यत्'
॥२७॥
उच्चस्वरूपः प्रकटो यदा स्याद् देहाऽऽत्मनोभिन्नतया प्रकाशः। छिन्ने च भिन्ने च तदा शरीरे नाऽत्मा भवेत्' स्वात्मरतो विकारी
॥२८॥
क्रिया सुसाधा च तपः सुसाधं ज्ञानं सुसाधं नियमाः सुसाधाः। दुःसाध एकः स च कोपरोधः स साधितः साधितमप्यशेषम् ॥२९॥ रोषो विधातुं न हि यत्र तत्र युक्तो गृहस्थैरपि वेदितव्यम् । सर्वत्र सर्वेष्वपि घोषयामः- क्रोधस्य मन्दीकरणन्तु युक्तम्॥ ३०॥ अनेकशास्त्राणि विलोकितानि रहस्यमध्यात्मगिरां च लब्धम् । तथापि लब्धा यदि नो तितिक्षा ज्ञेयस्तदाऽसौ हृदयेन मूर्खः ॥३॥ यावन्न मानादिकदूषणानां रुद्धः प्रचारो नहिं तावदेषः । शक्यः समापादयितुं निरोधं मानादिदोषा अपि तेन हेयाः ॥३२॥ विवेकनेत्रं हरताऽस्मदीयं मानेन तीव्रो विहितोऽपराधः । । न त्यज्यते तच्छ्यणं तथापि सम्मूढता कीदृगतः परं स्यात् १॥३३॥

Page #136

(३२) सभ्यत्वदुग्धं यदि रक्षणीयं तद् दर्पसर्पण न सङ्गतं स्यात् । ... विद्यासुधादीधितिशीतभासो मानाभ्रविक्षेपणतः स्फुरन्ति ॥३४॥ मानः पदार्थे क्व विधातुमर्ह इत्येव सम्यग् हृदि चिन्तनीयम् । प्रत्यक्षमालोक्यत एव विश्वे कुतोऽपि कोऽप्यस्त्यधिको हि मर्त्यः३५।। अनन्यसाधारणबुद्धिमत्त्वमनन्यसाधारणशक्तिमत्त्वम् । अनन्यसाधारणभाषकत्वं क्वाऽस्मासु कुर्याम यतोऽभिमानम्! ॥३६॥ न श्रीः प्रसन्ना प्रविकासिदृग्भ्यां न भारती दत्तवती वरं च । अलौकिकं कर्म कृतं न किञ्चित् तथाप्यहो! दर्पसमुद्धतत्वम् ! ॥३७।। न धोरिमा वा न गभीरिमा वा न सासहित्वं न परोपकारः।। महान गुणो वा नहि कोऽपि तादृक् तथापि गर्वः किमतः महास्यम् ?
॥३८॥ रूपेण शक्रप्रतिमोऽपि मर्त्यः कालान्तरे म्लानिमुपैति रोगैः । राज्ञोऽपि रङ्कीभवनं स्फुटं च कस्तर्हि मानाचरणे मतोऽर्थः? ॥३९॥ सामान्यवर्गः खलु लक्षनाथमसौ च कोटीशमसौ च भूपम् । असौ च सम्राजमसौ च देवमसौ च देवेन्द्रमसौ मुनीन्द्रम् ॥ १० ॥ असौ च सर्वज्ञतया विभान्तमसौ च विश्वत्रितयेशितारम् । सम्यक्तया यद्यवलोकयेत कुतस्तदोन्मादकताऽवकाशः ? ॥४१॥
युग्मम् । यत्पादपद्मे मधुपन्ति सर्वे सुरेश्वरास्ते जगदी शितारः ।। दर्पोष्मलेशादपि सम्प्रमुक्ताः किं नः क्षमस्त भिमानलेशः? ॥४२॥ निमील्य नेत्रे हृदयं निवेश्य प्रशान्ततायां परिचिन्तनायाम् । स्वयं पाया* अभिमानचेष्टा संजायतेऽत्रानुभवः प्रमाणम् ॥४३॥ महाव्रताम्भोरहरात्रिणा च तपःसुधादीधितिराहुणा च । न यो जनः सञ्चरतेऽभिमानाध्वना स धन्यः सुरगेयकीर्तिः ॥४४॥ . . * चतुर्थी ।

Page #137

( ३३ )
भषस्वरूपं परिचिन्त्य तस्माद् निवार्यतां मानभुजङ्गमोऽयम् । नैवाऽमृतं तत्सहचारितायां भवेत् परं मोहविषोपभोगः ।। ४५ ।।
माया मता योगलताहुताशी ज्ञानार्गला दुर्भगतानिदानम् । आत्मार्थिना संद्वयवहारलक्ष्मीस्पृहावता वा परिहीयतां सा ||४६ ॥
पदे पदे दम्भमुपासते ये लक्षाधिपास्ते भुवि वीक्षिताः किम् ? | न न्यायतः किं व्यवहारवृत्तिर्यत् स्वाय दम्भाचरणं क्षमं स्यात् ?
॥ ४७ ॥
न्यायप्रतिष्ठः पुरुषो भवेश्चेद् व्यापारतोऽसौ नियमात् सुखी स्यात् । न्यायस्य मार्गेण वरं बुभुक्षा नाऽन्यायमार्गेण परं प्रभुत्वम् ||१८||
कौशल्यमा बिभ्रति सात्त्विकं ये न्यायप्रतिष्ठा विकसद्विवेकाः । - पापास्पदं ते प्रविदन्ति मायां विनैव तां स्वार्थमुपार्जयन्ति ॥ ४९ ॥
अनेकशः पश्यति सर्वलोकः कृतेऽपि दम्भाचरणे प्रकृष्ठे | अर्थों न सिद्धिं लभते, तदेवमर्थस्य सिद्धौ स कुतो निमित्तम् ? || ५० ॥
इयं च माया जननी तदीया यः सर्वदोषेषु पुरःसरोऽस्ति । आख्या मृषावाद इतीदमीया न सज्जनः सेवति तेन मायाम् ॥ ५१ ॥
अप्रत्ययानां प्रसवस्य भूमीमपारसन्तापसमर्पयित्रीम् । शल्यं महश्चेतसि कः सुमेधा मायामुपासीत विवर्जनीयाम् ? ॥ ५२ ॥
कुर्वन्ति ये दुःखि मनः परस्य प्रतारणातो बहुभिः प्रकारैः । पुष्णन्ति हिंसाविषवल्लरीं ते दूरे दयाऽऽरामत ईदृशः स्युः ॥५३॥
पिपीलिकादीन् लघुदेहभाजो रक्षन्ति यत्नैर्मनुजान् पुनयें । प्रपातयन्त्यापदि वञ्चयित्वा दयालवस्ते न हि, किन्तु पापाः ॥५४॥
अस्त्येकतो वञ्चनतत्परत्वं देवस्तुतौ गर्जनमन्यतश्च । एतादृशा नो किमपि त्रपन्ते कृतेन सम्यक् तिलकेन भाले || ५५ ॥
प्रवञ्चकत्वे सति सन्निपातेऽनुष्ठानदुग्धं विकृतिं प्रयाति । उत्खन्य मायां विशदीकृतायां मनोभुवां बीजकमङ्कुराय ॥ ५६ ॥
5

Page #138

( ३४ )
संसार सिन्धोः परिलङ्घनार्थमध्यात्मपोते बहुभागलभ्ये । चे छिद्रलेशोऽपि हि दम्भनामा न तर्हि तत्पारगतिस्ततः स्यात् ५७
घने हुताशः कलहः सुहृत्त्वे रोगः शरीरे कमले हिमं च । यथा तथा दम्भ उपप्लवोऽयं धर्मेऽवसेयः सुविचारवद्भिः ||५८ || प्रयोजनं किं नु मुनिव्रतानां दम्भो यदेभिः परिषेवितव्यः ? | दम्भTवकाशो नहि सत्प्रवृत्तावसत्प्रवृत्तौ पुनरुच्यते किम् ? ॥ ५९ ॥
एकान्ततो नानुमतिर्मुनीशां न वा निषेधोऽस्त्यपवादतस्तत् । क्वापि प्रसङ्गे नहि दम्भवृत्तिर्युक्ता विधातुं भयमस्ति कस्मात् ? ॥६०॥
अहो ! समालम्ब्य बकप्रवृत्तिं प्रवञ्चकैर्वञ्चयत एष लोकः । परन्त्वमीभिः प्रविचारणीयं प्रवञ्चितः स्याद् निजचेतनोऽपि ॥ ६१ ॥
निःशल्यभावव्रतपालनस्योपदेशधारां ददिरे मुनीन्द्राः । एवं हि योगैकपदीप्रवेशः, किं भूरिणा शास्त्र रहस्यमत्र ||६२||
2
लुण्टाक एकः खलु मोक्षमार्गे सम्प्रस्थितानां सुमहाशयानाम् । सलोभनाम्ना जगति प्रसिद्धो मोहस्य राज्ञः प्रथमः प्रधानः ||६३||
संसारमूलं किल लोभ एको मोक्षस्य मूलं तदभाव एकः । एतद्धि संसार - विमुक्तिमागे दिग्दर्शनं योगबुधा अकार्षुः ||६४||
सुदुर्जयानां प्रथमोऽस्ति लोभस्तस्मिन् जिते किं न जितं त्रिलोक्याम् ? लोभस्य घाते हत एव मोहः क्रोधादिनाशेऽप्यवशिष्यतेऽसौ ||६५ || लोभोऽस्ति चिन्तालतिकासु कन्दो रक्षो गुणानां कबलीकृतौ च । महांश्च विघ्नः पुरुषार्थसिद्धौ जयत्यमुं सत्वसमुद्रचेताः ॥ ६६ ॥
चेत् सात्विकस्ते पुरुषाभिमानो लोकाग्रणीत्वे यदिचायियासा । Fort परिस्फारय तह लोभ वप्रं प्रभॐ पुरुषार्थमुचैः ||६७||
ये स्वेच्छया पूरयितुं क्षमन्ते न शाकतोऽपि स्वककुक्षिरन्ध्रम् । आन्दोलितान्तःकरणा नृपश्री - प्रेप्सासमीरेण भवन्ति तेऽपि ॥ ६८ ।।

Page #139

( ३५ ) लोभार्दितः किं न करोति कष्टं लोभाऽऽहतः किं न करोति कर्म । करोत्यनर्थ पितृ-बान्धवानामप्याशु लोभच्छुरिकाहताक्षः ॥६९॥ संक्लेश्य ये निष्करुणं प्रजातो धनं गृहीत्वा पुपुषुः स्वकोशम् । भयङ्करं भूरि विधाय युद्धं प्रादर्शि यैश्च प्रलयावभासः ॥७०॥ लोभार्दितास्तेऽपि हि मृत्युकाले न किञ्चिदादातुमलंबभूवुः। एकाकिनो रङ्कमुखाः प्रयातास्तस्मात् किमर्थ विदधीत लोभम् ? .
॥७॥ युग्मम् । केनापि साधं न गता धरेयं लोभेन ताम्यन्ति वृथैव मन्दाः । विवेकमाधाय विचार्यते चेत् सन्तोष एव प्रतिभाति सौख्यम् ७२।। न कर्तुमुधोगमियं न वार्ता परन्तु लोभोत्थविकल्पधुमैः। मनः सदा श्यामतया वृथैव कार्य गृहस्थैरपि हन्त ! कस्मात् ।।७३।। कृते प्रयासे प्रचुरेऽपि यन्न संसिद्धिमाप्नोति समीहितोऽर्थः । सक्लिश्यते तेन, परं विचार्य यदस्मदीयं न हि तत् परेषाम् ॥७४॥ बहुप्रयत्नैरपि नार्थ सिद्धिः कस्याप्ययत्नादपि कार्यसिद्धिः। एतद् ध्रुवं कर्मबलं विचार्याऽनिष्टप्रसङ्गेऽपि न खेदवान स्यात् ७५॥ क्रोधस्य रोधे प्रशमो बलीयान् मानाय शक्नोति पुनर्मुदुत्वम् । मायां प्रहातुं प्रभुताऽऽर्जवस्य लोभस्य शत्रुः परितोष एकः ॥७६।। क्रोधादिकाऽऽविर्भवनप्रसङ्गाः प्रागेव सञ्चिन्त्य विमोचनीयाः। प्रसङ्गसम्प्राप्तकषायतायामुक्तानुपायांस्त्वरया भजेत ॥ ७७ ॥ सञ्जन्येत यथा यथाऽबलतया क्रोधादिभिर्दूषणैः
सञ्चेष्टेत तथा तथा शुभम तिस्त्यक्त्वा प्रमाद स्थितिम्। .. यः क्रोधादि विकारकारण उपप्राप्ते च नाऽऽक्षिप्यते
प्राप्तुं योगधराधरस्य शिखरं नासौ विलम्बक्षमः ॥ ७८ ॥
-
* अभ्यदीयेन चतुर्थपादेन पूर्तिः ।
.. ...
....

Page #140

पश्चम-प्रकरणम्।
ध्यानसामग्री।
-
कषायरोधाय जितेन्द्रियत्वं जितेन्द्रियत्वाय मनोविशुद्धिः। मनोविशुद्धथै समता पुनः साऽममत्वतस्तत् खलु भावनाभिः॥१॥ भीमाद् भवाम्भोनिधितो भयं चेत् तदेन्द्रियाणां विजये यतेत । सरित्सहस्राऽपरिपूर्यसिन्धु-मध्योपमोऽक्षप्रकरोऽस्त्यतृप्तः॥ २॥ देहान्तदुःखं गजमीनभृङ्गपतङ्गसारङ्गकुलं प्रयाति।। सुस्पष्टमेकैकहृषीकदोषात् का तर्हि सर्वाक्षरतस्य वार्ता ? ॥३॥ अतुच्छमूर्छार्पणशक्तिभाजां यदीन्द्रियाणां विजयो न जातः । मूमण्डलान्दोलनशक्तिभाजोऽप्योजस्विनः षण्ढतया वदामि ॥॥ अन्तर्बलोद्भावनहेतुरेकः स इन्द्रियाणां विनियन्त्रितत्वम् । एतत्कृतेऽन्तःकरणस्य शोध आवश्यके यत्नमतीव कुर्यात् ॥५॥ भ्राम्यन् मनोरक्ष इहापशङ्कं भवावटे प्रक्षिपति त्रिलोकीम् । अराजको निःशरणो जनोऽयं त्राता ततः कोऽत्र गवेषणीयः ? ॥६॥ गार्हस्थ्यमुन्मुच्य महानुभावान् मुक्तिश्रिया आचरतस्तपांसि । वात्येव चेतश्चपलस्वभावमन्यत्र कुत्रापि परिक्षिपेद् द्राक् ॥७॥ मनोविशोधेन विनैव योगधराधरारोहणमीहते यः। प्रहस्यते पङ्गुरिव क्रमाभ्यां देशाटनं कर्तुमनाः स मूढः ॥ ८ ॥ रुद्धानि कर्माणि मनोनिरोधे मनःप्रचार प्रसरन्ति तामि । असंयमः संयम एतदीयो भवस्य मोक्षस्य समस्ति मूलम् ॥९॥ जगत्त्रयी विभ्रमणप्रधीणो मनःप्लवङ्गो विनियन्त्रणीयः। केनापि यत्नेन विचारवद्भिनिःश्रेयसं चेत् प्रतिपत्तुमिच्छा ॥१०॥

Page #141

( ३७ )
सर्व: प्रपञ्चः प्रतिपादितोऽयं मनोविशोधाय स वेदितव्यः । कर्मक्षयप्रत्यलमेकमुक्तं ध्यानं तदन्तः परिशुद्धिमूलम् ॥ ११ ॥
प्रदीपिका योगपथप्रकाशे योगाङ्कुर प्रोद्भवकाश्यपी च । मनोविशुद्धिः प्रथमं विधेया प्रयासवैयर्थ्यममूं विना तु ॥
१२ ॥
मनोविशुद्धयै समताऽवलम्ब्या निमज्जतां साम्यसरोवरे यत् । रागादिकम्लानिपरिक्षयः : स्याद् अमन्द आनन्द उपेयते च ॥ १३ ॥
आकृष्य चेतः समता क्षणं चेद्र निषेव्यते तर्हि तदुद्भवं यत् । अन्तः सुखं संप्रसरीसरीति कः पारयेत् तद् वदितुं यथावत् ? ॥१४॥
साम्यानं पूरितमस्ति यस्याऽन्तर्लोचने मोहतमः प्रणाशात् । स्वस्मिन् स्वरूपं परमेश्वरस्य पश्यत्यसौ निष्ठितसाध्य बिन्दुः ||१५|
दूरे दिवः शर्म शिवं दवीयो यच्छं मनःसन्निहितं समत्वात् । शक्यं समास्वादयितुं स्फुटं तद्, इहैव मोक्षः समतारतस्य ||१६||
सुधाधनो वर्षति साम्यरूपो मनोभुवां यस्य मुनीश्वरस्यं । संसारदावानलतीव्रतापोऽनुभूतिमास्कन्दति किं तदीयाम् १ ||१७||
अन्यैः पदार्थैः सकलैर्विभिन्नमात्मा यदाऽऽत्मानमवैति सम्यक् । तदा समत्वं लभते प्रसूतिमशक्यलाभं विबुधेश्वराणाम् || १८ ||
संरक्षिते मोहमृगेश्वरेण भयङ्करे दोषसमूहसत्रे । समत्वरूपज्वलनार्चिषा ये दाहं ददुस्ते परिनिष्ठितार्थाः ||१९||
क्रूरा अपि प्राणभृतः परस्परं यद्दर्शनाच्छान्तिमवाप्नुवन्ति यत् । नान्यस्य कस्यापि समर्थताऽस्त्यसौ समत्वमेकं खलु तत्र जृम्भते
॥ २० ॥
अनित्यभावादिकभावनाः स्मृता महर्षिभिर्द्वादश, तास्वविश्रमम् विभाव्यमानासु ममत्वलक्षणाऽन्धकारनाशे समताप्रभा स्फुरेत् ॥ २१
यदिन्द्रियार्थैरनुभूयते शं यदेतदङ्गं विषयाः समग्राः । यद् दृश्यते चर्मदृशा तदेतद् अनित्यमेवास्ति समग्रमत्रः ||२२||

Page #142

( ३८) महीपतिश्चक्रधरः सुरेश्वरो योगीश्वरो वा भुवनत्रयेश्वरः । . सर्वेऽपि मृत्योरुपयान्ति गोचरं तदत्र कः स्याच्छरणं शरीरिणः!
॥ २३ ॥ भवोदधिर्जन्मजरावसान-पयःप्रपूर्णः स्मरवाडवश्च । मोहात्मकाऽऽवर्त्त-विपत्तिमत्स्यः कुतः सुखं सम्भवतीदृशीह?॥२४॥ एकाकिनः प्राणभृतो गतागतं कुर्वन्ति संसारवने भयङ्करे। : अन्यार्थमुत्पाद्य धनं भवान्तरं प्रयात एकः परिपीड्यतेऽसुमान्
॥ २५ ॥ विलक्षणः सर्वबहिष्प्रपञ्चतः सञ्चिन्महानन्दमयोऽस्ति चेतनः । इदं शरीरं स्फुटमन्यदात्मनः कस्तानन्यो भुवनेऽभ्युपेयते? ॥२६॥ द्वारैः स्रवद्भिर्नवभिः सदैवाऽशुचीन घृणायाः पदमस्ति कायः । तथाप्यहो! तत्र यदस्ति शौचसंकल्पनं मोहविलास एषः ॥२७॥ मनोवचोभूघनकर्म योगाः स आस्रवः कर्मण आस्रवेण । . शुभाशुभं कर्म शुभाशुभाद्धि योगान्निबध्नन्ति शरीरभाजः ॥२८॥ यथाम्बु गृहाति हि यानपात्रं छिद्रैस्तथा चेतन एष कर्म । योगाऽऽत्मरन्धेरशुभैः शुभैर्वा निर्यात्यमुष्मिन् सति नो भवाब्धेः
.. ॥ २९ ॥ निरोधनं यत् पुनरास्रवाणां तं संवरं योगिन ऊचिवांसः । विभावनादास्रव-संवरस्य भवादुदासीनतया मनः स्यात् ॥३०॥ स्यात् कर्मणां निर्जरणं च निर्जरा द्विधा सकामेतरभेदतः पुनः। पाकः फलानामिव कर्मणामपि स्वतोऽप्युपायादपि सम्प्रजायतें
॥ ३१ ॥ यथाऽस्ति जीवैश्च जडैश्च पूर्णी लोकोऽयमेवं परिचिन्तनं यत् । सा भावना लोकविचाररूपा मनोवशीकारफलप्रधाना ॥ ३२ ॥ जगत् समुद्धर्तुमनल्पदुःखपङ्कादहो ! कीदृश एष धर्मः । .. प्रदर्शि लोकोत्तरपूरुषैर्यत्सेवात आप्नोति महोदयत्वम् ॥ ३३ ॥

Page #143

( ३९ )
शाले क्षमा मार्दवमार्जवं च शौचं च सत्यं तपसंयमौ च । त्यागस्तथाऽकिञ्चनता तथैव ब्रह्मेति धर्मों दशधा बभाषे ||३४||
सक्लिष्टकर्म स्वबलीभवत्सु विशिष्टमेतन्नरजन्म लब्धम् । तत्राप्यहो ! तत्त्वविनिश्चयात्म - श्री बोधिरत्नं बहुदुर्लभत्वम् ॥ ३५ ॥ पतादृशीभिः खलु भावनाभिः सुवासितान्तःकरणो महात्मा । ममत्वलुण्ठाकविलुण्टयमानां साम्यश्रियं रक्षितुमीश्वरः स्यात् । ३६ ।
1
ध्यानं समालम्ब्य समत्वमाश्रयेत् साम्यं विना तत्र कृते विडम्बना आत्मप्रबोधेन च कर्मसंक्षयो ध्यानेन साध्यः स च तत् परं हितम् ॥ ३७ ॥
ध्यानं समत्वेन विना भवेन्न साम्यं विना ध्यानमपि स्फुरेन्न । परस्परांपेक्षणतस्ततस्तद् द्वयं भवेत् सुस्थिरताविशिष्टम् ||३८||
अतिदारुणपापभारिणोऽ
यमुना ध्वस्त समस्तकर्मकाः ।
परमात्मदशां प्रपेदिरे
परमध्यात्ममिदं विदुर्बुधाः ॥ ३९ ॥

Page #144

(४०) षष्ठ-प्रकरणम् ।
ध्यानसिद्धिः।
स्यात् ज्ञानयोगोऽथ च कर्मयोग आवश्यकाऽऽचार इह द्वितीयः। 'शारीरिकस्पन्दनकर्मरूपः स कर्मयोगः शुभमातनोति ॥ १ ॥ शुद्धं तपः स्वात्मरतिस्वरूपं तं ज्ञानयोगं मुनयो वदन्ति । स उन्मनीभावत इन्द्रियार्थाद निःश्रेयसश्रीप्रतिपादकः स्यात् ॥२॥ क्रियोच्चकोटीमुपजग्मुषां याऽनावश्यकी सा व्यवहारवृत्तौ । गुणावहाऽस्तीति परम्परातोऽपवर्गसम्पादकताऽक्षताऽस्याम् ॥३॥ अभ्यस्यतोऽपेक्षत एव सम्यक् क्रिया मनःशुद्धिकृतेऽस्खलन्ती । योग समारूढवतो मुनेस्तु शमप्रवाहः परमात्मभूमौ ॥४॥
नैवाऽप्रमत्तर्षिमहोदयानामावश्यकाऽऽचारविधेयताऽस्ति । य आत्मतृप्तो यक आत्ममग्नो य आत्मतुष्टो न हि तस्य कर्म ॥५॥ मनः स्थिरीभूतमपि प्रयायाद रजोबलाञ्चञ्चलभावमाशु। प्रत्याहृतेर्निग्रहमातनोति ज्ञानी पुनस्तस्य गतप्रमादः ॥ ६ ॥ विलोलचित्तस्थिरतार्थमेव बद्धप्रयत्नः सततं मुनिः स्यात् । कुर्यादतो हेतुत एव शास्त्रोंदितां क्रियां प्रत्यहमुच्चभावात् ॥७॥ सम्यक्तयाऽभ्यस्य च कर्मयोगमनन्यसाम्यं समुपाश्रितो यः । सदाऽप्युदासीनतया स्थितस्य न तस्य भोगैर्भवति प्रलेपः ॥८॥ नाऽऽप्य प्रियं हृष्यति नोद्विजेच्च प्राप्याऽप्रियं ब्रह्मविदुत्तमर्षिः । यः स्यात् समेक्षी विषमेऽपि जीवन्मुक्तं स्थिरं ब्रह्म तमीरयन्ति।।९॥ नहीन्द्रियार्थेषु यदाऽनुरज्येत् समस्तसङ्कल्पविमुक्तचेताः । योगे समारूढतया तदानीमसौ महात्मा परिवेदितव्यः ॥१०॥

Page #145

भयोज्झितः सुस्थिरनासिकाग्रदृष्टिः प्रसन्नाननपुंडरीकः । क्लिष्टौष्ठयुग्मो रदनै रदांश्चाऽस्पृशन सुसंस्थान इतप्रमादः ॥११॥ स्पृहाविमुक्तो निजभूघनेऽपि प्रभूतसंवेगसरोनिमग्नः । . अमात्रकारुण्यपदं भवश्रीपराङ्मुखो हर्षयितेक्षमाणान् ॥ १२ ॥ एवंविधो निष्ठितकर्मयोगः श्रीज्ञानयोगेन समाहितात्मा । ध्याने प्रवेशं कुरुतेऽतिघोरकर्माटवीज्वालनदाववन्हौ ॥ १३ ॥ नारी-पशु-क्लीब-कुशीलवर्जितं स्थानं विविक्तं किमपि व्यपेक्षते । नानाऽऽसनानामपि यत् स्थिरं सुखं स्वस्याऽवभासेत तदेव । .
साधयेत् ॥ १४ ॥ . ध्यानाय कालोऽपि न कोऽपि निश्चितो यस्मिन् समाधिः समयः
स शस्यते । ध्यायेन्निषण्णः शयितः स्थितोऽथवाऽवस्था जिता ध्यानविघा.
तिनी न या ॥ १५ ॥ ध्यानस्य सिद्धयै दृढभावनानामावश्यकत्वं मुनयो वदन्ति । मैत्री प्रमोदं करुणामुपेक्षां युञ्जीत, तद् ध्यानमुपस्करोति ॥१६॥ सर्वेपि जीवाः सुखिनो भवन्तु मा कोपि पापाचरणानि कार्षीत् । . विमुच्यतां विश्वमशेषमेतद्, एवं मतिं नाम वदन्ति मैत्रीम्॥१७॥ देदीप्यमाना गुणगौरवेण महाशया ये भुवनत्रयेऽपि । गुणेषु तेषां खलु पक्षपातो यस्तं प्रमोदं परिकीर्तयन्ति ॥१८॥ शोकाग्निना ये परिदह्यमानाः क्षुधा तृषाऽऽर्ताः सरुजो विभीताः। तत्र प्रतीकारपरा मतिर्या कारुण्यभावः परिकीर्तिता सा ॥१९॥ ऋराशया दारुणपापसक्ताः साधुद्विषः स्वस्य च शंसितारः । ये शिक्ष्यमाणा विकृतिं भजन्ते माध्यस्थ्यमीवृक्षु भवत्युपेक्षा ॥२०॥ ध्यानं पुनः स्याद् ध्रुवमामुहूर्ताद् एकाग्रसम्प्रत्ययलक्षणं तत् । आज्ञामपायं च विपाकमेवं संस्थानमालोचयतीह योगी ॥२१॥

Page #146

( ४२ )
आश्रित्य लोकोत्तरपूरुषाणामाज्ञामबाधां परिचिन्तनं यत् । वस्तुस्वरूपस्य यथार्थतात आज्ञाभिधं ध्यानमिदं वदन्ति ||२२||
बभाषिरे सर्वविदोऽतिसूक्ष्मं तत्त्वं न तत् तार्किकतर्कजालैः । विहन्यते तत् प्रतिपत्तियोग्यं नान्यथा सर्वविदो वदन्ति ||२३||
अध्यात्ममार्गाssश्रयणं विनाऽयमात्मा भवेऽभ्राम्यदनन्तकालम् । रागादिदोषैकवशी भवन्तो निर्यान्ति नापायमहाऽटवीतः ||२४||
'मोहान्धकारप्रविलुप्तचेतसा नाऽकारि किं किं कलुषं मया हहा !। श्वश्रेषु तिर्यक्षु नरेषु चोल्बणं दुःखं न किं किं प्रतिपद्यते स्म च ! ||२५|| गम्भीरसंसारमहाऽऽपदाजले कालो गतोऽयं बुडतो ममाऽखिलः । harsuvaisa मया विचार्यते! प्रमाद एतस्य ममाऽपचेतसः ॥ २६॥
प्राप्याऽपि बोधि परमां मनोवचः शरीरदुश्चेष्टिततो मयैव हि । स्वमस्तके ज्वालित आशुशुक्षणिः कोऽत्रापराधी परिभाव्यतेऽपरः ?
।। २७ ।।
स्वाधीनतायामपि मुक्तिवर्त्मनो भ्रान्त्या स्वयं पातित एष चेतनः । भिक्षां यथाsदुपलब्धराज्यको मोक्षे स्वतन्त्रेऽपि तथा भवभ्रमः
॥ २८ ॥
एवं हि रागादिकदूषणेभ्यो जाता अपायाः परिचिन्तनीयाः । यस्मिन्नुपाया अपि तत्प्रणाशे ध्यानं द्वितीयं तदपायनाम ||२९||
उदीरितः कर्मफलं विपाकः शुभाशुभत्वेन स च द्विभेदः । द्रव्यादियोगात् स च चित्ररूपोऽनुभूतिमास्कन्दति देहभाजाम् ॥३०॥
· द्रव्यैर्वध- माल्य- सुभोजनाचैः शुभाशुभः शस्त्रविषानलाचैः । क्षेत्रे निवासेन महालयादौ शुभः श्मशानप्रभृतौ तदन्यः ||३१||
काले वसन्तप्रभृतावशीतानुष्णे शुभोऽन्यत्र विपर्ययश्च । मनः प्रसादप्रभृतौ च भावे शुभोऽशुभो रौद्रविकारभावे ॥ ३२ ॥

Page #147

सुदेव-मादिभवे शुभोऽसन्मनुष्यतिर्यङ्नरकादिकेऽन्यः । द्रव्यादियोगादिति चित्ररूपं विचिन्तयेत् कर्मफलं तृतीये ॥३॥ आत्मप्रतिष्ठ, स्थितमस्त्यनन्तानन्तं नमः सर्वत एव तत्र | लोकोऽस्ति मध्यस्थित ऊर्ध्व-मध्याऽधोभागतो यो दधते त्रिलो
कीम् ॥ ३४ ॥ स्वरूपमेतस्य विचिन्तनीयं ध्याने चतुर्थे बहुसूक्ष्मरीत्या । स्यादीदृशे वृत्तवतां च धर्मध्याने स्वयंवेद्यमतीन्द्रियं शम् ॥३५॥ ध्यानादमुष्माच्च नृजन्मपूत्तौं महद्धिकं स्वर्गमवाप्नुवन्ति । पुनर्नृजन्म प्रतिपद्य चारु योगस्य मार्गे पथिकीभवन्ति ॥ ३६॥ ध्यानं शुक्लं ततस्ते परममुपगताः क्लिष्टकर्माणि हत्वा ।
लोकालोकावभासं निरतिशयमरं ज्ञानमासादयन्ति । धर्म व्याख्यान्ति मोहान्धतमसहतये पर्षदि प्रस्फुरन्त्या
मायुष्पूत्तौं ततः स्युः परमपदजुषः सच्चिदानन्दरूपाः ॥३७॥

Page #148

(४४)
सप्तम-प्रकरणम् ।
योगश्रेणी ।
मानसवृत्तिनिरोधं सम्प्रज्ञातेतरप्रकारतया । योगं वदन्ति तज्ज्ञा ध्यानविशेषोऽत्र च प्रथमः ॥ १ ॥
वृत्तिक्षयस्वरूपोऽसम्प्रज्ञातोऽस्ति, वृत्तयो मनसः | क्षीणा भवन्ति सर्वाः केवलबोधस्तदोदेति ॥ २ ॥
देहस्य वृत्तयः खलु यदा निरुद्धा भवन्ति तत्कालः । योगोऽसम्प्रज्ञाताद् न भिद्यते निर्वृतिद्वारम् ॥ ३ ॥
अध्यात्मं भावना ध्यानं संमता वृत्तिसंक्षयः । इत्येवमप्यनूचाना उचाना योगपद्धतिम् ॥ ४ ॥
इच्छा च शास्त्रं च समर्थता चेत्येषोऽपि योगो मत आदिमोऽत्र । प्रमादतो ज्ञानवतोऽप्यनुष्ठाऽभिलाषिणोऽसुन्दरधर्मयोगः ॥ ५ ॥
श्रद्धान- बोद्धौ दधतः प्रकृष्टौ हतप्रमादस्य यथाऽऽत्मशक्ति | यो धर्मयोगो वचनानुसारी स शास्त्रयोगः परिवेदितव्यः ||६|| शास्त्रादुपायान् विदुषो महर्षेः शास्त्राऽप्रसाध्यानुभवाधिरोहः । उत्कृष्टसामर्थ्यतया भवेद् यः सामर्थ्ययोगं तमुदाहरन्ति ॥ ७ ॥ न सिद्धिसम्पादन हेतुभेदाः सर्वेऽपि शास्त्राच्छकनीयबोधाः । सर्वज्ञता तच्छ्रुतितोऽन्यथा स्यात् तत्प्रातिभज्ञानगतः स योगः ॥८॥ तत् प्रातिभ केवलबोधभानोः प्राग्वृत्तिकं स्यादरुणोदयाभम् । 'ऋतम्भरा' 'तारक' एवमादिनामानि तस्मिन्नवदन् परेऽपि ||९|| संन्यासरूपः स्मृत एष योगो धर्मस्तथा योग इति द्विधाऽसौ । तत्राssदिमः स्यात् क्षपकावलिस्थे शैलेश्यवस्थावति च द्वितीयः ॥ १० ॥

Page #149

असाययोगोऽपि मनोवचोङ्गव्यापाररोधात् सकलप्रकारैः । अवादि मुक्त्या सह योजनेन योगो भवाम्भोनिधिरोध एषः ॥११॥ अमुं च योगं समुपाजगन्वान प्राप्नोति मोक्ष क्षणमात्र एव । सर्वज्ञभावावसरेऽवशिष्टकर्माणि हन्ति क्षणतो यदेषः ॥ १२ ॥ अनेन योगेन विकर्मकीसन मुक्तो भवेत् तत्क्षणमस्तदेहः । मुक्तिश्च केत्येव गभीरप्रश्ने जैनेन्द्रमार्गेण समाधिरेषः ॥ १३ ॥ ऊर्व यथाऽलाबुफलं समेति लेपेऽपयाते सलिलाशयस्थम् । ऊध तथा गच्छति सर्वकर्मलेपप्रणाशात् परिशुद्ध आत्मा ॥१४॥ अयं स्वभावोऽप्युपगन्तुमही यदूर्षमात्मैति विकर्मकत्वे । . ऊर्य प्रगच्छन्नवतिष्ठतेऽसौ क्षणेन लोकाग्रपदे परात्मा ॥ १५ ॥ ततोऽध आयाति न गौरवस्याऽभावाद् नचाग्रेऽप्यनुपमहत्वात् । नचास्ति तिर्यग्गतिसम्प्रयोक्ता लोकाग्र एव स्थितिरस्य युका ॥१॥
महेश्वरास्ते परमेश्वरास्ते स्वयम्भुवस्ते पुरुषोत्तमास्ते. '. पितामहास्ते परमेष्ठिनस्ते तथागतास्ते सुगताः शिवास्ते ॥१७॥
स ईश्वरो हे बहुभागधेयाः ! स्ताद वो मनोवारिरुहस्य इंसः । . अयं हि पन्था अवधारणीयश्चैतन्यशक्तिप्रगतावनन्यः ॥ १८ ॥ आलम्बन भवति यादृशमीदुगात्माऽऽ
पतिनिजात्मनि भवेदिति को न वेत्ति ? ।। आलम्बने सकललोकपतिः परात्मा
संश्रीयते यदि तदा किमपेक्षणीयम् ? ॥ १९ ॥

Page #150

(४६) अष्टम-प्रकरणम् ।
अन्तिमशिक्षा। अनन्तशक्तिं दधदेष चेतनः प्रवेदितुं तं यतते महोदयः। प्रकाशितेऽस्मिन् सकलं प्रकाशतेऽप्रकाशितेऽस्मिन् सकलं तमो
मयम् ॥१॥
मोहप्रणाशेन च तत्प्रकाशनं मोहप्रणाशोऽपि च तत्त्वचिन्तनात् । चिन्त्यं च नैर्गुण्यमिदं भवोदधेर्जगत् किमेतत् किमिदं सुखा
सुखम् ? ॥२॥ वस्तुस्वरूपस्य विचिन्तनातो विवेकभासः प्रकटीभवन्ति । भवप्रपश्चाद् विनिवृत्य सुस्थीभूयाऽन्तरीक्षाकरणेन चिन्ता ॥३॥ एकस्वभावा न हि सर्वलोका विचित्रकर्मानुसृतेर्धमन्तः । आयुष्क-धी-शक्तिविचित्रतायामहन्ति सर्वेऽपि न मार्गमेकम्॥४॥
समग्रसामग्र्यनुकूलताया न सम्भवः सर्वशरीरभाजाम् । ' न तेनं सर्वेऽपि भवन्ति योग्याः साम्येन योगस्य पथेऽधिरोदम् ॥५॥ कुर्याद् यथाशक्ति तथापि नूनं कर्त्तव्यमात्माभ्युदयानुपाति । शनैः शनैः सञ्चरणेऽपि मार्गे स्थानं चिरेणाऽप्युपलभ्यते हि ॥६॥ तत्त्वावबोधप्रविकासहेतोर्यस्य स्वभावो न विचारणायाः । यातानुयातस्य पृथग्जनस्य न तस्य वैराग्यमुदेति साधु ॥७॥
न साधुवैराग्यविवर्जितत्वेऽपवर्गमागें भवति प्रवेशः । एवं च मानुष्यमनर्थकं स्याद् विचारमभ्यस्यतु तेन सम्यक् ॥८॥ हिंसादिकं पापमिति प्रसिद्धं तत्र प्रवत्तेत न चेत् कदापि । शिस्य कुर्याद् भजनं च तर्हि संसाधितं निश्चितमात्मकार्यम् ॥९॥

Page #151

(४७) नवीन विज्ञानचमत्कृतानां न मोक्षशास्त्रेषु घृणा विधेया। चित्रप्रयोगा बहवो भवन्तु न युज्यतेऽध्यात्मपथस्तु हातुम् ॥१०॥ जडेऽप्यनन्ता सममानि शक्तिरेवं च सम्यग्विहितमयोगैः । आश्चर्य हेतुर्घटना भवेञ्चेत् किं तर्हि युक्ता जडमोहलीला ?॥११॥ सीमा न खल्वस्ति चमत्कृतीनां भूमण्डले चेत् कुशलः प्रयोक्ता। परं च ताभिन हि कर्मसृष्टिाहन्यते शुष्यति नापि मोक्षः॥१२॥ अवश्यमाविष्कृतयो भवन्तु महोपयोगा हि जनस्य सन्ति । स्मृतेबहिः स्याद् न तु साध्यबिन्दुरात्माभिमुख्यं खलु सारमन्ते॥१३।। इति सुबोधसुवासितमाशयं
कुरुत काइक्षत चात्मसमुन्नतिम् । सति बलीयसि तत्र मनोरथे
प्रयतनं सुलभीभविता स्वतः ॥ १४ ॥ तदेवं सक्षिप्तं गदितमिदमध्यात्मविषये
मया स्वल्पज्ञेनाऽपि परिदृढसंस्कारविधये । समालोकिष्यन्ते किल सहृदयाः सादरदृशा
प्रबुद्धेऽस्मात् कस्मिश्चन मम कृतार्थत्वमधिकम् ॥
-
-

Page #152


Page #153

अध्यात्मतत्त्वालोकः 1
( सविवरण: )

Page #154


Page #155

अर्हम् ।
अध्यात्मतत्त्वालोकः ।
Spiritual Light.
**
CHAPTER I.
( Shlokas 1 - 117 ).
Contents—Spiritual Conscience; Delusion; Desires; Attachment Mutability; Religious duty: Bodily attachment; Disattachment from lower impulses; Fructification of Karmas: Equanimity; Self-control.
ग्रन्थारम्भे परमात्मनमस्कारः
अध्यात्मपीयुषमनक्षगम्यं पीत्वा कणेहत्य विषं निजघ्नुः । अनादिकर्मप्रचयात्मकं ये त्रिवा वन्दे परमात्मनस्तान् ॥ १ ॥
(1)
My three-fold salutation to the Higher Souls who drank deep of the spiritual nectar and overcame the poison of Karma accumulating from time immemorial,
1

Page #156

અધ્યાત્મતત્ત્વાકા Adhyatma Tattva is the highest Science. It is the Science of the Self. It comprises the knowledge of the Self in its relation with the Universe. The Self in its sublime purity is the ultimate noumenon, infinite Consciousness and absolute Bliss. Spiritual knowledge or the study of Self has thus three-fold aspect, and it is Adhyatma alone that leads to its realization. Adhyatma literally means · Pertaining to Atman.' It therefore means knowledge of the Soul and the relation in which it stands to other Dravyas. The problem is not so simple as it outwordly appears. What is Atman ? How and why is Atman subjected to misery and happiness etc ? What is Karma ? What is its operation on Atman ? Those and alike questions form the subject-matter of Adhyatma. The science is very wide indeed; but, for a brief exposition it may be summarised as under.
Release from the worldy bondage is the ideal aimed at by Jainism. It consists in the attainment of Right Belief, Right Knowledge and Right Conduct, called the three Jewels by the Jain philosophers. Those who do not believe in Moksha will not attain them. Hence it is that so great an emphasis is laid on the firmness of belief which successively leads to right knowledge and right conduct. Spiritual knowledge is beyond the power of physical senses, hence a firm unshakable belief in the words of the Teacher is the condition precedent to the attainment of right knowledge. Now Moksha consists in the shaking off, by Soul, of the fetters of Karma which envelop him in

Page #157

SPIRITUAL LIGHT.
ignorance and drag and plunge him into the vortex of misery in this world. Moksha is certainly within the reach of overy one if only he pursues the right path. The main question therefore is to find out that path. The problem will be easily and rationally solved if we inquire into the nature of the bondage itself. The most natural solution will be that if we destory the root-causes that enbouda çe Soulthe state of true freedom will be attained. In other words the problem is one of analving the world--phenomenon. If we adopt this form of reasoning the first thing that strikes one is the fact of the world being constituted of two main substances, Jiva, and Ajiva. Even the modern materialists cannot get over the two-fold distinction of matter and force which corresponds very closely to our distinction of Jiva and Ajiva. Anyhow this dualistic nature of the world cannot le rationally explained away on any theory. Where does Jiva come from and how is he related to Ajiva? If we are to be rational we shall see that the relation beeween the two is Anadi. So the venerable Saint Yasovijayji stongly recommends the students of Adhyatma and the aspirants after salvation the close study of Dravyas ( Six Substances) and Tattvas (Nine Principles) elucidated by competent Teachers and practised by advanced souls. They should observe strictly the great vows closely keeping in view the high sentiments of Universal friendship, sympathy, delight and indifference. The relation between Jiva and Ajiva from eternity is practically admitted by all. Jivas may be either mudane or libera

Page #158

અધ્યાત્મતત્વાલક. ted. Soul is a living substance and pure consciousness, is all-knowing and blissful and is endowed with untiring, inexhaustible and unending powers. It is formless and is possessed of Ananta Chatushtaya namely infinite perception, infinite knowledge, infinite bliss and infinite power. All these atributes however are for the time being dimmed and ensbrou lel by Karmic forces with which Jiva is connectel. Karma is not merely a mental abstraction but is a Pudgala and its very nature is to drag the Jiva on the downward path. Once Jiva is thus subjected to Karma, it has endlessly to be born and reborn in this world. Rebirth is, otherwise stated, as the necessary consequence of the subjection of Jiva to Karma, This is also reasonable. So long as Karmia clings to him, there is no escape for Jiva. The Karnio forces must work out their inevitable consequences, if not in one birth in a succession of births. As explained elsewhere, the principle of transmigration of Soul alone rationally accounts for the glaring and otherwise inexplicable inequality of status etc. found in the world. The misery is then due to the Karma of the individuals. If we want to be free from it we must annihilate its root-cause Karma. Karma may be and are variously named by other philosopher's as Matter, Maya, Prakriti and Ignorance. But the relation in which it stands to Atman, is the samenamely that of delimiting the Spirit or Atman or Jiya. The knowledge of the Dravyas and the Tattvas is the first requisite for the aspirant after Moksha. It clearly brings before his mind the treunendous

Page #159

SPIRITUAL LIGHT.
impediments like attraction and repulsion which stand in the way of the unfoldment of powers locked up in his inner nature. Thus the revered saint Chidanandji strongly recommends the removal of their impediments in his Parmatma Chhatrishi ( Verses: 18 to 32 ). When the fettered Soul having conquered the deterrant Karnic energics resorts to the practice; of meditation, liç clearly sees love and hatred as attributes of matter and knowledge as the attribute of divine Self. Io then ceases to identify himself with his body, senses, mind etc., and believes himself as established in the pure Self i. e. in the perfect status. So the revered Saint Anandaghanji fervently recommends the meditation of Pure Self ( Anandghanji Padya Ratnavali Verse 81 ). Such status is worthy of respect and veneration by whatever name it is signified and distingnished ( Verses. 66 and 67). The real happiness derived from the dawn of the spiritual life i. e. a rare glimpse of the Highest Majesty, the Self, is incomparably superior to the happiness of Indra and paramount kings, shining with most resplendent diamonds and glittering crowns and immersed in worldly aspirations and attachments ( Verses 33 to 36. Hridaya Pradip.). So the advanced Soul being blessed with the draught of the spiritual nectar is enabled to disillusion his niind and to see clearly and completely the panorama of the world drania. (Anandaghanji Verse 28 ). This is exactly what Moksha means, we thus see why Jainisin lays stress on the knowledge of and firm belief in Atinau, Karnia, Rebirth and Moksha.

Page #160

અધ્યાત્મતત્ત્વાલોક.
Such a knowledge beginning with firm belief ultimately leads to the realization of the goal-Moksha.
One more point in connection with this subject deserves to be noted. Some evolutionists believe that there is a gradual and continuous unfolding of the nature and the powers of Atman i. e. a gradual evolution from the mineral stage to that of godhood. But this is not a correct view because of two reasons; in the first place there can be no evolutiou from the mineral stage and secondly the theory of continuous evolution ignores the consequences of evil Karma which necessarily leads to involution, in other words good actions lead the Jiva on the onward path while the opposite Karmas bring about the contrary/result.
પ્રભુવન્દન
જેએાએ, ઇન્દ્રિયાથી મેળવી શકાય નહિ, એવા અધ્યાત્મરૂપ અમૃતનું પૂર્ણતયા પાન કરીને અનાદિ કાલના કસમૂહ રૂપ વિષને સમૂલ હણી નાંખ્યુ છે, એવા પરમાત્માને ત્રણ પ્રકારે–મન, વચન અને શરીરથી હું છું”.~~
વ્યાખ્યા
>
આ પુસ્તકમાં અધ્યાત્મના વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એ સૂચવવાને માટે આ પ્રથમ માંગલિક શ્લોકમાં અધ્યાત્મ ' શબ્દ પહેલા મુકવામાં આવ્યો છે. વાર્તામાનિક સ્થિતિ ઉપર નજર કરતાં જૅવાય છે કે~ અધ્યાત્મ ' શબ્દ સાંભળી કેટલાકા ભડકી ઉઠે છે; પરન્તુ
ck
:
આ ભડકયુ કેવુ' છે ? ખરેખર પાણીમાં દાહ થવા જેવુ છે, કારણ કે જે વસ્તુ શાંતિને આપનાર છે-વાસ્તવિક આરામ ઉપજાવનાર છે, તે અધ્યાત્મથી ડરવાનું' કે ભડકવાનું હાયજ જ્ઞાનું ? પણ નિહ, હુ ભૂલું છું,

Page #161

SPIRITUAL LIGHT. અધ્યાત્મથી કેટલાકનું ભડકવું પણ સહેતુક અથવા બુદ્ધિપૂર્વક છે. વાત એમ છે કે અધ્યાત્મના અર્થનું પાલન નહિ કરનારા અને “અધ્યાત્મ
અધ્યાત્મ ” એમ પિપટની પેઠે રટનારાઓએ અધ્યાત્મની ધ્વનિને એવા રૂપમાં ફેલાવી દીધેલી છે કે જેથી “અધ્યાત્મ” શબ્દ-હું ન ભૂલતે હેઉ તે-અપમાનિત જેવો ભાસ જોવાય છે; અને એનું જ એ પરિણામ છે કે-કેટલાક કલ્યાણુભિલાષી સજજને પણ એકવાર તે “અધ્યાત્મની ધ્વનિ સાંભળતાં ભડકી જાય છે, પરંતુ આપણને અધ્યાત્મનું માત્ર નામથી કામ નથી, અધ્યાત્મના આડંબરની જરૂર નથી, કિન્તુ અધ્યાત્મના વ્યથાર્થ માર્ગની જરૂર છે. અધ્યાત્મના યથાર્થ માર્ગ ઉપર કોઈને અરૂચિ કે વૈમનસ્ય હેયજ નહિ. અધ્યાત્મની ધ્વનિ સાંભળતાં ભડકનારા સજને પણ અધ્યાત્મને ડોળ દેખીનેજ ભડકે છે; તેવાં આડંબરનાં વાતાવરણે વધી ગયેલાં હોવાથી ઘણે સ્થળે ઢંગ હેવાની કલ્પના ઉભી થાય છે, અને એથી યથાથે વસ્તુતત્વને અંધારામાં રહેવું પડે છે. અસ્તુ, ગમે તેમ છે, પણ અધ્યાત્મ વસ્તુ ઉંચા પ્રકારની અને દરેક પ્રાણીને સ્વાભાવિક રીત્યા પૂર્ણ અગત્યની છે, એમાં કઈને મતભેદ હોયજ નહિ.
જોઈએ છીએ કે “અધ્યાત્મને અર્થ નહિ સમજનારા અધ્યાત્યના વિષય ઉપર કંટાળો લાવે છે, અને કેટલાકે અધ્યાત્મને કોઈ ગહન વસ્તુ કે દુનિયા પારની ચીજ સમજી તે તરફ વિમુખ રહે છે. પણ આ સ્થિતિ સમજ વગરની છે. સમજી રાખવું જોઈએ કે અધ્યાત્મ એ જીવનનાં સર્વ અંગેમાં આત્મા તરીકે મુખ્ય આધષ્ઠાતા છે. આત્મા વગર શરીર જેમ મડદું ગણાય છે, તેમ અધ્યાત્મ વગર ગમે તેવું સંગે પાંગ જીવન પણ મૃતવત છે. આ ઉપરથી અધ્યાત્મની આવશ્યકતા કયાં સુધી છે, એ વિચારક સમજી શકે તેમ છે.
અધ્યાત્મને અર્થ–આગળ સેળમા શ્લેકમાં બતાવ્યા પ્રમાણે “આત્મિક બળ” “આત્મસ્વરૂપને વિકાસ અથવા “આત્મોન્નતિને અભ્યાસ થાય છે. અધ્યાત્મ એ છે કે- આત્માના અસલી સ્વરૂપને પ્રકાશમાં લાવવા ઉદ્યમ કરે” આત્મા સ્વરૂપે પૂર્ણ બ્રહ્મ છે. સવને આત્મા પરમાત્મા છે. કીડી અને વનસ્પતિને આત્મા પણ પ્રભુ છે; એમ છતાં પણ કર્મનાં આવરણેની વિચિત્રતાને લીધે જગતના પ્રાણિઓ જુદી જુદી વિચિત્રતા ધરાવે છે, એ કર્મનાં આવરણે જ્યાં સુધી કે નહિ, ત્યાં સુધી

Page #162

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
આત્મા પરતત્ર છે, માયાવાળો છે. અવિદ્યાવાળો છે. સંસારબ્રમણશીલ છે અને દુઃખી છે. એ પરતત્રતા કે એ અવિદ્યા યા દુઃખને દૂર કરવાનું ત્યારેજ બની શકે કે જ્યારે કર્મનાં આવરણને હઠાવવા પ્રયાસ કરવામાં આવે, જે રસ્તે કર્મનાં આવરણે પાતળાં પડે અને ક્ષીણ થવા માંડે, એ માર્ગને “અધ્યાત્મ ” કહેવામાં આવે છે. જેમ જેમ એ માર્ગ ઉપર પ્રગત થવામાં આવે, તેમ તેમ કમનાં આવરણને હાસ જાય છે. એ માર્ગને અભ્યાસ જ્યારે પરાકાકા ઉપર પહોંચે છે, ત્યારે સર્વ કર્મના આવરણે ક્ષીણ થાય છે અને આત્મા પરમાત્મા પ્રકાશે છે.
અધ્યાત્મને અર્થ ઉપર્યુકતરીત્યા સમજ્યા છીએ કે આત્મન્નિતિનાં સાધને મેળવવાં એને અધ્યાત્મ કહેવામાં આવે છે. અધ્યાત્મ કહે કે મુક્તિનો માર્ગ કહે, એકજ વાત છે. “અપિ” અને “મારના” એ બે શબ્દોના સમાસ ( compound ) થી અધ્યાત્મ શબ્દ બન્યું છે, શબ્દવ્યુત્પત્ત્વિનુસાર–આત્મામાં રહેવું, રમવું, અથવા રમવાને ઉદ્યોગ કરવો, એ અધ્યાત્મ છે. અધ્યાત્મનું બીજું નામ “ગ” છે, કેમકે
ગ” શબ્દ “ગુરૃ 'ધાતુથી બનેલું છે, અને “સુર” ધાતુને અર્થ જોડવું” થાય છે, અતઃ મુક્તિનાં સાધનેને જોડી આપે તે “” કહેવાય છે, અધ્યાત્મને પણ એજ અર્થ છે કે-મુકિતના રસ્તે ચાલવું.
“યોગશ્ચિત્તપિતિઃ ' એ મહાત્મા પતંજલિને યોગના સંબન્ધમાં પ્રથમ સૂત્રપાત છે. ચિત્તવૃત્તિઓ ઉપર દબાણું રાખવું, અન્યત્ર–
જ્યાં ત્યાં ભટકતી ચિત્તની વૃત્તિઓને આત્માના સ્વરૂપમાં જોડી રાખવી, એને “ગ” બીજા શબ્દમાં “અધ્યાત્મ ” કહેવામાં આવે છે, એટલું જ નહિ, પરંતુ એવી હદ ઉપર આવવાના જે સાધનભૂત વ્યાપારે છે, તે પણ યોગનાં, બીજા શબ્દમાં અધ્યાત્મનાં કારણ હોવાથી વેગ યા અધ્યાત્મ કહેવાય છે.
જ્યારથી મનુષ્ય સાચું બોલતાં કે નીતિ પાળતાં શીખે, ત્યારથી તેને અધ્યાત્મની શરૂઆત રાય છે. અધ્યાત્મને સરળ અને સાદે ભાવાર્થ એજ છે કે-સાચું બોલવું, નીતિ રાખવી, પરોપકાર કરવો, જીવદયા પાલન કરવી, બ્રહ્મચર્ય (સ્વસ્ટીસ તિષ યા સર્વથા મૈથુનને ત્યાગ) ધારણ કરવું, ક્ષમા રાખવી, સરળતા પકડવી, મૃદુ સ્વભાવમાં રહેવું, લુબ્ધતા વર્જવી,

Page #163

SPIRITUAL LIGHT. પ્રતિજ્ઞા પાળવી, ગંભીર રહેવું, ગુણગ્રાહી બનવું –વગેરે ગુણ મેળવવા આગળ વધવું. હમેશાં પૂજ્ય થવાનો આધાર ગણે ઉપર રહેલો છે. ગમે તે સાધુવેશ પહેરવામાં આવે, પરંતુ એટલા માત્રથી કૃતાર્થતા સમજવાની હોયજ નહિ. ગૃહસ્થ યદિ ગૃહસ્થધર્મનો અમલ કરે, તે તેઓ તેટલે અંશે અધ્યાત્મની લાઈન ઉપર બરાબર છે, તો પછી જેઓ પંચ-. મહાવ્રતોથી સાધુજીવન ચલાવે છે, તેઓ તે સુતરાં અધ્યાત્મી કહેવાય, એમાં નવાઈ નથી. અધ્યાત્મની દૂરની હદ બહુ ગહન છે; એ તરફ દૃષ્ટિ કરતાં કેટલાક મહાપુરૂષો પણ હતોત્સાહ થઈ જાય છે અને અધ્યાત્મના માર્ગની પ્રાપ્તિને અતિકઠિન સમજવા લાગે છે; પરન્તુ એ સીધી વાત છે કે ઉંચી શ્રેણી એકદમ પ્રાપ્ત થતી નથી. ક્રમશ: ઉદ્યોગ જારી રાખવાથી આગળ વધાય છે અને છેવટે ઉચ્ચ કેટીએ પહોંચી જવાય છે. ઉત્તમ ગુણેને સંચય કરતા રહેવાથી અધ્યાત્મમાં આગળ વધવાની જગ્યા સ્વતઃ મળતી જાય છે, અને એવી આત્મશક્તિ સ્વતઃ જાગૃત થાય છે કે જેનાથી અધ્યાત્મનાં દુર્ગમ ક્ષેત્રમાં પહોંચી વળવાનું સામર્થ્ય પ્રકટ થાય છે.
પત્રિીમ
हतं हहा ! शास्त्रविशारदत्वमनर्थहेतुश्च वचःपटुत्वम् । . . ' विज्ञानवेत्तृत्वमपार्थकं च नाऽऽस्वादितोऽध्यात्मसुधारसश्चेत् ॥२॥
( 2 )
Proficiency in scriptures is of no avail, eloquence proves harmful, physical sciences come to naught, if the spiritual ambrosia be not tasted. • ..
Notes:--As long as one has not attained the knowledge of the distinction between the Ego and the Non Ego ie; the awakening of the inner life has not begun, his knowledge of the Shastras, eloquence, lectures, sermons &c are of no use. On the contrary they impede his real progress and blind him to dis

Page #164

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક,
criminate between the eternal and the transitory. There are men, without any trace of inner life, who have attracted and drowned their audience with lofty thoughts embodied in the Shastras,
ઉપક્રમ
“ જો અધ્યાત્મરૂપ અમૃતના રસનું આસ્વાદન કરવામાં ન આવ્યું હાય; તા સખેદ કહેવું જોઇએ કે શાસ્ત્રને ગમે તેટલા અભ્યાસ પણ વસ્તુતત્ત્વપર પ્રકાશ પાડી શકતા નથી, અર્થાત્ ગમે તેવી વિદ્વત્તા પણ અધ્યાત્મના પ્રકાશ વગર આંધળીજ છે, અને વચનપટુતા અનનુ કારણ અને છે તથા વિજ્ઞાન ( Science ) વિદ્યાના પ્રયાગેાની કુશલતા નિરર્થક નીવડે છે. ”—ર
વ્યાખ્યા—
વેદે, ઉપનિષદે, સ્મુતિએ, દર્શનશાસ્ત્ર, અને પુરાણા વગેરે હિન્દુ ધર્મ શાસ્ત્રો, તથા અંગ, ઉપાંગ વગેરે જૈનધમ શાસ્ત્ર, તેમજ અન્યધર્મ શાસ્ત્રા ભણી જવામાં આવે, અરે! દુનિયાનાં તમામ ધર્મશાસ્ત્રમાં પારદર્શિતા મેળવવામાં આવે, પણ જો પોતાનાં કર્તવ્યા સમજવામાં ન આવે, પોતાનું ખરૂં ધ્યેય ધ્યાનમાં લેવામાં ન આવે, પોતાની દૃષ્ટિ આત્મસ્વરૂપતે અભિમુખ કરવામાં ન આવે, તા તે ગમે તેટલી વિદ્વત્તા-ગમે તેટલી શાઅપારદર્શિતા પણ ફોકટ છે. જે માણસનું જ્ઞાન અન્તષ્ટિતે જાગૃત કરતુ નથી, તે માણસનું જ્ઞાન તેને ખેાજા રૂપ છે. ચન્દ્રનને ભાર ઉડ્ડાવનાર ગધેડાને ચન્દ્રન જેમ કૃષ્ન ભારજ રૂપ છે, તેમ આત્મસ્વરૂપના પરિચય વગરનું જ્ઞાન તે જ્ઞાનવાળાને ફક્ત ભારજ રૂપ છે. જ્ઞાન પ્રમાણે અનુભવ ન હેાય, જ્ઞાન પ્રમાણે સતન ન હેાય, તે તે જ્ઞાનથી ભલે તે મનુષ્ય દુનિયામાં પૂજાય, પણ વસ્તુસ્થિતિએ તે જ્ઞાન તેને અનરૂપ અને છે, સંસાર–અરણ્યમાં ભટકાવનાર થાય છે. ઘણા પતિ એવા જોવાય છે કે જેઓનુ' વર્તન પોથીમાંના રિંગણા ' જેવુ હાય છે. આવા પડિતાના વિચારા કે ઉપદેશે! ફેનેગ્રાફમાંથી નિકળતા શબ્દો જેવા છે. જેમ ફાનેગ્રાફની રેકર્ડી સુન્દર ગાયન યા મનેાહર ઉપદેશ સંભળાવી લાકાને રજિત કરે છે, પણ પોતાને તેની કંઇ અસર થતી નથી, તેનુ
"
10

Page #165

SPIRITUAL Ligir.
કારણ તેની જડતા છે; તેજ પ્રમાણે જેઓનું જ્ઞાન કર્તવ્યય્યત છે, તેવાએને ઉપદેશ બીજાઓને અસર કરનાર થવા છતાં પિતાના આત્મામાં અસર ઉત્પન્ન કરતો નથી, તેનું કારણ પણ બીજું શું કહી શકાય-એજ કહી શકાય કે તેઓ પણ પેલી રેકર્ડોના સફેદર છે.
“
ત્ય' જેવું કરનારા ઉપદેશકોએ (orators) બીજાઓને ઉપદેશ આપવાની સાથે જ તે ઉપદેશ પિતે પણ ધારણ કરવાનું છે. બીજાઓ ઉપર પ્રકાશ નાંખનાર, જે પોતે અંધારામાંથી બહાર ન નિકળે, તે એ મશાલચીના ભાઈબંધ થવા જેવી હકીકત છે. બીજાઓને સમજાવવા હજારે લોકો તૈયાર થાય છે અને હજાર વક્તાઓ બીજાઓ ઉપર પિતાના ઉપદેશની સચોટ છાપ પણ પાડે છે, પરંતુ પિતા-પિતાના આત્માને સમજાવવો, એજ ખરી બહાદુરી છે. પ્લેટફોર્મ ઉપર સિંહની જેમ ગાજતા લીડરે, સમાજ સુધારકે દેશભતિ માટે પૂર જોશથી ભાષણ આપે છે, પણ તેમાંના કેટલાકની પ્રવૃત્તિ એવી જોવાય છે કે ભાષણ પૂરું થયું કે તરતજ તેઓ સીધા હોટલમાં જઈ અભક્ષ્યનું ભક્ષણ કે અપેયનું પાન (જે પિતાના ઉપદેશથી વિરૂદ્ધ છે) કરવા લાગી જાય છે. અફસ!! ખરેખર–
“ મારે કહેવું છે કાંઇ, મારે કરવું છે કાંઈ,
એમ કરી ભવજળ તરવે છે ભાઈ ! ” વ્યાખ્યાન કરનારાઓમાંના કેટલાક મહાત્માઓ એવું સુલલિત વ્યાખ્યાન આપે છે કે જે સાંભળી આખી સભા એક વખત વૈરાગ્ય રસમાં તરબોળ થઈ જાય છે, અને તેવા વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ મહારાજની આંખમાંથી જ્યારે વિરાગ્યને દેખાવ આપનારાં અશ્રુઓ નિકળવા માંડે છે, ત્યારે સભામાં બેઠેલાઓની પણ આંખો આંસુઓ રેડવા માંડે છે. આવી રીતે વિવિધરસપૂર્ણ વ્યાખ્યાનોથી સભાને આકર્ષણ કરનારાઓની પણ અંદરખાને જે જુદીજ પ્રવૃત્તિ હેય-ખરાબ વર્તન હોય, તે તેવાઓનું કલ્યાણ શું કદાપિ થઈ શકે ?
આ આત્મા શાને પંડિત તે અનન્તવાર બન્યો હશે! પ્રચંડ વિદત્તાના પ્રતાપથી અનન્તવાર સર્વત તરીકે કહેવાણે હશે? અને વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ જેવાં સહસ્ત્ર ટાઈટલે ગળા ઉપર લટકાવી મહેદી મટી સભા
_1.

Page #166

અધ્યાત્મતત્વાક. એમાં વ્યાખ્યાનના મેઘનાદથી દેશને અનન્દશઃ ગજાવી મૂક્યું હશે, પણ વિચારવું જોઈએ કે એથી પિતાનું વળ્યું શું ? આદર્શ ચારિત્ર સિવાય બધું નકામું છે. આદર્શ પુરૂ થયા વિના તમામ કાર્યો માત્ર આડંબરરૂપ અને ફેતરને ખાંડવા તથા પાણી વાવવા બરાબર છે. આદર્શ પુરૂષ થવા માટે આત્માની તરફ અવલોકન કરવાની પ્રથમ અગત્યતા છે. સધ્યા, વન્દન, પૂજન, તપ, જપ વગેરે બધું કરવામાં જે આત્માને ભૂલી જવામાં આવે–મૂળ સાધ્યબિન્દુ ભૂલી જવામાં આવે છે, એ ખરેખર જાનૈયાઓને જમાડવામાં વરને વિસરી જવા બરાબર છે. દરેક ધાર્મિક અનુકાને ઉદ્દેશ, આત્માને વિકાસમાં મૂકે, એ છે. આત્મસ્વરૂપની જાગૃતિ, બીજા શબ્દોમાં આત્મદષ્ટિને પ્રકાશ, એજ ધાર્મિક આચારોનું રહસ્ય છે. એ ઉદ્દેશ કે એ રહસ્યને વિસરી જવામાં આવે અને તે વગરના સૂકાજ અનુકાનમાં પ્રવૃત્ત રહેવાય, તો તે ડહાપણની બહારની વાત છે. બુદ્ધિમાનેને માટે એ જરૂરની વાત છે કે તેઓએ સાધ્ય અને સાધનનું પૃથક્કરણ કરવું જોઈએ. સાધ્યને નિશાન કરી સાધનોને સાધન તરીકે અમલમાં મૂકવાં જોઈએ. સાધ્યને ભૂલી જવાય અને સાધનેને સાધ્ય સમજી લેવામાં આવે, તે એ એવી હકીકત બને છે કે જે એક દાખલાથી જોઈ શકાશે; જેમકે–એક મનુષ્ય ઉત્તર દિશાના કોઈ ગામ તરફ જવા નિકળે, વચમાં બે રસ્તા આવ્યા, ઉત્તર દિશાને રસ્તે પડતું મૂકી તે દક્ષિણ દિશાના રસ્તે ચાલવા માંડે. એ મનુષ્ય મનમાં એમ સમજે છે કે ગામ પહોંચવાને માટે રસ્તા ઉપર બેસી નહિ રહેતાં હાલ્યા કરવું જોઈએ, અર્થાત ગામ પહોંચવાનું સાધન, રસ્તા ઉપર હાલવું, એ છે. આવી સમજણ હોવા છતાં અને બરાબર હાલવા છતાં પણ શું તે પિતાના ઈષ્ટ ગામને પહોંચી શકશે ? કદાપિ નહિ. કેમ ? રસ્તા ઉપર હાલતે તે બરાબર જાય છે !, ભલે ઊલટી દિશાના, પણ રસ્તા ઉપરજ હાલ્યો જાય છે, છતાં તે કેમ પોતાના પ્રાપ્તવ્ય ગામને પહોંચી ન શકે ? પરંતુ વાચક! ન પહોંચી શકે. ભલે તે ખેતરમાં નહિ પણ રસ્તા ઉપરજ હા જાય છે અને એ રીતે ગામને પહોંચવાનું સાધન-જે રસ્તા ઉપર ચાલવું, તેને તે અમલ કરે છે, પણ એ હાલવું, એ સાધ્યની સન્મુખ નથી–સાધ્યથી ઉલટું છે,–સાધ્યથી ઉલટી દિશામાં છે, એ માટે તે પોતાના પ્રાપ્તવ્ય સ્થળને મેળવી શકે નહિ. એ જ પ્રમાણે પ્રસ્તુતમાં પણ, ધામિક આચાર-વ્યવહાર, કે જે વડે આપણું પ્રાપ્યસ્થાન આત્મવિકાસ છે, તે જે લક્ષ્યસ્થાનથી

Page #167

SPIRITUAL LIGHT. ઉલટા વહેતા હોય—આપણે સાધનમાર્ગ આપણા લક્ષ્યબિન્દુથી ઉલટી દિશામાં રહેતો હોય, તે તેવા ઉલટા-લક્ષ્યસ્યુત-સાધ્યસ્પર્શથી રહિત માર્ગ પર લાખ્ખો, કડે, અન્ને અને અસંખ્ય વર્ષો સુધી ચાલવામાં આવે, તે પણ શું આત્મોન્નતિરૂપ લક્ષ્યબિન્દુને પહોંચી શકાય ખરું?
સાયન્સ વિદ્યામાં ગમે તેટલી ઉન્નતિ મેળવવામાં આવે, પણ તે ઉuત આત્મજ્ઞાન વગર શી મહત્ત્વની ? આત્મામાં અનન્ત શક્તિઓ છે. આત્માનો વિકાસ જેમ જેમ થતો જાય છે, તેમ તેમ તેની શકિતઓ પ્રકાશમાં આવતી જાય છે. અધ્યાત્મના માર્ગે આત્માની શકિતઓ ખીલવી શકાય છે. આવરણે દૂર થવાથી જે આત્માની શક્તિઓ પ્રકાશમાં આવે છે, તે વર્ણનમાં મૂકી શકાય તેમ નથી. આત્માની શક્તિ ( Power ) હામે વિજ્ઞાનવિદ્યાના ચમકારે કંઈ હિસાબમાં નથી. જડવાદ વિનાશી છે, જ્યારે આત્મવાદ તેથી ઉલટો છે. જડ પદાર્થોના આવિષ્કારે અને અને જડવાદથી મળેલી ઉન્નતિ એ બધું વિનશ્વર છે, પરંતુ આત્મસ્વરૂપને પ્રકાશ અને તેથી થતો મહાન અપૂર્વ આનંદ, એ જેમને તેમ બરાબર સદા સ્થાયી રહે છે. ज्ञानस्य भक्तेस्तपसः क्रियायाः प्रयोजनं खल्विदमेकमेव । चेतःसमाधौ सति कर्मलेपविशोधनादात्मगुणप्रकाशः ॥३॥
(8) Indeed the sole object of knowledge, devotion, austerity and religious practices is the illumination of the soul, and to remove the impure coating of Actions ( Karmas ), by means of deep concentration of mind and thus to manifest ( to bring to light ) the nature of the soul.
Notes-The preliminary requisite in the path of the realization of the Higher Self is the discrimination between the ordinary life and the real soul-life. Self Culture embraces the knowledge of the ego and

Page #168

' અધ્યાત્મતત્ત્વાક.
the non-ego. When one practises or tries to practise universal love with a clear distinction of the reality, his knowledge, devotion and austerity will bear proper fruit and he will be able to remove the impure coating of Karma by practising concentration &c. Without soul-culture he will be able to achieve nothing however tremendous and elaborate his working may be.
જ્ઞાન, ભક્તિ, તપશ્ચર્યા અને ક્રિયાને મુખ્ય ઉદ્દેશ એકજ છે, અને તે એ છે કે-ચિત્તની સમાધિ વડે કર્મને લેપ દૂર કરીને આત્માના સ્વાભાવિક ગુણેને પ્રકાશમાં લાવવા. ”—૩
વ્યાખ્યા –
જ્ઞાન ભણવાથી અને ભકિત, તપ તથા ક્રિયા કરવાથી જે ચિત્તશુદ્ધિ થતી હોય, અગર ચિત્તને મળ કંઈ પણ ઓછો થવા લાગતા હોય, તેજ તે જ્ઞાન, ભક્તિ વગેરે સફલ છે.
ખૂબ યાદ રાખવું જોઈએ કે સર્વ દુઃખનું કારણ માત્ર અજ્ઞાનતા છે. અજ્ઞાનતા એટલે જ્ઞાનને અભાવ. કઈ વસ્તુના જ્ઞાનને અભાવ દુએનું કારણ છે ? એ વિચારવાનું છે. ગમે તેટલાં શાસ્ત્ર વાંચી નાંખ્યાં હોય અને ગમે તેટલો દુનિયાને અનુભવ લેવામાં આવ્યો હોય, પણ એટલેથી દુઃખેને અન્ન આવતું નથી અને યથાર્થ આનન્દ મેળવાત નથી. એક વસ્તુ સિવાય બાકી તમામ વસ્તુઓનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ અજ્ઞાનતા હઠી શકે નહિ અને એથી થતા ઉપદ્રવ મટે નહિ; એ એક વસ્તુ બીજી કઈ નહિ, પણ આત્મા જ છે; અને એ વિષેની અજ્ઞાનતાજ સર્વ દુઃખોને જન્મ આપનારી છે. એ માટે શાસ્ત્રકારની છેલ્લી ઉોષણ એજ છે કે- આત્માના અજ્ઞાનથી થતાં દુઃખનો નાશ આત્મજ્ઞાન મેળવ્યા સિવાય કદાપિ થઈ શકશે નહિ,” આ વાત તદ્દન વ્યાજબી છે, કારણ કે જેમ અન્ધકારને હણવા તેના વિરોધી પ્રકાશની જરૂર છે, તેમ અન્ધકારરૂપ આત્મવિષયક અજ્ઞાનને હણવા તેના વિરોધી આત્મજ્ઞાનરૂપ પ્રકાશની જરૂર છે. જ્યાં સુધી આત્મા કપા, ઈન્દ્ર અને મનને વશીભૂત છે, ત્યાં
14:

Page #169

SPIRITUAL LIGNr.
સુધી તે આત્માન પતે સંસાર છે, અને જ્યારે કપાયેના શયદ્વારા ઈન્દ્રિયો તથા મનને જીતી નિર્મોહ દશામાં પ્રાપ્ત થઈ પૂર્ણ વિકાસમાં આવે છે, ત્યારે તેજ આત્મા મેક્ષ કહેવાય છે. સંસાર અને મોક્ષ બીજું કંઈ નથી, કિન્તુ આત્મા એજ સંસાર અને આત્મા એજ મેક્ષ કહી શકાય છે.
આત્મસ્વરૂપના પૂર્ણ પ્રકાશરૂપ મેક્ષને માટે પ્રથમતઃ કષાયો દૂર કરવા જોઈએ છે. કપાયો પૈકી કે ઘને નિગ્રહ ક્ષમાથી થાય છે. માનને પરાજય મૃદુસ્વભાવ રાખવાથી થાય છે, માયા (કપટ ) ને સંહાર સરળ બનવાથી થાય છે અને લોભનું નિકંદન સોષ પકડવાથી થાય છે. આ કષાયોને વિજય કરવા માટે ઈન્દ્રિયોને સ્વાધીન બનાવવી જોઈએ. ઈન્દ્રો ઉપર સત્તા મેળવવા મનને શુદ્ધ કરવાની આવશ્યકતા છે. મનની ઉશ્રૃંખલતાને રોકવાનું સાધન, વૈરાગ્ય અવસ્થા અને સકિયાઓનો અભ્યાસ છે. મનને નિરોધ કરવામાં રાગ-દ્વેષ ઉપર અંકુશ મૂક ખાસ અગત્યનું છે. રાગ-દ્વેષ રૂપ મળને દૂર કરવાનું કામ સમતારૂપ જળનું છે. સમતા ગુણને પ્રાદુર્ભાવ મમતાને અટકાવ્યા વગર કદાપિ થતું નથી. મમતાને દૂર કરવા
“નિત્યં સંસારે મતિ ના ચયના ”
–“સંસારમાં જે કઈ આંખથી દેખાય છે, તે બધું અનિત્ય છે” એવી અનિત્યભાવના અને તે સિવાય બીજી અશરણ વગેરે ભાવનાઓ ભાવવી જોઈએ. આ ભાવનાઓને વેગ જેમ જેમ પ્રબળ થતું જાય છે, તેમ તેમ મમત્વરૂપ અન્ધકાર તે પ્રમાણમાં ક્ષીણ થતું જાય છે, અને તે પ્રમાણમાં સમતાની જળહળતી તિ બહાર આવે છે. ધ્યાનને મુખ્ય પાયો આ સમતા છે. આ સમતાની પરાકાષ્ઠાના પરિણામે કોઈ પણ એક વસ્તુ ઉપર એકાગ્રતા સિદ્ધ થઈ શકે છે. ધ્યાનની શ્રેણીમાં આવ્યા પછી
* “સખ્ય હિ મનઃ wr! પ્રમrશે વઢવ દ ા
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् " ॥ " असंशयं महाबाहो ! मनो दुर्निग्रहं चलम् । अभ्यासेन च कौन्तेय ! वैराग्येण च गृह्यते " ॥ .
–ભગવદીતા,

Page #170

અધ્યાત્મતવાલોક,
પણ સિદ્ધિ-લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થતાં જે ફરી મેહમાં ફસાવાનું થાય, તે અધ:પાત થવામાં વાર લાગે નહિ; એ માટે ધ્યાની પુરૂષને પણ સંપૂર્ણ મોહને ક્ષય જ્યાં સુધી ન થાય, ત્યાં સુધી પ્રતિક્ષણ સાવચેત રહેવાનું હોય છે. ધ્યાનની ઉચ્ચ અવસ્થાને “સમાધિ” કહે છે; એ રસ્તે કર્મ સમૂહને ક્ષય થાય છે અને એથી કેવલજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. કેવલજ્ઞાન વાળે જ્યાં સુધી શરીરધારી હોય છે, ત્યાં સુધી તે “ જીવનમુકત ” કહેવાય છે, અને શરીરનો સમ્બધ છૂટથી પરબ્રહ્મસ્વરૂપી બને છે. માટે જ આ શ્લોકમાં કથન કરવામાં આવ્યું કે આત્મગુણોને પ્રકાશ કરવાનું સાધન, ચિત્તની સમાધિદ્વારા કર્મરૂપ લેપને દૂર કરો, એ છે. આ શ્લેકમાં “સમાધિ” શબ્દથી સીધો અર્થ એજ સમજવાનો છે કે-જ્યારે ચિત્ત ઉપર કપાયે અને વિષયનાં આક્રમણ થતાં અટકી જાય, ત્યારે તેવી ચિત્તની સ્થિતિને ચિત્તની સમાધિ કહેવામાં આવે છે. આવી સમાધિને લક્ષ્યમાં રાખીને જ દરેક ક્રિયા, તપ, જપ કે ભકિત
કરવાની છે.. || ध्यानं च मौनं च तपःक्रिया च नाध्यात्ममार्गाभिमुखीभवेच्चेत् ।
न तर्हि कल्याणनिबन्धनं स्याद् युक्ता हि लक्ष्याभिमुखी प्रवृत्तिः ॥४॥
• Meditation, silence, penances and sacred ceremonies if not practised with a view to self realization will not be productive of good result. Those efforts are commendable, that are directed towards ( the attainment of) the goal.
Notes-When a men clearly understands the phenominal nature of things and the permanent centra of consciousness, the awakening of inner life takes place. He then recognises the unceasing panorama of vanishing forces and forms. Thus inwardly strengthened if he practises meditation &c, he would be

Page #171

SPIRITUAL LICHT.
successful in the attainment of the object in viuw, otherwise, all his practices would be of no avail.
ધ્યાન, મન, તપ અને અનુષ્ઠાન, એ બધું અધ્યાત્મના માર્ગ સમુખ હોવું જોઈએ. એમ જે ન હોય, તે તે કલ્યાણનાં સાધક થઈ શકે નહિ. હમેશાં દરેક પ્રવૃત્તિમાં લક્ષ્ય બાંધવાની જરૂર છે. લક્ષ્યને સ્થિર કરી તદનુકૂલ પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે, તે જ તે પ્રવૃત્તિ સફળ થઈ શકે છે.”–૪ વ્યાખ્યા:
સાધ્યને લક્ષમાં નહિ લીધેલા ધનુર્ધરની બાણુ ફેંકવાની ચેષ્ટા જેમ નિષ્ફળ જાય છે, તેમ સાધ્યને સ્થિર કર્યા વગર કરાવી તમામ ક્રિયાઓ નિરર્થક જાય છે. આત્મસ્વરૂપને પૂર્ણ પ્રકાશ થશે, એ ખરું સામ્બ દરેકે ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ-પિતાના દષ્ટિબિન્દુ પર સ્થાપિત કરવું જોઈએ એ સાધ્યને સિદ્ધ કરી આપનાર માર્ગની શોધ કરવી જોઈએ. માર્ગની શેધને માટે દુરાગ્રહને ત્યાગ કરી શાને ગર્ભ તપાસવો જોઇએ. પરમ જિજ્ઞાસુ–બુદ્ધિએ અને આત્મકલ્યાણની તીવ્ર ઉત્કંઠાથી અવલકાતાં શાસેમાંથી આભેંન્નતિને નિષ્કલંક માર્ગ મેળવી શકાય છે.
જે મનુષ્ય પિતાના લક્ષ્યપર સ્થિર છે, તેને પિતાના પ્રયત્નમાં હાનિ ઉઠાવવી પડતી નથી. ધારેલા લક્ષ્યને ચૂકી જનાર મનુષ્યને પડતાં વાર લાગતી નથી. પેલે નટ કે જે વાંસ પર ચઢીને દેરડા ઉપર નાચ કરી રહ્યો છે અને જેને જોવા માટે હજારે માણસે એકઠા થયા છે. આવી સ્થિતિમાંહજારે માણસના શેર બકેર વચ્ચે તે નટ દેર પરથી નીચે જે પડતે નથી, તેમજ માથે પાણીનાં ભરેલાં બેડાં ઉઠાવીને ચાલતી સ્ત્રીઓ એક બીજીની સાથે વાત કરતી જાય છે, હાસ્યવિનોદ કરતી જાય છે, તાલિઓ દેતી જાય છે, એમ છતાં પણ તેણીઓના માથા ઉપરથી બેડાં જે પડતાં નથી, તે બંનેનું કારણ માત્ર એકજ છે, અને તે એજ છે કેદાર પર નાચતા પેલા નટનું લક્ષ્ય ફક્ત પોતાના હાથમાં રાખેલા વાંસ ઉપર અને પેલી બેડાંવાળી સ્ત્રીઓનું લક્ષ્ય ફક્ત પિતાનાં માથાં ઉપર રહેલાં બેડાં ઉપરજ રહેલું છે. પેલે નટ કે પેલી સ્ત્રીઓ પિતાના નિશાનને ભૂલી જાયપિતાના લક્ષ્યબિન્દુને ચૂકી જાય–પિતાની દૃષ્ટિને વાંસ કે પાણીનાં બેડાં ઉપરથી લગારમાત્ર જે ચલાયમાન કરે, તે તત્કાળ પેલે નટ દેર પરથી

Page #172

અધ્યાત્મતત્ત્વાલે ક.
કરવામાં
""
નીચે પડે અને સ્ત્રીઓનાં ખેડાં તેણીના માથેથી પડી જાય, એ દેખીતુ છે. આ પ્રમાણે દરેક જગ્યાએ પોતાના લક્ષ્યબિન્દુને સ્થિર રાખવાની આવશ્યકતા છે. આત્મકલ્યાણને માટે પણ જે કાંઇ ક્રિયા આવે છે, તેમાં પણ મૂલ ઉદ્દેશ ખરાબર સમજવા જોઇએ. “ અમુક ક્રિયા હું શા માટે કરૂં છું ? એ દરેકે અન્તર્દષ્ટિથી વિચારવાનું છે. હમેશાં ખાદ્ય સાધતા આભ્યન્તર સાધતાને પુષ્ટિ આપનારાં હાવાં જોઇએ; એટલે ખાદ્ય સાધનાના ઉદ્દેશ આભ્યન્તર સાધનાની પુષ્ટિ કરવાને હાય છે. ખીજા શબ્દોમાં, બાહ્ય સાધતા આભ્યન્તર સાધતાને વિકસિત કરવાને માટે સેવવામાં આવે છે. આમ હેાવા છતાં પણ જે બાહ્ય સાધનામાં એવી રીતે મચી રહેવામાં આવે કે જેથી ઉદ્દેશ્યના લગારે સ્પર્શી ન થાય, તા ખૂબ યાદ રાખવુ જોઇએ કે એથી સફલતા મેળવી શકાશે નહિ. મનની સ્વચ્છતા અને સત્તનની પુષ્ટિ માટે ધાર્મિક ક્રિયાએ કરવાની હાય છે. આમ હાવા છતાં પણ જો ધાર્મિક ક્રિયા કરતાં મનની સ્વચ્છતા અને સનની પુષ્ટિના ઉદ્દેશ ભૂલી જવામાં આવે, તે સમજી રાખવુ જોઇએ કે આખી જિન્દગી સુધી એવી લક્ષ્યચ્યુત ક્રિયા કરવા છતાં પણ તેનું પરિણામ ‘શૂન્ય ' સિવાય બીજું કશું આવતું નથી.
આપણે જોઇએ છીએ કે ભગવાનની પૂજા–સેવા અને ધર્મક્રિયા કરનારાઓમાંના કેટલાકા એવા હાય છે કે જેઓનુ વન આપણને ત્યાંસુધી ખેદ ઉપજાવે છે કે એવાઓને ‘ ધર્માંન્ધ ’ કે ‘ ધર્મ ઠગ ' માનવાને આપણું મન તૈયાર થાય છે, આનું કારણ શું ? આનું કારણ એજ કે ધાર્મિક ક્રિયા કરવા છતાં પણ એએ એવા મિલનચિત્તવાળા રહ્યા કરે છે કે હડહડતુ અસત્ય ખેલતાં કે ખેાટા ખાટા હિસામે કરી ભેાળા જીવાને ગળે હ્યુરી ફેરવતાં પણ એ આંચકા ખાતા નથી. જ્યાં આવી મલિનવૃત્તિ કે આવી પાપવાસના હાય, ત્યાં આપણુતે તેવાઓની ધાર્મિક ક્રિયાઓનું પરિણામ સારૂં જણાય ખરૂ ? આપણને જો કે આછ્યું થઇ જાય છે કે પ્રતિદિન સેવા-પૂજા અને ક્રિયાઓ કરવા છતાં પણ ઠગવાની, થાપણ આળવવાની, ગરીબ માણસાનાં ઘર ઉખાડી નાંખવાની અને એવી ખીજી અનેક ભયંકર પાપવૃત્તિએ મનુધ્યાનાં હૃદયામાં કેમ રહેતી હશે ? પણ એ ખુલ્લી વાત છે કે આત્મશ્રેય તરફ દષ્ટિ ગયા વગર–ઉદ્દેશ યા લક્ષ્યબિન્દુને સ્થિર કર્યાં વગર જે
18

Page #173

-
'
,
,
SPIRITUAL LIGHT. ગતાનુગતિક ક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે, તેનું પરિણામ બીજું શું આવે ? તેવી ક્રિયાઓથી આત્મમળ કેવી રીતે દૂર થઈ શકે ? તેવી ક્રિયાઓ ભલે ધર્મની દૃષ્ટિએ કરાતી કહેવાતી હોય, પરંતુ એથી જિન્દગી સુધરવાનું પરિણામ આવતું નહિ દેખાવાથી તેવી લક્ષ્યચુત ક્રિયાઓને માન નહિ આપતાં માગનુસારિણી ક્રિયાઓને વિચારક મનુષ્ય માન આપે છે. द्वीपं पयोधौ फलिनं मरौ च दीपं निशायां शिखिनं हिमें च। कलौ कराले लभते दुरापमध्यात्मतत्त्वं बहुभागधेयः ॥ ५ ॥
(5) In this very formidable Kaliyuga it is. a rare and fortunate being alone that attains the unattainable spiritual knowledge which is like an island in ocean, a fruitbearing tree in a desert, a lamp, during night or a hearth in winter, . . .
“ સમુદ્રની મુસાફરીમાં દ્વીપ, મરૂ દેશના સપાટ મેદાનમાં વૃક્ષ, ઘેર અંધારી રાત્રિમાં દીપક અને સર્ણ ટાઢની ઋતુમાં અગ્નિની જેમ આ વિકરાલ કાલમાં દુર્લભ એવા અધ્યાત્મતત્વને મહાન ભાગ્યશાળી મનુષ્ય પ્રાપ્ત કરી શકે છે. ”—પ
વ્યાખ્યા, - વર્તમાનકાળને હિન્દુધર્મશાસ્ત્રકારે “કલિયુગ” કહે છે, જ્યારે જૈનશાસ્ત્રકાર પંચમ અર (ભાષામાં પાંચમો આરે) કહે છે. એ બંને ધર્મશાસ્ત્રકારો કહેવાને ભાવ એકજ છે કે જેમ પ્રાચીનકાળમાં દિવ્યજ્ઞાની, બ્રહ્મજ્ઞાની મહાપુરૂષ વિહરતા હતા દષ્ટિગોચર થતા હતા અને આધ્યાત્મિક અભુત શક્તિઓ પ્રાદુર્ભત થતી હતી, તેમ વર્તમાનકાલમાં તેવા દિવ્ય મહર્ષિઓ અને તેવી આધ્યાત્મિક અલૈકિક શક્તિઓને સદૂભાવ રહેલે નહિ જેવાતે હોવાથી વર્તમાનકાળ, પડતા કાળ છે અને તે માટે તેને “કલિયુગ” અથવા “પંચમ અર” કહેવામાં આવે છે.
પંચમ અરના સંબન્ધમાં લગાર જૈન પ્રક્રિયા જોઈ જવી પડશે–

Page #174

અધ્યાત્મતત્વાલક. જૈનશામાં કાળના બે પેટા વિભાગ પાડ્યા છે. તેનાં નામ ઉત્સર્પિણું ” અને “અવસર્પિણી ” છે. આ ઉત્સર્પિણું અને અવેસVિણીમાં સંખ્યા ન થઈ શકે એટલાં વર્ષો પસાર થઈ જાય છે. ઉત્સર્પિણી કાલ રૂપ, રસ, ગધ, સ્પર્શ, શરીર, બેલ, આયુષ્ય વગેરે સમ્પત્તિઓમાં કમશઃ ચઢતે હોય છે, જ્યારે અવસર્પિણી કાળ તે સમ્પત્તિઓમાં પડતું હોય છે. ઉત્સપિણી અને અવસર્પિણી કાળના છે વિભાગો પાડવામાં આવ્યા છે. તે પ્રત્યેક વિભાગને “અર” ( ભાષામાં “આ”) કહેવામાં આવે છે. ઉત્સર્પિણીના છ અરે પૂરા થાય કે અવસપિણાના અર શરૂ થવા માંડે છે. વર્તમાનમાં ભારતવર્ષ આદિ ક્ષેત્રમાં અવસર્પિણીને પથમ અર ચાલે છે. અવસર્પિણીના છ અરે પિકી પ્રથમ અર અતિસમ્પન્ન હોય છે, બીજે સમ્પન્ન, ત્રીજે સમ્પન્ન અને હીન, ચોથો હીન અને સંપન, પાંચમે હીન અને છઠ્ઠો અતિહીન હોય છે. આ અવસર્પિણીના છ અરેથી ઉત્સર્પિણના છ અરે વિપરીત હોય છે. જેમકેઉત્સર્પિણને પહેલો અર અતિહીન, બીજે હીન, ત્રીજે હીન અને સંપન્ન, ચોથે સમ્પન અને હીન, પાંચમે સમ્પન્ન અને છઠે અતિસમ્પન્ન હોય છે. છે. આ બંને અવસર્પિણી–ઉત્સર્પિણીના ત્રીજાથા અરમાં તીર્થકો ઉત્પન્ન થાય છે. “તીર્થ કરે કેણુ છે ! એ જૈનદષ્ટિએ અહીં જેઈ જવું જેણે–
જેઓને, અનેક જન્મોથી આત્મસ્વરૂપને વિકસિત કરવાને અભ્યાસ થત થતું, જે ભવમાં (જન્મમાં) કર્મોને ક્ષય થવાથી ચૈતન્યસ્વરૂપને પૂર્ણ પ્રકાશ થયો છે, તેઓ તે ભવમાં પરમાત્મા થયા કહેવાય છે. આ પરમાત્માના બે વિભાગો પડે છે તીર્થકરે અને સામાન્ય કેવલજ્ઞાનિઓ. તાર્થ કરે જન્મથી વિશિષ્ટ વાનવાન અને અલૈકિકસાભાગ્યશાલી હોય છે. એઓના સમ્બન્ધમાં અનેક વિશેષતાઓ કહેવામાં આવી છે. રાજ્ય નહિ પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ ખાચળ ઉ૫ર રાજ્ય મળવાનું હોવાથી રાજકુમાર જેમ રાજ કહેવાય છે, તેમ તીર્થંકરે બાલ્યાવસ્થાથી કેવલજ્ઞાન ધારી નહિ હોવા છતાં અને અતએવ તેમાં વાસ્તવિક તીર્થકરત્વ નહિ હોવા છતાં પણ તેજ જિન્દગીમાં તીર્થકર થનાર હોવાથી તીર્થકર કહેવાય છે. એને જ્યારે કર્મસમૂહને ક્ષય થવાથી કેવલજ્ઞાન પ્રકટ થાય છે, ત્યારે તેઓ તીર્થની સ્થાપના કરે છે. “તીર્થ' શબ્દનો અર્થ

Page #175

SPIRITUAL LIGHT. સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા, એ ચતુર્વિધ સંધ છે, તીર્થકરના ઉપદેશના આધારે તેઓના મુખ્ય શિષ્યો-જેઓ “ગણધર” કહેવાય છેશાસ્ત્રની રચના કરે છે, જે બાર વિભાગમાં વિભક્ત હોય છે; એ પ્રત્યેક વિભાગને “અંગ” કહેવામાં આવે છે, અતઃ એ બાર વિભાગ દ્વાદશાંગી” કહેવાય છે. “તીર્થ' શબ્દથી આ દ્વાદશાંગી પણ લેવાય છે, આવી રીતે તીર્થના સ્થાપનાર યા પ્રાજક હોવાથી તીર્થકર કહેવાય છે.
દરેક અવસર્પિણ અને ઉત્સર્પિણી કાલમાં (ત્રીજા-ચોથા અરમાં) વીસ વીસ તીર્થંકરે થાય છે. કેઈ પણ તીર્થકર નવીન ધર્મ સ્થાપતા નથી, કિન્તુ પૂર્વે થઈ ગયેલા તીર્થકરથી પ્રકાશમાં આવેલા સનાતન પવિત્ર ધર્મને પુનઃ પ્રકાશમાં મૂકે છે. ધર્મના મુખ્ય પ્રકાશક તરીકેની દષ્ટિએ અને અતુલ લત્તર પુણ્યસામ્રાજ્યને અગે આ તીર્થકર દેવને ઇશ્વર માનવામાં આવ્યા છે.
ઉપર બતાવેલી વિશેષતાઓ વગરના કેવલજ્ઞાનધારી વીતરાગ પર માત્માએ સામાન્ય કેવલી કહેવાય છે. એ પ્રાય: તીર્થકરેના શરણુશ્રિત થઈને કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત થયેલા હોય છે. ગમે તેને આત્મા કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી તીર્થકરના આત્મા જેવોજ બને છે. એ બનેમાં અનન્તજ્ઞાનઆદિ આત્મિક પ્રકાશ તદન સરખે હોય છે, માત્ર બાહ્ય અવસ્થા-વ્યવહારસ્થિતિમાં ફરક રહે છે. જે તીર્થક અને સામાન્ય કેવલજ્ઞાનિઓ આયુષ્ય પૂર્ણ થયે મેક્ષપદને પામે છે, તેઓ ફરીને સંસારમાં આવતા નથી; એથી એ સમજવાનું છે કે સંસારમાં જે જે આત્માઓ તીર્થકર બને છે, તે એક પરમાત્માના અવતાર રૂપે નથી, કિન્તુ સર્વ તીર્થકરે જુદા જુદાજ આત્માઓ છે. મુક્ત થયા પછી સંસારમાં અવતાર લેવાનું જૈનસિદ્ધાન્તને સમ્મત નથી. અસ્તુ.
કરાલ કલિકાલને બતાવતાં પ્રસંગતઃ બીજી હકીકત પણ જેવાણી. હવે આપણે પ્રસ્તુતમાં જેવું જોઈએ કે-જેમ મહાસાગરની મુસાફરીમાં ઘણા દિવસો નહિ, પણું ઘણું મહીનાઓ પસાર થઈ ગયા છતાં પણ કઈ દ્વીપ ન મળે, તે મુસાફરોને કેટલી મુંઝવણ થાય છે; મારવાડના સપાટ મેદાનમાં મનુષ્ય ચાલ્યો જાય છે, તે વખતે વૈશાખ મહીનાને પ્રખર તાપ પડી રહ્યો છે, એવી અવસ્થામાં ગરમીથી તંગ થયેલા, તૃષાથી વિ

Page #176

અધ્યાત્મતવાલા.
વ્હેલ બનેલા અને ચાલવાના પરિશ્રમથી મુંઝાયલા તે માણસને રસ્તામાં કાઇ વૃક્ષ પણું જો ન મળે, તો તેને કેટલા બધા ગભરાટ થાય છે; જગલમાં આવી ચઢેલા માણસને ધાર અધારી રાત્રિ કેવી પિશાચની જેવી લાગે છે, તેવી સ્થિતિમાં તેને લગારે પ્રકાશ જોવામાં ન આવે, તે તે વખતે તેનું હૃદય કેટલું ભડકી ઉઠે છે; ઠંડી ઋતુમાં, વળી હિમ પડ્યો હોવાથી વસ્ત્રરહિત દરિદ્ર માણસને એવી સપ્ત ટાઢ ચડી ગઇ હોય કે જેને માટે અગ્નિનેા તાપ લેવાની જરૂર રહેતી હોય, તો એવી સ્થિતિમાં તેને એવા રણવગડામાં કદાચ અગ્નિને યાગ ન મળે, તેા તેની શી દશા થાય ? વાચક ! આથી વધુ ભયંકર સ્થિતિ અધ્યાત્મહિત જિન્દગીવાળને માટે સમજવી જોઇએ.
ઉપરની હકીકત ઉપર નજર કરતાં જણાઇ આવે છે કે જેમ સમુદ્રની મુસાફરીએ નિકળેલા દ્વીપની રાહ જોઇ રહ્યા છે, મરૂદેશના સપાટ મેદાનમાં ચાલનાર મનુષ્ય વૃક્ષની શોધ કરી રહ્યો છે, જંગલમાં આવી ચઢેલા માણુસ, ધાર અધકારના ફેલાવ થતે પ્રકાશ દેખવા તરફ નજર કરી રહ્યો છે અને પેલા શરદીથી ઠરી ગયેલા, અગ્નિ મેળવવા તરæ તાક મારી રહ્યો છે, તેજ પ્રમાણે જગતના પ્રાણિઓને પણ અધ્યાત્મની તેટલીજ આવશ્યકતા ( જેટલી પેલાને દ્વીપ, વૃક્ષ, દીપક અને અગ્નિની છે, ) હાવાથી દરેક પ્રાણીએ અધ્યાત્મની શોધ કરવાની છે. ટાઢે મરતા માસ અગ્નિને માટે જેટલા આતુર રહે છે, તેટલીજ આતુરતા અધ્યાત્મને માટે જાગૃત થવી જોઇએ.
કાઇ પણ વસ્તુ મેળવવા માટે પહેલાં તે વસ્તુની ઇચ્છાને અંકુરા પુરે છે, ત્યાર પછીજ તે વસ્તુ મેળવવા પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. જેમ જેમ ઈચ્છા પ્રબળ થતી જાય છે, તેમ તેમ ઉદ્યમ કરવા તરફ વધુ વીર્યસ્ફારણ થાય છે. આ પ્રમાણે પ્રસ્તુતમાં પણ આધ્યાત્મિક જિન્દગી પ્રાપ્ત કરવાને પહેલાં અભિલાષા ઉત્પન્ન થવી જોઇએ, ત્યારેજ તેને માટે પ્રયત્ન કરી શકાશે. ઉપર્યુક્ત દ્વીપ, વૃક્ષ, દીપક અને અગ્નિને મેળવવાને આતુર થયેલા માસા સદ્ભાગ્યે તે પાતાના ઇષ્ટતે મેળવી શકે, પણ અધ્યાત્મમાર્ગ મેળવવે એ સુકર્ નથી. અરે ! આત્માન્નતિના રસ્તે ચાલવાને ઉમેદવાર થવું, એ પણ ક્યાં સુલભ છે? વાડી, લાડી, ગાડીના રંગ જોઇને જેએની આંખા ચક્કર ખાઈ
99

Page #177

SPIRITUAL LIGHT. જતી હૈય, જગતનાં લીલાં પીળાં જોઈને જેઓનાં હૃદયે ઉબ્રાન્ત થઈ જતાં હોય, સંસારના શણગારે દેખી જેઓની ઈન્દ્રિય દ્રવીભૂત થઈ જતી હોય, દુનિયાને ઠાઠમાઠ જોઈને જેઓનું મન ઝાલ્યું ન રહેતું હોય અને વિષયરસરૂપ અગ્નિમાં જેઓને આત્મા પતંગિઓ બની જતે હેય, એવા અવિવેકિઓ અથવા વિવેક ઉપર સ્થિર નહિ રહેનારાઓને, ઓછામાં પૂરા આ કલિકાલમાં આધ્યાત્મિક જીવન ઉપર પ્રેમ પ્રકટ થ, એ સુલભ નથી.
વર્તમાન જમાનામાં નવા નવા વિજ્ઞાનના આવિષ્કારે નિકળતા જોઈ ઘણુઓના હૃદયમાં એવી અસર ઉત્પન્ન થયેલી જોવાય છે કે જેથી તેઓ અધ્યાત્મમાર્ગને તુચ્છ ગણવા લાગે છે, પાશ્ચાત્યવિદ્યાથી અંજાઈ ગયેલા ઘણુઓ એવા જોવામાં આવે છે કે તેઓ કેવલ પ્રત્યક્ષપ્રમાણના પક્ષપાતી બની ગયા છે, અને એનું જ એ પરિણામ જોવામાં આવે છે કે તેઓ આભેન્નતિને કંઈ ચીજ સમજતા નથી. ...
એ દેખીતું છે કે નાસ્તિકના વિચારો ભેળાહૃદયવાળા માણસમાં જેટલી ઝડપથી છાપ બેસાડે છે, તેટલી ઝડપથી આસ્તિકના દ્વિચારે બેસાડી શકતા નથી. આનું કારણ અવ્વલ તે જીવોની અનાદિકાલની મોહવાસના છે, અને એ સિવાય બીજું પ્રધાન કારણ વિચારશક્તિ અભાવ છે.
વર્તમાનમાં પોતાની સ્વત– કલ્પનાઓ ઉપરજ વિશ્વાસ રાખવાનું પ્રાયઃ વધુ પસંદ કરવામાં આવે છે અને એથી જ પ્રાચીન મહર્ષિઓના જ્ઞાનપૂર્ણ ઉપદેશને આધાર ન લેવાને લીધે ઘણી વખતે માન્યતાઓ બાંધવામાં મોટી મોટી ગેરસમજૂતીઓ ઉભી થાય છે; અને પાછળથી પિતાને અનુકૂલ ઉત્તેજકે મળવાથી પિતાના સિદ્ધાન્તમાં દુરાગ્રહ બંધાઈ જાય છે, છેવટે હૃદય આસ્તિયથી એવું પતિત થાય છે કે જીવન અવ્યવસ્થિત બની જાય છે.
આ વિષમકાળમાં, ઉપર કહ્યા પ્રમાણે, અધ્યાત્મની વિરૂદ્ધમાં વિચાર ધરાવનાર વર્ગ અધિક ફેલાયેલું હોવાથી, વિજ્ઞાન-રસાયનના પ્રયોગ દ્વારા જડપદાર્થોના ચમત્કારે વધતા જવાથી અને ફેશનની છટા ઉપર લેકેનાં ચિત્ત અધિકાધિક ખેંચાતાં જતાં હોવાથી, અધ્યાત્મમાર્ગ સુલભ

Page #178

અધ્યાત્મતત્વાલક, કહેવાયજ કયાંથી? સુલભ નહિ, દુર્લભ નહિ, પરંતુ અતિદુર્લભ કહીએ, તે તે મારી દૃષ્ટિ પ્રમાણે અત્યુકિત નથી.
આજકાલ જોઈએ છીએ કે “મત મતાન્તરે વધતા જાય છે, સમ્મદામાં પાર્ટિઓ પડતી જાય છે, સમાજોમાં પરસ્પર વૈમનસ્ય વધતું જાય છે, ભિન્ન ભિન્ન ધર્મવાળા વર્ગોમાં ‘ષાનલ પ્રજવલિત થતું જાય છે, પિતાની મહત્તા કે પિતાનું ગૈારવ જાળવવા માટે બીજાઓને હલકા પાડવાની બુદ્ધિએ લાખો રૂપિયા બરબાદ કરવામાં આવે છે.” આવી વર્તમાન પરિસ્થિતિ જોતાં કેટલાક દુર્બળહૃદયવાળાઓની ધર્મ ઉપરથી શ્રદ્ધા ઉઠતી જાય છે અને તેઓ આત્મોન્નતિના માર્ગથી બહિષ્કત થાય છે.
સંન્યાસિઓ, સાધુઓ કે મહાત્માઓના આપસમાં થતા ઝઘડાઓ પણ ભોળા લોકોને ધર્મભ્રષ્ટ થવામાં કારણ બને છે. એકન્દર ષ, દુરાગ્રહ, મમતા, યશોભિલાષ, ક્રોધ અને દંભનાં વાતાવરણને બહુ પ્રચાર થયેલ હોવાથી ઘણું અવિચારકેના હૃદયમાંથી ધર્મભાવના ઉડી જાય છે.
આ ઉપરથી પ્રસ્તુત શ્લોકમાં કહ્યા પ્રમાણે આત્મન્નિતિના માર્ગની દુર્લભતા સમજી શકાય છે, પરંતુ જે વિચારક છે, તેને માટે કંઈ દુર્લભ નથી. સૂક્ષ્મદષ્ટિથી અવલોકન કરનાર અને વસ્તુતત્વને સમજી શકનાર મનુષ્યો ગમે તેવા સંજોગોમાં પણ પિતાનું કર્તવ્ય ચૂકતા નથી. દુનિયામાં ગમે તેટલા બખેડાઓ ઉભા થાય, ગમે તેવી મેહની જાળ પથરાય અને ગમે તેવાં રાગ-દ્વેષનાં વાતાવરણે ફેલાય, પરંતુ એથી સમજુ માણસોને આત્મોન્નતિના રસ્તે ચાલવામાં અટકાયત આવેજ શાની ? સત્ય વસ્તુ હમેશાં નિશ્ચલ છે, ત્રણે કાળમાં અબાધ્ય છે. તે સત્યનું જેઓને ભાન થયું છે, તેઓ, સત્યના વિધિઓના હુમલાઓની વચ્ચે થઈને પણ અસ્મલિત ચાલ્યા જાય છે. જેઓના હૃદયમાં સત્ય તત્ત્વને પૂરેપૂરે વિશ્વાસ જામી ગયું છે, તેઓને સત્યથી પતિત કરવા માટે જગતના કુતૂહલો, દુનિયાના નાટયરગે કે વિજ્ઞાનની કલાઓ સમર્થ થઈ શકતી નથી, અરે! ઇન્દ્રની ઈન્દ્રજાળ પણ તેવા સત્યાગ્રહિઓ આગળ ફેગટ જાય છે.
આ માટે દરેક મનુષ્ય એ સમજી રાખવાનું છે કે આત્મોન્નતિના રસ્તે નહિ આવી શકવાને દેશ, કાળ ઉપર કે દેશ-ક્ષેત્ર ઉપર મૂકવે ન જોઈએ. પિતાનું તપાસવું જોઈએ કે- મારા મનની દઢતા ક્યાં સુધી છે?”

Page #179

SPIRITUAL LIGHT.
પોતે દૃઢ હાય તો કાઈ તેના વાળ વાંકા કરી શકનાર નથી, અને પોતાનુ જ ઠેકાણું ન હેાય, તેા ખીજાએ તેને ટાપલીએ મારી જાય, એ શું બનવા જોગ નથી ?
હમેશાં, જીવનને સુધારનાર પવિત્રઉપદેશવાળાં પુસ્તક વાંચવાને નિયમ રાખવામાં આવે, મનનપૂર્વક પ્રાચીન મહર્ષિઓનાં વાક્યા વિચારવામાં આવે, તે લાંએ વખતે તેનું એ પરિણામ આવે છે કે બુદ્ધિ પરિપક્વ થાય છે અને તેમાંથી અનુભવજ્ઞાન પ્રકટ થાય છે; આવી સ્થિતિમાં મૂકાયા પછી ઉચ્છ્વ ખલ થવાને ભય ટળી જવાથી જિન્દગી વ્યવસ્થિત અને પ્રતિદિન પવિત્ર થતી જાય છે; પરન્તુ એમાં એટલુ’ યાદ રાખવું જોઇએ હમેશાં સારા મિત્રાની સંગતિ કરવાની જરૂર છે. દુરાત્માઓની સંગતિ કરવાથી સંગૃહીત કરેલા ગુણેા પલવારમાં લેપ થવા માંડે છે. ણે ભાગે એમ જોવાય છે કે-સજ્જનેા કરતાં દુજને પોતાના પ્રયત્નમાં વધુ અને જલ્દી તેહમદ નીવડે છે. દુ નાના એ સ્વભાવ હાય છે કે તે પેાતાનાં દુર્વ્ય સનામાં પોતાના સ્નેહિઓને પણ સાથે લે છે. પેાતાની કુટેવા અને ખરાબ ચાલમાં પેાતાના મિત્રાને પણ ઝંપલાવવા, એ દુરાત્માઆના મુખ્ય ઉદ્દેશ હાય છે. ત્યારેજ કહેવામાં આવ્યું છે કે “ સ્વયં ના કુપાત્માનો નારાન્તિ પવિ” । આવા અધમ મનુષ્યાની સેાબતથી ડાહ્યા માણસ પણ ગાંડા, પંડિત માણસ પણ મૂર્ખ અને આબરૂદાર માણસ પણ કલકિત થાય છે. એ માટે મુખ્યતયા સત્સંગતિ ઉપર વધુ લક્ષ્ય આપવાનું છે. ઉત્તમ ગુણા મેળવવાનુ પ્રથમ સાધન સત્સંગતિ સિવાય ખીજું કશુ નથી.* સત્સંગતિ, ધર્મ શાસ્ત્રાનું વાંચન અને તત્ત્વમનન, એ ત્રિપુટીને અહર્નિશ સમાગમ રાખવામાં આવે, તે ગમે તેવા વિષમકાળમાં પણ મનુષ્ય પોતાની જિન્દગીને પવિત્ર બનાવી શકે છે, એ નિ:સન્દેહ વાત છે.
जरा जराया मरणं च मृत्योः सर्वापदानामपि राजयक्ष्मा । जन्मद्भुबीजाग्निरनन्तविद्यानिदानपध्यात्ममहोदय श्रीः || ६॥
(6)
The resplendent spiritual light is the vanquisher સપ્તકૃતિ થય દિન જ્ઞતિ કુંલાર્ ? ”- ભતૃ હિર.
5
*
66

Page #180

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, of the old age, annihilator of death consumer of all diseases, conflagration to the sood of the trợe of birth and death, and the instrument of limitless knowledge.
Notes-If a man attains spiritual wealth by the awakening of the inner life i. 9, by subjugating his carnal desires and passions, he has nothing to fear from the mundane bonds of this phenomenal world and he thus rises above the sufferings resulting from the inordinate revelling in and enjoying of the perishable things around us and thus conquers old age, disease and death ( the great master of mundane things ).
સહુ જાણે છે કે જરા, મરણ અને રગે. દરેક પ્રાણીને રહેલાં છે. પરતુ એથી વારે ગભરાવાનું કામ નથી. તે નરાને માથે પણ જરા છે, તે મૃત્યુને માથે પણ મરણ છે અને સર્વ અપતિઓને લાગુ પડે તેવો ક્ષયરોગ પણ છે. તે કોણ? મહેદી મેળવી આપનારી અધ્યાત્મલક્ષ્મી. આધ્યાત્મિક જિદગી ને પણ ઘરી અાવે છે, અર્થાત જરાથી થતું આક્રમણ અટકાવે છે. આધ્યાત્મિક વન મૃત્યુને પણ મરણરૂપ છે, અર્થાત્ મૃત્યુને પણ મારી નાખે છે–મૃત્યુને પાસે આવવા દેતું નથી. આધ્યાત્મિક માર્ગ, સમગ્ર વિપત્તિઓને પણ એવો ક્ષયરોગરૂપ થઈ પડે છે કે તે વડે સર્વ વિપત્તિઓ ક્ષીણ થઈ જાય છે. જન્મરૂપ વૃક્ષના બીજને બાળી નાંખવામાં અગ્નિ સમાન અને અનન્ત વિદ્યા (સર્વજ્ઞતા) મેળવવાને માર્ગ, એકમાત્ર તે અધ્યાત્મ છે. ”– વ્યાખ્યા,
સંસારમાં જન્મ, જરા, મરણ તથા આધિ, વ્યાધિ, શેક, સત્તાપ વગેરે અનંત દુઃખો આપણને અનુભવસિદ્ધ છે. તે દુખેથી બહાર નિકળી જવું, એજ પુરૂષને પુરૂષાર્થ છે, પુરૂષાર્થ કર્યા સિવાય કંઈ કામ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. દુનિયાનાં સર્વ કાર્યો પુરૂષાર્થ ઉપર આધાર રાખે છે. પુરૂપાર્થ વગર એક સળી પણ ઉઠાવી શકાતી નથી. એક આંગળી ઉંચી કરવામાં પણ પુરૂષાર્થની અપેક્ષા રહેલી છે. જ્યારે આમ હકીકત છે, તે

Page #181

SPIRITUAL LIGHT.
પછી સંસારનાં દુઃખસાગરને ઓળંગી જવાનું અતિદુષ્કર કાય પુરૂષાર્થ કર્યા વગર બની શકે ખરૂં ? લમણે હાથ મૂકી ભાગ્ય ઉપર બેસી રહેવું, એ અજ્ઞાનતાનું પરિણામ છે. ખૂબ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે-ઉઘમ વગર ભાગ્ય ઉપર આધાર રાખી બેસી રહેનારાઓ પિતાનું પુરૂષત્વ ખોઈ નાંખે છે. ભાગ્ય પણ ઉદ્યમને આધાર રાખે છે. ઉદ્યમ વિનાનું ભાગ્ય પાંગળું છે. ભાગ્યની ગતિ ઉદ્યમથી થાય છે. ભાગ્યને જય આપનાર ઉદ્યમ છે. અતએ ઉદ્યમને ભાગ્યને બાપ ગણવામાં આવે છે. “ ભાગ્ય છે કે નહિ એ વાત પ્રબળ પુરૂષાર્થ કર્યોથી જાણી શકાય છે. થોડોક ઉદ્યમ કર્યો અને કામ સિદ્ધ થયું નહિ, એતાવતા “ભાગ્ય નથી ” એમ કેઈએ માનવાનું નથી. સંપૂર્ણ પુરૂષાર્થ ફેરવવો જોઈએ, એમ છતાં જે કામ સિદ્ધ ન થાય, તે પોતાના ઉદ્યમનું અવલોકન કરવું જોઈએ કે-“મારા ઉદ્યમમાં કાંઈ ખામી તે રહી ગઈ નથી ? ” આવી રીતે શુદ્ધ વિચારષ્ટિથી પુરૂષાર્થ કરનારાઓ પિતાના સાધ્યને સિદ્ધ કરવા ફતેહમંદ થઈ શકે છે. એ માટે જ એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે
“ જો જો શનિ સ્થિતિ જોવા ?”
અર્થાત–પ્રયત્ન કર્યો છતે પણ કામ ન સધાય તે “છે – આમાં શે દેષ અર્થાત શું ખામી રહી ગઈ છે ? એ “જળી 'શોધવું જોઈએ.
મેકને થાળ પાસે પડ હેય. પણ હાથ હલાવવાને ઉદ્યમ કરવામાં ન આવે. તે કેઈનું પેટ ભરાતું નથી, એ જાણીતી વાત છે. કીડી, મંકોડીમાંથી નિકળી આપણે જે મનુષ્ય અવતારને પ્રાપ્ત થયા છીએ, તે પુરૂષાર્થ કર્યાનું જ પરિણામ છે. જે બાળક એક વખતે સલેટ ઉપર એક ઉંટે છે, તેજ, એક સમયે ઉમરમાં વધેલ હોવાની સાથે જ્ઞાનમાં વધેલા દેખાય છે-એમ. એ. ની ડિગ્રી અથવા “ન્યાયતીર્થ” આદિ પદવીઓને પ્રાપ્ત થયેલું જોવાય છે, એ કેમનો પ્રતાપ છે? કહેવું જોઈશ કે પુરૂષાર્થને. પરમાત્મા મહાવીર, મહાત્મા બુદ્ધ, શ્રીકૃષ્ણચન્દ્રજી, શ્રી રામચન્દ્રજી વગેરે જે મહાપુરૂષો થઈ ગયા છે અને જેઓની કીર્તિપતાકા
*“
જ
ય
” એ ઉપરથી અધ્યાહાર લેવાનું છે,

Page #182

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
હજી પણ દેશદેશમાં ફરકી રહી છે, તેઓ એક વખતે ખરેખર આપણું જેવાજ હતા, છતાં સમસ્ત દુનિયામાં આવા પૂજ્ય તરીકે મનાયા, તે . પુરૂષાર્થ સિવાય બીજા કોઈને પ્રભાવ હોઈ શકે ખરે?
ઉપરની હકીકતથી પુરૂષાર્થ કેટલું મહત્વનું છે ? કેટલે અગત્યને - છે ? તે દરેકે સમજવાની જરૂર છે. કોઈએ સુસ્ત થવું ન જોઈએ. ઉદ્યમની પ્રબલતાથી ભાગ્ય ઉપર પણ આક્રમણ કરી શકાય છે. પુરૂષાર્થરૂપ શસ્ત્રથી કર્મનાં આવરણે પણ ભેદી શકાય છે. પુરૂવાથી મનુષ્ય ભાગ્યનું અવલોકન કર્યા વગરજ ઉદ્યમમાં આગળ વધે છે. મનની દૃઢતા, એ . મનને પુરૂષાર્થ અને શરીરનું શૈર્ય અથવા સહિષ્ણુતા, એ શરીરને પુરૂષાર્થ છે. એ બંને પુરૂષાર્થોને અમલ કરનારા કેટલે વિજય મેળવે છે, એને માટે હેમચન્દ્રાચાય, હીરવિજયસૂરિ, શંકરાચાર્ય વગેરેનાં જવલંત ઉદાહરણે મજબૂત સાક્ષી છે.
આપણે પુરૂષાર્થની આવશ્યકતા જોઈ. પરંતુ તે પુરૂષાર્થ અસ્થાન ઉપર કરવામાં આવે, તે તેનું પરિણામ સારું આવતું નથી. કસાઇ, શિકારી વગેરે પણ પશુવધ કરવામાં પુરૂષાર્થ ફેરવે છે, પણ તે પુરૂપાર્થ શા કામનો ? તેવા પાપમય પુરૂષાર્થથી આત્માની પૂરી અધોગતિ થાય છે. સમાજના હિતમાટે–સમગ્ર જગતના કલ્યાણાર્થે તથા પોતાના જીવનને ઉન્નત બનાવવા વાસ્તે ઉદ્યમ કરવાની જરૂરીયાત છે. તેજ પુરૂષાર્થ કરવાનાં ક્ષેત્રે છે. બાકી તે ઘરનો કે કુટુંબને આગેવાન મનુષ્ય પણ પિતાના ઘરને પાળવા કે કુટુંબને પોષવા પુરૂષાર્થ કરે છે, લક્ષ્મીને લેભી, લક્ષાધિપતિ કે કોટીશ્વર થવા મથે છે, એવા સ્વાર્થ પૂર્ણ પુરૂષાર્થો કરવામાં કંઈ મહત્તા નથી. પિતાનું પેટ ભરવામાં તે દરેક ઉદ્યમશીલ હોય છે. પરંતુ એમાં પરમાર્થદષ્ટિએ શું વન્યું ?
ઉંચી દષ્ટિ કરી વિચાર કરનારાઓ સારી પેઠે સમજે છે કે ખરે પુરૂષાર્થ એ જ કહી શકાય કે જે પુરૂષાર્થથી જગતનું કલ્યાણું થવાની સાથે પિતાને આત્મા ઉન્નત બને. આ પવિત્ર પુરૂષાર્થ કરવાથી એવાં પવિત્ર પુણ્ય સંચિત થાય છે કે જેને પરિણામે સુખ-સમૃદ્ધિ મળવાની સાથે આત્મોન્નતિની સામગ્રી તરીકે સબુદ્ધિ, વિચારશક્તિ, મહત્સાહ, દઢતા, ઉદારતા, સતુષ્ટતા વગેરે ઉંચા ગુણોને ખજાને પ્રાપ્ત થાય છે, અને એવાં સાધને મળેથી આભેન્નતિનાં ક્ષેત્રમાં વધુ આગળ વધી
28

Page #183

SPIRITUAL LIGHT. શકાય છે, છેવટે આત્માની એ શક્તિને વિકાસ થાય છે કે જેને લીધે . પિતાની ચિત્તવૃત્તિઓ ઉપર પૂરી સત્તા જમાવી શકાય છે; આવી સ્થિતિમાં આવ્યા પછી કર્મનાં આવરણે ઢીલાં પડી જાય છે અને આત્માને ચિતન્યપ્રદીપ જળહળતે પ્રકાશવા લાગે છે. આ પ્રકારની અવસ્થા પ્રાપ્ત થયા પછી–પ્રસ્તુત શ્લેકમાં જણાવ્યા પ્રમાણે–જરાનું આક્રમણ રહેતું નથી, મરણને ઉપદ્રવ ટળી જાય છે અને આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ, શેક, સત્તાપ વગેરે તમામ દુશ્મનને પ્રલય થઈ જાય છે. આવી ઉંચી હદમાં આવ્યા પછી લગારે અવિદ્યાનું વાદળ રહેતું નથી અને એથી જ જન્મરૂપી વૃક્ષ દગ્ધ થાય છે. આ પ્રમાણે પૂર્ણ કૃતાર્થ બનેલે આત્મા પરબ્રહ્મસ્વરૂપી થાય છે. પરબ્રહ્મસ્વરૂપી થવું–સંપૂર્ણ પ્રકાશમાન આત્મા બનવું, એજ ક્રમશ: વધતી ઉન્નતિનું ચરમ ફલ છે. એને માટે અધ્યાત્મના માર્ગમાં અહર્નિશ પ્રયત્નશીલ રહેવું, એજ આ શ્લોકનું રહસ્યભૂત તાત્પર્ય છે. तेऽपि प्रचण्डा मदनस्य बाणाश्छिद्राकुलं यः क्रियते तपोऽपि । अध्यात्मवर्माऽपिहिते तु चित्ते निःसंशयं कुण्ठिततां भजन्ते ॥७॥
= (7) Before the neverfailing shafts of cupid, even austerities are rendered vulnerable but surely they take no effect on mind armoured with spiritual light.
તે કામદેવનાં પ્રચંડ બાણેજે તપની અંદર પણ સેંકડે છિદ્રો કરી મૂકે છે–અધ્યાત્મરૂપ બખ્તરથી ઢંકાયેલા ચિત્તને કંઈ ઈજા કરી શકતા નથી; ઊલટાંતે બહરને પ્રત્યાઘાત લાગવાથી–તે કામનાં બાણ બુંઠ પડી જાય છે. ”—૭ વ્યાખ્યા,
આપણે એ પ્રત્યક્ષ જોઈએ છીએ કે સંસારના સપાટ મેદાનમાં કામનું શાસન કેવું અખલિત ચાલે છે. આ કામનું પ્રાબલ્ય ત્યાં સુધી છે કે એનાથી કેટલાક મુનિઓ પણ લથડિયું ખાઈ ગયા છે. ઘેર તપશ્રર્યા કરનારા તાપસને પણ આ કામરાજાએ ધર્મભ્રષ્ટ કરી નાંખ્યા છે. આવા શૂરવીર કામની હામે થવાને માટે અધ્યાત્મરૂપ બખ્તર ધારણ
૧૭,

Page #184

અધ્યાત્મતવાલાક
કરવાની જરૂર છે. એ અખ્તરને ધારણ કરવાથી કામનાં ગમે તેટલાં પ્રચંડ ખાણા પણ આધાત કરી શકતાં નથી,
જે મનુષ્યના મનેામ દિરમાં વૈરાગ્યરસને પ્રવાહ વહ્યા કરતા હાય, જેના હૃદયપ્રદેશમાં ઉંચી ઉંચી ભાવનાઓને વજ્રલેપની જેમ લેપ લાગેલે હાય, જેણે પોતાની ઈન્દ્રિયા ઉપર સમ્પૂર્ણ સત્તા મેળવેલી હોય, જેના અન્ત:કરણની વૃત્તિએ મેરુપર્વતની જેમ નિષ્પ્રકપ અનેલી હાય, જેને આત્મા, મહાસાગરની જેમ પૂર્ણ ગંભીરતા ઉપર પહોંચ્યા હાય, જેની દૃષ્ટિ આત્મસ્વરૂપના લક્ષ્ય ઉપર સ્થિર રહ્યા કરતી હૈાય, જેના વિચારા દુનિયાના તમામ જન્તુ તરફ કરૂણાથી પૂર્ણ હોય અને જેવુ ચૈતન્ય ત્યાં સુધી વિકાસમાં આવ્યું. હાય કે વિષયરૂપ અગ્નિને સયાગ થતે પણુ જેના શરીરના એક રામ પણ વિકૃત ન થાય, એવા મહર્ષિને, તપસ્વિ ઉપર પણ વિજય મેળવનાર કામદેવ કિચિત્ માત્ર પણ ઇજા કરવાને સમર્થ થઈ શકતા નથી; તેવા મહર્ષિના ચૈતન્યતેજથી ઉલટા તે ( કામદેવ ) ભસ્મીભૂત થાય છે.
अध्यात्मधाराधरसन्निपाते मनोमरौ पुष्यति योगबीजम् । पुण्याकुरा निर्भरमुल्लसन्ति सर्वत्र शान्तिः प्रसरीसरीति ॥८॥
. अध्यात्मभानौ प्रसरतापे मनोनयी परिभासमान । कुतस्तमः ?, शुष्यति भोगपङ्कः, कषायचीरैः प्रपलायते च ॥९॥
आनन्दपूर्ण च सुधां समाधिं वितन्वतेऽध्यात्मसुधाकराय । स्पृहा यदीये हृदि नाविरासीत् पशुर्नृरूपेण स मोघजन्मा ॥ १० ॥
(8)
With the pouring down of the shower of spiritual knowledge, the Seed of Yoga takes root in the barren mind, sprouts of merit, shoot forth in abundance and everywhere quietude reigns.
30

Page #185

SPIRTTUAL LIGHT. ( 9 )
When Spiritural Light shines resplendent in the city of mind, how can there be any room for the darkness of ignorance? The mire of desires dries up and the thieves of moral uncleanliness flee away.
( 10 )
The person with no yearning after the spiritual moonlight productive of blissful and nectarlike concentration lives to no purpose, like a beast though endowed with the form of men.
અનરૂપ મમિ ઉપર અધ્યાત્મરૂપ મેધ વરસવા માંડે, તે એવું પરિણામ એ આવે છે કે-ચેાગનું બીજ પુષ્ટ થાય છે, પુણ્યના અંકુરા અધિકાધિક ઉલ્લસિત થવા પામે છે અને સર્વત્ર ધણીજ શાંતિ પ્રસરે છે. ?
.
16
નવપ નગરીમાં પ્રખર પ્રતાપને ફેલાવતા અધ્યાત્મરૂપ સૂર્યના ઉદય થવાથી અન્ધકાર ( અજ્ઞાનરૂપ ) ને અવકાશ ક્યાંથી રહે ? એ સિવાય તે સૂર્યના પ્રતાપથી વિષયભાગરૂપ કાદવ સુકાઇ જાય છે અને ક્રોધ, માન, માયા તથા લાલ, એ કષાયરૂપ ચારા ત્યાંથી પલાયન કરી જાય છે.
tr
આનન્દપૂર્ણ સમાધિરૂપ સુધા ( અમૃત ) તે ફેલાવનાર, અધ્યાત્મરૂપ ચન્દ્રની સ્પૃહા જેના હૃદયમાં પ્રકટ થઇ નથી, તે ફાગટ જન્મવાળા મનુષ્ય, મનુષ્યની આકૃતિરૂપે એક પ્રકારના પશુ છે. —૧૦
''
વ્યાખ્યા—
એ નવુ કહેવાનું રહેતું નથી કે- આધ્યાત્મિક લાઇન ઉપર આનવાના આધાર આત્મજ્ઞાન ઉપર રહેલા છે. '
>
81
'

Page #186

- અધ્યાત્મતત્યાલોક. “ આત્મા પૃથ્વી નથી, આત્મા જળ નથી, આત્મા અગ્નિ નથી, આત્મા વાયુ નથી, આત્મા આકાશ નથી અને આત્મા રૂપ, રસ, ગધે, સ્પર્શ તથા શબ્દ નથી. આ તમામ પદાર્થોથી આત્મા નિરાળી વસ્તુ છે. આત્મા એ તમામ પદાર્થોને માત્ર સાક્ષી છે. આ પ્રકારે સ્વતંત્ર ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્માને સમજ્યાથીજ આત્મા કર્મબન્ધનાથી મુક્ત થઈ શકે છે. આવી પ્રતીતિ, કે-“ ધળ છું, કાળો છું, હું જાડું છું, પાતળો છું, હું કુરૂપ છું, હું રૂપવાન છું, હું લંગડો છું. ”—મનુષ્યોમાં અનુભવાતી આપણે જોઈએ છીએ; પરન્તુ આ યથાર્થ નથી. શરીરના ધર્મો જુદા છે અને આત્માના ધર્મો જુદા છે. શરીરના ધર્મો આત્મામાં માનીએ, તે એના જેવી એકે મૂર્ખતા કહી શકાય નહિ. જો કે શરીરના સંબન્ધને લીધે વ્યાવહારિક દૃષ્ટિએ-ઉપચારથી શરીરના ધર્મોને “હું” શબ્દ સાથે લગાવી, ઉપર કહી ગયા તેવા પ્રયોગો વિવેકી મનુષ્ય પણ કરે છે, પરન્તુ કહેવાનો આશય એ છે કે–તેવા પ્રયોગો વ્યવહારની ખાતર કરવા છતાં પણ યથાર્થ વસ્તુસ્થિતિ ભૂલવી જોઈએ નહિ. વસ્તુસ્થિતિએ પોતાના હૃદયમાં એ સમજી રાખવું જોઈએ કે-“ તું બ્રાહ્મણ નથી, તું વૈશ્ય નથી, તું ક્ષત્રિય નથી, તું શ દ્ર નથી; તું ધોળો, લાલ, પીળે કે કાળે નથી; તું જાડે, પાતળા, કોણે, આંધળો, લૂલે કે કંઠે મથી; તું વ્યાપારી, ગુમાસ્તે, વકીલ, બેરિસ્ટર, ન્યાયાધીશ, દીવાન, કલેકટર, કમીશનર, ગવર્નર, કે શહેનશાહ નથી; તે શરીરમાં બેઠે નથી, તું જમીન ઉપર રહ્યો નથી, તું પુરૂષ, સ્ત્રી કે નપુંસક નથી; તું ઉંચ ગોત્ર કે નીચ ગોત્રવાળો નથી; મા, બાપ, બહેન, સ્ત્રી પુત્ર કે મિત્ર તારાં નથી; તું જન્મતો નથી, તું મરો નથી; તને પાણી ભિંજાવી શકતું નથી, તને અગ્નિ બાળી શકતા નથી.” આ પ્રકારે નિરીક્ષણ કરવાથી વિવેકને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે કે–ઉપર કહી ગયા તેમ– આત્મા ખરેખર સમસ્ત જગતથી અત્યંત વિલક્ષણ, નિર્લેપ સચ્ચિદાનન્દમય, અચ્છેદી, અભેદી, અક્રોધી, અમાની, અમાયી, અલોભી, અરૂપી, નિરંજન, નિરાકાર, પૂર્ણ પ્રકાશ, પૂર્ણાનંદ, અને પૂર્ણ બ્રહ્મ છે.” આવા પ્રકારનો સજજડ બોધ અને વિશ્વાસ થયા વગર આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ તરફ પગલાં ભરી શકાતાં નથી. કહ્યું છે કે– . .
" देहाभिमानपाशेन चिरं बद्धोऽसि पुत्रक !। ... बोधोऽहंशानखड्गेन तनिष्कृत्य सुखी भव"॥

Page #187

SPIRITUAL LIGHT.
" मुक्ताभिमानी मुक्तो हि बद्धो बद्धाभिमान्यपि । किंवदन्तीह सत्येयं या मतिः सा गतिर्भवेत् " ॥
( અષ્ટાવક્રગીતા. )
'
“ દેહાભિમાનરૂપ ફ્રાંસીમાં હે વત્સ ! તું સદા બધાયલા છે. માટે અહં વોધઃ ” ( હું જ્ઞાનસ્વરૂપ છું. ) એવા જ્ઞાનરૂપ તલવારવડે તે કાંસીને તેડી નાંખ, અને એમ કરીને તું સુખી થા.
""
“ જે મનુષ્યને જેવા અભિમાન હોય છે, તેવી સ્થિતિ તેને પ્રાપ્ત થાય છે. પોતાને મુક્ત તરીકે દૃઢતાથી માનનાર મનુષ્ય મુક્તઅવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે, અને પેાતાને અદ્દ ( બધાયલા ) માનનાર બધાયલાજ રહે છે. અતએવ ચા મતિ: સા ગતિઃ ’– જેવી મતિ, તેવી ગતિ ’ એ કિંવદન્તી યથાર્થ ઠરે છે. ”
योsध्यात्मशस्त्रं वहते प्रतीक्ष्णं भवेद् भयं तस्य कुतस्त्रिलोक्याम् ? | तिरस्कृतो वा नितरां स्तुतो वा नाध्यात्मविद् रुष्यति मोदते च ॥ ११ ॥
( 11 )
Fearless treads, in three worlds, the man who wields the weapon of Spiritual Light. He who is conversant with spirit is neither pleased nor pained whether extremely eulogised or censured.
“ જે મહાભાગ અધ્યાત્મરૂપ સુતીક્ષ્ણ શસ્ત્રને ધારણ કરે છે, તેને ત્રણે જગમાં કાનાથી ભય હાય ? અધ્યાત્મના માર્ગ પર પ્રગત થયેલા મહાત્માને ભારે તિરસ્કાર અથવા ખૂબ સત્કાર થાય, તે પણ તે રૂટ કે તુષ્ટ થતા નથી. ”—૧૧
વ્યાખ્યા.
આધ્યાત્મિક ખલમાં આગળ વધેલાઓને લેાકેાના માન–અપમાનની પરવા રહેતી નથી. તેને પોતાના શરીરની શુશ્રુષા કરવાના મેહ હાતા
પ
33,

Page #188

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, નથી. પોપકારને માટે-લોકસેવાને માટે પિતાના શરીરને થતે ઘસારે તેઓ ખ્યાલમાં લેતા નથી. જેનું ચારિત્ર ( વર્તન) આદર્શ ભૂત હેાય છે, જેનો આત્મા સ્વાશ્રયી બનેલું છે, તેઓજ આધ્યાત્મિક બલમાં ઉન્નત થઈ શકે છે. પૂજાની આકાંક્ષા, માન-પ્રતિષ્ઠાને લેભ
જ્યાં ભરેલ હોય અને એને અંગે, સત્કારની પ્રાપ્તિ ઉપર મૃદુતા અને અપમાન ઉપર સહિતા ન રાખી શકાતી હોય, તે કહેવું જોઈશે કે તેવી સ્થિતિવાળાઓ –ભલે ગૃહસ્થ યા સાધુના વેશમાં હેય-આધ્યાત્મિક માર્ગ ઉપર ગતિશીલ નથી. - અધ્યાત્મમાર્ગના મુસાફરોને ખાવા-પીવા ઉપર લુબ્ધતા હોતી નથી. શરીરની અપેક્ષા ધર્મસાધન પૂરતી જ તેઓને હોય છે. મેટ ગવર્નર યા સમ્રાટું પૂજન કરી જાય, તો એથી પણ જેઓનું હૃદય ઉછળવા પામે નહિ, અથવા સમગ્ર સમાજ તરફથી નિંદાપાત્ર થવાય, તે તેથી પણ જેઓના હૃદયપ્રદેશમાં ગભરાટ ઉભવે નહિ, એવી સ્થિતિવાળાજ મનુષ્યો ખરી રીતે આત્મબલ મેળવી શક્યા છે. સત્કાર અને તિરસ્કાર ઉપર તે આખો સંસાર રાગ-દેષ ધરાવે છે, એવી જ સ્થિતિવાળો મનુષ્ય જે અધ્યાત્મી કહેવાતું હોય તે તે યથાર્થ નથી. જ્યાં ગરમ દૂધ વગર ન ચાલતું હોય, ઠરી ગયેલા દૂધ ઉપર મિજાજ ખસી જતો હય, લીલાં શાક વગર પેટલી ગળે ઉતરતી ન હોય, રસકસ અને માલ મસાલા ઉપર છવ લલચાતે રહેતા હોય અને ભોજનની અનુકૂલતા તથા પ્રતિકૂલતા ઉપર ભારે લક્ષ્ય અપાતું હોય, તે એવી સ્થિતિવાળાઓએ સમજી રાખવું જોઈએ કે “આપણે આત્મબલથી ઘણું વેગળા છીએ.” જ્યાં ભજનથી પરાધીનતા હોય, ત્યાં અધ્યાત્મબલ કેવું ? જ્યાં યશવાદને માટે મચી રહેવાતું હોય, ત્યાં આત્મવિકાસ કેવો ? જ્યાં બધાએથી સર્ટિફિકેટ લેવાને માટે દહી અને દૂધમાં પગ રાખવા જેવું બનતું હોય, ત્યાં હૃદયની પવિત્રતા કેવી ? જ્યાં મન, વચન અને શરીરની ક્રિયાઓમાં ભિન્નતા રહેતી હોય, ત્યાં કલ્યાણસિદ્ધિ કેવી ? જ્યાં એકાન્ત અવસ્થાની પ્રવૃત્તિ તથા જનસમુદાય વચ્ચેની પ્રવૃત્તિમાં મોટો ફરક રહેતે હેય, ત્યાં આત્મોન્નતિ કેવી ? જ્યાં પિતાની મહત્તાને જાળવવા અથવા મહત્તા વધારવાની ખાતર અસત્યવાદને પ્રવાહ વહ્યા કરતું હોય, ત્યાં ધર્મ કેવો ? જનવને રિઝવવા બગલાની પિઠે પગલાં ભરાતાં હોય, માંદાની જેમ ધીરે ધીરે શબ્દ બેલાતા હોય અને રેફ મારવામાં, આડંબર દેખાડવામાં તથા

Page #189

નખરાં કરવામાં બુદ્ધિના ઓળખાણ કેવી ?
SPIRITUAL LIGHT.
ઉપયાગકરાંત હાય, તે ત્યાં આત્મસ્વરૂપની
k
આ બધી માબાથી, આધ્યાત્મિક માને ખીલવવાના ઉમેદવારે સારી પેઠે વાકે થવું જોઇએ, અને એ કાંટાઓમાં પેાતાના પગ પેસતા અટકાવવા જોઇએ. જગતની માયા ખરેખર ધાર અંધારી રાત્રિ છે, તેમાં પેસવાથી જ્ઞાનચક્ષુ નિસ્તેજ થઈ જાય છે અને આત્મા ઉપર અંધકાર છવાઇ જાય છે. જગની માયા એવી માહિની છે કે તેના કટાક્ષા હામે વૈરાગ્ય-ભાવના અને કત્તવ્યબિન્દુ, એ બધુ ભૂલાઇ જવાય છે. હારેાને સમજાવનારા અને ડહાપણ ધરાવનારાઓ પણ પેાતાના રસ્તા ઉપર ભરાતા કાંટાઓને દૂર કરવા સમર્થ થતા નથી, એનું કારણ એજ છે કે એએ, જગની માયાના મેહકરૂપમાં લપટાણા છે. માયામહાદેવીની સુન્દરતા નિરખતાં, યાગિના યાગ, જ્ઞાનિયાનું જ્ઞાન, તપસ્વિના તપ, ધ્યાનિઓનું ધ્યાન, ક્રિયાવન્તાની ક્રિયા અને ભક્તાની ભક્તિ, પલાયન થઇ ગયેલી સાંભળીએ અને જોઇએ છીએ. માયામહાદેવીને આ એછે. ચમત્કાર નથી. સમગ્ર વિશ્વમાં તેણીએ પોતાનું શરીર વ્યાપક બનાવ્યું છે. બહુરૂપિણી નહિ, પણ અનન્તરૂપિણી થઈને તે જગતને લૂંટી રહી છે. એણીનાજ પ્રાપથી દુનિયાં ત્રાહિ ત્રાહિના પોકારો કરી રહી છે. એણીએજ પીવરાવેલી માહરૂપ મદિરાથી જગત્ મેહાશ બની રહ્યું છે. એણીના આવા વિકરાલ ઉપદ્રવેાથી અચવાને માટે અધ્યાત્મના મદિરમાં આવ્યા સિવાય એક ઉપાય નથી. અધ્યાત્મમદિરમાં રહેનારા ઉપર તેણીનું શૈાચાલતુ નથી; પરંતુ અધ્યાત્મમ ંદિરથી બહાર એક ડગલુ ભરવામાં આવે, તા તેણીના લાગ બરાબર ફાવી જાય છે. અધ્યાત્મમદિરની અંદર આવી ગયેલાઓને મહાર એલાવવા માટે તે મહાદેવી—બહાર ઉભી ઉભી–અનેક પ્રચા, વિવિધ કલાઓ ફારવ્યા કરે છે, પરન્તુ એમાં જો કાઇ એણીના ચમકારાથી ભાળવાઇ જાય–મુંઝાઇ જાય અને એણી તરફ લલચાઈને અધ્યાત્મમંદિરથી બહાર નિકળી તેણીની પાસે આવે, તો તેના બાર વાગી જતાં વાર લાગતી નથી.
આ ઉપરથી એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઇએ કે વિશ્વમેાહિની માયાના નવા નવા દૂંગા તરફ ખેંચાતા ચિત્તને અટકાવવાની ઘણી જરૂર છે, એ જરૂરીયાતને પૂર્ણ કરવાના અભ્યાસિ જેમ જેમ તે સંઅધી
35

Page #190

- અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
અભ્યાસમાં આગળ વધે છે અને તેઓને તે અભ્યાસ જ્યારે સુદઢ થાય છે, ત્યારે તેઓનું હૃદય, માયાની જ્વાલામાં પતંગિયાની જેમ ઝંપલાતું નથી.
આવી સ્થિતિ ઉપર પ્રાપ્ત થવું, એ દરેકનું લક્ષ્ય હોવું જોઈએ. એમાં જ સર્વ દુઓનો સંહાર અને આત્માને પૂર્ણ વિકાસ તથા સર્વ ઉન્નતિઓ સમાયેલી છે.
विधाय पापान्यतिभीषणानि येऽनन्तदुःखातिथयो बभूवुः । एतादृशानप्युददीधरद् यत् किं वर्ण्यतेऽध्यात्मरसायनं तत् ? ॥१२॥
(12)
.. Words fail to describe the elixir of spiritual knowledge which emancipated even those wretebed beings who, by the perpetration of monstrous sins, brought on themselves endless miseries. ·
Notes-A man in his innumerable existences is dominated by lower impulses. He weighs and balances things according to the dictates of his lower nature. He thus perpetrates gross acts. If he once reflects over the hollowness of this worldly life in its variovs phases he will be able to cognize it and by the practice of such reflections, he will be in a position to control the apparent irresistible force of Karma and will begin to realize his inner nature by abstraction and analysis. Thus by the awakening of the new spiritual life, he begins to discriminate between the eternal and the transitory and eventually reaches
the blessed height by lofty ideals and thoughts. ' “જેઓ અતિભયંકર પાપ કરીને અનન્ત દુઓના મહેમાન બન્યા

Page #191

SPIRITUAL LIGHT.
હતા, એટલે ઘેર દુર્ગતિમાં જવાને સમ્મુખ થયા હતા, તેવા લેકેને પણ જેણે ઉદ્ધાર કર્યો છે, તે અધ્યાત્મરૂપ રસાયનને શું વર્ણવીએ ? ”—૧૨ વ્યાખ્યા.
પ્રાણીને પાપ કરવાની વાસનાઓ અનાદિકાળથી ચાલી આવે છે; પરંતુ પાપકર્મોથી ભીરૂ થવું–પાપના પ્રસંગોથી અલગ રહેવું, એમાંજ જિન્દગીની સફલતા છે. જે વખતે મનુષ્ય સંસારની સ્થિતિનું અવલોકન કરે છે, ત્યારે તેને સદ્દવિચારેને ઉદય અવશ્ય થાય છે, પણ તે વિચારે સંસારના ઝેરીલા સંગેના હુમલા હામે લાંબે વખત ટકી શકતા નથી, અને એથી જ મનુષ્ય આત્મોન્નતિના ક્ષેત્રમાં વિચરણ કરી શકતું નથી. વખતને બરાબર નિયમબદ્ધ બનાવવામાં આવે અને આત્મકલ્યાણને માટે છેડા પણ વખતને નિયમસર ભોગ આપવામાં આવે, તે મનુષ્ય પોતાની જિન્દગીને કલ્યાણસમ્પન બનાવી શકે, એમાં સન્ડેહ નહિ
પરંતુ જિન્દગીને કલ્યાણમયી બનાવવા માટે ઉપર જોઈ ગયા તેમ, સવિચારે-ભાવનાને સ્થિર રાખવાની પ્રથમ આવશ્યકતા છે. ભાવનાઓ શું કામ નથી કરતી? દરેક કાર્યની સિદ્ધિ ભાવના ઉપર ટકેલી છે. સ્વર્ગ, નરક અને મોક્ષ એ બધાને આધાર ભાવના સિવાય બીજા કશા પર નથી. વર્તન સારું રાખવા માટે પહેલાં વિચારેને સારા બનાવવા જોઈએ છે. જેમ જેમ વિચારોની ઉચ્ચતા વધતી જાય છે, તેમ તેમ વર્તન પણ ઉંચા પ્રકારનું થતું જાય છે, અને તદનુસાર આત્મોન્નતિમાં આગળ વધી શકાય છે. માટેજ શાસ્ત્રકારે કહે છે કે
મન gવ મનુષ્યાણાં વાઈ વશ્વમોક્ષયોઃ”. છે –“બધ યા મોક્ષનું કારણ મનજ છે.” ઘેર કર્મો કરીને દુર્ગતિએ જવાને લાયક બનેલાઓ પણ શુભ ભાવનાઓના પ્રભાવે આત્માને દુર્ગતિએ જતે અટકાવી શક્યા છે. જેઓને આત્મા ભીષણ પાપ કરી નરક જવા તૈિયાર થયો હતો, તેવાઓ પણ પાછળની જિન્દગીમાં મનની દુર્વાસનાઓ દૂર કરીને એકાગ્ર ભાવનામાં આરૂઢ થવાથી કર્મને ક્ષય કરી શક્યા હતા મોક્ષ પદને પહોંચી વળ્યા હતા.
ચક્રવર્તી ભરત, જે ભારતવર્ષીઓને કથાશ્રવણથી સુપરિચિત છે, તે, સામ્રાજ્ય ભોગવવા છતાં-કછાનુકાનને સહન નહિ કરવા છતાં કૈવલ્યજ્ઞાનને

Page #192

- અધ્યાત્મતત્ત્વાલકો મેળવી શક્ય, એનું કારણ શું ?, સદ્ભાવના સિવાય બીજું કશું નહિ. પિતાના અલંકારો તથા વસ્ત્રો ઉતારી નાંખવાથી જ્યારે શરીરનું વૈરૂણ્ય તેના દેખવામાં–સમજવામાં આવ્યું, ત્યારે તેના મનમંદિરમાં વૈરાગ્યનું સંક્રમણ થયું અને તત્ત્વવિચારેની શ્રેણિમાં તે આરૂઢ થયે; તેની ભાવનાશ્રેણી જ્યારે પરાકાષ્ઠા ઉપર પહોંચી કે તરત તેનાં કર્મનાં આવરણો ખસ્યાં અને તેને કેવલજ્ઞાન પ્રકટ થયું. જુઓ “માના મવારિાની ખરી કે
નહિ ?
ઈન્દ્રરૂપી ઉન્મત્ત ઘડાઓને કાબૂમાં રાખવા માટે ભાવનારૂપ લગામને પકડી રાખવાની જરૂર છે. મનરૂપી વાંદરાને ભટકતો અટકાવવા માટે ભાવનારૂપ લેહની સાંકળ સાથે તેને બાંધવાની આવશ્યકતા છે. કષાયરૂપ દાવાનળને ઠંડે પાડવા માટે ભાવનારૂપ મેઘને મુસલધારાથી વરસાવવાની જરૂરીયાત છે. ધર્મનું મૂલ, વૈરાગ્યને પાયે, શાંતિને બગીચે, અને આનન્દને મહેલ કાઈ હોય, તે તે ભાવના છે. હાથમાં માળા ફેરવાતી હેય, પણ મન ઢેડવાડે ફરતું હોય, તો તેથી શું ફાયદો? શેઠ સામાયિકમાં બેઠા અને પેટીની કુંચિઓ તેમના ડગલામાં રહી ગઈ, એટલામાં તેમને
કરે “બાપા” “બાપા” કરતો આવ્યો અને શેઠની પાસે કુંચિઓ માંગી. શેઠે આંગળીની ચેષ્ટાથી ડગલામાંથી કુચિઓ લેવાનું તેને જણાવ્યું, પરન્તુ તે ઇશારાથી છોકરે સમજી શક્યો નહિ; ફરીને બે ત્રણ વાર તેવા ઇશારાથી છેકરાને સમજાવવામાં આવ્યો, પણ છોકરે જ્યારે ન સમજી શક્યો, ત્યારે શેઠ બોલ્યા કે –“અરે ! હું સામાયિકમાં છું, મારાથી બેલાય નહિ પણ કુંચિઓ આ ડગલામાં છે” કહે ! કેવી દઢ ભાવના ! કેવી ધર્મમાં સ્થિરતા !
કોઈ પણ કાર્યમાં ફતેહમંદ થવાને માટે મનને દઢ બનાવવાની, બીજા શબ્દમાં ભાવનાને મજબૂત કરવાની ઘણી જરૂર છે. ભાવનાઓના બલથી અશક્યમાં અશક્ય જણાતાં કાર્યો પણ શક્ય થઈ જાય છે, “વાર્થ સાધવામાં વારં વાતfમ વા” “કાં તો કામ સાધીને ઉઠું છું, કાં તો શરીરનો ત્યાગ કરું છું ” આવી દઢ ભાવના યા નિશ્ચલતા ધારણ કરવામાં આવે, તો કયું કામ અસાધ્ય રહી શકે ? હજારે વિનો અફળાતાં છતાં પણ ભાવનાની દઢતાને આંચ ન લાગે અને વિનોના પહાડ ભેદીને આગળ વધવામાં આવે, તો દુનિયાનાં સર્વોત્કૃષ્ટ કાર્યોમાં સિદ્ધહસ્ત થવાય,

Page #193

SPIRITUAL LIGHT.
એમાં તો નવાઇ હોયજ શી ?, પરન્તુ એથી પરમાત્મા-પ શકાય છે—એટલાજ માટે કહેવામાં આવ્યું છે કે—
" अंगीकृतं सुकृतिनः परिपालया "
आत्मस्वरूपस्थितचित्तवृत्तेर्भवप्रपञ्चेषु तटस्थदृष्टेः । अध्यात्मराजेश्वर सुप्रसादे का न्यूनता सिद्धिषु लब्धिषु स्यात् ॥ ११३ ॥
(13)
With the propitiation of the supreme Lord of spiritual knowledge, what Siddhis and Labdhis are not within the reach of one whose mind is concentrated on the real nature of soul and who maintains equanimity as regards the world-drama?
Siddhis.
One who successfully practises the path of Yoga becomes blessed with eight extraordinary powers called Siddhis. These powers are acquired more or less in proportion to the mode and the practice of yoga or stage of perfection.
Eight powers.
I Anima-The power of becoming extremely minute i.e. as small as an atom,
II Mahima-The power of becoming extremely great to the extent of comprehending the universe in one's self.
III Laghima-The power of becoming extremely light.
IV Garima-The power of acquiring extraordinary increase of specific gravity.
39.

Page #194

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, V Prapti — The power of obtaining things every
where. VI Prakamya- The power of obtaining more than
one's expectations by force of irresistible will. VII Vasitwam-Power of subduing all things. It
yields all which one may desire. It includes the power of taming creatures and bringing them under control and also bringing men and women under subjection. Houmer subjection..
. VIII Ishitwam--Masterfulness, universal rulership.
It means also attainment of divine power in full.
These powers are not the last and highest goal of the Yogis. If they practise Yoga with this view, they still continue in Samsar, i.e. worldly affairs if otherwise they attain release from births and deaths i.e. Moksha.
“ જેની ચિત્તવૃત્તિઓ આત્મસ્વરૂપમાં રમણ કરી રહી છે અને જેની દષ્ટિ સંસારના પ્રપંચે તરફ મધ્યસ્થભાવવાળી છે, એવા મહાનુભાવને, અધ્યાત્મરૂપ રાજરાજેશ્વર પ્રસન્ન થયેલું હોવાથી સિદ્ધિઓ અને લબ્ધિઓની શી કમી હોય ?”—૧૩
વ્યાખ્યા,
સિદ્ધિ-લબ્ધિઓના સમ્બન્ધમાં અહીં વિવરણ આપવાની જરૂર જણાતી નથી, છતાં બે શબ્દોમાં પ્રસંગોપાત્ત જણાવી દેવું જોઈએ કે
ગશાસ્ત્રકારો અણુવ, મહત્ત્વ વગેરે અનેક સિદ્ધિઓ કેગનાં ફળ તરીકે વર્ણવે છે. - અણુત્વ સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે પોતાના શરીરને અણું (હાનું) બનાવી શકાય. ત્યાં સુધી હાનું બનાવી શકાય કે નાના છિદ્રમાં પેસી શકાય, કમલતતુના છિદ્રમાં પેસીને ચક્રવર્તીના ભાગે ભોગવી શકાય.
4મી

Page #195

SPIRITUAL LIGHT.
મહત્તવ સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે શરીરને મેરૂથી પણ મહેસું બનાવી શકાય. લધુત્વ સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે શરીરને પવનથી પણ હલકું રચી શકાય. ગુરૂત્વ સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે શરીરને વજથી પણ અત્યંત ભારે બનાવી શકાય. પ્રાપ્તિ સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે જમીન ઉપર રહીને આંગળી વડે મેરૂ પર્વતના અગ્રભાગને પણ સ્પર્શ કરી શકાય. પ્રાકામ્ય સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે પાણીમાં પેસીને એવી રીતે ગમન કરી શકાય કે જેમ આપણે જમીન ઉપર ચાલીએ છીએ. એવી જ રીતે પાણીમાં જેમ આપણે ડૂબકી મારીએ છીએ અને પાછું મોઢું બહાર કાઢીએ છીએ, તેમ જમીનમાં પણ આ સિદ્ધિના બલથી કરી શકાય છે. ઈશિત્વ સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે ચૅલેપ્રભુતા બતાવી શકાય-ઇન્દ્ર અને તીર્થંકરની સમૃદ્ધિને દેખાવ આપી શકાય, વશિત્વ સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે સર્વને વશ કરવાનું સામર્થ્ય પ્રકટ થાય.
અપ્રતિવાતિત્વ સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે પહાડની અન્દરથી આઘાત વગર નિકળી શકાય. અન્તર્ધાન સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે અદશ્ય થવાનું બલ પ્રકટ થાય. કામરૂપિલ સિદ્ધિ એ છે કે જે વડે અનેક રૂપાન્તરમાં પિતાને મૂકી શકાય.
આ અગ્યાર સિદ્ધિઓ જોઈ. આવી રીતે સિદ્ધિઓના બીજા અનેક પ્રકારે સમજી શકાય છે. લબ્ધિ શબ્દને અર્થ પણ પ્રકારાન્તરથી શકિતઓજ થાય છે. દૂર દૂરના પદાર્થો જાણવાની શક્તિ, બીજાના વિચારે જાણવાની શક્તિ, અને છેવટે સર્વ પદાર્થોમાં અપ્રતિકતજ્ઞાની બનવાની શક્તિ, એ વગેરે ઘણી બાબતે લબ્ધિઓમાં સમાવેશ લે છે. અથરમમમિષ્ટ્રય મથામશાનોuથોળ તવશ્રદ્ધાના મreआत्माऽस्ति कर्माऽस्ति परोभवोऽस्ति मोक्षोऽस्ति तत्साधकहेतुरस्ति। इत्येवमन्तःकरणे विधेया दृढप्रतीतिः सुविचारणाभिः ॥ १४ ॥
(14) After careful and thorough investigation of objects visible and invisible, ( our ) mind should be firm in the conviction of soul, actions ( Karmas ), next world, salvation and means leading to its attainment.

Page #196

અધ્યા મતવાલાક,
man.
According to Jain Philosophy there are two main categories in the Universe; Jiva and Ajiva, Consciousness and Matter. Jiva is otherwise called Atman. The category of Jiva includes two states, (1) Mundane consciousness, e.g. like that of a normally walking man and (2) Pure consciousness or jnanaswarupa which is attained when all the bonds of karma drop off. The category of Ajiva includes five substances. (1) Space (Akash ), (2) Time (kala ), (3) Matter (Pudgala ), (4) Motion (Dharma ), (5) Stationariness (Adharma). None of these has the qualification of soul.
Jiva and Karma have been in the existence from time without beginning. Every system of philosophy proceeds on certain fundamental assumptions, which are taken as being in no way amenable to further analysis. Jainism propounds that Jiva and Karma are joined together from Anādi time. How to dissolve this conjunction of soul and matter or Karma is the principal problem which the Jain philosophy sets itself to solve and solve successfully.
What is Jiva? As it is, it is consciousness encased in a glass-house prepared by karma. The ideal aimed at is to break this glass-house open and to set Jiva at liberty. Jiva is conscious i. e. wills, thinks and acts. Jainism believes in the existence of innumerable Jivas. All the Jivas resemble in one respect, namely in having consciousness but they differ as regards their knowledge.
42

Page #197

SPIRITUAL LIGHT.
This difference is due to the difference in strength of the karmic forces which bind them and the consequent difference in environments in which they a are placed. The difference in knowledge, further gives rise to difference in ideas, thoughts, actions etc, that is, in short in the externals of Jivas. To state the same in other words, the external activity of Jivas is limited by their respective Karmas.
Thus limitedness of Jivas is not however permanent, though the conjointness of Jiva and Karma is without beginning. It is not without end; Their separation is possible. Every Jiva has a latent capacity, for instance, for knowledge. It is manifested with the annihilation of karma; for the time-being it is obscured from karmic forces, when the shackles of karma are shaken off, Jiva remains pure knowledge, pure perception. It is the Parmatman. There are various stages of Jiva between the primary stage and the liberated stage. Jiva, in the primary stage is without any appreciable development, enclosed by the grossest. matter. It is called Nigoda.
The number of Nigoda-Jivas inhabiting the whole Universe is limitless. Evolution commences from this stage. Jivas, then, gradually come to possess senses from one to five. One-sensed Jivas are called sthavara and the others Trasa. Tattavarth-adhigama thus puts it i. e.
पृथिव्यप्तेजोवायुर्वनस्पतयः स्थावराः । द्वीन्द्रियादयस्त्रसाः ।
Jivas that come under these two heads are called 43

Page #198

અધ્યાત્મતત્ત્વ Samsary Jivas, because they are revolving in this cycle of births and deaths and are not free from it. The last stage is the Siddha Stage. Generally speaking preparatory to this stage are three preceding stages and Jivas in them are respectively called the Achāryathe head of the saints, he has among others thirty-six qualities ( 2 ) Upādhyāya—a teaching saint he has twenty-five qualities. (3) Sādhu-a saint or an ascetic simply, he has twenty-eight qualities. The five together are called Panch Parameshthis and every Jain has to render daily obcisance to them by bowing down before them with folded hands.
The following are the distinguishing characteristics of Jiya;
चैतन्यस्वरूपः परिणामी कर्ता साक्षाद्भोक्ता देहपरिमाणः प्रतिक्षेत्रं भिन्नः पौनलिकादृष्टवान् ।
The first characteristic is consciousness. It includes the power of perception and knowledge which is termed Upayoga also. The characteristic of the soul being consciousness distinguishes the Jain view from the Chāryakas and the attribution of the power of perception and knowledge (Upayoga ) differentiates it from the Naiyāyika doctrine. The second distinguishing mark is its liability to metempsychosis ( Parinama ). The Third mark is its being the doer of all actions ( Kartā ). The fourth is its being the enjoyer of the fruits of actions. These three marks distinguish the Jain tenet from the Sānkhya. The next mark is its being coextensive with body. This marks of the

Page #199

SPIRITUAL LIGHT.
Jain view from the Naiyayika and the Adwaita, the sixth sign is its being separately located in bodies. Here the Jain view differs from the Adwaita view. The seventh characteristic differentiates the Jain standpoint from those of the Naiyāyikās and the Vedāntins
Also it is formless and is characterized by upward motion. It is pure consciousness from the essential (Nischaya) point of view.
The characteristic of its having upward motion marks off Jainism from all other religions. So long as Jiva and Karma are united, its upward motion remains in abeyance. When the coating of Karma drops down, the Jiva becomes free and its natural upward tendency asserts itself like flame and terminates at the top of Lokākāsha.
Karma.
According to Jain Philosophy the word Karma has two connotations. In one sense it is one of those entities of which no beginning can be traced ( Anādi). As such it coexists with soul which is also Anadi. We can not affirm that Karma is either anterior or posterior to soul. It can not be anterior because soul will be then posterior that is Sadi (having a beginning) which is opposed to the fundamental doctrines of Jain Philosophy. Neither can it be posterior because then soul will be supposed to have remained free from the meshes of Karma for some time at least; no adequate reason can be given as to
45

Page #200

cü bulimianieis. how soul came to be enmeshed by Karma. For such reasons Karma and Soul are supposed to be joined together from- Anādi time.
This Anadi Karma is a kind of force which compels Soul to bear the consequences of its action. It is the subtle thought-form of Soul; it is the ideal activity, energy, the will force-of Soul. This energy is manifold and consequently Karmic forces are equally so.
But every force requires some material to hold it. No force is seen independent of matter. Hence according to its manifestation the Karmic force is said to be of different kinds of Prakriti i. e. subtle matter...Hence Karma is sometimes defined as subtle," unseen, real physical matter.
The resultant of Karmic forces is also designated Karma; this is the second connotation. This Karma is the activity of the body, or mind or any or all of the senses. This Karma is the consequence of past Karma and may be the cause of some Karma in future. That I am writing a book is Karma; it is brought about by my past Karma; and in its turn it may lead to some other Karma which I shall have to do.
Bearing in mind this two-fold aspect of Karma we may now define Karma.
Karma is the finest matter formed of thoughtforms which a living being attracts to itself by
46

Page #201

SPIRITUAL LIGHT.
reason of certain impelling forces in the individual soul. It is the crystalisation of thought into physical act. It is a force which determines the individual differences of character, incongruities, inequalities -and accidents of human life. The Law of Karma teaches that the individual soul is the builder of his present and future life. It accounts for organic or inorganic changes. It counts for births and deaths and various grades of Samsar.
It is a foreign matter and obscures the innate nature of the Soul i. e. Knowledge, wisdom, love, compassion, and strength of the Soul. Desire generates the Karmic energy. If they remain unsatisfied at the time of death they form the very germ of future life. Karma is not entirely separate from the individual who generates it, so far as past lives are concerned there was not any time when the soul was without Karma. To ra luce this subtle combination of Soul and Karma, mental and moral disciplines are imperatively prescribed by scriptural texts. The obscuring Karma being removed, the natural qualities of the Soul shine in full effulgence. The philosophy of Karma may be studied from different standpoints, such as its nature, quality, action, experience of pleasure and pain, intensity, duration, the process of generation, manifestation, stopping the inflow of Karma from the beginning and then annihilating the Karmas in deposit.
Karma may be classified under eight heads. I Jnānāvaraniya. Knowledge obscuring.

Page #202

અધ્યાત્મતવાલાક.
II Darshanavaraniya. Faith obscuring.
III Vedaniya. Resulting in pain or pleasure. IV Mohaniya. Delusion.
V Namakarma which supplies various factors of objective personality to a living being.
VI Ayukarma which determines the duration of existence in a particular material body.
VII Gotrakarma which determines the family high or low i. e. social status.
VIII Antarāyakarma whereby the right action though desired is not done.
The total extinction of the above Karmic disabilities is highly essential for final bliss. So the knowledge and practice of Samvara (stopping the inflow) and Nirjarā i. e. annihilation of Karmas are essentially required.
Meditation chiefly assists in destroying the Karmic forces. When all Karmic forces are annihilated the soul attains Kaivalya (Isolation) i. e. when the destructive forces (Ghātiya Karmas, obscuring perception, knowledge, delusion, doing of right actions) are eliminated. After Kaivalya the rest non-destructive Karmas (Aghatiya Karmas, Vedaniya, Nāma, Gotra, Ayu) still persist. When they are destroyed the soul attains perfect liberation and shines in its natural (swabhävik) effulgence.
48

Page #203

SPIRITUAL LIGHT.
Moksha. Moksha is derived from a to free, and means freedom or liberation. It is in fact freedom from the bondage of Karma, good as well as bad. The Samsāri Jiva is united with Karma; the dissolution of this union and setting free the Jiva constitute Moksha. It is not the result of Punya but simply the negation of Karma. Punya and Pāpa Karmas like a screen obscure the real nature of Soul; when this screen is torn asunder, Jiva shines in all his glory and fulness, the Soul is then emancipated from the shores of Karma. Moksha is therefore thus definedजीवस्य कृत्स्नकर्मक्षयेण यत्स्वरूपावस्थानं तन्मोक्षः ।
It is Swarūpāwasthāna i. e. attaining to its own nature. It will thus be clear that by Moksha is not meant something extraneous to be obtained by Jiva, but Jiva is only to shake himself free from the Karmic fetters. It is the realisation by Jiva of his natural state.
Moksha is the annihilation by Karma. Now Karmas are of two sorts. Ghātiya and Aghātiya by the destruction of Ghatiya Karmas the Jiva obtains what is called the Bhāva Moksha i. e. subjective liberation. A Jiva in this state retains the Aghatiya Karmas; but he is called Jiwan-Mukta, and is on.. dowed with Infinite knowledge, Infinite perception, Infinite happiness, and Infinite power. The Atman is said to have attained the Arhat status, when the other four karmas are also destroyed; four more qualities are manifested in the Atman,
.
49

Page #204

B4b41cHatalans. The Atman then realises Niryāna. This is the Dravya Mokhsa, or objective liberation. In the Bhāva Mokhsa Atman attains Moksha from his own point of View and the Atman is still subject to certain Karmas like Äyu Nāma etc.
As these still cling to the Atman who is otherwise free, Atman is said to be subjectively free but not objectively; when however even the last four are destroyed he is objectively free. There are no other Karmas fettering the freedom of Atman who is therefore said to have attained Moksha which is absolutely independent of Karmas i. e. Drayva Moksha.
Rebirth.
The theory of transmigration of Jiva is the peculiar product of India; at least no non-Indian religion lays so much stress upon it or tries to systematically develop it. There may be stray passages in the Quran or the Bible hinting at the possibility of rebirth of Jivas; but it is the fact that most of'. those who look upon them as revelations refuse to subscribe to this doctrine. Fortunately - for mankind recent psychical researches have brought to light an amount of evidence in its favour and a few world famous scientists who were once sceptical about it have now come to believe in its truth.
The theory of rebirth proceeds on the fundamental assumption of the eternity of soul. There is no arguing with those who decline to believe that spirit
50

Page #205

SPIRITUAL LIGHT.
suryives the destruction of physical frame. But once we believe soul to be indestructible, we are forced to frame some theory as to what becomes of the Soul after the so called Death. In answering this question we have to take account of Karmas performed before • Death '; for if the soul survives, what does it survive for except to reap as it has sown ?
Several theories may be propounded for answering this riddle. There is a theory of chauce. It is however quite untatisfactory; for if in this world everything comes about by chance alone there is no hope for us.
we are left helpless in shaping our conduct, as we may not know what is to happen even next month. As it is, however, we find the universe governed by rigid laws, it is natural to expect that there ought to be some laws governing the actions of Jivas.
May it be that Soul of its own accord resolved to be born and to die? This position also is unsatisfactory because then we shall have to find Jiva’s antecedents which could have led to such a resolve on the part of the Soul. Again if Soul could have made such a resolve why did it choose to be born under conditions which made it unhappy in this world ?. It is impossible that one should prefer unhappiness to happiness. .
Lastly shall we suppose that it is God Who is shaping the destiny of Soul ? But this. supposition
51

Page #206

; Bylylchdruidis. involves many difficulties, what interest could God have had in creating this universe, if He is Perfect Bliss and Knowledge ? Moreover looking to the inequality and misery that reign in this world, are we to attribute them to God ? In that case He will be unjust and cruel. But nobody would like his God to be made anything but just and merciful. Therefore this theory also has to be discarded.
The question propounded above is most satisfactorily answered by the Karmic theory associated with rebirth theory. Jiva is born and reborn because of his Karmas. Matter drags Jiva into life as we ordinarily understand. In life Jiva is again entwined by so many other Karmas. All these Karmas do not bear fruit in one life; many remain unfructified. The Law of Conservation of Energy requires that for the fructification of such Karmas Jiya should assume such bodies as would facilitate it. We see in the Universe that nothing is without effect. Jiva accumulates so many forms round itself and if they do not work out their end in one life it is but reasonable that they should make Jiya to be reborn for exhausting themselves.
The theory of rebirth. also accounts for the inequalities and accidents of human life. On that theory alone we can explain why one is born poor and the other rolling in wealth. Every being reaps as he has sown in past births. Misery in this world is nothing but the atonement of past sins.
The theory of rebirth is sometimes wrongly
52

Page #207

SPIRITUAL LIGHT. looked upon as culminating in Fatalism. What is generally termed Fate is nothing but the accumulative effect of one's own past actions. In fact it lies within us to mould our destiny. If we perform good actions now here, in the next birth we shall have no occasion to blame our fate. Thus really speaking the theory of rebirth need not cause any misgivings but ought to be an incentive to the performance of good deeds.
According to the nature of Karma, Jiva transmigrates from one life to another. Unlike as in some systems of theology, Jainism believes that a Jiva born in a higher stage may again pass on to a lower stage if the Jiva's Karmas are such. The stages are four, Dova, Mānusha, Tiryanch and Nāraki. The highest and the last stage is Parmatman stage from which there is no returning.
અધ્યાત્મનું મહત્તથ બતાવયું, હવે અધ્યાત્મજ્ઞાન મેળવવા માટે તવશ્રદ્ધાન રાખવાનું બતાવે છે
- “ આત્મા છે, કર્મ ( શુભ, અશુભ યા પુણ્ય-પાપ ) છે, પરલોક છે, મેક્ષ છે, મોક્ષ મેળવવાનું સાધન છે, આ પ્રકારે અન્તઃકરણમાં સવિચારપૂર્વક દઢ વિશ્વાસ રાખવો જોઈએ. ”—૧૪
વ્યાખ્યા,
સર્વદર્શનવાળાઓ આત્માને સ્વીકારે છે. જે આત્માને નથી માનતે, તે તેને પ્રમાદ છે. બીજા પદાર્થો જેમ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, તેમ આત્મા જે કે પ્રત્યક્ષ દેખાતું નથી, તો પણ સ્વાનુભવ પ્રમાણથી તે બરાબર જાણી શકાય છે. “હું સુખી છું, હું દુખી છું ” એવી લાગણી જડ શરીરને હોઈ શકે કિશરીરને મહિમા કરવામાં આવે, તે મડદું કહેવાતા શરીરમાં મહિલાનને પ્રકાશવોશ મને ?,

Page #208

- અધ્યાત્મતત્વાક મડદું કહેવાતા શરીરને સજીવન આત્મા કાં ન કહી શકાય ? અને અતએ તેને અગ્નિદાહ કેમ થઈ શકે ? પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ એમ નથી. જ્ઞાન, સુખ, ઈચ્છા વગેરે ગુણો મૃતક શરીરમાં નહિ રહેવાથી એ સાબિત થાય છે કે તે ગુણોને આધાર શરીર નથી, પણ બીજે છે, અને એનું નામ આત્મા છે. શરીર, પૃથ્વી જલ તેજ અને વાયુ એ ભૂતથી બનેલું ભૌતિક છે, અને જેમ ઘટ પટ વગેરે જડપદાર્થોમાં જ્ઞાન, સુખ આદિ ધર્મોની સત્તા નથી, તેમ જડ શરીરમાં પણ જ્ઞાન, સુખ આદિ ધર્મોની સત્તા હોઈ શકે નહિ. - શરીરમાં પાંચ ઇન્દ્રિયો છે. પરંતુ તે ઇન્દ્રિયોને સાધન બનાવનાર આત્મા, તે ઈદ્રિયથી જુદે છે, કારણ કે ઇન્દ્રિયદ્વારા આત્મા રૂપ, રસ આદિનું જ્ઞાન કરે છે. ચક્ષુથી રૂપ જુએ છે, જીભથી રસગ્રહણ કરે છે, નાકથી મધ લે છે, કાનથી શબ્દ સાંભળે છે અને ત્વચા (ચામડી ) થી સ્પર્શ કરે છે. દૃષ્ટાંત તરીકે જેમ ચપુથી કલમ બનાવાય છે, પણ ચપ્પ અને બનાવનાર એ બે જુદા છે, દાતરડાથી કપાય છે, પણ દાતરડું અને કાપનાર એ બે જુદા છે, દીવાથી જેવાય છે, પણ દી અને જેનાર એ જુદા છે, તેવી રીતે ઈધિથી રૂપ, રસ વગેરે ગ્રહણ કરાય છે, પણ ઇંદ્રિય અને વિષયને ગ્રહણ કરનાર એ જુદા છે. સાધકને સાધનની અપેક્ષા છે. પણ એથી સાધક અને સાધન એ બે એક હેઈ શકે નહિ. ઈન્દ્રિયો આત્માને જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવામાં સાધનભૂત છે, પણ એથી સાધનભૂત ઇન્દ્રિો અને સાધક આત્મા એ એક હોઈ શકે નહિ. એ સિવાય એ પણ યાદ રાખવું જોઈએ કે ઈન્દ્રિય એક નથી, કિન્ત પાંચ છે; એથી ઈન્દ્રિયોને આત્મા માનવા જતાં પાંચ આત્માઓ એક શરીરમાં થઈ પડે છે. આ હકીકત ઈચ્છવા જોગ નથી. '
બીજી રીતે જોઈએ તે, જે મનુષ્યની ચક્ષુ ચાલી ગઈ હોય છે, તેને પણુ ચક્ષુની હૈયાતીમાં પૂર્વે દેખેલા પદાર્થો યાદ આવે છે સ્મૃતિમાં ઉપસ્થિત થાય છે; આ હકીકત આત્માને થિી જુદો નહિ માનવામાં બની શકે નહિ, કારણ કે ચક્ષુથી દેખાયેલી વસ્તુઓનું સ્મરણ ચક્ષુના અભાવે ન ચક્ષુથી થઈ શકે તેમ છે, ન બીજી ઈન્દ્રિયોથી થઈ શકે તેમ છે; બીજી ઈન્દ્રિથી સ્મરણ નહિ થવામાં કારણ એ છે કે એક મનુષ્ય દેખેલી વસ્તુને જેમ બીજે મનુષ્ય સ્મરણ કરી શકતા નથી, તેવી રીતે ચક્ષુથી દેખાયેલા

Page #209

· SPIRITUAL LICHT. પદાર્થોનું બીજી ઇન્દ્રિથી સ્મરણ થઈ શકે નહિ. એકને થયેલે અનુભવ બીજાને સ્મરણ કરનાર બને જ નહિ, એ તદ્દન સુગમ હકીકત છે, ત્યારે ચક્ષુથી દેખાયેલી વસ્તુઓને ચક્ષના ચાલ્યા ગયા પછી સ્મરણ કરનાર જે શક્તિ છે, તે ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા છે. આત્માએ ચક્ષુધારા જે વસ્તુઓ પૂર્વે પ્રત્યક્ષ કરી હતી, તે વસ્તુઓને ચક્ષુની ગેરહાજરીમાં પણ પૂર્વ અનુભવથી સ્થાપિત થયેલા સંસ્કારનું પુરણ થવાથી આત્મા સ્મરણ કરી શકે છે, આવી રીતે અનુભવ અને સ્મરણના એક બીજાના ઘનિક સંબધને લીધે પણ સ્વતંત્ર ચેતન્યસ્વરૂપ આત્મા સિદ્ધ થાય છે. -
હું અમુક વસ્તુને જઈ પછી અ ” આવો અનુભવ દરેક મનુષ્યથી જાણીતું છે. આ અનુભવ ઉપર વિચારષ્ટિ ફેંકવાથી ચોખ્ખી રીતે જણાઈ આવે છે કે-તે વસ્તુને જેનાર અને અડનાર જુદા નથી, કિન્તુ એકજ છે. એ એક કેણ, તે, ચક્ષુ હોઈ શકે નહિ, કેમકે તેનું કામ સ્પર્શ કરવાનું નથી; તેમજ તે, સ્પર્શન ઇન્દ્રિય (ત્વચા) પણ કહી શકાય નહિ, કારણ કે તેનાથી જોવાનું બનતું નથી. આ હકીકત ઉપરથી એ નિઃશંક સિદ્ધ થાય છે કે એક વસ્તુને જેનાર અને સ્પર્શ કરનાર જે એક છે, તે ઈન્દ્રિયોથી જુદો આત્મા છે. .
આત્મામાં કાળે, ઘેળો, લેલે વગેરે વર્ણ નથી, એથી બીજી વસ્તુઓની જેમ તે પ્રત્યક્ષ થઈ શકતો નથી. પ્રત્યક્ષ નહિ થવાથી “તે વસ્તુ નથી” એમ માની શકાય નહિ. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ સિવાય બીજાં પ્રમાણે-અનુમાનઆદિથી પણ વસ્તુસત્તા સ્વીકારાય છે. પરમાણુઓ ચર્મચક્ષુથી દેખી શકાતા નથી–પરમાણુ હવાની ખાતરી માટે કોઈ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ નથી, છતાં અનુમાન પ્રમાણુથી દરેક વિદ્વાન તેને સ્વીકાર કરે છે. સ્થલ કાર્યની ઉત્પત્તિ માટે સૂક્ષ્મ–અતિસૂક્ષ્મ અણુઓ હોવાની સાબિતી અનુમાન પ્રમાણે ઉપર ટકેલી છે. આત્માના સંબન્ધમાં પણ સમજવું જોઈએ કે–જગતની અંદર કોઈ સુખી તે કોઈ દુઃખી, કોઈ વિદ્વાન તો કોઈ મૂર્ખ, કોઈ રાજા તે કોઈ રંક, કોઈ શેઠ તો કોઈ નેકર, આવી રીતની અનન્ત વિચિત્રતાઓ અનુભવાય છે. આ વિલક્ષણતાઓ કારણ વગર સંભવે નહિ, એ અનુભવમાં ઉતરી શકે તેમ છે. હજાર પ્રયત્નો કરવા છતાં બુદ્ધિમાન મનુષ્યને પણ કદાચિત ઈષ્ટ વસ્તુ પ્રાપ્ત થતી નથી, જ્યારે બીજા મનુષ્યને વગર પ્રયાસે મેઢામાં લાડવો આવી પડે છે. આવી અનેકાનેક ઘટનાઓ
6.

Page #210

અધ્યાત્મતવાલા,
આપણી નજર આગળ દેખાતી રહે છે. એક સ્ત્રીની કુક્ષિમાંથી એક સાથે ઉત્પન્ન થયેલ જોડલામાને-એક મહાન વિદ્વાન નીવડે છે, જ્યારે બીજે જિન્દગીભર મૂર્ખ જ રહી જાય છે. તે આ બધી વિચિત્રતાઓનું કારણ શું ? આ ઘટનાઓ અનિયમિત હોય, એમ બની શકે નહિ; કોઈ નિયામક-પ્રાજક અવશ્ય હે જોઈએ. આ ઉપરથી તત્ત્વજ્ઞાની મહાત્માઓ કર્મની સત્તા સાબિત કરે છે, અને કર્મની સત્તાના આધારે આત્મા સ્વતઃ સિદ્ધ થાય છે, કારણ કે આત્માને સુખ-દુઃખને અનુભવ કરાવનાર કસમૂહ આત્માની સાથે અનાદિકાળથી સંયુક્ત છે, અને એને લઈને આત્માનું સંસારમાં પરિભ્રમણ છે. કર્મ અને આત્માની ખાતરી થયેથી પરલકની ખાતરી માટે કંઈ બાકી રહેતું નથી. જેવાં શુભ યા અશુભ કાર્યો પ્રાણ કરે છે, તે પરલેક (પુનર્જન્મ) તેને પ્રાપ્ત થાય છે. જેવી શુભ યા અશુભ ક્રિયા કરવામાં આવે છે, તેવા પ્રકારની વાસના આત્મામાં સ્થપાય છે. આ વાસના શું છે ! એક પ્રકારને વિચિત્ર પરમાણુઓને જ. એને જ બીજા શબ્દમાં “કમ” કહેવામાં આવે છે. એટલે કર્મ એક પ્રકારના પરમાણુઓના સમૂહરૂપ છે, આવી રીતનાં નવાં નવાં કર્મો આત્માની સાથે જોડાતાં રહે છે અને જૂનાં જૂનાં કર્મો આત્માથી ખસતાં જાય છે. કર્મબન્ધને આધાર મને વૃત્તિ ઉપર રહેલું છે. સારા યા ખરાબ અધ્યવસાયથી બંધાતાં સારાં યા ખરાબ કર્મો પરલેક સુધી, અરે ! અનેકાનેક જન્મો સુધી પણ આત્માની સાથે ફલ બતાવ્યા વગર સત્તામાં સંયુક્ત રહે છે, અને ફલવિપાકના ઉદય વખતે સારાં યા માઠાં ફળને અનુભવ આત્માને કરાવે છે. ફલવિપાક ભોગવવાની જ્યાં સુધી અવધિ હોય, ત્યાં સુધી આત્મા તે ફળ અનુભવે છે, ત્યાર પછી તે કર્મ આત્માથી ખસી જાય છે.
ઉપર્યુક્ત યુક્તિ-પ્રમાણે દ્વારા આત્માની અને તેની જ સાથે કર્મ અને પુનર્જન્મની સિદ્ધિ જોઈ
જગત શી વસ્તુ છે?” એ વિચાર કરતાં તે માત્ર બે જ તત્વરૂપ માલુમ પડે છે. તે બે ત-જડ અને ચેતન છે. આ બે તત સિવાય સંસારમાં ત્રીજું તત્વ નથી. અખંડ બ્રહ્માંડના સમગ્ર પદાર્થોને આ બે તત્તમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. જેમાં ચિતન્ય નથી, લાગણી નથી, તે જડ છે. તેથી વિપરીત–ચતન્યસ્વરૂપવાળે આત્મા છે. આત્મા,
66

Page #211

SPIRITUAL LIGHT.
જીવ, ચેતન એ બધા એક અને કહેનારા પર્યાય શબ્દો છે. જ્ઞાનશક્તિ એ આત્માનું મુખ્ય લક્ષણ છે.
જૈનદૃષ્ટિએ લગાર અવલેાકન કરીએ તે જૈનશાસ્ત્રકારાએ જડ અને ચેતન અથવા જીવ અને અજીવ એ એ તત્ત્વાને વિશેષ સ્પષ્ટ કરવાની ખાતર એનાજ પેટા ભાગનાં ખીજાં તત્ત્વા જુદાં પાડી સમજાવ્યાં છે. એકન્દર નવ તત્ત્વા ઉપર જૈનદર્શનનેા વિકાસ છે. તે નવ તત્ત્વા–જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સવર, બન્ધ, નિર્જરા અને મેક્ષ છે.
આ નવ તત્ત્વા લગાર ટૂકમાં જોઇએ—
અવ.
>
"
,
સંસારમાં જીવે અનન્તાનન્ત છે; તથાપિ સામાન્યતઃ જીવાના મે વિભાગે પાડવામાં આવ્યા છે–સંસારી જીવા અને મુક્ત થવા. સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા જીવા સંસારી કહેવાય છે. ‘ સંસાર શબ્દ ‘ સમ્ ’ ઉપસર્ગ પૂર્ણાંક ‘# ' ધાતુથી બનેલે છે. ‘ æ ' ધાતુના અર્થ ‘ ભ્રમણ થાય છે. ‘ લમ્ ' ઉપસર્ગ તેજ અથને પુષ્ટિ આપનાર છે. ચેારાસી લાખ જીવયેાનિએમાં પરિભ્રમણ કરવુ, તે સંસાર અને પરિભ્રમણ કરનારા સસારી કહેવાય છે. ખીજી રીતે સંસાર શબ્દના અર્થ ચારાસી લાખ જીવયેાનિ પણ થઇ શકે છે. આત્માની કબદ્ધ અવસ્થાનું નામ પણ સંસાર છે. શરીરનું નામ પણ સંસાર છે. એ રીતે સંસારને વળગેલા જીવા સસારી કહેવાય છે. આ ઉપરથી કબદ્ધ અવસ્થા એ સસારીજીવાનું લક્ષણ સહેજ સમજી શકાય છે.
સંસારીજીવેાના અનેક રીતે ભેદો પડે છે; પરન્તુ મુખ્ય એ ભેદો છે— સ્થાવર અને ત્રસ. પૃથ્વીકાય, જળકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય એ પાંચને સ્થાવરમાં સમાવેશ છે. ‘ સ્થાવર ’· એ એકેન્દ્રિયળવાનું પારિભાષિક નામ છે. એ પાંચ સ્થાવરા એક સ્પેન ( ચામડી ) ઇન્દ્રિયવાળા હાવાથી એકેન્દ્રિય કહેવાય છે. એ પાંચે એકેન્દ્રિયાના એ ભેદો છે–સૂક્ષ્મ અને બાદર. સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાય, સૂક્ષ્મ જલકાય, સૂક્ષ્મ, તેજસ્કાય, સૂક્ષ્મ વાયુકાય અને સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાય જીવા આખા લેાકમાં વ્યાપીને રહેલા છે.૧ એ અત્યન્ત સૂક્ષ્મ હોવાથી આપણી ચક્ષુથી જેઇ ૧ તમામ પલાણુ સૂક્ષ્મ જીવાથી ભર્યું છે, એમ વમાન વૈજ્ઞાનિકાનું
57

Page #212

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
શકાતા નથી. બાદર પૃથ્વીકાય, બાદર જલકાય, બાદર તેજસ્કાય, બાદર વાયુકાય અને બાદર વનસ્પતિકાય પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. ઘર્ષણ, છેદન આદિ પ્રહાર જેને ન લાગ્યું હોય, એવી માટી-પત્થર વગેરે પૃથ્વી, જે જીવોનાં શરીરનું પિંડ છે, તે જીવો બાદર પૃથ્વીકાય જાણવા. જે જળને અગ્નિ વગેરેથી આઘાત ન થયો હોય, તે જળ-કુવા, તલાવ વગેરેનાં–જે જીવોનાં શરીરનું પિંડ છે, તે બાદર જલકાય છે સમજવા. એ પ્રમાણે દીપક, અગ્નિ, વિજળી વગેરે જે જીવોનાં શરીરનું પિંડ છે, તે બાદ તેજસ્કાય જીવો છે. અનુભવાતે વાયુ, જે છાનાં શરીરેનું પિંડ છે, તે બાદરે વાયુકાય છે; અને વૃક્ષ, શાખા, પ્રશાખા, પત્ર, ફૂલ, ફલ, કાંદા વગેરે બાદર વનસ્પતિકાય છે.
પૂર્વોક્ત સચેતન પૃથ્વી, સચેતન જલ વગેરે અચેતન પણ થઈ શકે છે. સચેતન પૃથ્વીને છેદન-ભેદન વગેરે આઘાત લાગવાથી તેમાંના છ તેમાંથી શ્રુત થાય છે, અને એ પૃથ્વી અચેતન થાય છે. એવી રીતે પાણી ગરમ કરવાથી અથવા તેમાં સાકર વગેરે પદાર્થોનું મિશ્રણ કરવાથી તે પાણી અચેતન થાય છે. વનસ્પતિના સંબંધમાં પણ એવી જ રીતે અચેતન થવાનું સમજવું.
બે ઈત્વિચા અને જીભ જેઓને હૈય, તે દીન્દ્રિય કહેવાય છે. કૃમિ, પિરા, જળ, અળસિયાં વગેરેને હીન્દ્રિયમાં સમાવેશ છે. જૂ, માંકડ, મંકેડા, ઘીમેલ વગેરે ત્વચા, જીભ અને નાક એ ત્રણ ઈન્ડિવાળા હોવાથી ત્રીન્દ્રિય કહેવાય છે. ત્વચા, જીભ, નાક અને આંખ એ ચાર ઈન્દ્રિયવાળા માંખી, ડાંસ, તીડ, વિછી, ભમરા વગેરે ચતુરિન્દ્રિય કહેવાય છે. ત્વચા, જીભ, નાક, આંખ અને કાન એ પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા પંચેન્દ્રિય કહેવાય છે. પંચેન્દ્રિયના ચાર ભેદે છે-મનુષ્ય, પશુ-પક્ષિ-મચ્છ વગેરે તિ , સ્વર્ગમાં રહેતા દેવતાઓ અને નારકે.
પણ માનવું છે. વૈજ્ઞાનિકેએ એ પણ શોધ કરી છે કે-સહુથી નાનું પ્રાણી સિસ નામનું છે. આ જતુઓ એક સેયના અગ્રભાગ પર એક લાખ બેસતાં પણ ગરદી નહિ થતાં ખુશાલીથી બેસી શકે છે. - ૧ “બાદર' એટલે સ્કૂલ “બાદર”એ જૈનશાસ્ત્રને પારિભાષિક
58

Page #213

SPIRITUAL LIGHT.
*
આ દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવાના ‘ ત્રસ’માં સમાવેશ થાય છે. એઓ હાલવાચાલવાની ક્રિયા કરનાર હેાવાથી ‘ત્રસ’ કહેવાય છે.
એ રીતે સ્થાવર અને ત્રસમાં સમસ્ત સૌંસારી જીવા સમાઈ જાય છે, હવે રહ્યા મુક્ત થવા. તેઓ મેક્ષના વિચાર પ્રસંગે વર્ણવાશે.
અજીવ.
ચૈતન્યરહિત જડ પદાર્થો 6 અજીવ શબ્દથી જાણીતા છે. અજીવના જૈનશાસ્ત્રામાં પાંચ ભેદે પાડ્યા છે—ધ, અધમ, આકાશ, પુદ્ગલ અને કાલ.
"
આ સ્થળે ધર્મ અને અધર્મ' એ એ પદાર્થો પુણ્ય-પાપ રૂપ સમજવાના નથી; કિન્તુ એ નામના એ પદાર્થોં આખા લેાકમાં આકાશની પેઠે વ્યાપક અને અરૂપી છે. આ એ પાવૈં અન્યદ નાના વિદ્વાનેને નવા જેવા લાગે, એ સ્વાભાવિક છે, પણ જૈનશાસ્ત્રમાં એ વિષે વિસ્તૃત પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. જેમ આકાશને અવકાશ દેનાર તરીકે સર્વ વિદ્વાનેા માને છે, તેમ આ બે પદાર્થોં પણ ઉપયાગી' બતાવવામાં
આવ્યા છે.
ધ
*
ગમન કરતા પ્રાણિઓ અને ગતિ કરતી જડ વસ્તુઓને સહાયતા કરનાર ધર્મ' પદાર્થ છે. પાણીમાં કરતાં માંછાઓને મદદ કરનાર જેમ પાણી છે, તેમ જડ અને જીવાની ગતિ થવામાં પણ નિમિત્તકારણુ માનવું એ ન્યાયસંગત છે, અને એ નિમિત્તકારણ ‘ ધ છે. અવકાશ મેળવવામાં આકાશને સહાયભૂત માનવામાં આવે છે, તેવી રીતે ગતિ કરવામાં પણ સહાયભૂત તરીકે ‘ધર્મ ′ નામક પદાર્થ માનવામાં આવે છે.
.
અધ.
• અધર્મ ’ પદાર્થતા ઉપયાગ—સ્થિતિ કરતા જડ અને જીવાને સહાયક થવું, એછે. ગતિ કરવામાં સહાય જેમ, ‘ ધર્મ ’છે, તેમ સ્થિતિ થવામાં
59

Page #214

અધ્યાત્મતવાલેક
પણ સહાયભૂત કઈ પદાર્થ હોવો જોઈએ, એમ ન્યાયથી સિદ્ધ થાય છે, અને તે “અધર્મ' નામક પદાર્થ છે, વૃક્ષની છાયા જેમ સ્થિતિ કરવામાં નિમિત્ત બને છે, તેમ જડ અને જીવોની સ્થિતિમાં “અધર્મ ” પદાર્થ નિમિત્ત છે.
હાલવું-ચાલવું અને સ્થિત થવું, એમાં સ્વતન્ચ કર્તા તે જીવ અને જડ પદાર્થો તેિજ છે. પિતાનાજ વ્યાપારથી તેઓ હાલે ચાલે છે અને સ્થિત થાય છે; પરંતુ એમાં મદદગાર તરીકે કોઈ અન્ય શક્તિની અપેક્ષા અવશ્ય હોવી જોઈએ, એમ વર્તમાન વૈજ્ઞાનિકોનું પણ માનવું છે, જ્યારે જૈનશાસ્ત્રકારે એ સંબન્ધમાં ધર્મ અને અધર્મ એવા બે પદાર્થો માને છે.
આકાશ.
- આકાશ પદાર્થ પ્રસિદ્ધ છે. દિશાને સમાવેશ આકાશમાં થાય છે. લેકસમ્બધી આકાશને લોકાકાશ અને અલેકસમ્બન્ધી આકાશને અલોકાકાશ કહેવામાં આવે છે. આ લોક અને અલકન વિભાગ પડવામાં ખાસ કારણ કે હેય, તે ઉપર બતાવેલ ધર્મ અને અધર્મ પદાર્થો છે. ઉચે, નીચે અને આજુબાજુએ જ્યાં સુધી ધર્મ અને અધર્મ પદાર્થો સ્થિત છે, ત્યાં સુધીની હદને “લોક ' સંજ્ઞા આપી છે. અને લેકની બહારને પ્રદેશ “ અલેક” કહેવાય છે. આ બે પદાર્થો (ધર્મ અને અધર્મ) ને લઈને જ લેકમાં જડ અને છની ક્રિયા થઈ રહી છે. અલેકમાં આ બે પદાર્થો નહિ હેવાથી ત્યાં એક પણ પરમાણુ અથવા એક પણું જીવ નથી. લેકમાંથી કોઈ પણ પરમાણુ કે કાઈ પણ છવા અલેકમાં જઈ શકતા નથી, એનું કારણ અલકમાં ધર્મ અને અધર્મના અભાવ સિવાય બીજું કશું નથી. ત્યારે અલેકમાં શું છે ? કાંઈ નથી. એ કેવલ આકાશરૂપ છે. જે આકાશમાંના કેઈ પણ પ્રદેશમાં પરમાણુ, જીવ કે કોઈ પણ બીજી ચીજ નથી, એવો શુદ્ધ માત્ર આકાશ એ અલક છે.
ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ધર્મ અને અધમ પદાર્થ દ્વારા લેક અને અલકની સિદ્ધિ થવામાં એક પ્રમાણ સમજી શકાય તેવું છે. તે એ છે. કે-સર્વ કર્મો ક્ષય થવાથી આત્મા ઉચે ગતિ કરે છે, એમ જૈન થાયને સિદ્ધાન્ત છે. એ વિષે તુંબડીનું ઉદાહરણ અપાય છે. જેમ
60.

Page #215

SPIRITUAL LIGHT.
પાણીમાં રહેલી માટીના લેપવાળી તુંબડી, તેના ઉપર સઘળે મેલ નિકળી જવાથી એકદમ પાણી ઉપર આવી જાય છે, તે પ્રમાણે આત્મા ઉપરને કર્મરૂપ સઘળે મેલ દૂર થવાથી સ્વતઃસ્વભાવતઃ આત્મા ઊર્ધ્વગતિ કરે છે ઉપર જાય છે; પરંતુ તેની ઊર્ધ્વગતિ ક્યાં સુધી થતી રહે– તે ક્યાં જઈને અટકે, એ ખાસ વિચારનું સ્થાન છે. એ વિચારને નિડે ધર્મ અને અધર્મ પદાર્થદ્વારા લેક અને અલોકનો વિભાગ માન્યા સિવાય કઈ રીતે થઈ શકે તેમ નથી. ગતિ થવામાં સહાયક ધર્મ પદાર્થ ઉચે
જ્યાં સુધી છે, ત્યાં સુધીના લોકના અગ્રભાગે કમરહિત થયેલ આત્માની ગતિ અટકી જાય છે, અને ત્યાંજ તે અવસ્થિત થાય છે. ત્યાંથી આગળઅલેકમાં “ધર્મ ” પદાર્થના અભાવે તેની ગતિ થઈ શકતી નથી. જે ધર્મ-અધર્મ પદાર્થો ન હોય અને એથી કરીને લેક–અલકને થતો વિભાગ ન હોય, તે કર્મરહિત બનેલ આત્મા ઉચે જ કયાં અટકશે ? – ક્યાં અવસ્થિત થશે ?, એ ઉભી થતી ગુંચવણ મટે તેવી નથી.
પુલ.
પરમાણુથી લઈ ઘટ, પટ આદિ સ્કૂલ-અતિસ્થૂલ તમામ રૂપી પદાર્થો પુદ્ગલ” કહેવાય છે. પૂ” અને “નર્” એ બે ધાતુઓના સંગથી “પુતલ” શબ્દ બન્યો છે. “પૂર્' ને અર્થપૂરણ થવું” અર્થાત * મળવું” અને “બ” ને અર્થે ગળવું” અર્થાત “ખરી પડવું – “જુદું પડવું” એ થાય છે. આ હકીકત ઘટ, પટ આદિ પદાર્થોમાં પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે, કેમકે પરમાણુવાળા નેહાના હેટા દરેક પદાર્થમાં પરમાણુઓને વધારો-ઘટાડે થયા કરે છે. આપણું શરીરજ આ વાતનું આદર્શ પ્રમાણ છે. એકલા પરમાણુને પણુ, બીજા પદાર્થ સાથે મળવાનું કે તેનાથી જુદુ પડવાનું હોવાથી “પુદગલ”સંજ્ઞા અર્થયુક્ત ઘટી શકે છે.
કાલ.
કાલ દરેકના જાણવામાં છે. નવી વસ્તુ પુરાણી થાય છે, પુરાણી વસ્તુ જીર્ણ થાય છે, બાલ તરૂણ થાય છે, તરૂણ વૃદ્ધ થાય છે, ભવિષ્યમાં થનારી વસ્તુ વર્તમાન થાય છે અને વર્તમાન વસ્તુ ભૂતકાલના પ્રવાહમાં પ્રવાહિત થાય છે, આ બધી કાલની ગતિ છે.
1 61

Page #216

અધ્યાત્મતવાલોક.
પ્રદેશ.
.
. -
- ઉપર બતાવેલા ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને પુદ્ગલ એ ચાર જડ પદાર્થો અને આત્મા એ અને પ્રદેશવાળા છે. પ્રદેશ” એટલે સૂક્ષ્મતમ અંશ, અર્થાત જ્યાં સૂક્ષ્મતાની અવધિ પૂર્ણ થાય છે, એ ચરમ સૂક્ષ્મ અંશ. ઘટ, પટ આદિ પદાર્થોના સૂક્ષ્મતમ અંશે પરમાણુ છે, એ તે સહુ કોઈ સમજે છે, અને એ પરમાણુઓ જ્યાં સુધી સાથે લાગેલા હોયઅવયવી સાથે સમ્બદ્ધ હોય, ત્યાં સુધી તેને “પ્રદેશ” નામથી વ્યવહાર થાય છે, અને અવયવીથી છૂટા પડી–એક એક જુદા થઈ ગયા પછી તે
પરમાણુ” નામથી વ્યવહત થાય છે; પરતુ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને આત્મા એ ચાર અરૂપી પદાર્થોના પ્રદેશે તે વિલક્ષણ પ્રકારના છે. એ પ્રદેશે પરસ્પર ઘનીભૂત–તદ્દન એકીભૂત છે. ઘડાના પ્રદેશે સૂક્ષ્મતમ અંશે ઘડાથી જુદા પડે છે, તેમ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને આત્માના પ્રદેશે એક બીજાથી જુદા પડી શકે જ નહિ.
અસ્તિકાય.
- આત્મા, ધર્મ, અધર્મ-એ ત્રણને અસંખ્યાત પ્રદેશ છે. આકાશ અનન્તપ્રદેશવાળું છે. લોકસંબધી આકાશ અસંખ્યાતપ્રદેશવાળું છે અને અલોકસંબન્ધી આકાશ અનન્તપ્રદેશવાળું છે. પુદ્ગલના સંખ્યાત અસંખ્યાત અને અનન્ત પ્રદેશ હોય છે. આવી રીતે પ્રદેશયુક્ત હોવાથી એ પાંચ “અસ્તિકાય” કહેવાય છે. “અસ્તિકાય” ને અર્થ—અસ્તિ” એટલે પ્રદેશ અને “કાય” એટલે સમૂહ, અર્થાત પ્રદેશસમૂહથી યુક્તએ થાય છે. એ પાંચ, “અસ્તિકાય” શબ્દ જોડીને- ધર્માસ્તિકાય”
અધર્માસ્તિકાય” “આકાશાસ્તિકાય” “પુલાસ્તિકાય“આત્માસ્તિકાય – એ પ્રમાણે અધિકતર બેલવામાં આવે છે.
કાલને પ્રદેશ નહિ હોવાથી તે અસ્તિકાય કહેવાય નહિ. ગયે સમય નષ્ટ થયે, ભવિષ્ય સમય વર્તમાનમાં અસત્ છે, ત્યારે ચાલુ સમય એટલે વર્તમાન ક્ષણ એજ સદ્ભૂતકાલ છે. મુહર્તા, દિવસ, રાત્રિ, મહીના, વર્ષ
૧ જેની સંખ્યા ન થઈ શકે તે અસંખ્યાત. આવો સામાન્ય અર્થ સમજવા ઉપરાંત જૈનશાસ્ત્રમાં બતાવેલ વિશેષ અર્થ સમજવાની જરૂર છે.
69.

Page #217

SPIRITUAL LIGH'T.
એ બધા જે કાલના વિભાગો પડ્યા છે, તે અસભૂત ક્ષણને બુદ્ધિમાં એકત્રિત કરી પાડવામાં આવ્યા છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે એક ક્ષણમાત્ર કાળમાં પ્રદેશની કલ્પના હોઈ શકે નહિ.
પુણ્ય-પાપ.
શુભ કર્મો, “પુણ્ય અને અશુભ કર્મો, “પાપ” કહેવાય છે, સમ્પત્તિ, આરોગ્ય, રૂપ, કીર્તિ, પુત્ર, સ્ત્રી, દીર્ઘ આયુષ્ય વગેરે સુખનાં સાધને જે કર્મોથી પ્રાપ્ત થાય છે, તે શુભ કર્મોને “પુણ્ય’ કહેવામાં આવે છે, અને એથી વિપરીત-દુઃખની સામગ્રી જોડી આપનાર-કર્મ “પાપ” કહેવાય છે.
આવ.
આત્માની સાથે કર્મને સમ્બન્ધ થવાનાં કારણોને “આશ્રવ” કહે, છે. જે વ્યાપારથી–જે પ્રવૃત્તિઓથી કર્મનું આગમન થાય–આત્માની સાથે કર્મને સમ્બન્ધ થાય, તે વ્યાપાર-તે પ્રવૃત્તિઓ “આશ્રવ” કહેવાય છે. “ગાશ્રય વાર્થ અનેર, રુત્યાયઃઅર્થાત જેનાથી કર્મ આવે, તે આશ્રવ છે. આને “આસ્રવ ” પણ કહે છે. તેનો અર્થ પણ “ મન્નત વર્ષ અને ” એ વ્યુત્પજ્યનુસાર પૂર્વોક્ત પ્રમાણે જ થાય છે. મન, વચન અને શરીરના વ્યાપારે શુભ હેય, તે શુભ કર્મ અને અશુભ હોય તો અશુભકર્મ બંધાય છે; આ માટે મુખ્યતયા મન, વચન અને શરીરના વ્યાપારે એજ આશ્રવ છે. મનને વ્યાપાર-દુષ્ટચિંતન કે દુષ્ટશ્રદ્ધા અથવા સારૂં ચિન્તન કે સાચી શ્રદ્ધા છે. વચનનો વ્યાપાર-દુષ્ટ ભાષણ અથવા સારું ભાષણ છે. શરીરનો વ્યાપાર–હિંસા, ચેરી, વ્યભિચાર વગેરે દુરાચરણ અથવા જીવદયા, પરોપકાર ઈશ્વરપૂજન વગેરે સદાચરણ છે. જૈનશાસ્ત્રો કહે છે કે-હિંસા, અસત્ય, ચોરી, મિથુન અને પરિગ્રહ એ પાંચ અને તો (છવ, કર્મ, પરલેક, મોક્ષ વગેરે) ઉપર અશ્રદ્ધા તથા ધ, માન, માયા, લોભ એ ચાર કષાય એ પાપના હેતુઓ છે. એથી વિપરીતજીવદયા, સત્ય, અચાર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ પાંચ અને યથાર્થ તત્ત્વશ્રદ્ધાન તથા ક્ષમા, મૃદુતા, સરલતા, સન્તોષ એ ચાર પુણ્યના હેતુઓ છે. આ પુણ્યના કે પાપના હેતુઓમાં મનને સારે યા ખરાબ

Page #218

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
વ્યાપાર મુખ્યત્વેન ભાગ ભજવે છે, અને વચનવ્યાપાર તથા શારીરિક ક્રિયાઓ મનેયોગને પુષ્ટિ આપનાર તરીકે કર્મબન્ધનના હેતુ છે. )
સંવર,
મને યોગ, વચન અને શરીર ગરૂપ આવ્યવથી બંધાતા કર્મને અટકાવનાર આત્માનો નિર્મલ પરિણામ “સંવર' કહેવાય છે. સંવર શબ્દ રણ ઉપસર્ગપૂર્વક ડૂ ધાતુથી બનેલું છે. તે ધાતુને અર્થ રેકવું થાય છે. કર્મને અટકાવવું અથવા કર્મને અટકાવનાર શુભ અધ્યવસાય, એ બંને “સંવર’ શબ્દના અર્થ થઈ શકે છે. સર્વ કર્મોને સંવર , અર્થાત્ સર્વ કર્મો બંધાતાં અટકી જાય, એવી સ્થિતિ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી આવે છે; પરન્તુ આત્માની જેમ જેમ ઉન્નત અવસ્થા થતી જાય છે, તેમ તેમ ક્રમશઃ કર્મબન્ધનમાં ઘટાડે થતું જાય છે.
કર્મને આત્માની સાથે દૂધ અને પાણીની જેમ સંબન્ધ થવો, એનું નામ “બન્ય” છે. કર્મ ક્યાંઈ લેવાં જવાં પડતાં નથી, કિન્તુ આખા લેમાં તેવા પ્રકારનાં દ્રવ્ય ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલાં છે, જેને “કન્વર્ગણ” એવું નામ જૈનશાસ્ત્રકારે આપે છે. આ કવ્ય રાગ-દ્વેષના પરિણામરૂપ ચિકાશને લીધે આત્માની સાથે વળગે છે.
“શુદ્ધ આત્માને રાગ-દ્વેષની ચિકાશ લાગવી કેમ જોઈએ ? ” એવો પ્રશ્ન ઉભો થતે જોવાય છે; પરંતુ આના સમાધાનમાં સૂમદષ્ટિએ વિચારવાની જરૂર છે. આત્માને રાગ-દ્વેષની ચિકાશ અમુક વખતે લાગી, એમ તે કહી શકાય નહિ, કેમકે તેમ કહેવામાં, જે વખતે આત્માને રાગ-દ્વેષની ચિકાશ લાગી, તે પહેલાં આત્મા શુદ્ધસ્વરૂપવાળે ઠરે છે, અને શુદ્ધસ્વરૂપવાળા આત્માને રાગ-દ્વેષને પરિણામનું થવાનું કંઈ કારણ નથી, એ ન્યાયસિદ્ધ વાત છે. યદિ શુદ્ધસ્વરૂપી આત્માને રાગ-દ્વેષના પરિણામને પ્રારંભ થયે માનવામાં આવે, તે મુક્તિદશાને પામેલા આત્માઓ-શુદ્ધ આત્માઓને પણુ રાગ-દ્વેષને પરિણામ ઉત્પન્ન થવાનું કાં નહિ બને ? ભૂતકાલમાં પહેલાં આત્મા શુદ્ધ હતો અને પાછળથી એને રાગ-દ્વેષને પ્રાદુર્ભાવ થયે, એમ માનવા જતાં ભવિષ્યકાલમાં મુક્ત અવસ્થાની શુદ્ધ સ્થિતિએ પહોંચ્યા
64

Page #219

SPIRITUAL LIGHT.
પછી પણ રાગ-દ્વેષનો પ્રાદુર્ભાવ થવાની આપત્તિ શી રીતે હઠાવી શકાશે ? માટે એ સિદ્ધ વાત છે કે–આત્માને રાગ-દ્વેષને પરિણામ અમુક વખતથી ઉત્પન્ન થયેલ નથી, કિન્તુ અનાદિકાલને છે. જેમ અનાદિકાલથી માટીથી સંબન્ધ રાખતા સુવર્ણને ચાકચિક્ય સ્વભાવ ઢંકાયેલું રહે છે, તેમ આત્માનું સચ્ચિદાનન્દસ્વરૂપ, અનાદિકાલનાં કર્મરૂપ આવરણના સમ્બન્ધને લીધે આચ્છાદિત રહ્યા કરે છે.
“આત્મા પહેલા અને પછી કર્મને સમ્બન્ધ ” એમ માનવું નથી બની શકતું, એ ઉપર જોયું. “કમ પહેલું અને આત્મા પછી” એ વાત તે બેલાયજ કેમ ? એ ખુલ્લું છે, કેમકે એમ કહેવામાં આત્મા ઉત્પન્ન થનારે અને વિનાશી ઠરે છે. એ સિવાય આત્માના અભાવે કર્મ વસ્તુજ બની શકે નહિ. આ રીતે બંને પક્ષો જ્યારે ઘટી શકતા નથી, ત્યારે “આત્મા અને કમ એ બંને સાથે–અનાદિસંયુક્ત છે” એ ત્રીજો પક્ષ અર્થાત સિદ્ધ થાય છે.
જૈનશાસ્ત્રમાં કર્મના મુખ્ય આઠ પ્રકારે બતાવ્યા છે-જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, વેદનીય, મેહનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર અને અન્તરાય. એ હવે નવું કહેવાનું રહેતું નથી કે “ આત્મા અસલ સ્વરૂપે અનન્તજ્ઞાનરૂપસચ્ચિદાનન્દ છે, પરંતુ પૂર્વોક્ત કર્મોના આવરણવશાત તેનું મૂલ સ્વરૂપ આચ્છાદિત છે.”
જ્ઞાનાવરણ કર્મ, આત્માની જ્ઞાનશક્તિને દબાવનાર છે. જેમ જેમ આ કર્મ વધારે મજબૂત થાય છે, તેમ તેમ તે જ્ઞાનશક્તિને વધારે આચ્છાદિત કરે છે. બુદ્ધિને અધિકાધિક વિકાસ થવાનું પ્રધાન કારણ, આ કર્મનું શિથિલ થતું જવું, એ છે. આ કર્મને સપૂર્ણ ક્ષય થયે કેવલજ્ઞાન (સકલ લેક-અલેકના સમગ્ર પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષજ્ઞાન) પ્રકટ થાય છે.
દર્શનાવરણ કર્મ, દર્શનશક્તિને દબાવનાર છે. જ્ઞાન અને દર્શનમાં વધુ અન્તર નથી. સામાન્ય આકારના જ્ઞાનને “દર્શન” નામ આપ્યું છે. જેવી રીતે કોઈ મનુષ્યને દૂરથી જોતાં સામાન્ય રીતે જે મનુષ્યત્વમાત્રનું
ભાન થાય છે, તે દર્શન છે; અને પછી વિશેષ પ્રકારે જે બોધ થવો, એ • જ્ઞાન છે. નિદ્રા આવવી, આંધળાપણું, બહેરાપણું વગેરે આ કર્મનાં ફળ છે,

Page #220

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, વેદનીય કર્મનું કાર્ય સુખ-દુ:ખને અનુભવ કરાવવાનું છે. સુખને અનુભવ કરાવનારને સાતવેદનીય કર્મ અને દુઃખને અનુભવ કરાવનારને અસાતવેદનીય કર્મ કહે છે.
મેહનીય કર્મ, મેહ ઉપજાવનાર છે. સ્ત્રી ઉપર મેહ, પુત્ર ઉપર મેહ, મિત્ર ઉપર મેહ, સારી સારી ચીજો ઉપર મોહ, એ બધું મેહનીય કર્મનું પરિણામ છે. મેહમાં અધ બનેલાઓને કર્તવ્ય કે અકર્તવ્યનું ભાન રહેતું નથી. દારૂ પીધેલ મનુષ્ય, જેમ વસ્તુને વસ્તુસ્થિતિએ સમજી શકતા નથી, તેમ મોહની ગાઢ અવસ્થામાં મૂકાયેલ પ્રાણી તત્વને તત્ત્વદૃષ્ટિએ નહિ સમજતાં વિપરીત બુદ્ધિમાં ગોથાં માર્યા કરે છે. મેહની લીલાનાં ઉદાહરણે સર્વત્ર દશ્યમાન છે. આઠે કર્મોમાં આ કર્મ આત્મસ્વરૂપની ખરાબી કરવામાં આગેવાની ભર્યો ભાગ ભજવે છે. આ કર્મના બે ભેદ છે-તત્વદૃષ્ટિને અટકાવનારું “દર્શનમોહનીય ” અને ચારિત્રને અટકાવનારું “ચારિત્રમેહનીય'.
આયુષ્યકર્મના ચાર ભેદ છે-દેવતાનું આયુષ્ય, મનુષ્યનું આયુષ્ય, તિર્યંચનું આયુષ્ય અને નારકનું આયુષ્ય. જેમ, પગમાં બેડી જ્યાં સુધી હેય, ત્યાં સુધી મનુષ્ય છૂટી શકતો નથી, તેમ દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારક એ ચારે ગતિઓના જીવો, જ્યાં સુધી આયુષ્ય કર્મ પૂરું ન થાય, ત્યાં સુધી ત્યાંથી છૂટી શકતા નથી.
નામકર્મના અનેક ભેદ-પ્રભેદ છે; પરંતુ ટૂંકમાં સારું યા ખરાબ શરીર, સારૂં ય ખરાબ રૂપ, યશ યા અપયશ, સિભાગ્ય યા દર્ભાગ્ય, સુસ્વર યા દુઃસ્વર વગેરે અનેક બાબતો આ કર્મ ઉપર આધાર રાખે છે. જેમ ચિતાર સારાં યા ખરાબ ચિત્રો બનાવે છે, તેમ આ કર્મ પ્રાણીને વિચિત્ર રૂપાન્તમાં લાવી મૂકે છે.
ગાત્રકર્મના બે ભેદો છે-ઉચ્ચગોત્ર અને નીચગોત્ર. ઉંચા ગેત્રમાં જન્મ થ કે નીચા ગોત્રમાં જન્મ થ, એ આ કર્મને પ્રભાવ છે. જ્ઞાતિબંધનને તરછોડનારા દેશોમાં પણ ઉંચનીચને વ્યવહાર બરાબર હોય છે અને એ આ કર્મનું પરિણામ છે. - અન્તરાયકર્મનું કામ વિઘ નાંખવાનું છે. ધનાઢય હેય, ધર્મને
'' -
66.

Page #221

SPIRITUAL LIGHT. જાણકાર હય, છતાં દાન ન આપી શકે, એ આ કર્મનું ફળ છે. વૈરાગ્ય કે ત્યાગવૃત્તિ નહિ રહેતે પણ ધનનો ભોગ ન કરી શકાય, એ આ કર્મને પ્રભાવ છે. હજાર પ્રકારના બુદ્ધિપૂર્વક પ્રયાસો કરવા છતાં વ્યાપારમાં ફતેહમંદ ન થવાય, નુકસાન વેઠાય, એ આ કર્મનું કામ છે. શરીર પુષ્ટ હેવા છતાં ઉદ્યમ કરવા પુરાયમાન ન થવાય, એ આ કર્મનું પરિણામ છે.
કર્મ સંબધી ટ્રક હકીકત કહેવાઈ ગઈ. જેવા પ્રકારના અધ્યવસાયો હોય છે, કર્મ તેવા પ્રકારનું ચિકણું બંધાય છે, અને ફળ પણ તેવું જ ચિકણું ભોગવવું પડે છે. કર્મના બન્ધન સમયે કર્મની સ્થિતિ અર્થાત્ કર્મવિપાક કેટલા વખત સુધી ભગવો જોઈએ-એ કાલને નિયમ પણ બંધાઈ જાય છે. કર્મ બંધાયા પછી તરતજ ઉદયમાં આવે, એમ સમજવાનું નથી. જેમ બીજ વાવ્યા પછી તરત પાક થતું નથી, તેમ કર્મ બંધાયા પછી અમુક કાલ પસાર થયા બાદ તે ઉદયમાં આવે છે. ઉદયમાં આવ્યા પછી કર્મ ક્યાં સુધી–કેટલો વખત ભોગવવું જોઈએ, એને નિયમ નથી, કારણ કે કર્મ–બન્ધન સમયે કર્મ ભોગવવાને જે કાળનિયમ બંધાયેલો હોય છે, તેમાંથી પણ સદભાવનાઓના પ્રમાણમાં ઘટાડે થઈ શકે છે.
કર્મનું બંધાવું એક રીતનું હેતું નથી. કેઈ કર્મ અતિગાઢ બંધાય છે, જ્યારે કોઈ કર્મ ગાઢ, કઈ શિથિલ અને કોઈ અતિશિથિલ, એ
- આ આઠ કર્મોમાં જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મોહનીય અને અન્તરાય એ ચાર કર્મો અશુભ છે, અએવ તે પાપકર્મ છે. કારણ કે જ્ઞાનાવરણકર્મ જ્ઞાનશક્તિને દબાવનાર છે. દર્શનાવરણકર્મ દર્શનશક્તિને આચ્છાદન કરનાર છે. મેહનીયકર્મ મેહને ઉપજાવનાર છે; એટલે આ કર્મ તત્ત્વશ્રદ્ધાનમાં બાધા નાંખનાર છે તથા સંયમમાં અટકાયત કરનાર છે અને અન્તરાયકર્મ ઈષ્ટપ્રાપ્તિમાં વિઘ નાંખનાર છે. આ ચાર કર્મો સિવાય, શુભ અને અશુભ એ બે પ્રકારના નામકમની અંદરની અશુભ પ્રકૃતિઓ, આયુષ્ય કર્મમાંના તિર્યંચઆયુષ્ય તથા નરક આયુષ્ય, એ બે ભેદ, ગેત્રિકમમાંની નીચગોત્ર પ્રકૃતિ અને વેદનીય કર્મમાને અસાત વેદનીય પ્રકાર–એટલા કર્મના ભેદો અશુભ હોવાથી પાપકર્મ છે. વેદનીય કર્મને સાતવેદનીય ભેદ, શુભનામ પ્રકૃતિઓ, ઉંચું ગોત્ર તથા દેવ આયુષ્ય અને મનુષ્ય આયુષ્ય એટલાં કર્મો પુણ્ય કર્મ છે.
67

Page #222

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
રીતે બધાય છે. જે કમ અતિગાઢ બંધાય છે, તેને જૈનશાસ્ત્રમાં ‘ નિકાચિત ’ કહે છે. આ કમ પ્રાય: અવશ્ય ભેગવવું પડે છે. બાકીનાં કર્માં શુભ ભાવનાઓના પ્રબળ વેગથી ભાગવ્યા વગર પણ છૂટી શકે છે.
નિરા
,
બંધાયલાં કર્યાં ભાગવ્યા બાદ જે ખરી પડે છે, એનું નામ ‘નિજ રા’ છે. આ નિર્જરા એ રીતે થાય છે–એક નિર્જરા તે · મારાં કર્માંના ક્ષય થાઓ ' એવી બુદ્ધિપૂર્વક કરાતાં તપશ્ચર્યાં વગેરે અનુષ્ઠાનેાથી થાય છે, અને ખીજી નિર્જરા, કમનેા સ્થિતિકાલ પૂરા થયેથી કર્મોનું સ્વત: જે ખરી પડવું થાય છે, તે છે. પહેલી નિરાને ‘ સકામ નિર્જરા ' કહે છે, જ્યારે ખીજી નિર્જરાનું નામ ‘ અકામ નિર્જરા ' છે. વૃક્ષનાં ફળેા જેમ સમય ઉપર સ્વતઃ પાકે છે અને ઉપાયથી પણ તેને શીઘ્ર પકાવવામાં આવે છે, એ પ્રમાણે ક, અવધિ પૂર્ણ થયે સ્વતઃ પાકી જઇ ખરી પડે છે અને તપશ્ચર્યાં વગેરે તીવ્ર ઉપાયાથી પણ તેને પકાવી ક્ષીણુ કરવામાં આવે છે.
,
સાક્ષ
**
,,
"
નવમું તત્ત્વ મેાક્ષ છે. મેાક્ષનું લક્ષણ “ રામાયો મોક્ષઃ અથવા પરમાનન્ત્રો મુત્તિઃ ” એ સૂત્રેાથી ‘સમસ્તકમાં ક્ષય અથવા · સં કર્માંના ક્ષયથી પ્રાદુર્ભૂત થતા પરમ આનન્દ ' એ પ્રકારે બાંધવામાં આવ્યું છે. મેાક્ષનું સાધન-સમ્યગ્નાન (Right knowledge) સમ્યગ્દર્શન ( Right belief ) અને સમ્યક્ ચારિત્ર ( Right conduet) એ* ત્રિપુટી છે. એ ત્રિવેણીને સમાગમ કયેથીજ મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. આ વિષય વિસ્તૃત છે, માટે અહીં તેનું વિવેચન નહિ આપતાં આગળ મુક્તિના વિષયને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતાં એ વિષય ઉપર વિશેષ અવલેાકન કરીશું.
*
tr
',
सम्यग्दर्शन - ज्ञान - चारित्राणि मोक्षमार्गः 1
" चतुर्वर्गेऽग्रणी मोक्षो योगस्तस्य च कारणम् । ज्ञानदर्शनचारित्ररूपं रत्नत्रयं च सः
68
""
--તત્ત્વાથસૂત્ર, ઉમાસ્વાતિ.
.. በ -Àાગશાસ્ત્ર, હેમચન્દ્રાચાર્ય.

Page #223

SPIRITUÁL LIGHT. अतीन्द्रियपदार्थानामपि सर्वज्ञोपदेशाधलम्बनेन विश्वसनीयत्वमाहअर्वाग्दृशां नैव परोक्षभावाः प्रत्यक्षधीगोचरतां लभन्ते । अतीन्द्रियज्ञानिकृतोपदेशैः सन्तो यथार्थ प्रतियन्ति किन्तु ॥१५॥
( 15 )
Super-sensual objects are ever beyond the power of perception of men with physical eyes but they are realized in their true nature by the righteous that are illumined by those that are endowed with superphysical knowledge.
Notes-In this shloka a reference is made to Pratyaksha Pramān. It is of two kinds according to the Jain Logic (1) The Sâmvyavahâric Pratyaksha is acquired with the aid of senses and mind. It is known also as Matijnāna. (2) The Pāramārthika Pratyaksha is purely intuitional knowledge i. e. acquired without the aid of senses and mind, and is of two kinds, limited and unlimited by time and space. Elevated Souls by the force of the teachings of the omniscient are able to know things beyond the powers of senses and mind, while ordinary people can not do so as their powers of perception are limited. From their inability to see things beyond the powers of senses and mind, they can not validly and legitimately infer their nonexistence. The nonperception of the bird fiying in the highest regions of the sky, does not justify one to conclude its nonexistence. One is not justified to infer the nonexistence of some stars because he does not see them even in full moonlight
69

Page #224

અધ્યાત્મતત્વાક. and also the nonexistence of his ancestors because he does not see them in his own lifetime. So, from above, men with limited perception are not justifled to impeach the validity of inference with regard to the existence of what is beyond the power of their senses and mind such as Soul, Karma, Rebirth, Emancipation, Merit Demerit &c.
અતીન્દ્રિય પદાર્થો પર વિશ્વાસ રાખવો જોઈએ
જ પક્ષ પદાર્થો, આવરણયુક્તદષ્ટિવાળા લોકોના પ્રત્યક્ષજ્ઞાનમાં આવી શકતા નથી, આમ છતાં પણ અતીન્દ્રિયજ્ઞાનધારી (સર્વજ્ઞ) પુરૂષોએ કરેલા ઉપદેશોને આધારે પુરૂષે અતીન્દ્રિય પદાર્થો ઉપર વિચારપૂર્વક દઢ શ્રદ્ધા ધરાવે છે. ”-૧૫
વ્યાખ્યા:--
વાંચનાર દઢતાથી સમજી શક્યા છે કે-આત્મા, પુણ્ય, પાપ અને પલેક બરાબર વિદ્યમાન છે. આસ્તિકોનું આસ્તિકપણું પુણ્ય, પાપ આદિ પરેક્ષતાની માન્યતા ઉપર આધાર રાખે છે. કેવલપ્રત્યક્ષ પ્રમાણ માનવાથી તત્ત્વજ્ઞાનને માર્ગ મેળવી શકાતો નથી અને આત્મજીવન બહુ ખરાબીમાં મૂકાય છે. કેવલ પ્રત્યક્ષપ્રમાણુવાદીને પણ ધૂમના દર્શનથી અગ્નિ હોવાનું અનુમાન સ્વીકારવું પડે છે. નહિ દેખવા માત્રથી વસ્તુને અભાવ માનો, એ ન્યાયસંગત કહી શકાય નહિ. ઘણી વસ્તુઓ હયાત છતાં દૃષ્ટિગોચરમાં આવતી નથી, એથી એને અભાવ સિદ્ધ થઈ શકે નહિ. આકાશમાં ઉડેલું પક્ષી એટલે ઉંચે ગયું કે તે નજરથી દેખી શકાતું નથી, એથી કરી તેને અભાવ સિદ્ધ થાય નહિ. આપણા પૂર્વજો આપણાથી દેખાતા નથી, એથી, એઓ નહોતા, એમ કહેવાને કોઈ હિમ્મત કરી શકે નહિ. દૂધમાં ભળી ગયેલું પાણી જોઈ શકાતું નથી, એથી એને અભાવ માની શકાય નહિ. સૂર્યના અજવાળામાં તારાઓ દેખાતા નથી, એથી એનું નાસ્તિત્વ કહી શકાય નહિ. આવાં અનેક દષ્ટાન્ત ઉપર દષ્ટિ કરવાથી કોઈ પણ બુદ્ધિમાનને એવો નિશ્ચલ વિશ્વાસ થઈ શકે તેમ છે કે
70 .

Page #225

SPIRITUAL LIGHT. સંસારમાં જેમ ઈન્દ્રિયગોચર પદાર્થો છે, તેમ ઈન્દ્રિયાતીત (અતીન્દ્રિય) પદાર્થો પણ અવશ્ય અસ્તિત્વ ધરાવે છે.
પિતાનું જ અનુભવેલું માનવું અને બીજાને અનુભવેલ વિષયો માનવાજ નહિ, એ વાત વ્યાજબી નથી. લંડન, પેરિસ અને ન્યુયોર્ક જેવાં શહેરે જેણે દેખ્યાં નથી, એ મનુષ્ય, તે શહેરના વૈભવને અનુભવ કરી આવેલા કેાઈ સત્યવક્તા મનુષ્યથી વર્ણવતા તે શહેરના વૈભવને માનવા તૈયાર ન થાય અને તેને પિતાથી અપ્રત્યક્ષ હોવાના કારણે અસત્ય ઠરાવવા તૈયાર થાય, તે એ જેમ ગેરવ્યાજબી છે, તેમ, આપણુ-સાધારણ મનુષ્યો કરતાં અનુભવજ્ઞાનમાં આગળ વધેલા મહાપુરૂષોના સિદ્ધાન્તને નથી દેખાતા” એટલાજ માત્ર હેતુથી તર છેડી નાંખવા, એ પણ અત્યન્ત અયુકત છે,
ઉપરની હકીકતથી એ સાર નિકળે છે કે પુણ્ય-પાપની પ્રત્યક્ષ કળાતી લીલાઓને હૃદયમાં ઉતારી, સંસારરૂપ મહાવિષધરથી સાવચેત થઈ આત્મા ઉપર લાગેલ મળને દૂર કરવા-ચૈતન્યને પૂર્ણ વિકાસમાં મૂકવા કલ્યાણસંપન્ન માર્ગે આત્માને જોડવો જોઈએ. ધીરે ધીરે, પણ માર્ગ ઉપર–ખરા માર્ગ ઉપર ગતિ કરતા પ્રાણી સીદાત નથી અને ક્રમશઃ આગળ વધતો જાય છે, છેવટે સાધ્યને પહોંચી વળે છે.
એ ખુલ્લી વાત છે કે અધ્યાત્મના વિષયમાં આત્માનું સ્વરૂપ જાણવું ખાસ અગત્યનું છે. જુદી જુદી દષ્ટિએ આત્મસ્વરૂપને વિચાર કરવાથી તે સંબધી શંકાઓ ટળી જાય છે, અને આત્માની સાચી ઓળખાણ થવાથી તેના ઉપર અધ્યાત્મને પાયો માંડી શકાય છે. પરંતુ આ વિષય અતિવિસ્તૃત છે, છતાં તે સમ્બન્ધી એકાદ બાબત ઉપર ટૂંક અવકન કરી લઈએ –
પ્રથમતઃ કેટલાક દર્શનકારે આત્માને શરીરમાત્રમાં સ્થિત નહિ માનતાં વ્યાપક માને છે, અર્થાત પ્રત્યેક શરીરને પ્રત્યેક આત્મા આખા જગને વ્યાપ્ત કરી રહેલ છે, એમ એએને અભિપ્રાય છે. એ સિવાય એમ પણ એઓનું માનવું છે કે-જ્ઞાન, એ આત્માનું અસલ સ્વરૂપ નથી,
* નિયાયિક, વૈશેષિકે અને સાંખે,
71

Page #226

અધ્યાત્મતત્વાક. કિન્તુ શરીર, ઈન્દ્રિય અને મનના સંબન્ધથી આગતુક-ઉત્પન્ન થનારે તે આત્માને અવાસ્તવિક ધર્મ છે.
આ બંને સિદ્ધાન્તમાં જૈનશાસ્ત્રકારો જુદા પડે છે. પહેલી બાબતના સમ્બન્ધમાં એઓ, પ્રત્યેક શરીરના જુદા જુદા આત્માને માત્ર તે શરીરમાંજ વ્યાપી રહેલા માને છે. તેઓને અભિપ્રાય એવો છે કે-જ્ઞાન, ઈચ્છા વગેરે ગુણે શરીરમાં અનુભવાતા હોવાથી, તે ગુણોને માલિક આત્મા પણ શરીરમાંજ હોવો ઘટે છે
બીજી બાબતના સમ્બન્ધમાં, જ્ઞાન એ આત્માને વાસ્તવિક ધર્મ છે આત્માનું અસલ સ્વરૂપ છે–આત્મા જ્ઞાનમય છે, એમ જૈનદર્શનની માન્યતા છે; અએવ શરીર, ઈન્દ્રિય અને મનને સમ્બધ છૂટ્યા પછીની મુક્ત અવસ્થામાં પણ આત્માને અનન્તજ્ઞાનપ્રકાશમય જૈનદર્શનમાં માનવામાં આવ્યો છે, જ્યારે કેટલાક અન્ય દર્શનકારે જ્ઞાનને આત્માને
* જે વસ્તુના ગુણો જ્યાં દેખાતા હોય, તે વસ્તુ ત્યાંજ હેવી જોઈએ. ઘટનું રૂપ જ્યાં દેખાતું હોય, ત્યાંજ ઘટ હેવાનું ઘટી શકે છે. જે ભૂમિભાગ ઉપર ઘટનું રૂપ દેખાતું હોય, તે ભૂમિભાગ સિવાય બીજી જગ્યાએ તે રૂપવાળે ઘટ હોવો કેમ બની શકે ? આજ વાતને હેમચન્દ્રાચાર્ય –
" यत्रैव यो दृष्टगुणः स तत्र कुम्भादिवद् निष्प्रतिपक्षमेतत् ।
–એ શબ્દોથી કથે છે. આ ન્યાય પ્રમાણે, આત્માના લાગણી, ઈચ્છા વગેરે ગુણો શરીરમાંજ અનુભવાતા હોવાથી તે ગુણોને સ્વામી આત્મા પણ શરીરમાંજ-શરીરથી બહાર નહિ–રહેલે સિદ્ધ થાય છે.
૧ જ્ઞાનની જેમ સુખ પણ આત્માનો અસલ ધર્મ છે. જેમ વાદળામાં સપડાયેલે સૂર્યને જળહળતો પ્રકાશ પણ વાદળામાંથી ઝાંખે નિકળે છે અને તેજ ઝાંખે પ્રકાશ, અનેક છિદ્રવાળો પડદો લગાવેલા ઘરમાં વધુ ઝાંખું પડે છે; એમ છતાં “સૂર્ય જળહળતા પ્રકાશવાળ નથી” એમ કહી શકાય નહિ; એવી રીતે આત્માને, જ્ઞાનપ્રકાશ અથવા વાસ્તવિક આનન્દ પણ શરીર–ઈન્દ્રિય-મનના બંધનથી કે કર્મ સમૂહના આવરણથી પૂર્ણરૂપે ન અનુભવાય-ઝાંખ અનુભવાય-વિકારયુક્ત અનુભવાય, તે તે બરાબર બનવા જોગ છે, પરંતુ એથી એમ ન કહી શકાય કે જ્ઞાન અને . આનન્દ એ આત્માનું અસલ સ્વરૂપ નથી.

Page #227

SPIRITUAL LIGHT. અસલ ધર્મ નહિ માનતા હોવાથી મુક્ત અવસ્થામાં પણ આત્માને જ્ઞાનપ્રકાશમય માની શકતા નથી.
આત્માના સમ્બન્ધમાં અન્યદર્શનકારોથી જુદી રીતના જૈનસિદ્ધાન્ત
" चैतन्यस्वरूपः परिणामी कर्त्ता साक्षाद् भोक्ता देहपरिमाणः प्रतिक्षेत्र भिन्नः पौगलिकादृष्टवांश्चायम्' ".
---આ સૂત્રથી સ્પષ્ટ સમજાય છે. આ સૂત્રમાં આત્માને પહેલું વિશેષણ “ચૈતન્યસ્વરૂપવાળો ” આપવામાં આવ્યું છે. અર્થાત જ્ઞાન એ આત્માનું અસલ સ્વરૂપ છે. એથી–પૂર્વ કહ્યા પ્રમાણે–નયાયિક વગેરે જુદા પડે છે. પરિણામી ” ( નવી નવી પેનિઓમાં–જુદી જુદી ગતિઓમાં ભ્રમણ કરવાને લીધે પરિણામસ્વભાવવાળે )
કર્તા ” અને “સાક્ષાતા ” એ ત્રણ વિશેષણથી, આત્માને કમલપત્રની જેમ નિર્લેપ સર્વથા પરિણામરહિત-ક્રિયારહિત માનનાર સાંખે જુદા પડે છે. નિયાયિક વગેરે પણ આત્માને પરિણમી માનતા નથી.
માત્ર શરીરમાંજ વ્યાપ્ત ” એ અર્થવાળા “દેહપરિમાણુ” વિશેષણથી, આત્માને બધે વ્યાપક માનનારા વૈશેષિક–નયાયિક-સાંખે જુદા પડે છે. શરીરે શરીરે આત્મા જુદો એ અર્થવાળા પ્રતિક્ષેત્ર ભિન્ન એ વિશેષણથી સર્વ શરીરમાં એકજ આત્મા માનનારા અદ્વૈતવાદિઓ-બ્રહ્મવાદિઓ જુદા પડે છે. અને છેલ્લા વિશેષણથી, પિગલિક દ્રવ્યરૂપ અદષ્ટવાળો આત્મા બતાવતાં કર્મને અર્થાત ધર્મ-અધર્મને આત્માને વિશેષ ગુણ માનનારા તૈયાયિકવૈશેષિકે અને કર્મને તેવા પ્રકારના પરમાણુસમૂહરૂપ નહિ માનનારા વેદાન્તી વગેરે વાદિઓ જુદા પડે છે.
“થે ત્રણ નિષ્ણા ” એ સૂત્રની ઉદઘોષણા કરનારાઓમાંના કેટલાકો, તેને ગમે તે અર્થ કરતા હોય, પણ ખરે અર્થ તે એ સમજાય છે કે-“ જગતના દેખાતા તમામ પદાર્થો વિનાશી છે, અતએ તેને મિથ્થારૂપ સમજવા જોઈએ. માત્ર શુદ્ધચતન્યસ્વરૂપ આત્માજ આરાધન કરવા યોગ્ય છે ” આ ઉપદેશમાં ઘણું મહત્ત્વ સમાયેલું છે.
૧ વાદિ દેવસૂરિ પ્રમાણનયતત્તાલકાલંકાર' નામક ન્યાયસૂત્રના સાતમા પરિચ્છેદનું પ૬ મું સૂત્ર. આ મૂલસૂત્રગ્રન્થ કલકત્તા વિશ્વવિદ્યાલયની એમ. એ. ની પરીક્ષામાં દાખલ થયેલો છે.

Page #228

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક,
અનાદિ મેહવાસનાના ભીષણુ સન્તાપ શમાવવાને આવા ઉપદેશ આપવા પ્રાચીન મહાત્માએ અગત્યના સમજતા હતા. ‘ જગના પદાર્થો શશલાના શિંગડાની જેમ સર્વથા અસત છે' એવા અર્થે ઉકત સૂત્રથી નિકાળવામાં ધણી નડતરા ઉભી થાય છે. એ કરતાં ઉપર્યુંકત ભાવાર્થં જ યથાર્થ અને સની અનુભવષ્ટિમાં ઉતરી શકે તેવા છે. દેખાતા ખાદ્ય પદાર્થીની અસારતાનું વર્ણન કરતાં જૈન મહાત્માએ પણ તેને મિથ્યા ’ કહી દે છે. એથી ‘દુનિયામાં વસ્તુતઃ ક્રાઇ વસ્તુજ નથી ' એમ માનવાનું થા ઉપર હાઇ શકે ? સંસારને સઘળે પ્રપચ અસાર–વિનાશી અનિત્ય છે, એ બરાબર છે, એમાં કાઇના બે મત નથી. અને એજ મતલબને અતાવવા જગત્ ‘ મિથ્યા ' વિશેષણ આપેલું છે; પરન્તુ એથી સર્વાનુભવ સિદ્ધ જગને અત્યન્ત અભાવ સિદ્ધ થઈ શકે નહિ.
*
હવે કની વિશેષતા તરફ લગાર જોઇ જઇએ—
સંસારમાં બીજા જીવા કરતાં મનુષ્યા તરફ આપણી નજર્ જલદી પડે છે. મનુષ્યજાતિની સ્થિતિને આપણને હમેશાં પરિચય હાવાથી તેની તરફ મનન કરતાં કેટલીક આધ્યાત્મિક બાબતમાં વિશેષ સ્પષ્ટ ખુલાસા થઇ શકે છે.
જગમાં મનુષ્યા એ પ્રકારના છે-એક પવિત્ર જીવન ગાળનારા અને ખીજા મલિનજીવન ગાળનારા. આ અંતે પ્રકારના મનુષ્યાને પણ એ વિભાગામાં વ્હેંચી શકાય છે—સુખસમ્પલ અને રિદ્ર. એકન્દર મનુષ્યાના ચાર વિભાગા થયા−૧ પવિત્ર જીવન ગાળનારા* દ્રવ્યાદિકથી સુખી, ૨ પવિત્ર જીવન ગાળનારા દ્રવ્યાદિકથી દુ:ખી, ૩ મલિન + જિન્દગી ગાળનારા દ્રવ્યાદિકથી સુખી અને મલિન જિન્દગી ગાળનારા દ્રવ્યાદિકથી દુ:ખી. આ ચારે પ્રકારના મનુષ્યો દુનિયાની સપાટી ઉપર આપણી નજરે અરાબર દેખાઇ રહ્યા છે. આવી વિચિત્ર સ્થિતિ હાષામાં પુણ્ય-પાપની વિચિત્રતા કારણ છે, એ તે આખા સંસાર જાણે છે; પરન્તુ તે વિચિત્રના સમજવાનું ક્ષેત્ર બહુ ઊંડું છે. છતાં એટલું તે અવશ્ય સમજી શકાય છે કેએ ચાર પ્રકારના મનુષ્યાને લને પુણ્ય–પાપના પણ ચાર પ્રકારા હેાવા જોઇએ. રમતાવે છે— આ સમ્બન્ધમાં જૈનશાસ્ત્રકારા પુણ્ય-પાપના ચાર પ્રકાશ આવી
રીતે
* ધર્મ સાધન કરનારા. + પાપ કરનારા,
オ
74

Page #229

SPIRITUAL LIGHT.
૧ પુણ્યાનુબન્ધી પુણ્ય, ૨ પુણ્યાનુબન્ધી પાપ, ૩ પાપનુબન્ધી પુણ્ય ૪ પાપાનુબન્ધી પાપ.
પુણ્યાનુષી પુણ્ય,
જન્માન્તરના જે પુણ્યથી સુખ ભોગવતાં ધર્મ તરફ લાલસા રહ્યા કરે અને પુણ્યનાં કાર્ય તરફ પ્રવૃત્તિ થતી રહે, એવા પુણ્યને ‘પુણ્યાનુબન્ધી પુણ્ય' કહેવામાં આવે છે; કેમકે આ પુણ્ય આ જિન્દગીમાં સુખ આપવાની સાથે જીવનની પવિત્રતા થવામાં પણ એવું સાધનભૂત થઇ પડે છે કે આગળ જન્માન્તરને માટે પુણ્યને ઉત્પન્ન કરાવી આપે છે. પુણ્યનું અનુબન્ધી એટલે સાધન જે પુણ્ય, તે પુણ્યાનુબન્ધી પુણ્યને અર્થ છે. અર્થાત્ જન્માન્તરને માટે પુણ્યસમ્પાદન કરી આપનાર જે પુણ્ય, તે પુણ્યાનુબન્ધી પુણ્ય છે,
પુણ્યાનુઅન્સી પાપ.
જન્માન્તરના જે પાપથી દુ:ખ ભોગવતાં જીવન મલિન ન થતાં ધર્મ સાધનને વ્યવસાય બરાબર રહ્યા કરે, એવા પાપને ‘પુણ્યાનુબન્ધી પાપ’ કહેવામાં આવે છે. કેમકે આ પાપ આ જિન્દગીમાં ગરીબાઇ વગેરે દુઃખા આપવા છતાં જીવનને પાપી બનાવવામાં સાધનભૂત ન થતાં જન્માન્તરને માટે પુણ્ય ઉત્પન્ન કરવામાં કારણ બને છે. પુણ્યનું અનુબન્ધી એટલે પુણ્યસાધનમાં અટકાયત હિ કરનાર જે પાપ, તે પુણ્યાનુબધી પાપનેા અર્થ છે. અર્થાત્ જન્માતરને માટે પુણ્ય સાધવામાં હરકત નહિ કરનાર જે પાપ, તે પુણ્યાનુબન્ધી પાપ છે.
પાપાનુઅધી પુણ્ય.
*
જન્માન્તરના જે પુણ્યથી સુખ ભોગવતાં પાપની વાસનાઓ વધતી રહે અને અધર્મીનાં કાર્યો થતાં રહે, એવા પુણ્યને પાપાનુબન્ધી પુણ્ય ’ કહેવામાં આવે છે. કેમકે આ પુણ્ય આ જિન્દગીમાં સુખ આપવાની સાથે જીવનને મલિન બનાવનાર હેાવાથી જન્માન્તરને માટે પાપને ઉત્પન્ન કરનાર થાય છે. પાપનું અનુબન્ધી એટલે પાપની સામગ્રી જોડી આપનાર્ જે પુણ્ય, તે પાપાનુબન્ધી પુણ્યના અર્થ છે. અત્ જન્માન્તરને માટે પાપ પેદા કરી આપનાર પુણ્ય, પાપાતુબન્ધી પુણ્ય છે.
75

Page #230

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક
પાપાનુખની પાપ.
'
જન્માન્તરસ`ચિત જે પાપથી ગરીબાઇ વગેરે દુઃખા ભાગવવાની સાથે પાપ કરવાની બુદ્ધિ છૂટે નહિ, અધર્મનાં કાર્યોમાં પ્રવ્રુત્તિ બની રહે, એવા પાપને ‘ પાપાનુબન્ધી પાપ કહેવામાં આવે છે, કેમકે આ પાપ આ જિન્દગીમાં દુ:ખ આપવાની સાથે જીવનને મલિન પણ એવું બનાવે છે કે, આગળ જન્માન્તરને માટે પાપ નિપજાવનાર થાય છે. પાપનુ અનુબન્ધી એટલે કારણ જે પાપ, તે પાપાનુબન્ધી પાપનેા અર્થ છે. અત્ જન્માન્તરને માટે પાપના પોટલા ઉપડાવનાર જે પાપ, તે પાપાનુબન્ધી પાપ છે.
સંસારમાં જે રાજાએ જે ગૃહસ્થા સુખી છે અને ધર્મયુકત જીવન ગાળે છે, તે પુણ્યાનુબંધીપુણ્યવાળા સમજવા. જે દારિદ્રયના દુ:ખથી સન્તપ્ત છે, છતાં ધર્મયુકત જિન્દગી ગાળે છે, તેઓ પુણ્યાનુઅન્ધીપાપવાળા જાણવા. જે સંસારના આનન્દ લૂટી રહ્યા છે અને પાપમય જીવન ગાળે છે, તે પાપાનુબન્ધીપુણ્યવાળા છે, અને જે દરિદ્ર દુઃખી હાવા છતાં પાપના ધંધામાં મશગૂલ રહે છે, તેને પાપાનુબન્ધીપાપવાળા માનવા
,,
લૂટફાટ, પ્રાણિવધ વગેરે પ્રચંડ પાપના ધંધાઓથી ધનવાન્ થઇ બંગલા બંધાવી એશઆરામ ભોગવતા કેટલાક મનુષ્યાને જોઇ કેટલાક ટૂંકી નજરના માણસા કહે છે કે- જીએ ભાઇ ! ધર્મીને ઘેર ધાડ છે, પાપ કરનારાઓ કેવી મેાજ મારે છે, હવે કયાં રહ્યું ધર્મ કર્મ ” પરંતુ આ કથન કેવું અજ્ઞાનપૂર્ણ છે, એ ઉપરની કસમ્બન્ધી હકીકત સમજનારાઓ સારી પેઠે જાણી શકયા છે. આ જિન્દગીમાં ભલે ગમે તેટલુ પાપ કરાય અને તેની સાથે પૂના પુણ્યથી ભલે ગમે તેટલુ સુખ ભાગવાય, પરન્તુ પરલોકમાં પાપામાઇનું રાજ્ય નથી કે તે બધુ નિષ્ફળજ હવામાં ઉડી જાય. પ્રકૃતિનું સામ્રાજ્ય અજબ છે. તેનાં બારીક તત્ત્વા અગમ્ય છે. મેાહના અધારામાં ગમે તેટલાં ગાથાં મારવામાં આવે, ગમે તેવી કલ્પનાએ બાંધી નિર્ભય રહેવામાં આવે, પણ ખૂબ યાદ રાખવું જોઇએ કે પ્રકૃતિના શાસનમાંથી ાઈ ગુનેહગાર છૂટયા નથી, છૂટતા નથી અને છૂટશે નહિ.
76

Page #231

'अध्यात्मं लक्षयति
शुद्धाsseervi प्रविधाय लक्ष्यममूढदृष्टया क्रियते यदेव । अध्यात्ममेतत् प्रवदन्ति तज्झा नचाऽन्यदस्मादपवर्गबीजम् ॥ १६ ॥
(16)
The enlightened define Adhyatma as everything that is done clearly keeping in view (realising) the unsullied nature of Soul. Nothing besides leads
to salvation.
Notes-The word Adhyatma' is explained in the first Shloka. Only practices, directed with close attention to the realization of the unsullied nature of the soul are potent for spiritual emancipation. Generally people under the influence of Karma resort to such methods for securing their object of desire as would eventually launch them into disappointments
*
SPIRITUAL LIGHT.
66
गतमोहाधिकाराणामात्मानमधिकृत्य या । प्रवर्तते क्रिया शुद्धा तदध्यात्मं अगुर्जिनाः " 11 अपुनर्बन्धकाद् यावद् गुणस्थानं चतुर्दशम् । क्रमशुद्धिमती तावत् क्रियाऽध्यात्ममयी मता आहारोपधिपूजर्द्धिगौरवप्रतिबन्धतः ।
"3
01
भवाभिनन्दी यां कुर्यात् क्रिया साऽध्यात्मवैरिणी " अध्यात्माऽभ्यासकालेऽपि क्रिया काप्येवमस्ति हि । शुभौघसंज्ञानुगतं ज्ञानमप्यस्ति किञ्चन 11
"
" अतो ज्ञानक्रियारूपमध्यात्मं व्यवतिष्ठते । एतत् प्रवर्धमानं स्याद् निर्दम्भाचारशालिनाम्
~ માહના અધિકારમાંથી મુક્ત થયેલાઓની શુદ્ધ આત્મતત્ત્વને ઉદ્દેશીને જે શુદ્ધ ક્રિયા પ્રવર્ત્ત છે, તેને જિનદેવા અધ્યાત્મ કહે છે,
:)
77
(8
46
"6
"
"
#1
॥

Page #232

અધ્યાત્મત સાલેક and defeats. They only pay inportance to such means and things as would ultimately prove pernicious as they are dominated by lower impulses and carnal desires from a very long time. Hence they suffer miseries though in the midst of favourable surroundings, but if they try to shut their inner life from the attacks of external objects, surely they would begin to experience the dawn of inner light and would eventually experience Wisdom and Bliss.
+ અપુનબંધક અવસ્થાથી આધ્યાત્મિક વર્તનને પ્રારંભ થાય છે અને તેની પૂર્ણતા ચાદમાં ગુણસ્થાનમાં થાય છે.”
આહાર, ઉપધિ, પૂજ, માનતિકા વગેરે સંસારસમ્બન્ધી આનન્દમાં લટ્ટ બનેલાઓથી ધર્મના દેખાવવાળી જે ક્રિયા કરવામાં આવે છે, તે અધ્યાત્મની વૈરિણી છે. ”
“ અધ્યાત્મના પ્રાથમિક અભ્યાસકાળમાં પણ શુભ કિયા અને શુભ જ્ઞાન અમુક અંશે અવશ્ય પ્રકટ થયેલું હોય છે. ”
“ એ માટે એજ સ્થિર પક્ષ છે કે-અધ્યાત્મ, જ્ઞાન અને ક્રિયા એ ઉભયસ્વરૂપ છે; અને એ અધ્યાત્મના માર્ગમાં કપટરહિત આચાર પાળનારાઓ જ આગળ વધી શકે છે. ”
–ોગીન્દ્ર યશોવિજયજી અધ્યાત્મસાર.
+ જ્યારથી મિથ્યાત્વને ઉત્કૃષ્ણસ્થિતિબન્ધ થતું અટકી જાય, ત્યારથી તે અવસ્થાનું નામ “અપુનબંધક” છે, અથવા તેવી અવસ્થાવાળો પ્રાણી “અપુનબન્ધક' કહેવાય છે. અધ્યાત્મની આ પ્રથમ ભૂમિકા છે. આ સ્થિતિ ઉપર આવેલા પ્રાણીમાં ઈર્ષા, દેવ, નિન્દા વગેરે દોષ જાળ ઘણી નરમ પડેલી હોય છે. આત્મયની ઈચ્છા તેને પ્રબળ હોય છે. સંસારના પ્રપંચ ઉપર તેને ઉદ્વેગ હોય છે. સપુરૂષોને પક્ષપાત અને દેવ-ગુરૂનું બહુમાન કરવા તરફ તે અભિરૂચિવાળો હોય છે. તે અનીતિએ ચાલતા નથી. આવી અવસ્થામાં પસાર થયા પછી જ સ્થિભેદદાર સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરાય છે.

Page #233

SPIRITUAL LIGHT.
અધ્યાત્મનું લક્ષણ---
“ શુદ્ધ આત્મતત્ત્વને બરાબર લક્ષ્ય ઉપર રાખી મેહરહિત-તત્ત્વ દૃષ્ટિથી જે કાંઇ કરાય છે, તેને અધ્યાત્મજ્ઞાની પુરૂષ! અધ્યાત્મ કહે છે. મેક્ષનું સાધન, આ અધ્યાત્મ સિવાય બીજું કશું નથી. ”—૧૬
વ્યાખ્યા.
આ શ્લોકમાં અધ્યાત્મનું લક્ષણ બતાવ્યું છે. અધ્યાત્મને સરલ અર્થ અથવા તેની વ્યાખ્યા પ્રથમ શ્લોક ઉપરના વિવેચનમાં જોઇ ગયા છીએ.
આપણને પ્રત્યક્ષ જણાય છે કે સંસારની ગહન ગતિ છે, સુખી જીવાના કરતાં દુ:ખી જીવાનું ક્ષેત્ર હેાટું છે. આધિ, વ્યાધિ, શાક, સન્તાપથી લાક પરિપૂર્ણ છે. સુખનાં સાધના હજાર પ્રકારનાં રહેતે પણ દુઃખની સત્તા શાન્ત પડતી નથી, તેનું કારણ ફક્ત એકજ છે, અને તે એજ છે કે સંસારની દુર્વાસનાએથી આપણે ઘેરાઇ ગયા છીએ. વાસનાઓનું ખાણુ જેટલા પ્રમાણમાં વધુ હાય છે, દુ:ખ પણ તેટલા પ્રમાણમાં વધુ અનુભવવું પડે છે. વાસના કહેા, અવિદ્યા કહેા, માયા કહા, એ બધું એકજ છે; એજ સંસાર છે; એજ સંસારના સતાપ છે; અને એનેજ લીધે સુનિતા, સપુત્ર, લક્ષ્મી અને આરેગ્ય વગેરેની સારી રીતની સગવડ મળવા છતાં પણુ દુ:ખો સંયોગ ખસી શકતા નથી. આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે દુ:ખથી સુખતે જુદું પાડવું-કેવળ સુખભોગી થવું, એ ક્યાં સુધી દુઃસાધ્ય અર્થાંત્ કઠિન કાર્ય છે.
સુખ-દુઃખના તમામ આધાર મનોવૃત્તિએ ઉપર છે. મહાન ધનાઢય મનુષ્ય પણ લાભના ચક્કરમાં ક્રૂસાવાથી ભારે દુઃખી રહ્યા કરે છે, જ્યારે નિન મનુષ્ય પણ સન્તાષવૃત્તિના પ્રભાવે મન ઉપર ઉદ્વેગ નહિ રાખતા હાવાથી સુખી રહે છે. આ વિષે મહાત્મા ભર્તૃહરિનું વાક્ય યથા ભાન કરાવે છે કે
" मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान् को दरिद्रः "?।
આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે મનેવૃત્તિઓના વિલક્ષણ પ્રવાહજ સુખ-દુઃખના પ્રવાહનું મૂળ છે. એકજ વસ્તુ એકને સુખકારી હોય છે,
79

Page #234

અધ્યાત્મતવાલા.
જ્યારે બીજાને તે દુ:ખ ઉપજાવનાર થાય છે. જે પદાર્થ એક વખતે જેને રાચક લાગ્યા હાય, તેજ પદાર્થ ખીજી વખતે તેનેજ અરોચક થઈ પડે છે. આ બધું શું છે ? મનેવૃત્તિઓની વિચિત્રતાજ. એનાજ ઉપર સુખ-દુઃખના આધાર રહેલા છે, અને એ ઉપરથી એ વસ્તુસ્થિતિ સમજી શકાય છે કે ખાદ્ય પદાર્થોઁ સુખ-દુ:ખના સાધક નથી.
રાગ, દ્વેષ અને મેહ એ મનની વૃત્તિનાં પરિણામા છે. એ ત્રણે ઉપર આખું સંસારચક્ર કરે છે. એ ત્રિદોષ *ને દૂર કરવા આ શ્લોકમાં બતાવ્યા પ્રમાણે અધ્યાત્મમાર્ગના સેવનની જરૂર છે. તે ત્રિદેષને શમાવવા અધ્યાત્મશાસ્ત્ર સિવાય કાઈ અન્ય વૈદ્યક ગ્રન્થ નથી. પરન્તુ એ વાતને પેાતાની જાતને અનુભવ થવા કે હું એક પ્રકારે રાગી છું' એ બહુ કિન છે. જ્યાં સંસારના સુખ-તરંગા મન ઉપર અફળાતા હાય, વિષય રૂપ વિજળીના ચમકારા હૃદયને આંજી નાંખતા હોય અને તૃષ્ણારૂપ પાણીના ધેાધમાં આત્મા બેભાન બની રહ્યો હાય, ત્યાં પોતાના ગુપ્ત રાગ સમજવા, એ બનવું ભારે કિન છે. આવી સ્થિતિના અભિજ્ઞ જીવા એકદમ અધઃસ્થિત છે. તે સ્થિતિથી આગળ વધેલા જીવા, જે પેાતાને ત્રિદોષાક્રાન્ત સમજે છે-જે પેાતાને ત્રિદોષજન્ય ઉગ્ર તાપમાં સપડાયલા માને છે અને તે રાગના પ્રતીકારની શોધમાં ઉત્સુક છે, તેવાને અધ્યાત્મમાર્ગની ભૂમિકા દુર્લભ રહેતી નથી.
અધ્યાત્મના વિષયમાં અવગાહન કરનારને સંસારનાં મુખ્ય એ તત્ત્વા"જે જડ અને ચેતન છે, તે ખરાબર સમજવાનાં હોય છે. જડનું સ્વરૂપ સમજ્યા વગર ચેતનનું સ્વરૂપ સમજાય નહિ, અને ચેતનનું સ્વરૂપ સમજ્યા વગર જડનું સ્વરૂપ સમજી શકાય નહિ; આ માટે એ અને તત્ત્વ અધ્યાત્મમાગ માં પ્રગત થવાના ઉમેદવારે એ સમજવાનાં છે.
·
આત્મા શી વસ્તુ છે?' ‘ આત્માને સુખ-દુઃખના અનુભવ કેમ થાય છે?? આત્મા પોતેજ સુખ-દુઃખના અનુભવનું કારણ છે કે કાઇ અન્યના સંસર્ગથી આત્માને સુખ-દુઃખ અનુભવાય છે ? ' ‘ કર્મના સંસર્ગ આત્માને કેમ થઇ શકે ? ' ‘તે સંસર્ગ અનાદિ છે કે આદિમાન
રાગ, તૈય અને મેહ એ ત્રણ દોષોને ‘ ત્રિષ ’ સત્તા આપી છે,
80

Page #235

SPIRITUAL LIGHT.
3
*
.
છે ? ' · અનાદિ હોય, તા તેનેા ઉચ્છેદ કેવી રીતે થઇ શકે ? સ્વરૂપ કેવા પ્રકારનું છે ? ' ‘ કર્મના ભેદાનુભેદો કેવી રીતે છે ? અધ, ઉદય અને સત્તા કેવી રીતે નિયમબદ્ધ છે ? આ બધી બાબતે અધ્યાત્મના બગીચામાં વિહરવાના અભિલાષીએએ જાણવાની છે. આ સિવાય, અધ્યાત્મના વિષયમાં સંસારની અસારતાનું અવલાકન કરવાની બહુ જરૂરીઆત રહે છે. જુદી જુદી ભાવના દ્વારા મેહ–મમતા ઉપર દબાણ કરવા તરફજ અધ્યાત્મ વિદ્યાનું લક્ષ્ય છે.
કર્મનું
કતા
દુરાગ્રહના ત્યાગ, તત્ત્વશ્રવણની ઉત્કંઠા, સતાનેા સમાગમ, સાધુ પુછ્યાની પ્રતિપત્તિ, તત્ત્વશ્રવણ, મનન, નિદિધ્યાસન, મિથ્યાદૃષ્ટિને વિનાશ, સમ્યગ્દષ્ટિના પ્રકાશ, ક્રોધ, માન, માયા, અને લાભ એ ચાર કષાયાને સંહાર, ઇન્દ્રિયાને સંયમ, મમતાને પરિત્યાગ, સમતાનેા પ્રાદુર્ભાવ, મનેાવૃત્તિઓને નિગ્રહ, ચિત્તની નિશ્ચલતા, ધ્યાનના પ્રવાહ, સમાધિને આવિર્ભાવ, મહાદિ કર્મોના ક્ષય અને છેવટે કેવલજ્ઞાનનો ઉદય તથા મેાક્ષની પ્રાપ્તિ, એ રીતે અધ્યાત્મની પ્રગતિના ક્રમ અધ્યાત્મશાસ્ત્રામાં વર્ણવેલા છે.
એ વાત જાણીતી થઇ ગઇ છે કેઅનન્તજ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા કના સસને લીધે શરીરરૂપ અધારી કાટડીમાં સપડાયલા છે. તથા કર્મના સસનું મૂળ અજ્ઞાનતા છે, અને કર્મના સંસર્ગ આત્માને અનાદિ છે, એમ પૂર્વે જોઇ ગયા છીએ. વળી એ પણ જણાઈ ગયું છે કે આત્માનાં સુખ-દુઃખ વગેરે પરિણામેા કર્મનાં આવરણા ઉપર અવલંબિત છે. આ માટે એ સમજી રાખવું જોઇએ કે કર્મના સંયોગને પ્રવાહ અનાદિ છતાં તેના સમૂલ ક્ષય કરવા, એજ પરમ પુરૂષાર્થ છે.
જ્યાં સુધી આત્મા મૂદૃષ્ટિવાળા રહે છે, ત્યાં સુધી તે ‘ બહિરાત્મા ’ કહેવાય છે, જ્યારે આત્માને તત્ત્વષ્ટિના વિકાસ ગ્રાય છે, ત્યારે તે ‘ અન્તરાત્મા ’કહેવાય છે, અને જ્યારે આત્મા ઉપરથી સ`. આવરણા નિકળી જાય છે અને તે સમ્પૂર્ણજ્ઞાનવાળા બને છે, ત્યારે તે ‘પરમાત્મા થયા કહેવાય છે. ખીજી રીતે, શરીર એ · અહિરાત્મા ' શરીરમાં રહેલા ચૈતન્યસ્વરૂપ જીવ એ ‘ અન્તરાત્મા • અને એજ જીવ વિદ્યાથી મુક્તપમશુદ્ધ-સચ્ચિદાનન્દરૂપ અનેલા ‘ પરમાત્મા ' કહેવાય છે,
.
*
૧૧
81

Page #236

वात्मतत्वा
प्रकीर्णक उपदेशः। अथाध्यात्मविषयोपदेशनवणार्थ वाचकान् सम्बोधयति
अध्यात्मभूमीभृतऊर्ध्वभागे दायेन यद्यस्ति व आरुरुक्षा । महाशयास्त पदिश्यमानं निबोधतेदं हृदयेन तावत् ॥ १७ ॥
(17) O Nobleminded ones I grasp thoroughly the religious doctrines which are being propounded here if you ardently desire to reach the highest summit of Spiritual Knowledge.
વાચકે ને સબોધનમહાશયો ! અધ્યાત્મરૂપ પર્વતના શિખર ઉપર આરોહણ કરવાની જે તમારી પ્રબળ ઇચ્છા હોય, તે પ્રથમ સાવધાન થઈને આ ઉપદેશને अपय ४२॥ !”–१७ मनुष्यजन्मनो दौर्लभ्यं तत्सार्थकीकरणोपायं चाहमहीयसा पुण्यसमुच्चयेन सम्पद्यते मत्स्यभवो विशिष्टः । सार्थक्यमेनं च नयन्ति सन्तःसज्झान-सम्यकचरिते अपच ॥१८॥
(18)
... The excellent human birth is the result of great accumulation of meritorious deeds. The wise turn their life to advantage by their righteous conduct and true Spiritual ( right ) Knowledge.
મનુષ્યજન્મની દુર્લભતા અને તેને સાર્થક કરવાના ઉપાય: “મહાન પુણ્યરાશિના ઉદયથી વિશિષ્ટ મનુષ્યજન્મ પ્રાપ્ત થાય છે,
82.

Page #237

SPIRITUAL TIGHT.
એ મનુષ્યજન્મને સજ્જતા સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્ર વડે સલ કરે છે. ”—૧૮
વ્યાખ્યા
સંસારમાં મનુષ્યને દરજ્જો સહુથી ઉંચા ગણાય છે. ધર્મશાઅકારા માનવદેહને બહુ દુર્લભ બતાવે છે. આત્માની સમગ્ર શક્તિને વિકાસ–આત્માના પૂર્ણ પ્રકાશ મેળવવાનું કાઇ પશુ સ્થાન હોય, તે આ મનુષ્ય દેહજ છે. મુક્તિપુરીમાં પહેાંચવાની ટિકિટ આ મનુષ્ય જિન્દગીમાંજ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. શાસ્ત્રકારા ત્યાં સુધી કહે છે કે આ મનુષ્યજીવન ખરેખર મુક્તિરૂપ મહેલમાં પહેાંચવાને છેલ્લું પગથિયું છે. આવા મહત્ત્વના સર્વશ્રેપ્ટ માનવદેહ પ્રાપ્ત કરવાને ભાગ્યશાલી બનેલાએને પેાતાનું કર્ત્તવ્ય સમજવું બહુ અગત્યનું છે. પશુઓ કરતાં મનુષ્યામાં હેટામાં મ્હાટી વિશેષતા જોઇએ, તો તે એજ છે કે મનુષ્યામાં બુદ્ધિ-વિચારશક્તિ રહેલી છે કે જે પશુઓમાં નથી. આવી વિશેષતા રહેતે છતે પણ પોતાના કર્ત્તવ્યના–મનુષ્યને અંગે રહેલી ફ્રના વિચાર કરવામાં ન આવે, તે ખરેખર એ સ્થિતિ પશુત્તિની જેમ દયાપાત્ર છે. સંસારના તુચ્છ વિષયેામાં જેટલા આનન્દ મનુષ્યને ભાસે છે, તેટલા આનન્દ, વિષ્ઠામાં રમતા કીડા પણ ભાગવે છે; એથી મનુષ્યજન્મની સાકતા શી થઈ ? એ વિચારવા જેવું છે. મનુષ્યજન્મની સાકતા એ વસ્તુ ઉપર આધાર રાખે છે. તે એ વસ્તુઓ–બુદ્ધિ અને કર્ત્તવ્યપાલન છે. બુદ્ધિથી કર્તાવ્યાની શોધ કરવામાં આવે છે, કેમકે બુદ્ધિના અજવાળા વગર કત્ત વ્યા પર પ્રકાશ પડતા નથી અને કબ્યા સમજ્યા વગર કર્તવ્યપાલન ખની શકતું નથી.
એક સમય એ હતો કે, ભારતવષ માં ષડ્ઝ નાના પ્રચાર નદીના પ્રવાહની જેમ વહેતા હતા. એક ખીજાનાં તત્ત્વજ્ઞાને પરસ્પર વિરૂદ્ધ રીતે તત્ત્વચર્ચા ફેલાવતાં હતાં. એ જમાનાની અસર હજુ લુપ્ત થઇ નથી. એક એક સમ્પ્રદાયમાંથી અનેક ફાંટાઓ નિકળેલા જોઈએ છીએ, એક બીજાના વિશ્ર્વ ઉપદેશા હજી પણ હિન્દુસ્તાનમાં કાલાહલ મચાવી રહ્યા છે. આજ કારણ છે કે જે ભારતવર્ષે એક વખતે સમૃદ્ધ અને મહાન્ સુખી દેશ : હતા, તે અત્યારે અધાતિમાં મૂકાયા છે. ધર્મના ઝગડાઓએ ભારત
83

Page #238

અખાત્મતલાલે વર્ષની પાયમાલી કરવામાં કઈ બાકી રાખી નથી. સમ્પ્રદાય વધતા ગયા, દુરાગ્રહની જાળ ફેલાતી ગઈ, દ્વેષદાવાનલ ભભકતે ગયે, કાટાકાટીનું તેફાન ચાલવા માંડયું, અને એથી સમાજોની એવી છિન્ન-ભિન્નતા થતી ગઈ કે જેના પરિણામે અત્યારે ભારતવર્ષ શોચનીય સ્થિતિ પર આવી ગયા છે. જે ધર્મ સંસારમાં શાંતિ ફેલાવનારે છે, જે ધર્મ જુદા જુદા સમાજને સાંધનારે છે અને જે ધર્મ સંસારના તમામ મનુષ્યને ઐક્યમાં જોડનારે છે તેજ ધર્મને નામે ઝગડાઓ થાય, લાઠીયા ઉડે અને એક બીજા પાઈ મરે, એ કેવી વાત ? જે ધર્મ પરસ્પર મિત્ર થઈને રહેવાને ઉપદેશ આપે છે અને જે ધર્મ પરોપકાર અને અહિંસા પાળવાનું ફરમાવે છે, એજ ધર્મને હથિયાર બનાવી પરસ્પર લડી મરવું, લાખોકરેડે રૂપીયા બરબાદ કરવા અને તન-મનને ઠેઘદાવાનલમાં હેમી દેવું, એ કેવું ડહાપણુ.
ત્યારે શું મનુષ્ય જીવનની સાર્થકતા ધર્મયુદ્ધ કરવામાં સમાયેલી છે ? મનુષ્યજન્મની સફલતા એક બીજા સમાજની નિન્દા કરવામાં રહેલી છે ? માનવ દેહની ચરિતાર્થતા એક બીજા ધર્મવાળાઓને હલકા પાડવામાં મનાયેલી છે ? નહિ, નહિ, આવી રીતની ધર્મને નામે થતા ઉન્મત્ત ભાવના કોઈ પણ દેશને માટે ઈચ્છવા જોગ નથી. ઉન્મત્ત ભાવનાને બદલે સહદયતાને સ્થાન આપવું જોઈએ. દુનિયામાં ભલે સેંકડો સંપ્રદાય વા લાખે-કરડે ફિરકાઓ ચાલ્યા કરે, એથી સહૃદય મનુષ્યને કયાંઈ પણ સંકુચિત થવાને પ્રસંગ આવતું નથી. દરેક તત્વ કે દરેક ધર્મશાસ્ત્રનું નિરીક્ષણ કરવું; એજ બુદ્ધિમાનનો ધર્મ છે. મધ્યસ્થ દૃષ્ટિએ અને જીજ્ઞાસુ બુદ્ધિએ કઈ પણ પુસ્તક વાંચવામાં સહદયને ફાયદેજ રહેલે છે.
યાદ રાખવું જોઈએ કે સર્વના સર્વ વિષયમાં સમાન વિચારે. કદાપિ થયા નથી અને થતા નથી. એ ઉપરથી કહેવાની મતલબ એ કે મતભેદની જગ્યાએ પણ શાંતિપૂર્વક–પ્રેમપૂર્વક વિચાર કરે અને બુદ્ધિની આપ-લે કરવી, એજ સહૃદયતાનું લક્ષણ છે. પિતાને સિદ્ધાન્ત સહુએ માનવજ જોઈએ એવી રજીસ્ટરી કાઈ કરી લાવ્યા નથી. દરેક મનુષ્ય કે દરેક સમાજ પિતાના વિચાર-સિદ્ધાંત રજુ કરવાને હકદાર છે, પણ તે વિચારે કે સિદ્ધાન્તને નહિ માનવાવાળાઓ ઉપર વૈમનસ્ય

Page #239

SPIRITUAL LIGT. કરવું, એ ખરેખરી રીતે સહદયતાથી ભાગવા બરાબર છે, એટલું જ નહિ પણ એ ભયંકર ગુહે છે. અસ્તુ. .
પ્રસ્તુત લેકમાં કહ્યા પ્રમાણે મનુષ્યજિન્દગીની સાર્થકતા બે ત ઉપર આધાર રાખે છે. તે બે ત–સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્રચારિત્ર છે. આત્મતત્વની ઓળખાણ કરવી, એ સમ્યકજ્ઞાન છે. બીજા શબ્દોમાં, આત્મા અને કર્મનું વિવેકજ્ઞાન, એજ સમ્યજ્ઞાન છે. સંસારની કલેશ જાળ જ્યારે આત્માની અજ્ઞાનતા ઉપર આધાર રાખે છે, તે પછી તે અજ્ઞાનતાને દૂર કરવાનું સાધન, આત્મસ્વરૂપના જ્ઞાન સિવાય બીજું હોઈ શકે ખરું ? યથા બુદ્ધિ, યથાશક્તિ આત્મસ્વરૂપનો પરિચય કરે, એ પ્રથમ કલ્યાણકારિ સાધન છે.
જાણવાનું ફળ પાપકર્મોથી હઠવું, એ છે; એનું જ નામ સમ્યક્ષ્યારિત્ર છે. જાણ્યા પછી ક્રિયામાં મૂકવાની જરૂર છે. ક્રિયાવગરનું જ્ઞાન કુલ સાધક થઈ શકતું નથી, એ વાત દરેક સમજી શકે છે. પાણીમાં તરવાની ક્રિયા જાણવા છતાં પણ તે ક્રિયા કરવામાં ન આવે, તો પાણીમાં તરી શકાતું નથી; એ માટે જ્ઞાનના જેટલી જ ક્રિયાની જરૂરીયાત છે, અતએવ શાસ્ત્રકારને એ ઉદ્ઘોષ છે કે “સાણાનશિયા મો.” જે મનુષ્ય ફક્ત જ્ઞાનને જ પક્ષપાતી છે, તે શુષ્કજ્ઞાની છે, અને જે, ફક્ત ક્રિયાને જ આધાર લઈને બેઠો છે, તે ક્રિયામૂઢ છે. ક્રિયાને જ્ઞાનની જરૂર છે અને જ્ઞાનને ક્રિયાની જરૂર છે. જ્ઞાન વગરની ક્રિયાવાળો માણસ, અંધ છે અને ક્રિયા વગરના જ્ઞાનવાળો, પાંગળો છે. પાંગળો માણસ જેમ ઘરમાં આગ લાગેલી જુએ છે, પણ ત્યાંથી નિકળી શકતે નથી, તેમ આંધળે માણસ પણ ચાલવાને સમર્થ હોવા છતાં, દેખી શકો નહિ હોવાથી આગ લાગેલા ઘરમાંથી નિકળી શકતો નથી. આગ લાગેલા ઘરમાં સપડાયેલા આ બંને જે એક બીજાની મદદ ન લે, તો અગ્નિથી બચવા પામે નહિ, એ માટે એ બંનેને એક બીજાની સહાયતાની પૂરી જરૂર છે. આંધળાના ખભા ઉપર પાંગળો બેસે અને પાંગળાના કહેવા પ્રમાણે આંધળો ચાલે, તે તેઓ બંને આગ લાગેલા ઘરમાંથી નિકળી શકે છે. આ પ્રમાણે પ્રસ્તુતમાં જોઈએ તે જ્ઞાન એ દેખતું છતાં પાંગળું છે અને ક્રિયા ગતિ કરનારી છતાં આંધળી છે. આવી સ્થિતિમાં જ્ઞાન જે ક્રિયાનું અવલંબન લે અને ક્રિયા, જ્ઞાન ઉપર આધાર રાખે, તે
65

Page #240

-અધ્યાત્મતત્ત્વાલકો
તે બંને ઉન્નત થઈ શકે છે, અન્યથા તે બંનેનું પરિણામ અધ:પાત. થવા સિવાય બીજું આવે જ નહિ. ઘણી વખતે જોવામાં આવે છે કેજ્ઞાનવાળે ક્રિયાવાળાને નિર્જે છે અને ક્રિયાવાળે જ્ઞાનવાળાને નિર્જે છે; પણ આ તદન ગેરવ્યાજબી હકીકત છે. જ્ઞાનવાળાએ ક્રિયાવાળાના પ્રિયાગુણને ગ્રહણ કરવા તરફ લક્ષ આપવું જોઈએ અને ક્રિયાવાળાએ જ્ઞાનવાળાને જ્ઞાન ગુણ પ્રાપ્ત કરવા લલચાવું જોઈએ; આમ થવાથી એઓ બંનેને જીવન નિર્મળ થઈ શકે છે. જ્ઞાનવાળાએ ક્રિયાવાળાની નિન્દા કરતી વખતે ધ્યાન આપવું જોઈએ કે-“ તારે પિતાને શું ક્રિયાની જરૂર નથી ?” તેમજ ક્રિયાવાળાએ જ્ઞાનવાળાને તરછોડતી વખતે સમજવું જોઈએ કે“ તારે પિતાને શું જ્ઞાનની જરૂર નથી ? ” આવી રીતે ગુણગ્રહણ કરવાનું વ્યસન પાડવામાં આવે, તે કહેવું જોઈએ કે ગુણોની ખામી જલદી પૂરી થઈ જાય અને ધામિકજીવન સાંગોપાંગ સિદ્ધ થઈ શકે, એમાં લગારે સન્ડેહને અવકાશ નથી. ' ઉપરની હકીકતથી એ સમજી શક્યા છીએ કે જ્ઞાન અને ક્રિયા, એ બંનેનું સાહચર્ય કેટલું જરૂરનું છે. “જ્ઞાનારી શરું વિરતિઃ ” એ સૂત્રથી પણ જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ, અર્થાત ઉત્તમ ચારિત્ર બતાવવામાં આવ્યું છે. ઉત્તમ ચારિત્રથીજ જ્ઞાનની સફલતા છે. ચરિત્રની નિર્મલતા વગર જ્ઞાન, અજ્ઞાન છે. બે પિડાઓથી ચાલનારા રથને જેમ બને પિડાંઓની જરૂર છે, અને બંને પૈડાં હોય તો જ તે ચાલી શકે છે, તેમ જીવનરૂપ શકટને માટે જ્ઞાન અને ક્રિયા, એ બંને પિડાઓની જરૂર છે, અને એ બંને પિડાં હેય, તે જ તે પ્રગતિશીલ થઈ શકે છે.
અમુક ગામના રસ્તાને જાણવા છતાં પણ તે રસ્તે ચાલવામાં ન આવે, તે તે ગામે પહોંચતું નથી, એ સહુ જાણે છે. એવી જ રીતે મેક્ષને માર્ગ જાણવા છતાં તે માર્ગે ચાલવામાં ન આવે, તે મોક્ષને પહોંચી વળાય નહિ, એ દેખીતું છે. જ્ઞાનીને પણ સમય ઉપર કરવા
ગ્ય ક્રિયા કરવાની જરૂર રહે છે. જેમ પ્રકાશરૂપ દીપક તેલ વગેરેની અપેક્ષા રાખે છે, તેમ જ્ઞાનરૂપપ્રકાશવાળા જ્ઞાનીને અવસરગ્ય અનુષ્ઠાને કરવાની અપેક્ષા બરાબર રહે છે. જેમ મુખમાં કોળિઆ નાંખ્યા વગર પેટ ભશતું નથી, તેમ બાહ્ય ક્રિયાઓ-અનુષ્કાના આચરણ વગર આત્મતિના માર્ગમાં વધી શકાતું નથી.
86.

Page #241

SPIRITUAL LIGHT.
જે સંધ્યા, વન્દન, પૂજન વગેરે શરીરથી થતી ધાર્મીિક ક્રિયાઆને નિરૂપયોગી સમજી પાલન કરતા નથી, તેએએ તે ક્રિયાઓને નિરૂપયોગી નહિ બતાવતાં, તે ક્રિયા નહિ કરવાનું કારણ પોતાની સુસ્તી કે પોતાના પ્રમાદ બતાવવા જોઇએ. પેાતાને પ્રમાદ ઢાંકવાની ખાતર્ ધાર્મિક ક્રિયાને નિરૂપયોગી રાવવી, એ ગેરવ્યાજખી છે. જો અનાવ યથાર્થ રીતે ક્રિયામાને સાધતા ન હેાય, તે તેવા વતે ક્રિયાના માર્ગ બરાબર સમજાવી તે માર્ગોમાં સ્થિર કરવા જોઇએ, પરંતુ એને ક્રિયાની નિરૂપયોગિતા બતાવીને ક્રિયાથી ભ્રષ્ટ કરવા, એ તે વધારે પડતું ખરામ છે. જે બિચારાએ સંસારનાં કાર્યાંથી નિવૃત્ત થઈને ધાર્મિક ( ભલે અશુદ્ધજ ) ક્રિયામાં પ્રવર્તે છે અને એટલુ આલંબન રાખે છે, તેવાઓને એટલા આલંબનથી પણ પતિત કરવા, એ કાઈ રીતે ઇચ્છવાજોગ નથી, અશુદ્ધ ક્રિયામાં પણ વચન અને શરીર તા નિયમઅદ્ હાવાથી તેનાથી થતું પાપ ચોખ્ખી રીતે અટકી જાય છે; તા એટલા લાભથી પણ તેઓને વંચિત કરવા માટે જેઓને ઉપદેશ ક્રિયાને અનુપયેાગી ઠરાવવાને છે, તેઓએ ખરેખર પેાતાની એ ભ્રાન્તિથી સાવચેત થવું જોઇએ છે. અશુદ્ધ ક્રિયા જો ઇચ્છવા જોગ નથી, તે તે અશુદ્ધ ક્રિયાને શુદ્ધ રૂપમાં મૂકવાના ઉપદેશ ન કરતાં તેને મૂલથી ઉડાવી દેવી, એ પણ ઇવાજોગ નથી.
જેમ સાંસારિક ખરાબ ક્રિયાએથી મન ઉપર ખરાબ અસર થાય છે, તેમ ધાર્મિક ક્રિયાએથી મન ઉપર સારી અસર-ગમે તેટલા પ્રમામાં–થવીજ જોઇએ, એ ન્યાયસિદ્ધ અને અનુભવસિદ્ધ હકીકત છે. પેાતાના આચારે પાળવા, પોતાનાં નિષ્કૃત્યો ન ચૂકવાં અને પોતાની ક્રિયાએ આદરવી, એ મનુષ્યત્વને અંગે ખાસ જ છે. આધ્યાત્મિક જીવન પ્રાપ્ત કરવા માટે આચારા અને અનુષ્ઠાનેા બહુ અગત્યનાં છે. વસિષ્ઠ સ્મૃતિના છઠ્ઠા અધ્યાયમાં ત્રીજા શ્લોકનું ચરણ છે કે—“ આવાહીન न पुनन्ति वेदाः અર્થાત્ આચારરહિતને વેદો પણ પવિત્ર કરી શકતા નથી, ખીજા શબ્દોમાં વેદેને જાણકારી પણ યદિ ક્રિયાહીન હાય, તા તે અપવિત્ર છે આ ઉપરથી જોઇ શકાય છે કે-ક્રિયામાની કેટલી આવશ્યકતા છે ?. ઉચ્ચ કેાટી ઉપર આવેલાને એઠાં એમાં શુભ ભાવનાઓ કરતાં–શુભ ભાવનાઓમાં આગળ વધતાં ઉચ્ચ
(6
87
""

Page #242

અધ્યાત્મતવાલાક,
પ્રકારની શુભ ભાવનાઓમાં તીવ્ર એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કરતાં કર્માંનાં આવરણા ક્ષીણ થઇ જાય છે અને કેવલજ્ઞાન પ્રકટ થાય છે, એ વાત તદ્ન યથા છે; પરન્તુ એથી ક્રિયામાર્ગની નિરકતા સિદ્ધ થતી નથી, કેમકે ક્રિયામા એવી ઉચ્ચ કાટિ ઉપર પ્રાપ્ત થવાનું સાધન છે. જેઓને ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ભાવના કરતાં કરતાં કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ ગયું હાય છે, તેઓને તેવી ઉચ્ચકાટીની લાયકાત ક્યાંથી પ્રાપ્ત થઇ, તે વિચાયુ ?; હકીકત એમ છે કે—એ જિન્દગીમાં કે ભૂતકાલિક જિન્દગીમાં એઓએ ક્રિયામા તે ખૂબ સિદ્ધ કર્યાં હતા, અને એથીજ એવી યેાગ્યતા તેઓ પ્રાપ્ત કરી શકયા હતા કે જેથી તેઓના આત્મા ઉપરનાં આવરણા શિથિલ થઇ ગયાં હતાં, અને એનુંજ એ પરિણામ આવ્યું કે શુભ ભાવનાઓમાં આગળ વધવાનું તેઓને સુગમતા ભરેલું થઈ પડયું, કે જેથી તેઓ કવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શક્યા. જુઓ ! કેટલી બધી ક્રિયામાગની અગત્ય ?.
,,
કેટલાંકા કહે છે કે—“ બાહ્ય ક્રિયાઓમાં થતી શરીરની મહેનત ઉપર જો ધર્મ કે પુણ્ય મનાતું હોય, તો, મજૂર લેાક્રા એથી પણ વધુ સખ્ત મહેનત કરતા હાવાથી તેઓને વિશેષ ધર્મ પ્રાપ્ત થવા જોઇએ ? ’ પરન્તુ એમ કહેનારાઓએ यादृशी भावना तादृशी सिद्धिः " भे સૂત્રાનુસાર ‘ભાવના પ્રમાણે સિદ્ધિ થાય છે ’ એ વાતને ધ્યાન ઉપર મૂકવી જોઇએ. પૈસા મેળવવા મહેનત કરનાર મજૂરની મહેનતનું ફળ પૈસા મળ્યામાંજ સમાપ્ત થાય છે, જ્યારે ધમ પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છાએ બાહ્ય ક્રિયાઓ કરનારને કંઈ નહિ, કંઈ નહિ તે, તેવી પવિત્ર ઇચ્છા અને તેને અમલમાં મૂક્યા પૂરતું તે પુણ્ય અવશ્ય પ્રાપ્ત થવું જોઇએ; અને ક્રિયા કરવાના વખતમાં સંસારની માયાનું ફાન અટકવા જેટલી પાપનિવૃત્તિ અવશ્ય થવી જોઇએ.
'
હૃદયબળને જગાડવા અને ભાવનાઓને સ્થિર કરવા માટે ખાદ્ય ક્રિયાઓની આવશ્યકતા છે. પ્રમાદને દૂર કરવા અને ગુણામાં વધવા માટે ક્રિયાઓ ઉપયાગી છે. આચારા અને ક્રિયા ઉપર ચારિત્રને આદ ખનવાનુ રહ્યું છે. આદભૂત ચારિત્રના ઉમેદવારે, ક્રિયાઓને ચારિત્ર સૌચે ધનિષ્ટ સબન્ધ સમજીને ક્રિયામાર્ગ ઉપર ખરાખર આરૂઢ રહેવું જોઇઍ. ત્યારેજ સભ્યજ્ઞાનને સમ્યક્ ચારિત્રનું સાહચર્ય થવાથી આધ્યાત્મિક ઉન્નતિમાં
88

Page #243

SPIRITUAL LIGHT.
તેહમંદ થવાશે.
मोहः शरीरद्वारा केशमूलम् -
प्राप्तान्यनन्तानि वपूंष्यनेन जीवेन मोहन वशीकृतेन । मोहस्य सच्त्वे खलु देहलाभो देहे च लब्धे पुनरुग्रदुःखम् ॥१९॥
जन्मक्षणे वार्धकसंगमे च पञ्चत्वकाले नियतं हि दुःखम् | रोगादिजातानि पुनः कियन्ति दुःखानि मेयानि भवाम्बुराशौ ॥२०॥
देहान्त रानागमनाय तस्माद् निघ्नन्ति मोहं मुनयः प्रयत्नैः । मोहो हि संसारमहालयस्य स्तम्भः समस्ताऽसुखवृक्षबीजम् ॥ २१ ॥
(19)
The
phenomenal Soul being overpowered, ignorance takes innumerable births; infatuation leads to the attainment of bodies from which proceed unbearable miseries.
(20)
Troubles attendant upon birth, old age, and death are inevitable, but who can recount the perils arising from disease in this ocean of worldly life?
(21)
Consequently to avoid the recurrence of birth the sages destroy illusory attachment with great. efforts because it (only) is the root of all sufferings and the main prop of this gigantic world-building. 89
૧૨

Page #244

માહ શરીરદ્વાણ ક્લેશન' મૂળ છે—
પર
માહને વશીભૂત થયેલા આ જીવે કેટલાં શરીરા ધારણ કર્યાં ? એ કહી શકાય તેમ નથી. અર્થાત્ આ જીવ અનન્ત શરીરાને ધારણ કરી ચુક્યા છે. આમ થવામાં કારણ, મેાહાધીનતા સિવાય ખીજું કશું નથી. મેહની સત્તાથીજ શરીરમાં સપડાવું પડે છે અને શરીરના અન્ધનથીજ ઉગ્ર દુઃખા ભાગવવાં પડે છે. ”—૧૯
* અધ્યાત્મતવાલાક
<<
જન્મસમયે, વૃદ્ધાવસ્થામાં અને મરણુ વખતે અવશ્ય દુ:ખ અનુભવાય છે. એ સિવાય આધિ, વ્યાધ, ઉપાધિ, શાક, સન્તાપ વગેરે કેટલાં દુઃખા ગણવાં જોઇએ ?. ખરેખર સ ંસારરૂપ મહાસાગરમાં દુઃખની અવધિ નથી. ”—ર્
''
“ સંસાર અપરિમિતદુઃખવાળા છે, એ માટે દુઃખના કારણભૂત શરીરની પુનઃ પ્રાપ્તિ ન થાય, એ ઉદ્દેશથી મહાત્માએ વિવિધ પ્રયત્ન વડે માહને હણે છે; કારણ કે સંસારરૂપ મહેલના કાઇ પણ સ્તંભ હાય, તે તે મેહ છે અને સમગ્ર દુઃખરૂપ વૃક્ષનું ખીજ કાઇ હાય, તો તે પણ એ માહજ છે. ”૨૧
વ્યાખ્યા.
શરીર એ પ્રકારનાં છે—એક, ખાદ્ય-દૃષ્ટિગોચર થતું સ્થૂલ શરીર અને ખીજાં આભ્યન્તર અદશ્ય શરીર. આ અને શરીરા સંસારમાં રહેતા તમામ પ્રાણિઓને હાય છે. આ શરીરાના પ્રવાહ અનાદિ કાલથી ચાલ્યા આવે છે. ખાદ્ય ( સ્થૂલ ) શરીરનું કારણ આભ્યન્તર શરીર છે, જેને ‘ લિંગ ' શરીર પણ કહે છે. આ શરીર એક ક્ષણ પણ સંસારી જીવથી અલગ થતું નથી. જે વખતે પ્રાણી મરણ પામે છે, તે વખતે તેને એક દેહથી છૂટીને ખીજા દેહમાં પહાંચતાં, આંખ મીંચીને ઉઘાડીએ તેટલા વખતથી પણ ઘણાજ ઓછે જે વખત લાગે છે, તેટલા અતિસૂક્ષ્મ ક્ષણમાં આત્માને સ્થૂલ શરીરને સંબન્ધ હેતા નથી, જ્યારે તે વખતે પણ સૂક્ષ્મ શરીર તા સાથેજ લાગેલું હાય છે.
જૈન શાસ્ત્રની પ્રક્રિયા ઉપર દૃષ્ટિપાત કરતાં આપને માલૂમ પડે
90

Page #245

SPIRITUAL - LIGHT. છે કે–શરીરના પાંચ પ્રકારે બતાવ્યા છે. તે પાચોનાં નામ-દારિક, વૈક્રિય, આહારક, તેજસ અને કામણ છે. દારિક શરીર, મનુષ્યોપશુઓ-પક્ષિઓ વગેરેને મળેલું આપણે જોઈએ છીએ. વૈક્રિય શરીર સ્વર્ગમાં રહેતા દેવતાઓ તથા નરકમાં રહેતા નારકેને હોય છે. આ શરીર એવી શક્તિ ધરાવનારું હોય છે કે એને મેટું, નાનું, ઠીંગણું, ઘેળું, કાળું વગેરે અનેક વિચિત્ર રૂપાન્તરોમાં મૂકી શકાય છે. તથાવિધ પુણ્યશાલી મનુષ્યોને પણ આવું (વૈક્રિય) શરીર પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. આહારક શરીર ગીશ્વરેને હોય છે. આ શરીરનો પ્રભાવ અદ્ભુત છે. જ્યારે યોગીશ્વરેને અતિગૂઢ-અતીન્દ્રિય વિષયમાં સર્વજ્ઞ દેવથી ખુલાસો કરવાની જરૂર પડે છે, ત્યારે તેઓથી વિચિત્ર પ્રકારના દિવ્ય પરમાણુપુજનું પૂતળું (જે “આહારક શરીર” કહેવાય છે ) બનાવવામાં આવે છે અને તે શરીર દ્વારા તેઓ સર્વજ્ઞ દેવ પાસે પહોંચી પિતાની જિજ્ઞાસાને ખુલાસો કરે છે. તેજસ શરીરનું કામ આહારને પચાવવાનું છે. આ તેજસ શરીર બીજું કાઈ નહિ, પણ તે આપણા પેટની અંદર રહેલે જઠરાનલ છે. કાર્પણુ શરીર કમ દ્રવ્યોના સમૂહરૂપ છે. તે આત્માની સાથે અતિગાઢ સંબદ્ધ છે.
ઉત્તમ શરીર પ્રાપ્ત થવું, એ પુણ્યનું પરિણામ છે અને ખરાબ શરીર મળવું, એ પાપનું પરિણામ છે, પણ એ સમજી રાખવું જોઈએ કેપુણ્ય અને પાપ અથવા સારૂં યા ખરાબ શરીર, એ બંને બંધનરૂપ છે. ભલે પછી પુણ્યને અથવા ઉત્તમ શરીરને સેનાની બેડી કહે, અને પાપને અથવા ખરાબ શરીરને લેઢાની બેડી કહે પરંતુ એ સેનાની બેડી કે લેહાની બેડીથી થતું બંધાઈ જવાનું ફળ તે બિસ્કૂલ સરખું છે. આજ માટે મુમુક્ષુઓ શરીરથી રહિત થવાના ઉમેદવાર હોય છે, અને એજ માટે તેઓને પ્રયાસ ચાલે છે. મોહ, એ સંસારરૂપ વૃક્ષનું બીજ હોવાથી શરીરનાં કારણે મોહ ઉપર આધાર રાખે છે. મેહને સંપૂર્ણ ક્ષય થવાથી તમામ કર્મચાળ અત્યન્ત ઢીલી પડી જાય છે, ત્યાં સુધી કે તે કર્મ જાળ, પ્રકાશિત થતા આત્માના કૈવલ્યજ્ઞાનને લગારે અટકાવી શકતી નથી. જે જિન્દગીમાં મેહને સમૂહ નાશ થાય છે, તે જિન્દગી શરીરને માટે છેલ્લી ગણાય છે. તે જિન્દગીની સમાપ્તિ સાથે જ શરીરને સંબધ સમાપ્ત થાય છે. આ ઉપરથી પ્રસ્તુત શ્લેકમાં કહ્યા પ્રમાણે-શરીરની પ્રાપ્તિને આધાર મેહ ઉપર રહેલે સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે.

Page #246

જીર્યાત્મવાદ
દુ:ખેાનું કારણ શરીર છે, એ વાત ઉધાડી છે. માથું દુખવું, આંખ આવવી, દાંતામાં પીડા થવી, ગળામાં દુખાવા ઉપજવા, છાતીમાં દર્દ થવું, પેટમાં સ્થૂળ આવવું, ખદ, ભગંદર, પ્રમેહ થવા, દમ ચઢવા અને એ ઉપરાંત ક્ષયરાગ, તાવ, કાલેરા, મરકી, તેમાનિયા ઇન્ફ્લુએન્જા વગેરે રામાનાં અપાર દુ:ખાક્ત શરીર ઉપર આધાર રાખે છે. શરીર ગમે તેવું સુન્દર અને મજબૂત હોય, પણ તે રાગાનું ઘર છે, એમાં શક નથી. વજ્ર જેવા મજબૂત શરીરવાળા, કે જેઓની હાક મેધની પ્રતિધ્વનિની જેમ ગાજતી હતી, તેવા પણ વ્યાધિઓથી બચવા પામ્યા ન્હાતા. તેઓનાં પહાડ જેવાં શરીર પણ રોગના હુમલાઓથી છિન્નભિન્ન થઇ જતાં હતાં.
ગર્ભાવસ્થા, જન્મ, જરા અને મરણ એ ધાર ઉપદ્રવા શરીરને અંગે રહેલા છે. શાસ્ત્રકારા ગર્ભાવસ્થામાં જે દુઃખ હાવાનું બતાવે છે, તે દુ:ખ, શરીરની તમામ રામરાજી ઉપર ગરમ ગરમ તપાવેલી સાય ભાંકી દેવાથી થતા દુઃખથી પણ ક્યાંઇ અધિક છે. અને એથી પણ કાંઇ અધિક દુ:ખ, જન્મ સમયે હાવાનુ ખતાવ્યું છે. જન્મના દુઃખથી મરણુ અવસ્થાનું દુ:ખ અનન્ત ગણું છે.
જ્યારે આમ હકીકત છે, તો પછી કાણુ સહૃદય, સંસારને દુઃખપૂર્ણ ન માની શકે ? કાણુ ડાહ્યા મનુષ્ય સ ંસારને સુખપૂર્ણ સમજી શકે ?. આજ હેતુથી પ્રાચીન મહર્ષિએ સંસારને અસાર કહેતા આવ્યા છે. પરન્તુ સંસારને અસાર સમજીને સુઢ મુંઢ એસી રહેવાનું નથી. સંસારને અસાર સમજનારાઓએ પાતાના જીવનને સુસ્તી અને પ્રમાદમાં ફેંકવાનુ નથી. યાદ રાખવું જોઇએ કે—સંસારમાં આનન્દ માનનારાઓને જેટલા પુરૂષાર્થ ફારવવાના છે, તેથી ક્યાંઈ અધિક પુરૂષા, સંસારને અસાર સમજનારાઓએ ફારવવાના છે. હૃદયબલની ખીલવણી અને શારીરિકીય સ્ફુરણમાં સંસારને અસાર સમજનારાએ જેટલા આગળ વધે છે, તેટલા આગળ વધવાને, સંસારને સારપૂર્ણ સમજનારા અશક્ત છે. આવું કંઇ કારણુ ?, હા, એજ કે સંસારનાં વિષયસુખા તરફ તૃષ્ણારહિત થયેલાઓને કાઇ પ્રકારના અંગત તુચ્છ સ્વાર્થ રહેતા નહિ હાવાથી વિશ્વની સેવા કરવામાં જેટલા આત્મભાગ તે આપી શકે છે, તેટલા આત્મભાગ સંસારમાં રમનારાઓ આપી શકે નહિ, જેમને પાતાના શરીની
19

Page #247

SPIRITUAL LONT. દરકાર નથી, જેઓને રસાસ્વાદ, એશ-આરામની લાલસા નથી અને જેઓનાં હૃદય વિશ્વના કલ્યાણની ઉદાર ભાવનાઓથી ઉછળી રહ્યાં છે, તેવા નિસ્પૃહી મહાત્માઓ ખરેખર સંસારને અસાર સમજનારાઓની પંક્તિમાંના કહેવાય છે, અને એ પિતાના આત્માને ઉન્નત બનાવવાની સાથે સાથે જગતના આત્માઓને ઉન્નત બનાવવાને પ્રયત્નશીલ હોય છે. બતાવો ! આવો ઉચ્ચ કોટીનો પુરૂષાર્થ સંસારમાં રમણ કરનારાઓથી થઈ શકે ખરો ?. બાયડી-છોકરાંની ચિન્તા, ઘરબારનું ઘસરૂં, પૈસા ટકાની ફિકર વગેરે અનેક આફતની વચ્ચે પસાર થવું, એજ કેટલું મુશ્કેલી ભરેલું છે ? આવી મુશ્કેલીઓમાંથી ડોકું બહાર કાઢી જગતની સ્થિતિનું અવલોકન કરવું, એજ જ્યારે કઠિનતાવાળું છે, તે પછી જગતની સેવાને માટે બહાર પડવું, એની તે વાતજ શી કરવી ?
આ શ્લેકમાં મોહની ભીષણતા અને શરીરની દુઃખપૂર્ણતા બતાવ્યા ઉપરથી એજ સાર ખેંચવાનું સૂચવાય છે કે મેહની ચેષ્ટાઓ અને શરીરને પપાળી રાખવાને વ્યવસાય, પિતાના અને પારકાઓ ઉપર સમભાવ રાખવામાં અને સમાન દૃષ્ટિથી સર્વની સેવા કરવામાં અટકાયત કરનાર છે; એ માટે જગતની સેવાનું મહત પુણ્ય મેળવવા ઈચ્છનારે તે મેહ કે તેવી વિષયલુબ્ધતાને ઓછી કરવા પ્રયત્નશીલ થવું. सये दोषा मोहमूला इल्याह
પ દોષા: કમતિ પાટુ બોય નારે નહિતરમવાર.. इस्मेवमध्यात्मवचोरहस्यं विवेकिनश्चेतसि धारयन्ति ॥ २२ ॥
(22) Delusion is the source of all vices; the former being destroyed, the latter cease to develop; so the wise ( always ) bear in their minds this-the secret of spiritual knowledge.
Notes--The word, Moha, has various significa.

Page #248

અધ્યાત્મતવાલાક
tions as ignorance, delusion, insensibility, attachment, illusion, desire, false hope and forgetfulness etc. It is the source of passions and emotions. Its predominance obstructs the right path of conduct by interfering with the process of belief, reasoning and discrimination. People under its strong influence and power do acts which keep them away long from the unfoldment of their true spiritual nature-and thus they are doomed tɔ inevitable births and deaths in this world (Sansar) and also to consequent miseries and troubles. The building of ærial castles without their substance and and the consequent appearance of multiplying forms owes their origin to delusion (Moha ). The objects of our long cherished hopes and desires like charming pills with a coating of sweets but full of deadly poison within, appear under the influence of deluson as true and substantial, but they vanish like flashes of lightning; so the aspirant after salvation (Moksha) should direct all his efforts towards the acquisition of right knowledge. It is possible only by the elimination of attachment and repulsion, the rootcauses of the transmigratory condition of the Soul. The real unfoldment of the spiritual nature then begins to dawn. When Moha is entirely destroyed the true and perfect knowledge hitherto veiled under the Karmic dirt becomes manifest in effulgence-the true object and aim of all religions and morality.
સર્વ દોષાનુ` મૂળ મેહુ——
“ દરેક પ્રકારના દોષો મેાહથી જન્મ પામે છે. માહના નાશ થયેથી કાઇ દોષતા પ્રચાર રહેતા નથી. અધ્યાત્મશાસ્ત્રનું રહસ્ય બીજું કંઇ વધુ
94

Page #249

SPIRITUAL LIGHT.
ન ટૂંઢતાં આટલું જ યાદ રાખવું બસ છે. વિવેકી મનુષ્યના હૃદયભવनभां ॥ २४२यने हमेशां स्थान भने हाय छे."-२२ मोहस्य परिणाममाहसंसारभोगा विविधा अनेन जीवेन भुत्ता बहुशो महान्तः। तथाप्यतृप्तो जडबुद्धिरेष तृप्त्यै नृभागेषु विचेष्टते ही ! ॥ २३ ॥
(23) The phenomenal Soul has enjoyed many times various kinds of worldly pleasures; still one is surprised to find this unsatiated fool, foverishly hankering after worldly enjoyments. Cf:—The more he drinks, the more he wants to drink, till at last he dies of drinking it.
Arabic Proverb, મેહનું પરિણામ–
આ પ્રાણીઓ અનેક પ્રકારના મોટા મોટા સાંસારિક ભેગો અનેકવાર ભગવ્યા છે, તે પણ તે મૂબુદ્ધિને તૃતિને અન્ન આવ્યું નથી, અને હવે મનુષ્યજિન્દગીના ભોગેમાંથી તૃપ્ત થવાને ફાંફાં મારી રહ્યો છે. કેવી मेहनी वात ? ".-२३ स्वर्गीयभोगेभ्योऽतृप्तस्य मनुष्यभोगेभ्यस्तृप्तिपूरणेच्छा कीदृशी ?रिक्तीकृतेऽप्यम्बुनिधौ निपीय तृषा न यस्योपशमं प्रयाता । तृणाग्रभागस्थितवारिबिन्दुपानेन तृप्तिं किमसौ लभेत ? ॥ २४ ॥
(24)
When his thirst has not been quenched, even though he has drunk. and exhausted the whole ocean,

Page #250

અધ્યાત્મતવાલે. can be over be satisfied with a drop of water standing on the top of a blade of grass ? પ્તિ થઈ શકે ખરી?—
આ સમુદ્ર પાન કરીને ખાલી કર્યા છતાં પણ જેની તૃષા શાન્ત ન થઈ શકી, તે મનુષ્ય તૃણના અગ્રભાગ ઉપર રહેલ જળબિન્દુ પીવાથી શું તૃપ્ત થઈ શકે ખરે ? ”—૨૪
અર્થાત જેમ સમુદ્ર પી જવા છતાં તૃષાની પૂર્ણ શાતિને નહિ પ્રાપ્ત થયેલ માણસ, તૃણના અગ્રભાગ ઉપર રહેલ જળબિન્દુથી તૃપ્તિ પૂર્ણ કરી શકતું નથી, તેમ વિષયભોગે અનન્દશઃ ભોગવ્યા છતાં પણ જ્યારે આ પ્રાણી તૃપ્ત ન થયે, તે મનુષ્યના આ તુચ્છ ભોગોથી શું તે તૃપ્ત થઈ શકશે ?
मोहरूपां तृष्णां निवेदयतिनवा नवेच्छा सततं जनानां प्रादुर्भवन्ती सकलमतीता। कर्तव्यकायौँघसमाप्तिरत्र नास्त्येव तृष्णाऽस्खलितप्रचारात् ॥२५॥
(25)
It is a matter of general experience that fresh desires always spring up in the hearts of men; on account of the ceaseless flow of desires there is positively no break into human activities.
The author now describes the potent influence of desires and feelings. With the growth of human experience the feeling aspect of consciousness becomes more and more complex. For a healthy mental growth, emotions must be kept under proper control otherwise they rapidly advance and involve Jiva in a

Page #251

SPIRITUAL LIGHT.
maze of efforts for objects apparently blissful. Due self-restraint trains the mind to observe equanimity amidst the fleeting pleasures and pains of this world. It is again a matter of daily experience that self-restraint brings a longer term of life; moreover the tranquillity and happiness derived from selfless activity are incomparably superior to those from selfish motives. It is therefore desirable that one should exert himself diligently for the conquest of his restless mind. It is well said “ Govern yourself before you govern others, or “Govern your mind,
""
lest it governs you.
માહરૂપ તૃષ્ણા કેવી છે ?—
સહુ કાઇને અનુભવસિદ્ધ છે કે મનુષ્યાને હમેશાં નવી નવી ઇચ્છાઓ જાગૃત થાય છે. આ કાને પ્રભાવ ?, તૃષ્ણાનેા. તૃષ્ણાના પ્રચાર નહિ રાકાતે હાવાથી આ જગતમાં કેવ્ય તરીકે મનાયલાં કાર્યોને અંત આવતા નથી. ”—૨૫
વ્યાખ્યા.
""
""
મનુષ્યાને એક પછી એક તૃષ્ણા ઉત્પન્ન થતી રહે છે. ધનવાન થવાની તૃષ્ણા કેટલેક અંશે પૂર્ણ થયા પછી સુન્દર મકાન બંધાવીને તેમાં રહેવાની ઇચ્છા પ્રકટ થાય છે. તેની પૂર્ણતા થયા પછી પ્રજામાં આગેવાન થવાની અભિલાષા પ્રાદુર્ભૂત થાય છે. મ્હાટા શ્રીમન્તને રાજા, રાયબહાદુર, સી આઇ ઇ, જે પી, વગેરે બિશ્તો મેળવવા તરફ લાલસા રહ્યા કરે છે. ઓવગરના સ્ત્રી પ્રાપ્ત કરવા, અને કુરૂપ સ્ત્રી વાળા સુન્દર સ્ત્રી મેળવવા પ્રયાસ કરે છે. પુત્રરહિત પુત્રપ્રાપ્તિની ચિન્તામાં સપડાયલા રહ્યો છે. કુપુત્રવાળા ‘ સત્પુત્ર હેાત તે કેવું સારૂં ? ' એ ચિન્તામાં પેાતાના મનને ભાગ આપતા રહે છે. કુટુંબરહિત માણસ પોતાને બહેાળા કુટુંબમાં રહેલા જેવા ઇચ્છે છે.
આવી રીતે સ ંસારના મનુષ્યને તૃષ્ણાપ્રવાહમાં વહેતા માપણે જોઇએ
૧
97

Page #252

અધ્યાત્મતત્વાક. છીએ. ઉમેદે કોઇની પૂર્ણ થઈ નથી. હૃદયભવનમાં એક ને એક ઉમેરો સ્થાન મળેલું જ રહે છે.
તૃષ્ણા નદીનું પૂર જ્યારે જોરથી વહેવા માંડે છે, ત્યારે આત્મા બિટકુલ બેભાન થઈ જાય છે, ત્યાં સુધી કે, પિતાના માતા-પિતા અને ભાઈ-બેન વગેરે કુટુંબ પ્રત્યેની ફર્જ પણ ભૂલી જાય છે. તૃષ્ણાનું જ્યારે આવું ભયંકર પરિણામ છે, તે પછી તૃષ્ણાવાળો બીજા માણસનું ભલું કરવાં તે કયાંથી જ નવરે થાય ? તૃષ્ણાના ધોધમાં બેહેશ બની રહેલાઓ પોતાનું પેટ ભરે કે પારકાનું ભલું કરવા જાય ! જ્યાં પિતાનું જ. પેટ પૂરૂં ન ભરાતું હોય, ત્યાં પરોપકારનો મન્ત્ર જપવાની શી પ્રત્યાશા. આ માટે શાસ્ત્રકારો ઉપદેશ કરે છે કે જેઓએ પરોપકારના ક્ષેત્રમાં વિહરવું હોય, તેઓએ ખસૂસ કરીને મેહરૂપ તૃષ્ણાને દેશવટે આપી દેવો જોઈએ.
તૃષ્ણ પિશાચણીને માત્ર એજ છે કે-“અને મારૂં. ” આ મુત્રને જનારાઓ-“હું મટે, હું ડાહ્યો,” અને “મારી સ્ત્રી, મારે છોકર, મારૂં મકાન” એવા પ્રકારની મોહજાળમાં ફસ્યા રહે છે, જેથી જનસેવા તરફ તેઓને ભૂલેચૂકે પણ દષ્ટિપાત થતો નથી. તૃષ્ણનું ઉચ્ચાટન થાય, એ મત્ર, સન્તોષદેવને છે. માત્ર એ છે કે હું નહિ અને “મારૂં નહિ.' આ મન્ટના ઉપાસક “હું આવો ને હું એ” એવા ફડાકાઓ મારતા નથી, અને “આ મારૂં ને તે મારૂં ” એવી આભિમાનિક કલ્પનાઓ તેઓના હૃદયમાં સ્થાન મેળવતી નથી. એથીજ એઓને આત્મા પોતાના ઉદારભાવનાં કિરણો સર્વત્ર પ્રસારી શકે છે, અને પિતાની સમજવલ જીવનપ્રભાથી જગતને આલેકિત કરે છે. पूर्वोक्तमेवाऽर्थ स्पष्टयतिकार्यान्तरं नावशिष्यते मे कार्य विधायेदमिति स्वचित्ते । कुवन् सुमेधा अपि तत्समाप्तौ कार्यान्तरं कर्तुमनाः पुनः स्यात्॥२६॥ ___ * " अहं ममेति मन्त्रोऽयं मोहस्य जगदान्ध्यकृत् । . अयमेव हि नपूर्वः प्रतिमन्त्रोपि मोहजित् " ॥
વેગીન્દ્ર યશોવિજયજી, જ્ઞાનુસાર, 98

Page #253

SPIRITUAL LIqr.
( 26 ) Even a wise man saying to himself, “ after finishing this work, nothing is left for me to do ” would after its completion again make up his mind to undertake some other piece of work. પૂર્વોક્ત અર્થનું સ્પષ્ટીકરણ–
આ કામ પૂરું થયા પછી મારે કોઈ કામ કરવાનું બાકી રહેતું નથી, આમ મનમાં ચિંતવત બુદ્ધિમાન મનુષ્ય પણ ચાલુ કામ પૂરું થવા પછી ફરી બીજી ઉપાધિને હાથમાં લેવા તૈયાર થાય છે.”
મતલબ કે-ઈચ્છાઓનો અન્ન આવવ-સંસારની ઉપાધિઓનો છેડો પામવો–મને સમાપ્ત થવા, એ બહુ દુષ્કર છે; અને એવી સ્થિતિ ઉપર આવ્યા સિવાય આધ્યાત્મિક ઉન્નતિમાં વધી શકાતું નથી–૨૬ तृष्णां दुर्लयामाहपारं स्वयम्भूरमणाम्बुराशेः सम्प्राप्नुवानाः प्रबलौजसोऽपि । अपारतृष्णाम्बुधिलंघनाय कर्त्त प्रयासं न परिक्षमन्ते ॥ २७ ॥
( 27 ) Even persons of indomitable energy who can cross over the great ocean called Swayambhuramana, are not able even to try to cross the unfathomable acaan of desires. વષ્ણાતું દુર્લધ્યત્વ–
“સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રને પાર પામવાની શક્તિ ધરાવનારા પ્રબલ શુરવીરે પણ અપાર તૃષ્ણારૂપ મહાસાગરને ઓળંગી જવાનો પ્રયાસ કરવામાં સમર્થ થતા નથી.”—૨૭
૧ શી જાવઃ |

Page #254

અધ્યાત્મતાલે तृष्णाया दुनिरोधत्वेन तत्प्रतिपक्ष-सन्तोषस्य दौर्लभ्यं प्राहअखण्डभूमण्डलशासकत्वं न दुर्लभं दुर्लभमेतदेव । तृष्णानिरासोपगतावकाशं सन्तोषरत्नं परमप्रभावम् ॥ २८ ॥
(28) The sovereignty of the whole world is not unattainable; but the only thing difficult of attainment is the jewel-like and supremely lustrous contentment which finds scope only after the cessation of all desires. Cf-Expel avarice from your heart, so shall you loose the chains off your neck.
-Javidan-e-Khirad. A mind content, both crown and kingdom is.
-Green સષનું લક્ષ્ય –
અખંડ ભૂમંડલમાં શાસન ચલાવવાનું સૌભાગ્ય દુર્લભ નથી, પરંતુ તૃષ્ણને અટકાવ કરવાથી મેળવાતું અને અચિન્યપ્રભાવવાળું
એવું સન્વેષરૂપ રત્ન જે પ્રાપ્ત થવું, એજ દુર્લભ છે.”૨૮ . सर्वाणि सुखानि अनुसन्तोषसुखम्
न तत् सुखं विभ्रति भूभुजोऽपि न तत् सुखं स्वर्गसदो न चेन्द्राः। यस्मिन् सुखे तुष्टमनःप्रभूते विवेकिनो निर्गमयन्ति कालम् ॥२९॥
(29) The happiness having contentment for its origin in which the wise pass their time, is beyond the reach of even kings, gods and Indras.
100

Page #255

SPIRITUAL LIGHT.
Cf My mind to me a kingdom is;
Such perfect joy therein I find, As far exceeds all earthly bliss That world affords, or grows by kind; Though much I want, what most men have, Yet doth my mind forbid me crave.
••••••••• .. No wealth is like a quiet mind
-Ancient Song, તમામ સુખે સન્તષના સુખની નીચે છે
તે સુખને સ્વાદ રાજાઓને મળતું નથી, તે સુખને અનુભવ દેવતાઓને થતું નથી અને તે સુખને સાક્ષાત્કાર ઇન્દ્રને પણ હેત નથી, કે સન્તુષ્ટ હૃદયમાંથી પ્રકટ થયેલ જે સુખમાં વિવેકી લેકે કાળ વ્યતીત કરે છે.”—૨૯ पूर्वोक्तमेवार्थ स्पष्टीकरोतिकामोद्भवं शर्म यदस्ति लोके दिव्यं महच्छर्य पुनर्यदस्ति । तृष्णाक्षयोद्भूतमुखश्रियस्तद् न षोडशी नाम कलां लभेत ॥३०॥
( 30 ). The happiness arising from worldly passions in this world and also the heavenly happiness are decidedly much inferior ( not even one sixteenth of ) to that derived from the total cessation of desires. પૂર્વોક્ત અર્થનું સમર્થન–
“લેકમાં કામક્રીડાથી ઉત્પન્ન થતું જે સુખ છે, અને સ્વર્ગમાં જે મહાન આનન્દ છે, તે, તૃષ્ણના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થતી સુખ-સમ્પત્તિના સોળમા ભાગને પણ પહોંચી શકતાં નથી.”-૩૦
1m

Page #256

અધ્યાત્મતત્તલાક ममत्वभावं निरसितुमुपदिशतिइहास्ति को नाम तथाविधो नः कुर्मो वयं यत्र ममत्वभावम् ? । सर्वेऽपि कर्माशयबन्धमाजः कस्योपकारं खलु कः करोतु ? ॥३१॥
( 31 ) There is no body in this world with whom we can identify ourselves and ever continue our friendship; when all are under the potent influence of Karmas who can extend and who can receive obligation ?
Notes:~*The law of Karma rules the whole universe. It accounts for the differences in capabilities, opportunities, experiences in this Samsara. It works only where desire lies at the bottom. The Jain philosphers most emphatically assert the inexorableness of the law of Karma. These differentiations are not mere appearances but they are real and must be due to some cause working behind. They are according to the Jain principles as Time, External environments, Necessity, Action and Exertion ( fry, Fahra, ragia,
A, JEH). These five are the determining causes of the diversity of names and forms in and through which the self-existent universe is revealed to us. Of these, Time is an aggregate of one dimension and from its nature flows on uniformly revealing itself in relation of sequence and seasons. Swabhāva is the natural and external environment of an organism. It consists of soil, air, water, heat and light. A
is
fully
* The above is the briefest summary of what explained in an Epitome of Jainism by Nabar.
202

Page #257

SPIRITUAL LIGHT. living organism is a seat of chemical anabolic and catabolic, constructive and disintegrative, and both these transformations come under Swabhāva. The third is Niyati which with the Jains signifies Nécessity and not as in the case with some other religions, the Decrea of God; because in the latter sense it takes away from us all the moral responsibility which lies only in our option of doing a thing and not in compulsion. Next is Karma or Deed revealing itself in the taking of the one concomitantly with the leaving of the other; it implies a change of relations or relative positions which is nothing but motive itself in one form or another. The cause of Karma is the substance itself and this explains the origin of the common adage' As you sow, so you reap.' Udyama in the simplest form is the desire to realise a particular end. If we ask what was the original cause of an organism coming into existence we must reply · Itself. Who was the creator ? • Itself. 'The highest philosophy brings us no other reply; beings and worlds are, because it was their pleasure to be. The working of these five causes can be illustrated by the development of seed into tree. The influence of the first two is potent. As to the third the seed will not grow unless there be a kind of necessity which is as if it were propelling it on its onward march. Again Udyama is also necessary. The seed if not planted by somebody and properly looked after by some agency will not thrive and the subsequent transformations will be impossible. Lastly the effect of Karma is also equally clear. Lamarck, Darwin,
103

Page #258

અધ્યાત્મતત્વાક. Spencer and Haeckel may attempt to explain overything on the assumptions of Heredity, Adaption and Evolution, but Biology has failed so far to assign any adequate reason for subsequent differentiations and variations in an organism. There is no alternative other than having recourse to the Law of Karma to explain the causes of differences and variations. It is Karma alone that accounts for diverse forms though they arise apparently from the same origin. The co-operation of these five instrumental causes works out perpetual changes and differences which ever take place in this universe. So the author means to say that when the law of Karma reigns supreme, dependence on other relations as kinship, friendliness patronage, etc., is completely futile and impotent. When these mundane relations are themselves fleeting, dependent, powerless, how can they help you in the . achievement of your goal. ? મમત્વભાવને નિરાસ
- “ આ જગતમાં કોણ તે મનુષ્ય અમારે છે, કે જેના ઉપર મમત્વભાવ રાખીને અમે આનન્દ માની શકીએ ? ઉપકારની દૃષ્ટિએ મમત્વભાવ રાખવાનું સમુચિત મનાતું હોય, તો સમજવું જોઈએ કેદરેક જીવો કર્મ વાસનાથી જ્યારે બંધાયેલા છે, તે કોણ કોને ઉપકાર કરી શકે તેમ છે ? –૩૧ વ્યાખ્યા,
ઉપકારીને ઉપકાર ભૂલવો, એ મહાપાપ છે. એકજ કેડીની મદદ આપનારના પણ તેટલે અંશે કૃતજ્ઞ થવું જ જોઈએ. આ ગુણ જેનામાં નથી, તેમાં ધર્મની યોગ્યતા નથી. હકીકત આમ હોવા છતાં, પ્રસ્તુત શ્લેકમાં એમ જે કહેવામાં આવ્યું કે –“કેણ કેને ઉપકૃત કરે છે?” આ બધુ ગંભીર રહસ્ય રહેલું છે. બહુજ ઉંચી હદની દ્રષ્ટિએ એ વાત

Page #259

SPIRITUAL LIGHT. કહેવામાં આવી છે. અધ્યાત્મનાં ગંભીર તો અને કર્મના સૂક્ષ્મ સિદ્ધાન્ત સમજનાર આ બાબતને સારી પેઠે સમજી શકે છે.
સારાંશ એ સમજવાને છે કે જેનાથી આપણને સુખ કે દુઃખની સામગ્રી મળે છે, તે મનુષ્ય સ્વતંત્રતા આપણને સુખ-દુઃખને દાતા નથી, કિન્તુ તેને આપણા ઉપકાર યા અપકાર કરવા તરફ પ્રેરનાર આપણાં જ શુભ-અશુભ કર્મો છે. રાજા યા ધનાઢયને ત્યાં પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થયેલ પ્રાણી જે એશઆરામ ભગવે છે, તે વિષે તે રાજા યા તે ગૃહસ્થ એ જે અભિમાન કરતે હેય, કે-“મારાજ કારણથી આ પુત્ર સમૃદ્ધિ ભગવે છે” તો એ અભિમાન અનુચિત છે; કારણ કે તે પ્રાણીઓ પૂર્વે એવાં જ કર્મો-શુભ કર્મો બાંધ્યાં છે, કે જેના પ્રતાપે તે પ્રાણી એ રાજા કે એ ગૃહસ્થના ઘરમાં જન્મ મેળવી શકો અને એ રાજા કે ગૃહસ્થને પૂર્ણ પ્રેમ સમ્પાદન કરી શકે.
આ પ્રકારની કર્મની સત્તા સમજવામાં આવે, તે અભિમાન કે જે સંસારનું મૂળ છે, તે ટકી શકે નહિ. બેશક પૂર્વકૃત કર્મ, દ્રવ્યક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ પ્રમાણે ઉદયપ્રાપ્ત થાય છે, અર્થાત બાહ્ય સામગ્રીના સહકારથી વિપાકાભિમુખ થાય છે, અને એથીજ ઉપકૃત થનારે ઉપકારીના કૃતજ્ઞ થવું જોઈએ છે.
પરતુ યાદ રાખવું જોઈએ કે સંસારની વાસનાઓથી જેમ જેમ બહાર નિકળાય છે અને દિવ્ય માર્ગમાં જેમ જેમ આગળ વધાય છે, તેમ તેમ સાંસારિક પદ્ધતિઓને સમ્બન્ધ છૂટી જાય છે, અને એ દિશામાં એવું યથાર્થ જ્ઞાન પ્રકાશે છે કે, તેવા જ્ઞાનીની બુદ્ધિ, નીચી હદપર રહેલા જગજજતુઓની બુદ્ધિ-માન્યતાઓથી ઘણી જુદી પડે છે, અને તેને એ વાતનું બહુજ સ્પષ્ટ પ્રતિભાન થાય છે કે “આ બધું ચરાચર વિશ્વ કર્મના ચક્ર ઉપર ગતિ કરી રહ્યું છે. ”
કોઈ પણ મનુષ્યને જ્યારે આવું સ્પષ્ટ પ્રતિભાન થાય, ત્યારે તે, દુશમન થનારની હામે ષ્ટ નહિ થતાં “ દુશમન થનારને પ્રેરણ કરનાર મારું પિતાનું જ કર્મ છે ”-એમ સમજીને સમભાવ ધારણ કરે છે. અને તેવી જ રીતે, અનુકુળતા સમ્પાદન કરી આપનાર તરફ પણ હર્ષના વેગમાં નહિ ખેંચાતાં, પિતાનાં જ પૂર્વકૃત શુભ કર્મનું તે પરિણામ સમજીને ખુશી થતા હમને અટકાવે છે,
10

Page #260

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક,
- ઉપર કહી ગયા તેમ, કર્મનાં તો સમજનારે નુકસાન કરનાર તરફ સેક્ટ ન થાય, તે અનુકૂળતા મેળવી આપનાર તરફ તેણે તુષ્ટ પણ ન થવું જોઈએ. એ સમાન ન્યાય છે; આપણને જ્યારે લાભ મળે છે, ત્યારે આપણા હૃદયમાં મેહરૂપ હર્ષ ઉછળવા માંડે છે, આ મેહમય હર્ષની સાથે-ધ્યાન આપે છે–પેલા ઉપકારને કશ સમ્બન્ધ હોતો નથી. તે આ હઈ કે આવી ખુશી કર્મના સિદ્ધાતો સમજનારના હૃદયમાં ઉભવે નહિ.
આવી મધ્યસ્થવૃત્તિ તરફ ધ્યાન ખેંચવાને માટે જ આ કલેકમાં એમ કહેવામાં આવ્યું કે-“સર્વ સંસારગ્રસ્ત જતુઓ જ્યારે કર્મબન્ધનેથી બદ્ધ છે, તે પછી કોણ કોને ઉપકત કરી શકે તેમ છે ? દેખીતું છે કે ખુદ પિતેજ બદ્ધ હોય, તે તે બીજાને બમ્પનથી છૂટ કરી શકે નહિ. ”
पूर्वोक्तामेव वार्ता स्फुटीकरोति
सर्वे च तृष्णानलतापतप्ताः शक्नोति कः कस्य शमार्पणाय ? सम्बन्धमप्यातनुमश्च केन ? न कापि सम्बन्धफलोपलम्भः ॥३२॥
-
( 32 )
All being heated by the fire of desires, none is capable of making others happy; there being no possibility of reciprocal relation, with whom can we bring out friendly association ? પૂર્વોકત વાતનું છુટીકરણ–
“સર્વ પ્રાણિઓ તૃષ્ણારૂપ અગ્નિના તાપથી બળી રહ્યા છે, તે પછી કેણ કેને શક્તિ આપવા સમર્થ થઈ શકે તેમ છે ?. વળી સંસારમાં કેની સાથે સમ્બન્ધ ( માયા-મમતારૂપ) કરે યોગ્ય છે, કેમકે સમ્બન્ધનું ફળ જે લેવું-દેવું, તે કયાંઈ પણ દેખાતું નથી. ”– ૩૨
106

Page #261

SPIRITUAL LIGHT.
વ્યાખ્યા,
સાંસારિક સંબંધ જાળ ઉપર દષ્ટિપાત કરતાં માલૂમ પડે છે કે સર્વ સ્વજનો કે પરજને, પિતાના મતલબની તૃષ્ણના પ્રવાહમાં તણાતા જાય છે. આવી સ્થિતિમાં કઈ કઈને તૃષ્ણના પ્રવાહમાંથી બહાર કાઢવા શક્તિમાન થઈ શકે તેમ છે કે ? જેની સાથે સમ્બન્ધ કરીએ છીએ, તેની સાથે સંસારના ખાડામાં વધારે ઉંડા ઉતરવાનું જોવામાં આવે છે. તેજ સંબધ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ ઈચ્છવા જોગ કહી શકાય છે, કે જે સમ્બન્ધના પરિણામે સંતાપ, વાસના અને બન્ધનેને ક્ષય થવા માંડે અને આત્મા નિભય તથા સ્વતંત્ર થવાની લાઈન ઉપર આવે. આવા સંબધથી ઉલટા સંબન્ધો, જે સંસારની જળ ઉપર પથરાયેલા જોઈએ છીએ, તે નિષ્ફળ યા વિપરીત ફળને ઉપજાવનારા છે. થાંભલાને બે હાથથી પકડીને ઉભા રહેલ માણસ જેમ પિકાર કરીને કહે કે-“મને કેાઈ આ થાંભલાથી છેડા ! ” તેવીજ રીતનો પોકાર સંસારસમ્બન્ધની જાળમાં ફેસેલાઓ કરી રહ્યા છે કે અમને કોઈ બન્ધનોથી મુક્ત કરે.” પરંતુ આ બંને પ્રકારના પિકારે અજ્ઞાનતા ઉપર રચાયેલા સમજી શકાય છે, અને એ અજ્ઞાનતા જ્યાં સુધી હઠે નહિ, ત્યાં સુધી કેઈ આત્મા સ્વાધીન થવા માટે શક્ય નથી, એ ખુલ્લી વાત છે.
આ બંને પ્રકારના પિકાર કરનારાઓને બન્ધનમુકત થવા માટે ફક્ત જ્ઞાનદષ્ટિની આવશ્યકતા છે. જ્ઞાનદષ્ટિને વિકાશ થયેથી પેલે થાંભલે પકડી ઉભલે ઝટ પોતાના હાથને થાંભલાથી હઠાવી લેશે, અને સંસારગ્રસ્ત પ્રાણિઓને જ્ઞાનદષ્ટિને વિકાસ થયેથી તેઓ પોતાના હદયપ્રદેશમાંથી મમત્વભાવનાની સૃષ્ટિને ઉખાડી નાંખી, પિતાના આત્માને સ્વાશ્રયી સમજવા સાથે અદ્વૈત આત્મભાવમાં પ્રગતિશીલ થશે.
સાંસારિક વાસનાની સૃષ્ટિમાં કેઈન સમ્બન્ધ કેઈને વાસ્તવિક ફલપ્રદ નથી.” એમ જે આ લેકમાં કહેવામાં આવ્યું છે, તે આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ ઉંચું અને ગંભીર સત્ય છે, એ વાત એ દૃષ્ટિએ મનન કરનારાઓ સારી પેઠે સમજી શકે તેમ છે. જગતના મેદાનમાં વિચારવા છતાં પણ તટસ્થ ભાવને હદયમાં જે સ્થાન આપેલું હોય, દુનિયાના બાહ્ય વ્યવહારને અનુસરવા છતાં આન્તરિક દષ્ટિ જે મધ્યસ્થભાવથી સંસ્કારિત બનાવેલી હોય અને તે દષ્ટિએ તે વ્યવહારને માયાજાળ યા માયાજાળ
107

Page #262

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
સમજવામાં આવ્યા હોય, તો તેવાઓને તે ખાદ્ય સમ્બન્ધા આત્માન્નતિના માર્ગોમાં પ્રતિબન્ધ કરનાર થઈ શકતા નથી.
पुनः प्रस्तुतमेव दृढीकरोति
सर्वे पराधीनतयैव सन्ति कः कं स्वतन्त्रं प्रविधातुमिष्ठे ? । स्वयं दरिद्रो हि परं विधातुमाढ्यं कथङ्कारमलम्भविष्णुः १ ॥ ३३ ॥
( 33 )
None being master of himself, who can then liberate others? How can one, himself poverty= striken make others rich?
પ્રસ્તુતનુજ દઢીકરણ—
“ દરેક જન્તુ પરાધીન છે, સમથ થઇ શકે તેમ છે ? કેમકે બનાવવા કેમ સમ થઇ શકે
તા કાણુ કાને સ્વતન્ત્ર બનાવવા સ્વયં દરિદ્ર મનુષ્ય બીજાને પૈસાદાર
,,
~:૩
अथ स्नेहस्य सन्तापकरत्वमाह
स्नेहस्य निष्पादन आदितस्तु श्राम्यत्यविच्छेदकृते च पश्चात् । एवं दशायां परिभज्यमाने स्नेहे भृशं ताम्यति मानवोऽयम् ||३४||
( 34 )
A man first endeavours to bring about friendly (cordial) relations and afterwards to maintain them in taet; if, in the meantime, they are broken off, his distress knows no bounds.
સ્નેહ સતાપજનક છે
((
આ મનુષ્ય પ્રથમ તા કાર્ય વ્યક્તની સાથે પ્રેમ બાંધવા મથે છે, અને પ્રેમ બધાયા પછી તે પ્રેમને સ્થિર રાખવાની મહેનત લે છે;
108

Page #263

SPIRITUAL LIGHT.
આ દશામાં હામાં મનુષ્ય તરફથી જે તે પ્રેમ તૂટી જાય, તે તેને અત્યંત Blodly 24344491 43 . "-38 एकपक्षीयप्रेमकरणं प्रतिषेधतियत्प्रेम्णि चित्तं रमते त्वदीयमन्यत्र चित्तं रमते तदीयम् । .. कथं वृथा मुह्यसि तत् परत्र ? नोकपक्षः प्रमदाय रागः ॥ ३५ ॥
( 35 ) The person to whom you are warmly and lovingly attached has ardent feelings of love else where. Why are you deluded into false love for others ? One-sided love can not give happiness.
Notes—The true aspect of love or affection consists in its extension to the whole universe. Naturally it starts from oneself and family and then to his immediate society and thus further on. This is no doubt a desirable and laudable phase of love. But on the contrary when it is confined only to his family or some one else and proceeds no further, it becomes a subject of regret and contempt. The author here rightly disparages the one-sided attachment of men in this world-a theatre of inconstancy and fluctuations. Even judging it from the phenominal standpoint it is not desirable as it proves to be a source of many evils and sins. He has in view the expansion of the mind for the good of the whole society by the cultivation of benevolent feelings as an important duty in life. He says, these affections may be in the beginning warm, comforting and hopeful, but they eventually turn out cool and
109

Page #264

Sybille tarpetals distressing. When these temporal relations as, of Kinship and friendship etc., are not permanent but liable to be easily broken, he properly advises men to disattach themselves from their sordid pursuits and to utilize come spark of light and purity still remaining in their natural conscience. Selfishness governs all these relations, temporary and vanishing in their nature though seemingly permanent and alluring to those who are stupified with illusion as to the relation of the Soul with the body. Their vision being clouded they do not see the right path for their progress. The best key of knowing this right path is to unfold the light of the Soul. It could be achieved by cognizing the unsubstantial and delusive nature of the worldly attachment. Thus freedom from attachment and repulsion viewed from the higher standpoint is the true path to liberation. The condemnation of love, we often meet with in religious works, is not to be taken as absolute, but is meant to evoke the sense of the renunciation. એકપક્ષવાળા પ્રેમ ન રાખે જોઇએ
હે મહાભાગ! જેના ઉપરના પ્રેમમાં તારું મન રમણ કરી રહ્યું છે, તેનું હૃદય તે બીજામાં જ (તારામાં નહિ) રમ્યા કરે છે, તે પછી ફગટ શું કામ તેના ઉપરના મેહમાં ઘેલું બની રહે છે ? સમજી રાખવું જોઈએ કે દુનિયામાં એક પક્ષને રાગ સુખને માટે હોતે જ
dell. "—34 HEEUHEUHAEअनन्यसाधारणभावतः कस्त्वद्गोचरं प्रेम दधाति लोके ? । एवं न चेत् क्यापिन तर्हि धीमन् ! स्नेहो विधातुं भवताऽस्तियुक्तः॥३६
110

Page #265

SPIRITUAL LIGHT.
( 38 ) Oh, wise one! Can you say, if there is a single person who cherishes self-less love for you in this world ? If not, it is but meet that you disattach yourself from everything. સ્નેહનું અકર્તવ્ય
હે બુદ્ધિમન ! બતાવ કે તારા ઉપર અનન્યભાવથી પ્રેમ ધરાવનાર સંસારમાં કોણ છે ? અગર કોઈ નથી, તો પછી તુચ્છ નેહમાં બંધાઈ જવું, એ તારે માટે કોઈ રીતે યુકત નથી. ”-૩૬ કરતુતમેassयत्प्रेमजन्यं परितापमेषि तत्तापहानाभिमुखः स चेद् न । तत् तादृशं प्रेम विषस्य कुण्डं मत्वा परित्यज्य कुरुष्व तोषम्॥३॥
(37) :. When you feel burning anxiety for the sake of his love an when he does not care to relieve you of the torment, you should look upon this kind of attachment as a reservoir of poison; free yourself from it and be contented.
Cf-Be peace thy aim, that peace of heart and
mind,
Which conscious rectitude alone can give. -
Always be righteous-Smriti. . પ્રસ્તુતજ વાત કહે છે –
“હે મહાભાગ ! જે વ્યક્તિ ઉપરના પ્રેમને લઈને તેને અહર્નિશ સત્તાપ થયા કરે છે, તે સત્તાપને દૂર કરવાનું છે તેના લક્ષ્યમાં જ
111

Page #266

અધ્યાત્મતવાલેક, હેય, તે તેવા પ્રેમને વિષને કુંડ સમજીને તેને ત્યાગ કરી દે અને સન્વેષ ધારણ કર.”– ૭ पूर्वोक्तमेव पोषयतिस्नेहो नहि स्थायितया कचित् स्यात् स्वाद् यत्र तत्रापि भवेत् सुतीव्रम्। एकस्य मृत्यावितरस्य दुःखं दुःखास्पदं प्रेम ततोऽस्त्यवश्यम् ॥३८॥
( 38 ) Surely, there is no stability of love anywhere; but even admitting it to be permanent somewhere, the death of one causes unbearable pain to the other. Consequently love is necessarily an abode of miseries.
Notes-Raga (attachment) nourishes the family of pain and misery. Practically it is based on selfishness. It is vanishing and deceptive. The loss of the object of attachment is inevitable and so it is a source of unbearable pain. From attachment arise various passions, as, lust, greed and pride, etc. They forge and tighten the bondage of Karmas. They are not natural to the Soul. They serve to prolong trans. migration and therefore one should avoid attachment as much as lies in his power. In this practical life actions dono with good intention and virtuous motives bear good fruits but they are comparatively very inferior to those done with self-lessness. પૂર્વોકત અર્થની પુષ્ટિ–
અવ્વલ તે એજ વાત છે કે સંસારમાં કેઈને પ્રેમ સ્થિર રહેતો નથી; કદાચ કોઈ સ્થળે તે સ્થિર રહેલો દેખાય, તે પણ તે પ્રેમિઓમાંના એકના મરણ પછી બીજાને અત્યન્ત સત્તાપમાં ઉતરવું પડે છે, આ માટે એ નિશ્ચય છે કે પ્રેમ હમેશાં દુખનું ઘર છે.”—-૩૮,

Page #267

SPIRITUAL Light,
કયાખ્યા, * આજકાલ જોઈએ છીએ કે પ્રેમને શંખ સર્વત્ર દૂકાઈ રહ્યું છે. બધે ઠેકાણે પ્રેમના મ જપાઈ રહ્યા છે. જ્યાં જાઓ, ત્યાં પ્રેમ એ આનન્દનું મંદિર છે, પ્રેમ એ સ્વર્ગનું વિમાન છે અને પ્રેમ એ મુક્તિને દરવાજો છે ” આવી રીતની ઉષણાઓ શ્રવણગોચર થાય છે. આવી સ્થિતિમાં પ્રેમની વિરૂદ્ધમાં જ્યારે આવા લેકે બહાર પડે, તે કેટલાકના મુખકમલેમાંથી “છી છી ” ના પોકારે થવા લાગે, એ બનવા જોગ છે. પરંતુ આટલું સાહસ કરવાનું શા ઉપર !. તને ગર્ભ તપાસ્યા વગર જજમેન્ટ આપનારાઓએ લગાર ધીરજ પકડી રાખવી જોઈએ છે.
પ્રેમના તત્વ ઉપર દૃષ્ટિપાત કરતાં સહુ કોઈને જણાઈ આવે છે કે–એક પ્રેમ એવો હોય છે કે જે અમુક પ્રદેશને લગતે અને સંકીર્ણ હોય છે, જ્યારે બીજો પ્રેમ તેથી ઉલટ-સર્વ પ્રદેશને લગતો અને ઉદાર હોય છે. પ્રેમના આ બંને પ્રકારેમાં પ્રથમ પ્રકારને પ્રેમ ઈચ્છવા જોગ છે. એમ કાઈ બતાવી આપશે ? પિતાની જાત અને પોતાના સ્ત્રી, પુત્ર, મિત્ર વગેરે કુટુંબવર્ગ ઉપરજ-એટલાજ સાંકડા પ્રદેશમાં–એટલાજ ખૂણામાં પ્રેમની લાગણું ધરાવનાર, એ ખૂણામાંથી પિતાનું માથું બહાર કાઢી શકશે ? એ ખૂણે સિવાય બીજા પ્રદેશ તરફ દષ્ટિપાત કરી શકશે. અરે! તેવાઓની ધારણું તે એવી જ હોય છે કે મારું પૂરું થવું જોઈએ, ભલે બીજાઓ ખાડમાં પડે”. આવા હૃદયવાળાઓ “વસુધૈવ કુટુકવવા” એ મન્નથી સહસ્ત્ર કેશ વેગળા હોય છે. એવાઓને ફક્ત પિતાનેજ અંગે થતી હાનિમાં દુઃખ અનુભવવું પડે છે, પરંતુ બીજાને થતા નુકસાન તરફ તેઓ ખ્યાલ રાખતા નથી. આવી સ્થિતિના લેકે એટલા નિર્બલ હૃદયવાળા હોય છે કે પોતાનું એક વાસણ ફૂટી જતાં પણ એઓના હદય ઉપર ભારે આઘાત પહોંચે છે. " કહે ! આ એકદેશીય તુચ્છ પ્રેમ નિંદવાજોગ નથી શું? આ
કામાં પ્રેમને જે ત્યાજ્ય બતાવવામાં આવ્યો છે, તે એકદેશીય પ્રેમ છે. મિત્રના પ્રેમમાં ફસાયેલાઓને મિત્રને વિયેગ અથવા મૃત્યુ થતાં જે દુઃખ સહવું પડે છે, અને તેથી જે અધિક દુઃખ પ્રેમની ગાંઠ ટૂટી જતી વખતે ખમવું પડે છે, તે પ્રેમ એકદેશીય છે, અએવ તે સંકીર્ણ
118

Page #268

અખાત્મતત્ત્વાલક, અથવા તુરછ છે. એવા સંકીર્ણપ્રેમવાળાએ પિતાના માનેલા પ્રેમી તરફ જે સ્નિગ્ધ લાગણી ધરાવતા રહે છે, તે સ્નિગ્ધ લાગણી સમસ્ત પ્રાણિઓ તરફ તેઓને હોતી નથી; આજ માટે એવા હલકા પ્રેમના ક્ષેત્રમાં નહિ ભટકતાં, જગત જેવડા મેટા પ્રેમના મેદાનમાં વિહરવું જોઈએ. સર્વ પ્રાણિવર્ગ ઉપર જ્યારે સમાન ભાવ–સરખી લાગણી ઉદ્ભવે, ત્યારે જ વિશ્વસેવાનું વ્રત પાળી શકાય છે.
પ્રેમની મર્યાદા જ્યારે અમુકજ હદમાં બંધાયેલી હોય છે, ત્યારે તે પ્રેમ ખરેખર બન્ધનરૂપ થઈ પડે છે, અને તેનું પરિણામ એ પણ આવે છે કે–ખાવું ભાવે નહિ, સુવું ફાવે નહિ અને હૃદયમાં દાહ થયા કરે. આવો સન્તાપપૂર્ણપ્રેમ સર્વથા હાનિકર્તા છે. એવા પ્રેમને ઉખાડી નાંખ્યા સિવાય કલ્યાણને રસ્તો છે જ નહિ. આવો પ્રેમ ખરેખર પ્રાણને હડહડતા કુતરા જેવો બનાવે છે અને દુ:ખના અંગારા ઉપર પટકે છે. જિન્દગીને દિવ્ય બનાવવાના ઉમેદવારે આવા તુચ્છ પ્રેમથી પિતાના વયને કાળું નહિ બનાવતાં વિશ્વવ્યાપક પ્રેમથી પિતાના આત્માને હવરાવ જોઈએ. સર્વ મનુષ્ય-સર્વ પ્રાણિઓ ઉપર એક સરખી પ્રેમની લાગણી ધરાવવામાં જ આત્માની ઉન્નતિ સમાયેલી છે. હૃદયને બ્રહ્માંડ જેવડું વિશાલ બનાવવાને માટે બ્રહ્માંડ જેવડે પ્રેમસમુદ્ર નિમણ કરવો જોઈએ. - એકદેશીય પ્રેમમાં જેટલી તવૃત્તિઓ ભરેલી હોય છે, તેટલી જ સાવિક વૃત્તિઓ સાર્વજનિક પ્રેમમાં સમાયેલી હોય છે. પરમાત્મા મહાવીર અને કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત થયેલા રામચન્દ્રજી વગેરે જે મહાપુરૂ થઈ ગયા, તેઓના હૃદયમાં સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ જન્તુથી લઈ ઇન્દ્ર પર્ય. નના તમામ પ્રાણુ વર્ગ ઉપર એકજ સરખે પ્રેમપ્રવાહ વહી રહ્યો હતો, અને એવાજ સાત્ત્વિક પ્રેમના પ્રતાપે તેઓ પિતાને ઉન્નત બનાવી શકયા. આત્માને પરમાત્મા બનાવવાનું સાધન સંસારમાં એક જ છે, આનનું મન્દિર યા સ્વર્ગનું વિમાન બ્રહ્માંડમાં એકજ છે, અને તે એજ કે સર્વ સમાન પ્રેમભાવ.
એકદેશીય પ્રેમ, એ જાળ છે, એમાં ફસાયેલો જતુ બેહદ કચ્છ ઉઠાવે છે; પરંતુ સાર્વજનિક પ્રેમની જાળમાં બધાઓએ બંધાઈ જવાની જરૂર છે. આવી સ્થિતિમાં મૂકાયા સિવાય કઈ પણ દેશની પૂર્ણ ઉન્નતિ
114

Page #269

SPIRITUAL LIGHT.
થઇ શકતી નથી. નીતીકારો દૂધ અને પાણીની જેમ બધાને પ્રેમી બનવાનું શિખવે છે. જેમકે-કાઇ એક ગૃહસ્થે તપેલીમાં દૂધ અને પાણી તે ભેગું કર્યું. દૂધમાં પાણી આવ્યું, ત્યારે પાણી પણ દૂધની જેમ ધેાળું થઇ ગયુ–દૂધ અને પાણી બંને એકાકાર થઇ ગયાં. આ ઉપરથી સમજવાનુ એ છે કે-દૂધને જ્યારે પાણીની સંગત થઇ, ત્યારે દૂધે પેાતાના સાંખતી પોતાના મિત્ર જળની સાથે ભેદભાવ નહિ રાખતાં, પોતાને શ્વેત વ તેને આપી દીધા, જળને પોતાના જેવું બનાવી દીધું. પ્રેમનુ' આ પ્રથમ કવ્ય દૂધ કરી બતાવ્યું. ત્યાર પછી તે દૂધની તપેલી જ્યારે ચૂલા ઉપર મૂકી, ત્યારે દૂધની સાથે મળેલુ પાણી ધીરે ધીરે બળવા માંડયુ. શા માટે ? એજ કારણ કે દૂધને જ્યારે બળવાનેા વખત આવ્યા, ત્યારે જલને પેાતાની ફરજ પાળવાની જરૂર પડી કે− મારા ઉપકારી દૂધને જ્યારે વિપત્તિના પ્રસંગ આવ્યા, તે મારે રહેતે તેને વિપત્તિ ભાગવવા નહિ દેતાં, તેની વિપત્તિ મારેજ ખમી લેવી જોઇએ.' આ પ્રમાણે પેાતાનુ કવ્ય પાળતુ જળ જ્યારે બળી ગયું, ત્યારે, દૂધને પોતાના મિત્ર ( જલ ) ને વિરહ સહન નહિ થવાથી તે પણ તપેલીના કાંઠા સુધી આવીને અગ્નિમાં પડવાની ચેષ્ટા કરવા લાગ્યું, અર્થાત્ દૂધને ભરેશ આવ્યું. જ્યારે આ સ્થિતિ ઉપર વાત આવી, ત્યારે દૂધના માલિક દૂધમાં ચાંગળુ ભરીને પાણી નાંખ્યું. પાણી નાંખતાની સાથેજ દૂધા ઉભરા બંધ પડયા. કારણ શું ? એજ કે દૂધને પોતાના મિત્ર (જળ)ને સમાગમ થવાથી શાંતિ વળી.
પ્રેમનું આ આદર્શ ઉદાહરણ છે. સમગ્ર વિશ્વમાં આવા દર્શ પ્રેમની જરૂરીયાત છે.
દેશ, વેષ, વ્યવહાર અને પથ વગેરેમાં ભલે ભિન્નતા રહે, પરન્તુ તે ભિન્નતાને વિરૂદ્ધતાનું રૂપ ન આવું જોએ, ખીજા શબ્દોમાં તે ભિન્નતા વિરાધનું કારણ ન થવું જોઇએ. જે અંશે મતભેદ હેય, તે અંશને દબાવી રાખીને બીજી બધી બાબતેામાં સની સાથે ભ્રાતૃભાવ રાખવા જોઇએ. દુનિયામાં ભિન્નતા કદાપિ મટવાની નથી–સંસારમાંથી ભિન્નતા કદી ખસવાની નથી. નૈસગિક ભિન્નતા જગતના પદાર્થોમાં સદા સમ્બદ્ધ છે. ક્રૂર કર્યા જોઇએ, આપણા બે હાથજ ભિન્ન છે. શરીરનાં તમામ અવયવે એક બીજાથી ભિન્ન છે. આમ ભિન્નતા હાવા છતાં,
115

Page #270

શાળામતવાલો, જોવાની મજા એ છે કે તે બે ભિન્ન ભિન્ન હાથે, તે ભિન્ન ભિન્ન અવયવો ભેગા રહીને જીવાત્માનું કેવું સરસ કામ બજાવે છે ?જુદા જુદા પરમાણુઓના ભેગા થવાથી–તેઓના પરસ્પર મળવાથી બનેલો ઘડે મનુષ્યનું કામ કેવું સાધી આપે છે ? આ બધું શું બતાવી આપે છે? એજ કે ભિન્નતા ભલે રહે, પણ એક બીજાથી મળતાપણું કેમ છોડવું જોઈએ જેમ, બે હાથ ભિન્ન હોવા છતાં પણ એક થઈને એક બીજાનું કામ બજાવે છે, તેમ ગમે તેટલે અંશે ભિન્નતા હોવા છતાં પણ મનુગેનો ધર્મ છે કે-તેઓએ પરસ્પર એક થઈને એક બીજાને મદદગાર બનવું જોઈએ. પેલા બે હાથ પરસ્પર ભિન્ન હોવા છતાં પણ યદિ એક બીજાથી વિરૂદ્ધ થઈ જાય, તે તમે જાણે છે કે તે બંનેની શી દશા થાય? એ જ કે, એક બીજાને સાફસુફ નહિ કરવાથી, એ બંનેને ઉપર ઇંચ ઇંચ જેટલે મેલ ચઢી જાય; અને એથી એએને સડી જવાને વખત આવે. જુઓ ! વિરૂદ્ધતાનું આ પ્રત્યક્ષ પરિણામ.
આ ઉપરથી એ સાર ખેંચી લેવાને છે કે બધાઓએ એવી રીતે એકમેક થઈ જવું જોઈએ કે એક બીજાની ઉન્નતિ કે એક બીજાના સુખમાં પિતાની ઉન્નતિ કે પિતાનું સુખ સમજવું જોઈએ. એકતા કેટલું કામ કરે છે, એ આપણા ધ્યાન બહાર નથી. આપણી પાનાની રમત જ આપણને બતાવી આપે છે કે-એકતાને કેટલે પ્રભાવ છે. પાનાં રમનારાઓ સારી પેઠે સમજે છે કે “બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ, એમ દશ દાણા સુધીનાં પતાં ને સર કરી જનાર “ગેલો છે અને ગેલા ઉપર રાણી, તથા રાણી ઉપર બાદશાહને હુકમ ચાલે છે. પરંતુ બાદશાહની મહેર છાપને પણ ફેરવી નાખનાર-બાદશાહ ઉપર પણ વિજય મેળવનાર કોણ છે, એ તમે જાણે છે ? હા, પેલું સંતાડી રાખેલું પાનું. કર્યું ? એ
એક'. જોઈ લ્યો એક્કાને પ્રભાવ. આ એકે સમગ્ર દેશમાં જે હેય, તે કઈ દુઃખી રહી શકે ખરો ! ગમે તે દેશ ગમે તે સમૃદ્ધિવાળે બની જાય, પણ તે દેશમાં જે એકકે ન હોય, તે તે, સમુદ્ર ભરાય એટલી લક્ષ્મીથી પણ સુખી થઈ શકે નહિ. કોઈ પણ દેશની ઉન્નતિ થવા માટે ત્રણ કારણેની જરૂર રહે છે. તે ત્રણ કારણે છે–સત્ય, સંપ અને બ્રહ્મચર્ય. આ ત્રિપુટીમાં મધ્ય સિંહાસન સંપ (એક્તા )નું છે. અને એ ત્રણેને પરસ્પર અત્યન્ત નિકટ સબ્ધ છે; કારણ કે સત્યવાદી
11

Page #271

SPIRITUAL LIOHT. પ્રજામાંજ એકતા ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, અને સત્યવાદને ગુણ બ્રહ્મચર્યને સાથે લઈને જ કરે છે.
પ્રસ્તુતમાં નિર્વિકાર સ્નિગ્ધ લાગણી, એજ દિવ્ય પ્રેમ છે. આ પ્રેમમાં, લપટાઈ જવાય, એવી ચિકાશ હોતી નથી. આ પ્રેમ દુર્વાસનાઓને ક્ષય કરીને પછી સ્વતઃ શાન્ત થઈ જાય છે. એના શાંત થઈ જવા પછી તરત કૈવલ્યજ્ઞાન પ્રકટ થાય છે. આવા પ્રકારનો પ્રેમ યથાર્થ સેવાધર્મને જન્મ આપનાર છે. પ્રેમ અને સેવાના સિદ્ધાન્તનું સુંદર રહસ્ય તે એજ છે કે તેથી પિતાનું વ્યક્તિત્વ ખીલે છે. પિતાના સ્વાર્થને બદલે જ્યારે સમાજનું હિત વિચારવામાં આવે, ત્યારે જ મનુષ્ય, મનુષ્ય બની શકે છે. એ સત્ય છે કે આપણે દરેકને સુખી ન કરી શકીએ. પરંતુ એટલું તે આપણુથી બની શકે કે-આપણુ દોષથી કઈ દુઃખી થાય નહિ. યાદ રાખવું જોઈએ કે જનસમૂહના સુખની દરકાર કર્યા સિવાય કોઈ પિતાની જાતે પૂર્ણ સુખી થઈ શકતું નથી.
જિંદગીમાં એવા ઘણું પ્રસંગો આવે છે કે દ્રવ્યની ભેટી બક્ષીશ આપવા કરતાં પણ આપણું પ્રોત્સાહક સ્વાગતથી, માયાળુ વર્તનથી અથવા દિલસોજી ભરેલી દષ્ટિથી આપણે બીજાના હદયનું દુઃખ ઘણું ઓછું કરી શકીએ. દુર્બળમાં દુર્બળ મનુષ્ય પણ યાદ રાખવું કે જે તેની ઇચ્છા હોય, તે તે પોતાની પાસે સ્વર્ગસદશ આનન્દ ખડે કરી શકે તેમ છે. કેવી રીતે ? માયાળુ શબ્દો, સ્નેહભરી દષ્ટિ અને સહામાની લાગણી ન દુખાય, તેવી સાવચેતી, આ અમૂલ્ય બાબતે વગર પૈસે તેને મેળવી શકાય તેવી છે, અને એમાંથી ખરો આનન્દ અનુભવી શકાય છે. દરેક વ્યક્તિએ એ સમજી રાખવાનું છે કે આપણું કર્તવ્ય દુઃખીને સુખી કરવાનું અને ભૂલા પડી ગયેલાઓને રસ્તે લાવવાનું છે. આ કામ ખરેખર આપણું પિતા પ્રત્યેની જ સેવા છે, કારણ કે આપણે મોટા સમાજના છૂટક છૂટક સભાસદો છીએ. ગરીબમાં ગરીબ માણસ પણ શારીરિક મહેનતથી સેવાનો લાભ ઉઠાવી શકે છે. જે મનુષ્યો પ્રત્યે સાચે છે, તેજ ઈશ્વર પ્રત્યે સાચો છે. બીજાને જે અન્યાય આપવામાં આવે છે, તે અન્યાય આપણને જ મળે છે, જે પોતાના હક્કની ચિન્તામાં સમાજની સ્થિતિને વિચાર કરતા નથી, તેના જેવો બીજો ફેઇ કંગાલ કે ગુલામ નથી.

Page #272

पावसाव
re. स्वकीयत्वमोहभ्रान्ति निरस्यति
सर्वो जनः स्वार्थनिमग्नचेताः स्वार्थश्च सम्बन्धविधानदक्षः । प्रेमप्रदीपस्य स एव तैलं स्वायें समाप्ते खलु कः किमीयः ? ॥ ३९ ॥
( 39 )
Self-interest governs all minds; it is a potent factor in bringing about friendly relations; it alone feeds love as oil, the light. When once the interest ceases the bond of union surely breaks
वस्तुतः पोतानो डा ?
""
સર્વ મનુષ્યા પોતાના સ્વામાં મગ્ન છે. દુનિયામાં સમ્બન્ધ જોડનાર કાઇ ડાય, તેા આ સ્વાજ છે. આ સ્વાથ જ પ્રેમરૂપ પ્રદીપનું तेल छे, स्वार्थ पूरा थया पछी छ, अनी रहेता नथी.”–३८
उक्तमेव द्रढयति
पितेति मातेति सहोदरेति मित्रेति कर्मस्फुरणोपमातम् । अवास्तवं खल्वपि मन्दमेधाः सम्बन्धमात्मीयतया प्रवेति ॥ ४० ॥
( 40 )
The relation of father, mother, brother, aister and friend arises from the working of Karma; but the dull-witted ones attribute such relationships, though unreal, to soul.
Notes:-The Family relations are illusive, temporary and deceptive. The pure nature of the soul is quite independent of them. Consequently they should be attended with scrupulous care and caution as not to allow them to interfere with spiritual
118

Page #273

SPEKTUAL Laar. welfare. Of course they ought to be fed, taken care of and respected within proper limits as not to conflict with the high ideal of spiritual elevation. પૂર્વોક્ત અર્થનું સમર્થન–
આ પિતા, આ માતા, આ ભાઈ, આ મિત્ર વગેરે સમ્બન્ધજાળ કર્મનાં આવરણોના સ્કરણથી ઉપજેલી છે. આ સમ્બન્ધજાળ અવાસ્તવિક-કાલ્પનિક-જૂઠી છે; છતાં અલ્પબુદ્ધિવાળાઓ આ સમ્બન્ધજાળને ખાસ આત્માની સમજે છે.”–૪૦ થાખ્યા.
સંસારમાં વસ્તુતઃ કઈ સગો કે કઈ સંબન્ધી નથી. માતા, પિતા, બહેન, ભાઈ, પુત્ર, સ્ત્રી વગેરે જે સંબધિઓને સંબધ છે, તે પૂર્વકૃત કર્મને અનુસાર રચાયેલું છે. સંસારરૂપ અરણ્યમાં ભ્રમણ કરતા પ્રાણુએ અનન્ત જન્મ-મરણે કર્યા છે, અને એને લીધે આ જીવના માતાપિતાએ કેટલા થયા, એ ગણું શકાય તેમ નથી. અના માતા-પિતાએ આ જીવે કર્યા છે. આ જિન્દગીમાં આ જીવ જેને માતા માની રહ્યા છે, તે, પૂર્વ જન્મ પછી કોઈ જન્મમાં આ જીવની સ્ત્રી નહિ થઈ હશે ? આ જીવ અત્યારે જેને પિતા કહી રહ્યા છે, તે પણ કઈ જન્મમાં આ જીવની સ્ત્રી યો પુત્ર નહિ થયે હશે ? જ્યારે આવી સ્થિતિ છે, તે પછી આ બધે સાંસારિક સંબંધ શું વાસ્તવિક કહી શકાય ? આ સંબન્ધને હૃદયથી શું સાચે માની શકાય ? કદાપિ નહિ, જે વસ્તુ કાલ્પનિક છે, તેને સુહૃદય પરમાર્થિક માની શકે કેમ?
વ્યવહારના ક્ષેત્રમાં જ્યાં સુધી રહ્યા છીએ, ત્યાં સુધી વ્યાવહારિક દષ્ટિએ ઉચિત વર્તન રાખવાની દરેકને જરૂર છે. આપણે જેના એટલે અંશે ઉપકૃત થઈએ, તે તરફ તેટલે અંશે આપણે કૃતજ્ઞ થવાની જરૂર છે. પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ હદયથી વિસરવી ન જોઈએ. સાંસારિક સંબંધને અંગે રહેલી પિતાની ફજ બરાબર પાલન કરવી, પરંતુ એ સમ્બન્ધમાં એ વ્યાહ ન રાખવું જોઈએ કે પોતાનાં આત્મન્નિતિનાં કાર્યોમાં ખલેલ પહોંચે. પાણીમાં ઉત્પન્ન થયેલું કમળ પાણીથી જેમ અલગ

Page #274

અધ્યાત્મતત્વાલક, રહે છે, તેમ સાંસારિક સમ્બન્ધ વચ્ચે રહીને ઉચિત વ્યવહાર સાચવવા છતાં પણ હૃદયથી તે સબધોથી અલગ રહેવું, એજ ખરૂં ડહાપણ છે.
અધ્યાત્મભાવની ઉચ્ચ દશા તે એજ કહી શકાય છે કે એક સ્ત્રીને માતા નહિ માનતાં દુનિયાની તમામ મોટી સ્ત્રીઓને માતા અને નહાની બાઈઓને યથાયોગ્ય બહેન યા પુત્રી માનવી જોઈએ; તેમજ એક પુરૂષને પિતા નહિ માનતાં દુનિયામાં રહેતા તમામ વડેરાઓને પિતા અને તે સિવાયનાઓને યથાયોગ્ય બધુ યા પુત્ર તરીકે લેખવા જોઈએ. આવી સ્થિતિ ઉપર આવ્યા સિવાય સપૂર્ણતયા પરમાર્થવૃત્તિવાળું જીવન મળી શકતું નથી. सर्वस्य स्वार्थनिष्ठत्वमावेदयतियस्यास्ति वित्तं प्रचुरं तदीया भवन्ति सर्वे मृदुलस्वभावम् । दारिद्रय आप्ते तु सहोदरोऽपि प्रेमी वयस्योऽपिपराङ्मुखः स्यात्॥४१॥
( 41 ) All persons become servile dependents, importunately soliciting favours of him who is the possessor of immense wealth. But when he is reduced to poverty, even his own brother or even an intimate friend is loth to look at him. સર્વ સ્વાર્થપરાયણ છે—
જેની પાસે પુષ્કળ દ્રવ્ય હોય છે, તેનાજ બધાઓ નમ્રતાપૂર્વક સમ્બન્ધી થાય છે; પરંતુ તેજ શ્રીમાન માણસ જ્યારે દારિદ્રયમાં સપડાય છે, ત્યારે તેને સગા ભાઈ અને પ્રેમ ધરાવનાર મિત્ર પણ તેની હામે જેવા પૂરત પણ સમ્બન્ધ રાખતા નથી.”–૪૧ फलितार्थमाहन कोऽपि कस्यापि समस्ति लोके वृथैव मोहाद् व्यथते जनोऽयम् । अध्यात्मदृष्टया परिचिन्तयेचेद्, निःसारमेतद् निखिलं प्रतीयात्॥४२॥
120

Page #275

SPIRITUAL LIGHT.
· In the whole phenomenal world, nobody stands. in permanent relationship with another. In vain does this world trouble itself painfully out of illusory attachment. If one judges from the standpoint of spiritual wisdom, he would be convinced of the unsubstantiality of all objects.
ફલિતાર્થ
“વિશ્વમાં ખરી રીતે કોઈ, કોઈને નથી. વ્યર્થ આ પ્રાણું મેહમાં મુંઝાય છે. અધ્યાત્મદષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે તે ખરેખર આ બધું નિઃસાર જણાય તેમ છે.”– ૨
दृष्टिभेदमाहमहालयाऽऽरामसुलोचनादि यद् बाह्यदृष्टया परिदृश्यमानम्। भवेद् विमोहाय, तदेव वस्तु वैराग्यलक्ष्म्यै पुनरात्मदृष्टया ॥४३॥
( 48 ).
Palatial buildings, gardens ( pleasure grounds ) beautiful-eyed ladies, etc., if viewed from the phenomenal standpoint, fetter the mind; but the same things viewed from the noumenal standpoint, bring on the glory of disattachment. દષ્ટિભેદ–
મહેલ, બગીચે, સુન્દરી વગેરે જે રમણીય પદાર્થો, બાહ્યદષ્ટિથી જોતાં મેહને ઉપજાવે છે, તેજ પદાર્થો, જે અદૃષ્ટિથી જોવામાં આવે તે ખરેખર વૈરાગ્યને ઉપજાવનારા બને છે,”-૪૩
1શ

Page #276

અધ્યાત્મતત્વાલક, Elgfagufanikदुःखं विना किश्चन दृश्यते न सुखस्य लेशोऽपि भवप्रपञ्चे । तथाप्यहो ! वैषयिक प्रसंगं सुखस्वरूपं प्रविदन्ति मूढाः ॥४४॥
( 44 )
In this-world-drama, nothing but misery is to be seen, not an iota of happiness; yet the wonder of it, is, that the deluded persons look upon amorous pleasures as constituting happiness. . This world-drama presents a scene of recurring dances and deceptive glances like the flashes of lightning. If one cares to place the charming and fascinating scenes from boyhood to youth, from youth to old age and from old age to death, he would be surely convinced of the vanity, mutability and unreliableness of this world ( Samsār ). Prosperity, adversity, riches, poverty, hopes, disappointments, profit, loss, elevation, degradation, etc., come by turns to mankind like the rotation of day and night. The generality of mankind is carried away by the stream of desires, avarice, sensuality, paşsion, etc. They are, therefore, subject to troubles and restlessness. Actions proceeding from selfish motives and desires and worldly pursuits being on disappointment and pain in the end. Some persons do acquire glory, fame valour and are able to fill their houses with wealth on account of the good deeds, they have done in the past, but these fame, riches, etc., are also vanishing. They also tend to draw them into arrogant and vicious habits, which also tend to entangle them into
122

Page #277

SPIRITUAL LIGHT.
the meshes of Karma. Even good actions, done, with the desire of fruits, hovewer high, noble and sympathising they may be, they are sure, even then, to forge golden fetters for them. Rare are the persons whose actions proceed from selfish motives and tendencies. They are capable of holding equanimity in all circumstances of life, whether, untoward or favourable. With all these considerations before their minds, the wise view' things from the noumenal standpoint and break this attractive and ornamental: chain of worldliness and bring on the glory of disattachment. The author, therefore, rightly advises those, who are immersed in the ocean of worldliness, to work by honest means, unswervingly righteous pātience and selfless devotion.
Cf-V. 44.
Experience tells me that my past enjoyments have brought no real felicity, and sensation assures me that those I have felt are stronger than those which are yet to come. Yet experience and sensation in vain persuade; hope, more powerful than either, dresses out the distant prospect in fancied beauty; some happiness in long perspective, still beckons mo to pursue; and, like a losing gamester, every new disappointment increases my ardour to continue the game.-Gems of Prose. દષ્ટિને વિપર્યય
સંસારના પ્રપંચમાં દુઃખ સિવાય સુખને કંઇ લેશ પણ જણને નથી, એમ છતાં પણ મૂઢદષ્ટિવાળાએ વિષય-પ્રસંગને સુખરૂપ સમજે
123

Page #278

અધ્યાત્મતત્ત્વાલકો दृष्टिविपर्यास दृष्टान्तेन कथयतिमरीचिकां वारितया विलोक्य मृगो यथा धावति भृरितृष्णः।। भोगान् मुखत्वेन तथा विदित्वा तान् प्रत्यहो! धावति देहधारी॥४५॥
(45) As a very thirsty deer runs after mirage, deluded by the illusion of water; so this creature, taking worldly pleasures to be real happiness, strives for them. કેવો દષ્ટિવિપર્યાસ?–
, “ જેવી રીતે તૃષાથી પીડાયલે મૃગ દૂરથી ઝાંઝવાને પાણી સમજી પાણી પીવાની લાલચે તે તરફ દોડે છે, ( પરંતુ ત્યાં પાણું નહિ મળવાથી તે બીચારો મહાદુઃખી થાય છે, ) તેવી રીતે પ્રાણી, ભોગોની અંદર વસ્તુતઃ દુઃખજ રહેલું હોવા છતાં પણ અહા ! તે ભાગને सु५३५ सभ७ ते त२६ । छे. "-४५ प्रकृत. एबोदाहरणान्तरं दर्शयतिकस्तूरिकासौरभलुब्धचेता मृगो यथा धावति तनिमित्तम् । न वेत्ति तु स्वोदरवर्तिनी तां मूर्खस्तथा सौख्यकृते सुखात्मा ॥४॥
( 46 ) · Just as a deer, being strongly attracted by the the fragrance of musk, wanders here and there for its acquisition and does not know it to be in his own naval; in the same way a stupid person makes ineffectual exertions for happiness, but does not know that his innerself is full of bliss.
.
Notes:-This illustration is meant to show that
124

Page #279

SPIRITUAL LIGHT.
true and permenant happiness lies hidden in the inner-self and searching inquiry for it, is outside. The divine condition, full of infinite bliss, infinite powers, infinite perception and infinite knowledge, in all Souls exists from eternity, so Jiva is said to be potentially divine and constitutionally free even when it is incarcerated in the bonds of Karma. This phenomenal soul is Parmatman who, being under the veil of Karmas assumes a variety of forms in this world. It being ignorant of its true and real nature wanders here and there in the bewildered mental state, in the pursuit of true happiness of the Perfect Status, his bewilderingly misguided faith in what is nonself leads him astray from the right path. Being under the overwhelming influence of false--hood (Mithyatva) and also the veil of Karmas, being not dropped, his vision being muddy, he does not clearly see what lies hidden within his innerself and so makes ineffectual exertions to get it from outside. In the same way the deer tries to find out musk from outside though it is in its own naval.
So it is well described in the following lines;
"If solid happiness we prize,
Within our breast this jewel lies; And they are fools who roam; The world has nothing to bestow. "
Cf-Our remedies oft in ourselves do lie, Which we ascribe to Heaven.-Shakespeare. 125

Page #280

'અધ્યાત્મતત્વોલક.
પ્રસ્તુતમાં બીજું ઉદાહરણ–
“કસ્તુરીની સુગન્ધથી કસ્તૂરી ઉપર લુબ્ધ થયું છે ચિત્ત જેનું, એ મૃગ, કસ્તૂરીને મેળવવા જ્યાં ત્યાં ભ્રમણ કરે છે, પરંતુ તે કસ્તૂરીને પિતાના પેટમાં જ રહેલી જાણ નથી, કે જ્યાંથી તેને સુગન્ધ આવી રહી છે; આવી રીતે મૃદૃષ્ટિવાળો માણસ પણ સુખને મેળવવા
જ્યાં ત્યાં આડા અવળાં ફાંફા મારે છે, પરંતુ પિતાના શુદ્ધ આત્મામાં રહેલા પૂર્ણ આનન્દને નિહાળતું નથી. ”—જ
ઉર્જા વિનમ્, અથ ઘરને તિ– वपुः क्षणध्वंसि विनश्वरी श्रीमत्युः पुनः सन्निहितः सदैव । तस्मात् प्रमादं परिहाय धर्मे बद्धोद्यमः स्यात् सततं सुमेधाः ॥४७॥
( 47 )
Body is ephemeral; wealth is fickle, death is ever threatening; therefore, wise persons should abandon sluggishness and should gird up their loins for the performance of religious duty.
હવે ધર્મના ઉદ્યમ તરફ પ્રેરે છે–
“ શરીર ક્ષણવિનાશી છે, લક્ષ્મી ચંચલ છે અને મૃત્યુ, ( શરીરના પડછાયાની જેમ ) હમેશાં પાસેજ રહ્યું છે, માટે પ્રમાદને પરિત્યાગ કરી બુદ્ધિમાને ધર્મની અંદર હમેશાં ઉદ્યમશીલ રહેવું જોઈએ. ”–૪૭
धर्म एव सारम्, इत्युपदर्शनार्थ संसारस्थितिमाहप्रभातकाले दिनमध्यकाले सायं च काले खलु वैसदृश्यम् । पदार्थसाथै परिदृश्यते तत् क्वार्थे वयं विश्वसिमो विचार्यम् ! ॥४॥
126.

Page #281

SPIRITUAL LIGHT. ( 48 )
In the morning, at noon and in the evening all objects undergo changes. What then should be the object of our trust?
સ'સારની સ્થિતિ
પ્રાતઃકાળે, મધ્યાન્હકાળે અને સાયંકાળે પદાર્થોની અંદર જે પરિવર્ત્તન થાય છે, તે આપણા જાણવામાં છે; તે! પછી વિચાર કરો કે આપણે કઇ વસ્તુમાં વિશ્વાસી બની રહેવું જોઇએ ? -૪૮
""
66
धर्मे स्थिरतायै वैराग्यं पोषयति
नारी किमीया तनयः किमीयो मित्रं किमीयं पितरौ किमीयौ ? । गन्तव्यमेकाकिनएव हीतेः पुण्यं च पापं च परं सह स्यात् ॥ ४९ ॥
( 49 )
Whose is the wife, whose is the son, whose is the friend and whose are the parents ? Oh, mind You singly have to go accompanied by (only) and demerit..
merit
ધર્મમાં સ્થિર થવા માટે વૈરાગ્યનુ પોષણ
“ સ્ત્રી કાની ?, પુત્ર કાને ?, મિત્ર કાને ?, માબાપ કાનાં ?, પરમાદિષ્ટએ કાઇ કાઇનું નથી. અહીંથી આ પ્રાણીને એકલું જ જવાનું છે; માત્ર પુણ્ય અને પાપ એ એજ સાથે આવવાનાં છે. ”—૪૯
વ્યાખ્યા.
tr
""
सहोदरेति
“ àત્તિ માતિ સોતિ ” એ શ્લોકથી આપણે એ જાણી ગયા છીએ કે—પિતા, માતા, ભાઇ વગેરે સબન્ધિ, જેને આપણે
૧ હૈં, તાઃ ।'
127

Page #282

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
સગાસ્નેહી માનીએ છીએ, કર્મરૂપ કારીગરથી રચાયેલા છે. અર્થાત એ બધે પિતૃત્વ, માતૃત્વ વગેરે સંબન્ધ કર્મની જ કૃતિથી ઉભે થયેલે અવાસ્તવિક છે; પરંતુ આ લેકમાં એ શ્લેકથી જુદું જ કહેવામાં ઓવ્યું છે. આ લેકને એ વાતની સાથે લેવા દેવા કંઈજ નથી કે પિતૃત્વ, માતૃત્વ વગેરે સમ્બન્ધ પારમાર્થિક છે યા કાલ્પનિક છે. આ શ્લેક એજ કહેવા માંગે છે, કે જેને તમે પિતા, માતા, સ્ત્રી, પુત્ર કે મિત્ર માને છે, તેઓ ભલે તમને પ્રેમને દેખાવ આપતા હાય, પણ અવસર ઉપર તે કોઈ ભાવ પૂછવાના નથી. આ વાત ઉપર હાલના જમાનામાં કેને વિશ્વાસ બેસે તેમ નથી ? સહુ કોઈને પ્રાય: પ્રત્યક્ષસિદ્ધ થઈ ચુક્યું હોવું જોઈએ કે તેગ જેવા ભયંકર રોગની સીઝનમાં સગો બાપ પિતાના છોકરાને સગે થતો નથી. નજરે જોયું છે કે પ્લેગના ભોગે પડેલા પુત્રે જ્યારે તેના બાપની પાસે પીવાનું પાણી માંગ્યું, ત્યારે તેને બાપ તે છોકરાની પાસે પાણી આપવા જઈ શકે નહિ. છેક બરાડા પાડતે રહ્યો અને બાપ ત્યાંથી સટકી ગયો. આવા અનેક પ્રસંગે ઘણુઓને અનુભવમાં આવ્યા હશે ?. છેકરે પિસે રળીને ઘરમાં લાવતું હોય, તે તે ઘરમાં બધાને વહાલું લાગે, નહિ તે સગે બાપજ એને કાન પકડી એમ કહેવા તૈયાર થાય કે “બેટા રળીને કંઈક લાવશે, તે ઘરમાં રોટલે મળશે. એકને એક સાત પેટને પુત્ર સખે બીમારી ભોગવી રહ્યો હોય અને કોઈ લેગીન્દ્રના કહેવા પ્રમાણે તેના સગા-સંબન્ધિઓમાંથી કોઈ પણ તેની બીમારી વહેરવા તૈયાર થવાથી તે સાજો થઈ શકતું હોય, તે વાંચનાર ! તમે માની શકે છે ખરા કે તે પ્યારામાં પ્યારા છોકરાને જીવાડવાની ખાતર તેની સગી મા કે તેની પ્રિયતમા કામિની, યા કોઈ પણ સગે પિતાને મૃત્યુના મુખમાં ઝંપલાવવા તૈયાર થાય છે.
આવી રીતે બધાએ મતલબને યાર છે, એ ચોક્કસ વાત છે.' વ્યાવહારિક સ્થિતિએ પણ નિઃસ્વાર્થ સજજડ સંબધ રખાતે ક્યાં જોવામાં આવે છે. જે બે મિત્ર કે જેઓની મિત્રતા કે પ્રીતિ ઉપર આપણને ત્યાં સુધી વિશ્વાસ બેસી જતું હોય કે આ બન્નેના શરીરે. ભલે ભિન્ન હેય પણ એને હૃદયાત્મા એકજ છે ? આવી સ્થિતિના તે પ્રેમિઓ પણ કાલાન્તરે એવા પરિવર્તન ઉપર આવેલા આપણે જોયા છે અને જોઈએ છીએ કે તેઓ એક બીજાના દુશમન બની ગયેલા હોય છે,
128

Page #283

SPIRITUAL LIGHT.
દાંપત્ય પ્રેમ પણ ત્યાં સુધીજ ટકી રહેલે! જોવાય છે કે માં સુધી પ્રિયતમાનું મન જાળવવામાં આવે છે. સ્ત્રીનેા સ્વા જ્યારે જળવાત નથી, ત્યારે સ્ત્રીનું હૃદય બરાબર માલૂમ પડી આવે છે કે તે અકારણ સ્નેહવાળું હતું કે મતલબનું યાર હતુ ?. એવી રીતે સ્ત્રી પ્રત્યે પુરૂષનું હૃદય સમજી લેવું. મુદ્દો બાપ જ્યારે ઉમર લાયક થયેલા પેાતાના પુત્રાને તિજોરીની કુચીયા ન સોંપે, ત્યારે તે પુત્રાનું હૃદય, તે મુઢ્ઢા ઉપર દેવા ભાવવાળું થાય છે, તે આપણાથી અજાણ્યું નથી.
આ
વધુ શું કહેવું ? ડગલે ને પગલે પિતા, માતા, પુત્ર, સ્ત્રી અને મિત્રની સાથે વૈમનસ્યના પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતા કાનાથી અજાણ્યા છે ? આ ઉપરથી એ ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે કે આપણે કઇ વ્યક્તિને મારાજ છે ” એમ સજ્જડ હૃદયથી માની શકીએ ? જ્યારે સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં આમ સ્થિતિ છે, તે પછી એજ માની ઉપાસના શ્રેયસ્કર જણાય છે કે જેને માટે મહાત્મા ભતૃહિરને એ ઉદ્ગાર નિકળેલા છે કે— વૈરાગ્યમેવામયમ
.
આ ઉપરથી માતા--પિતા* કે વડીલાની ભક્તિથી વંચિત રહેવાની, અથવા સ્વજન યા પરન પ્રત્યે સમુચિત કર્ત્તબ્ધ નહિ પાળવાની ભયંકર ભૂલમાં કાઇએ સાવું નહિ. કઇ દૃષ્ટિએ ઉપરની હકીકત અવલેાકવામાં આવી છે, એ ખાસ વિચારવાની પ્રથમ અગત્ય છે. નિશ્ચયદૃષ્ટિ અને વ્યવહારષ્ટિ એ બંનેને સાથે રાખીને કાઇ પણ વિચારક્ષેત્રમાં ઉતરવુ, અને એ અને દિષ્ટએથી તાલ કરીને વિષયનું પૃથક્કરણ કરવું, એજ બુદ્ધિનું કર્ત્તવ્ય છે અને ત્યારેજ સિદ્ધાન્તાને વ્યવસ્થિત બનાવી શકાય છે ? એવં જીવનશકટને સરળ અને સુંદર માર્ગ ઉપર લઇ જઈ શકાય છે. प्रस्तुतमेव समर्थयति
।
सम्बन्ध औपाधिक एव सर्वः संसारवासे वसतां जनानाम् । स्वभावसिद्धं परमार्थरूपं ज्ञानादिसम्बन्धमुपेक्षसे किम् ? ॥ ५० ॥
"A
( 50 )
The whole ( phenomenal ) relationship is * માતા--પિતાની ભક્તિના સમ્બન્ધમાં જુએ ખીજા પ્રકરણના પાંચમા શ્લેાકની વ્યાખ્યા.
૧૭
129

Page #284

અધ્યાત્મતત્વાલક superimposed on all human beings; Why do you, then, disregard the real and natural relationship based upon knowledge ?
Notes:-One drowned in the mire of worldliness and under the potent influence of false belief does not understand the truth underlying the true principles. ( Tattvas. ) They take these passions, love, hatred, attachment, lust, anger, ete; as part and parcel of the soul, while really they belong to the body. These are the conditions and changes, caused by the force of Karmas, which are very powerful and tenacious. They serve to prepare new badies. Influenced by ignorance they identify their created bodies with the uncreate Atman. So the author advises them to apply them-selves to the study of principles, ( Tattvas) whereby they may be able to distinguish the Soul from the body. ચાલતી હકીકતની પુષ્ટિ–
" Harrt ! संसारमा सता मनुष्याना ने 20 पो माय સમ્બન્ધ દેખાય છે, તે ઉપાધિથી થયેલ છે, તે સમ્બન્ધમાં આસક્ત થઈને સ્વભાવસિદ્ધ (અભેદસ્વરૂ૫) અને પારમાર્થિક એવા જ્ઞાનાદિ ગુણેના સમ્બન્ધને કેમ ઉખે છે ? ”—૫૦ धर्मस्थैर्यार्थ वैराग्यप्रकटीकरणाय मृत्योर्भयंकरत्वं दर्शयतिगिरेगुहायां जलधेश्च मध्ये पातालभूमौ त्रिदशालये वा। क्वाप्येतु मृत्योस्तु भवेन गुप्तः स भूर्भुवःस्वस्त्रितयं हि शास्ता॥५१॥ प्रचण्डदोर्दण्डबलव्यपास्तजगदला दुःसहतेजउग्राः।। प्रशासति स्म क्षित्रिमण्डलं ये तेऽपि प्रयाताः खल रिक्तहस्ताः॥५२॥
130

Page #285

SPIRITUAL LIGHT. जेगीय्यते स्मेन्दुमयूखशुभ्रं यशो यदीयं पृथिवीतलेऽस्मिन् । महाभुजास्तेऽपि हता यमेन व्यादाय वक्त्रं सहसा प्रसुप्ताः ॥५३॥
( 51 )
Whenever one may go either to the caverns, in mountains, or to the interior of the ocean, or to the nether-worlds or to the abode of gods, he will not remain concealed from the God of Death; because he controls and rules three worlds. (lower, middle, higher).
( 52 ) The sovereign kings who dissipated the forces of the whole world by the might of their terrible staff-like arms and who were endowed with awe-inspiring lustre, once ably ruled the terrestrial globe. Even they (rulers) left this world indeed with empty hands.
( 53 ) Even the paramount kings whose glory bright like the rays of the moon was loudly trumpeted on this earth were struck by the God of Death, and to be prostrate on the grounds with their distorted faces.
Notes-Death is here portrayed as a fierce, terrible, undaunted and tyrannical monster, ever l'evelling in slaughter, committed irrespective of rank, position, wealth and beauty etc; in order to present lucidly before the mind, the frailty of mundane existence and the certainty of death and to draw out
131

Page #286

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક,
from the innerself, the sublimity of thought based on dignified detachment from terrene, transitory, delusive affections, hopes and fears. The sorrow for the dead is the only sorrow from which one can not easily disassociate himself. It is bitterly cherished and brooded over in solitude. When softened into the serene reflection as to view effects into their causes, the burst of grief becomes changed into soothing peace. A clear vision of the world-panorama stands before one's mind and the invaluable treasure, stored up in the 'self-knowledge' is opened to him, so it is said, "Death falls heavy upon him who is too much known to others and too little to himself. Thus rigid adherence to religious duties is the only path for spiritual elevation as will be seen in the verses treating of Dharma.
""
V. 51-53.
The boast of heraldry, the pomp of power, And all that beauty, all that wealth ever gave; Await alike the inevitable hour:
The paths of glory lead but to the grave.
Can storied urn or animated bust,
Back to its mansion call the fleeting breath? Can honour's voice provoke the silent dust, Or flalttery soothe the dull cold ear of death?
-Gray.
The glories of our blood and state, Are shadows, not substantial things; There is no armour against fate; Death lays his icy hand on kings:
132
-J. Shirley.

Page #287

SPIRITUAL LIGHT. And, like the baseless fabric of this vision, The cloud-capt towers, the gorgeous palaces, The solemn temples, the great globe itself, Yea, all which it inherit, shall dissolve, and, like this unsubstantial pageant-faded, Leave not a rack behind, We are such stuff, As dreams are made on, and our little life
is rounded with a sleep.
-Shakespeare. મૃત્યુનું ભયંકર––
“ “ “ યદિ પહાડની અગોચર ગુફામાં ચાલ્યા જવાય, સમુદ્રની અંદર-મધ્ય ભાગમાં પેસી જવાય, પાતાળની અંદર સંતાઈ જવાય, અથવા સ્વર્ગમાં ઉડી જવાય, તે પણ કાલરાજાથી કોઈ ગુપ્ત રહી શકતું નથી. કારણ કે પાતાળ, મૃત્યુલેક અને સ્વર્ગ એ ત્રણે ઉપર મૃત્યુરાજાનું શાસન ચાલે છે ”—૫૧
પ્રચંડ ભુજદંડના બળથી પરારત કર્યું છે જગતનું બળ જેએએ, એવા દુઃસહ તેજ વડે ભયંકરમૂત્તિવાળા જે મહારાજાઓ આ પૃથ્વીતલને શાસન કરતા હતા, તેઓ પણ આખરે ખાલીજ હાથે અહીંથી વિદાય થઈ ગયા. ”–પર
જેઓને ચન્દ્રના કિરણ જે ઉજજવલ યશ આ ભૂમંડલમાં ખૂબ ગવાતું હતું, તે મહાભુજાવાળા ચક્રવતિઓ પણ યમને પ્રહાર થતાં મોટું ફાડી જમીનપર લાંબા પડી ગયા. ”–૫૩ प्रस्तुतमेवोपदिशतिमहालयोऽयं धनकोशएष इमाः सुमुख्यः परिवार एषः । ध्यायनिति त्वं भवसि प्रफुल्लो दृशोस्तु सम्मीलितयोर्न किश्चित् ॥५४॥
अनेन देहेन करिष्यसे यत् पुण्यं तदन्यत्र भवे सहायः । गमिष्यतस्ते भविता, न तु स्वात् परिच्छदादेकतमोऽपि कश्चित् ॥५५॥
13

Page #288

અધ્યાત્મતવાલા.
चित्रा लतैकाक्षकनालिकेरश्चिन्तामणिः कामगवी सुरदुः । प्राप्तं किमप्यन्यदलौकिकं वा किं तेन सिद्धिर्मरणे पुरःस्ये ॥ ५६ ॥
( 54 )
You become elated with the thought of the palace, the treasure, the beauties and the retinue; but once the eyes are closed, they are no more.
( 55 )
Whatever good deeds yon perform here, will alone accompany you to the next world; but none of your belongings will be of avail to you when departing. ( to the next world. )
(56)
With death confronting you, of what avail is the attainment of the variegated creeper, one eyed cocoanut fruit, philosopher's stone, celestial divine tree, or other supernatural powers ?
COW
ચાલતીજ હકીકત ઉપર
66
આ મારા મહેલ છે, આ મારા ખજાને છે, આ મારી ચન્દ્ર મુખી રમણી છે, અને આ બધા મારા પરિવાર્ છે, એ પ્રકારે મનમાં ચિંતવો હે પ્રાણિન ! તું પ્રરુલ્લિત થાય છે, પરન્તુ યાદ રાખ કેઆંખા મિચાઇ ગયા પછી આ કાંઇ નથી. —૫૪
در
(6
હે ભવ્ય ! આ શરીરથી જે કાંઇ સુકૃત કરીશ, તે, પરલાકમાં તુ જ્યારે જઇશ, ત્યારે ત્યાં તને સહાયક થશે, પરન્તુ આ કુટુંબપિરવારમાંથી કાઇ પણ તને પરલાકમાં સહાયક થવાનું નથી.”—૫૫
“ જ્યારે મૃત્યુ માથે ગના કરી રહ્યું છે, તો પછી ચિત્રાવૅલ, એકાક્ષ ( એક આંખનું ) નાળિયેર, ચિન્તામણિ, કામધેનુ અને
134

Page #289

SPIRITUAL LIGHT. કલ્પવૃક્ષ અથવા બીજી કોઈ અલોકિક વસ્તુ પ્રાપ્ત થાય, તે પણ તેથી & College 4914 422 ? "-45... नास्ति संसारे शरणं तर्हि किं कर्तव्यम् ?sfer front auf 4:77077 GTFT aralaag:ca'19: ?1 धर्मः शरण्योऽपि न सेव्यते चेद् दुःखपहाणं लभतां कुतस्त्यम्॥५७॥
( 57 )
There is no helpful resort in these three worlds to an embodied Soul exposed to various miseries If religion, the sole refuge, be not resorted to, what else can relieve him of the distress?
Notes-Dharma ( Religion ) is said to support a soul from falling down into lower grades of life and to elevate it to the higher regions. How does it do so ?. According to the law of Gravitation, heavy things go down but by the performance of righteous religious acts one roots out his Karmic dirt and becomes light and finally attains Moksha ( Land of Bliss ). The most essential duty of every human being is to direct all efforts towards the unfoldment of unsullied Soul and therefore the practice of the virtuous deeds, selfcontrol, subjugation of senses, rigidly pure life, satvic food and drink etc; is necessary. It is a matter of daily experience that there is no certainty or security of life even for a moment. We as mundane beings in the daily routine of life are dragged into evil thoughts and passions for our material rise and prosperity by the inexorable force
137

Page #290

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
of Karma. So reflections as to the fleeting nature of the worldly objects, with all their magnificence and power, and as to the incapacity of relations and friends to support us against the inevitable attacks of Death etc; should be our constant guide and companion to warn us to adopt a righteous life without further delay. Thus we overcome the formidable enemy Karma, working strenuously with its trainbearers, lust, greed, egoism, hypocrasy, self-eulogy etc. So if one loses an opportunity to treasure up spiritual knowledge, to store virtue, and to weaken the force of these enemies, he shall have to repent when his body becomes unnerved. Dharma alone follows a man in death. Dharma in its essence is the inward spirit i. e. spiritual purity. The means, instruments, fruits and results are outward actions, so mere mental and physical acquiescence does not tend to any good. The best course is to "live" the doctrine, but not simply to believe in it. He who does so is truly religious. So the author rightly calls it a source of happiness, health etc; and advises its adoption without delay. It could be successfully followed by freeing one's self from baneful desires for the worldly affairs and then applying himself to the contemplation of the Higher Self.
સંસારમાં કોઇ શરણ નથી તેા શું કરવુ` ?—
66
નાના પ્રકારનાં દુ:ખાને અનુભવતા પ્રાણીને ત્રણે લોકમાં કાઇ શરણુ નથી. ધર્માંતે શરણુ માનીએ તે તે વ્યાજખી છે, પરન્તુ એમ માનવા છતાં જો ધર્મની આરાધના કરવામાં ન આવે, તે ફરવાનું ક્યાંથી બની શકે ?
દુ:ખને ન
"3
—૫૭
136

Page #291

. SPIRITUAL LIGHT. एवं च धर्मस्यैव कर्त्तव्यत्वेन प्राप्ततया तस्य प्रभावं प्राहसंसारदावानलदाहतप्त आत्मैष धर्मोपवनं श्रयेचेत् । क्व तर्हि दुःखानुभवावकाशः कीदृक् तमोभास्वति भासमाने?॥५६॥
(58) There is no scope for miseries, when the embodied soul scorched by the conflagration of the worldly existence, resorts to the pleasure-garden of religion. Of what significance is darkness when the sun shines. ? Cf Is not religion, rightly understood,
A pledge of peace, the bond of brotherhood, A shield against whatever would destroy Fraternal concord and domestic joy ?
-Edmund Peel. यभनु महत्प
સંસારરૂપ દાવાનલની જવાલાથી બળતે આ પ્રાણ જે ધર્મ રૂપ બગીચામાં વિશ્રામ લે, તે તેને દુઃખ અનુભવવાને વખત ક્યાંથી ? આવે ? કારણ કે સૂર્ય તપે છતે અલ્પકારને રહેવાનું કેવું ? ”—૫૮ धर्मस्यैव गौरबमाहमातेव पुष्णाति पितेव पाति भ्रातेव च स्निह्यति मित्रवञ्च । प्रीणाति धर्मः परिषेवितस्तद् अनादरः साम्प्रतमस्य नैव ॥१९॥
( 59 ) Religious duty, if discharged properly, rears the embodied soul like a mother, protects him like a brother, advises him like a friend; consequently it does not deserve to be disregarded. ૧૮
____137

Page #292

અધ્યાત્મતત્વાલક, ધર્મનું ગેરવ
ધર્મની સેવા કરવાથી તે ધર્મ, માતાની જેમ પણ કરે છે, પિતાની જેમ રક્ષણ કરે છે, ભાઈની પેઠે સ્નેહ ધરાવે છે અને મિત્રની પેઠે પ્રીતિ રાખે છે; એ માટે ધર્મને અનાદર કરે વ્યાજબી નથી.”–૫૯ न धर्मकृतघ्नीभाव्यम्सौस्थ्यं धनित्वं प्रतिभा यशश्च लब्ध्वा सुखस्यानुभवं करोषि । यस्य प्रभावेण तमेव धर्ममुपेक्षमाणो नहि लजसे किम् ? ॥६०॥
(60) Are you not ashamed of your indifference to religion, which brings on happiness, health, wealth, intelligence and glory?
ऊर्ध्वबाहुविरौम्येष न च कश्चिच्छृणोति मे । धर्मादर्थश्व कामश्च स धर्मः किं न सेव्यते ? ॥
-महाभारत.
ધર્મના કૃતન થવું ન જોઈએ
હે ભવ્ય ! જેના પ્રભાવે કરી તું આરોગ્ય, વૈભવ, બુદ્ધિ અને યશ પ્રાપ્ત કરીને સુખ ભોગવે છે, તે જ ધર્મને અનાદર કરતે છતે તું शुं शरमाता नथी ?"-१० धर्मपराङ्मुखानामज्ञानतां दर्शयतिइच्छन्ति धर्मस्य फलं तु सर्वे कुर्वन्ति नासु पुनरादरेण । नेच्छन्ति पापस्य फलं तु केऽपि कुर्वन्ति पापं तु महादरेण ॥६१॥ इष्यत आम्रस्य फलानि चेत् तत् तदक्षणादि प्रविधेयमेव । एवं च लक्ष्म्मादिफलाय कार्या कुर्वन्त्यबोधा न हि धर्मरक्षाम।।६२॥
138.

Page #293

SPIRITUAL LIGHT. सुखस्य मूलं खलु धर्म एवच्छिन्ने च मूले क्व फलोपलम्भः ?। आरूढशाखाविनिकृन्तनं तद् यद् धर्ममुन्मुच्य सुखानुषङ्गः ॥६३॥
( 61 ) All desire to reap the fruit of merit; but none is diligent to accumulate it. All are willing to repudiate sin; but they are ever ready to commit it.
( 69 )
If you want mangoes, you must l'ear the mango tree. In the same way, if you desire the attainment of wealth, etc., you must not swerve from religion, which the ignorant do.
( 68) Religion is the root of happiness. If the root be cut off you can not reap the fruits. To be engrossed in pleasures without caring for religion, is in itself equivalent to lop off the branch, on which you are sitting
ધર્મરહિત મનુષ્યની અજ્ઞાનતા
“દુનિયામાં સર્વ મનુષ્યો ધર્મનાં ફળો (પુત્ર, મિત્ર, કલત્ર, વૈભવ, આરોગ્ય વગેરે) ચાહે છે, પણ તે ધર્મને આદર-ધમનું પાલન કરતા નથી. અને પાપનાં ફળ (દારિદ્રય, રેગ, શોક, સત્તાપ વગેરે)ને કઈ પણ ચાહતું નથી; છતાં ઘણું આદરથી પાપની પ્રવૃત્તિઓ કરાતી દેખાય છે.”—૬૧
- “આંબાનાં ફળ (કેરી) જે ચાહીએ, તે તે આંબાનું રક્ષણ કરવું જ જોઈએ, એ સહુ સમજી શકે તેમ છે; એ પ્રમાણે લક્ષ્મી વગેરે
139.

Page #294

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
કળે મેળવવા ધર્મનું રક્ષણ કરવું, ન્યાપ્ય અને અગત્યનું હોવા છતાં પણ મેહાન્ત મનુષ્ય ધર્મની રક્ષા કરતા નથી.”–કર
* “ સુખનું મૂળ ધર્મ છે; તે મૂળને ઉખાડી નાંખવામાં આવે તે સુખની પ્રત્યાઘા કેવી ? ધર્મને ત્યાગ કરી વિષયાનન્દમાં મશગૂલ રહેવું, એ ખરેખર શાખા ઉપર બેસી તેજ (આધારભૂત) શાખાને કાપવા બરાબર છે.”—૧૭
વ્યાખ્યા
વૈશેષિકદર્શનમાં ધર્મનું લક્ષણ-“ચતોડગુનિ સિદ્ધિ a ધર્મ: ” એ સૂત્રથી સમજાવ્યું છે કે જેનાથી અભ્યદય અર્થાત લક્ષમી, આરોગ્ય, પુત્ર, સુવનિતા, કીર્તિ વગેરે સાંસારિક વૈભવ પ્રાપ્ત ન થાય અને જેનાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય, તે ધર્મ છે. ” મતલબ કે, ધર્મ એ ઐકિક અને પારકિક અથવા વ્યાવહારિક અને પારમાર્થિક એ બંને પ્રકારની ઉન્નતિ મેળવવાનું સાધન છે. પરંતુ ધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ જ્યાં સુધી સમજવામાં આવે નહિ, ત્યાં સુધી ધર્મની આરાધના થઈ શકતી નથી.
દુનિયામાં જોઈએ છીએ કે દરેક મનુષ્ય સુખને ચાહે છે. કોઈ પણ જન્તુ દુઃખને ઇચ્છતો નથી. દુનિયાની સપાટી ઉપર જેટલા પ્રાણિઓ વિચરે છે, તે બધાઓને વ્યાપાર ફક્ત એક સુખ મેળવવાને માટે છે. આમ છતાં પણ સુખ મેળવાતું નથી–દુ:ખ મટતું નથી, એનું કારણ સ્પષ્ટ જ છે કે જ્યાં સુધી બરાબર કારણ મેળવવામાં ન આવે, ત્યાં સુધી કાર્ય થાય નહિ. સુખને માટે પણ સુખનું કારણ શોધવું જોઈએ. સુખનું કારણ શોધ્યા વગર-સુખનું સાધન સિદ્ધ કર્યા વગર કદાપિ સુખ મળી શકે નહિ. સુખનું અસાધારણ કારણ ફક્ત એક ધર્મ છે. ધર્મ સમ્પન્ન થવાથીજ સુખસમ્પન્ન થવાય છે. પરંતુ અહીં એ પ્રશ્ન ઉભો થાય છે કે સંસારમાં અનેક ધર્મો ફેલાયેલા છે, જે એક બીજાથી વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણ કરે છે, એમાં કયો ધર્મ સત્ય અને સુખના સાધન તરીકે સમજવો જોઈએ ?” આ પ્રશ્ન ન ઉદ્દભવેલ નથી, ઘણું કાળથી આ પ્રશ્નની ભાવના ચાલી આવે છે. એક કવિએ પણ
140

Page #295

SPIRITUAL LIGHT.
બાળ વિવો ૨ નાનાં તથૈવ તેવા શતરાધ મા !
નાનાપાયે સર્વકનઃ પ્રવૃત્તઃ મારાથયિતું સમર્થઃ ? ” ! ' “ એ + દર્શને એક બીજાથી વિરૂદ્ધ સિદ્ધાન્તનું પ્રતિપાદન કરે છે. તે પ્રત્યેક દર્શનના પણ સેંકડો કાંટાઓ નિકળેલા છે. સર્વ મનુષ્ય જુદે જુદે માગે પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યા છે; આવી દશામાં સમગ્ર કેને સમજાવવાને-એક માર્ગ ઉપર લાવવાને કાણું સમર્થ થઈ શકે તેમ છે ?”
હવે આ પ્રશ્નના સમાધાનમાં તટસ્થ ભાવથી વિચાર કરીએ તે ધર્મનું તત્વ કઈ વાડામાં રૂંધાણું નથી, કોઈ ફાંટામાં ફસાયું નથી, કેાઈ સ...દાયમાં સંતાણું નથી, કે કોઈ સમાજમાં ભરાઈ રહ્યું નથી. ધર્મનું તત્ત્વ હમેશાં ખુલ્લું, નિરાબાધ અને સર્વત્ર વ્યાપક છે. ધર્મ ” શબ્દજ આપણને બતાવી આપે છે કે –
" दुर्गतिप्रपतजन्तुधारणाद् धर्म उच्यते ।
ઘરે ચિંતાનું શુમરચાને તાત્ ધર્મ કૃતિ ઋત” | દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીને ધારણ કરે અને શુભસ્થાનમાં સ્થિત કરે, તે ધર્મ છે.”
ધર્મનું ઉપર્યુકત લક્ષણ જોતાં સમજી શકાય છે કે-ધર્મ કેવી વિશાળ અને પવિત્ર વસ્તુ છે. જ્યાં દુરાગ્રહ અથવા પક્ષમૂઢતા છે, ત્યાં ધર્મ નથી. ધર્મનું ક્ષેત્ર ઉદાર અને ઉજજવલ છે. “ સાચું તે મારું ' એવી ઉદાર ભાવના ઉપરજ ધર્મને આધાર રહ્યો છે. જેના હૃદયમાં યથાર્થ ધર્મભાવનાએ નિવાસ કર્યો છે, તે એમ સમજે છે કે
તત્ત્વજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર કેઈના ઘરનું નથી–એને કેઈએ ઠેકે લીધે નથી. સહુ કાઈ મનન-નિદિધ્યાસન દ્વારા કોઈ પણ સમાજના કહેવાતા તત્ત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રને પિતાનું કરી શકે છે. કુલધર્મનાજ તત્ત્વજ્ઞાનને માન + " बौद्धं नैयायिकं सांख्यं जैनं वैशेषिकं तथा । जैमिनीयं च नामानि दर्शनानाममून्यहो ! "
– જૈનાચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ, પદર્શનસમુચ્ચય. બદ્ધ, નૈયાયિક, સાંખ્ય, જૈન, વૈશેષિક, અને જૈમિનીય, એ છે દર્શન છે.
14

Page #296

અધ્યાત્મતત્વલોક,
આપવું, એ ઉદાર ( Liberal ) હૃદયવાળાઓનું કામ નથી ” યથાર્થધર્મભાવનાવાળે મનુષ્ય એ સારી પેઠે સમજે છે કે –“ કઈ પણ તત્ત્વજ્ઞાનનું પુસ્તક એવી શોધક બુદ્ધિથી અને તુલનાત્મકદષ્ટિએ અવલોકવું જોઈએ કે-તે તરોની સાથે અન્ય દર્શનાભિમત તો પરસ્પર જ્યાં સુધી સંગત થાય છે.” ધર્મપ્રાપ્ત મનુષ્યની દૃષ્ટિ એવી પ્રકાશવાળી હોય છે કે, તેનાથી એક બીજા મહષિઓના વિરૂદ્ધ દેખાતા વિચારમાં ગુપ્ત રહેલું સામ્ય જોઈ શકાય છે. આવી ધર્મભાવના સમગ્ર સમાજમાં પ્રચલિત થાય, તે વિરોધ ભાવનાને અંગે સામાજિક ક્ષેત્રમાં જે છિન્નભિન્નતા થતી રહી છે, તે અટકી જાય, એ દેખીતી વાત છે. આપણે જોઈએ છીએ કે બીજાના વિચારોને પોતાના વિચારથી વિરૂદ્ધ જોઈને કેટલાકે નહિ, પણ ઘણુઓ એકદમ ઉશ્કેરાઈ જાય છે, પણ આ શું બતાવી આપે છે ? યથાર્થ ધર્મભાવનાનો અભાવ. કોઇના સિદ્ધાન્તને સહમત થવાનું ન બની શકે, તે તે સિદ્ધાન્ત ઉપર તેની હામે પ્રતિપાદક શૈલીથી વાદ-પ્રતિવાદ નહિ કરતાં ઉન્મત્તતાથી હામે અફળાવું, એ સભ્યતાની દુનિયામાંથી ભાગવા બરાબર છે. અનાદિ-અનન્ત સંસારમાં સર્વના સર્વ વિષયોમાં સમાન વિચારે કદાપિ થયા નથી અને થવાના નથી; છતાં શુદ્ધ વિચારદષ્ટિથી પિતાની માન્યતામાં દૂષણ હવાની તપાસ કરવી અને દૂષણુ જણાતાંની સાથે તે માન્યતાને ત્યાગ કરી, બીજાના નિર્દોષ સિદ્ધાતને સ્વીકારવો, એ ઉચ્ચ કેટીને ગુણ જ્યારે પ્રાપ્ત થાય, ત્યારેજ ધર્મ સિદ્ધ થયે સમજ જોઈએ.
જુદા જુદા ધર્મના પંથમાં ક્રિયામાર્ગની જે ભિન્નતા જોવાય છે, તે અસહ્ય નથી. પણ તત્ત્વજ્ઞાનમાં જે વિરોધ અનુભવાય છે, તે જ ખરેખર ખેદ ઉપજાવનાર છે. પણ એ ઉંડે કુવો છે, એ અત્યન્ત ગુંચવણવાળા ગાંઠ છે; પિતાના હૃદયમાં સહૃદય મનુષ્ય ભલે તે ગાંઠને તેડી નાંખે, પણ સર્વસમાજની સમક્ષ તે ગાંઠ ટુટવી, એ તે અશક્ય જણાય છે. ત્યારેજ અખો ભગત કહી ગયું છે કે –
વહૂ દર્શનના બહુલા મતા ખેલ્યા તેણે ખાધા ધકા,
અખે કહે અંધારે કુ, ઝગડે ચુકાવી કોઈ ન મુએ.” | “ સ્વામી રામાન દેવમાત્રાત્ વાનમઃ | न स्वीकार्यों न वा हेयः किन्तु मध्यस्थया दृशा ” ॥
(યશોવિજયજી, અષ્ટક) 142

Page #297

SPIRITUAL LIGHT.
આપણે અહીં જુદા જુદા ધર્મની ફિલસુફી ઉપર વિચાર નહિ . કરતાં, ધર્મનું તત્ત્વ જે સર્વસાધારણમાન્ય–સાર્વજનિક ( universal ) છે, તે ઉપર દૃષ્ટિપાત કરવાને છે. વસ્તુતઃ ધર્મ, એ આત્માની સ્વાનુભવગમ્ય વસ્તુ છે. કિલષ્ટ કર્મના સંસ્કારે દૂર થવાથી રાગ-દ્વેષની વૃત્તિઓ નરમ પડવાની સાથે જે અન્તઃકરણની શુદ્ધિ થાય છે, તે જ અસલ ધર્મ છે. આ ધર્મને સિદ્ધ કરવા માટે જે ઉપાય શાસ્ત્રોમાં બતાવ્યા છે, એ ધર્મની દશ્ય મૂર્તિઓ છે. દાનપુણ્ય આદિ ક્રિયાઓ ધર્મરાજાનોજ પરિવાર હોવાથી ધર્મ કહેવાય છે. ધર્મની વ્યાખ્યા નીચેના લેકથી સ્પષ્ટ થાય છે કે –
" पञ्चैतानि पवित्राणि सर्वेषां धर्मचारिणाम् । अहिंसा सत्यमस्तेयं त्यागो मैथुनवर्जनम् " ॥
( હરિભદ્રસૂરિ, અષ્ટક) સર્વ ધર્મવાળાઓને અહિંસા, સત્ય, ચોરીને ત્યાગ, સન્તષ અને બ્રહ્મચર્ય, એ પાંચ પવિત્ર છે, અર્થાત તે પાંચ બાબતે સર્વમાન્ય છે”
ધર્મની ઉપર્યુક્ત વ્યાખ્યામાં ધર્મસમ્બન્ધી તમામ મુદ્દાની બાબતોને સમાવેશ થઈ જાય છે. આ ધર્મજ જીવનને મુખ્ય પ્રાણ છે. એજ જીવન છે. ધર્મનું મહત્ત્વ બતાવતાં એક કવિ કહે છે કે
કોટડીએ ન ભરી ભલે બેસે, પણ ધર્મવિના ધન શોભે નહિ,
સેળે સણગાર સજે જે સુંદરી, નાકવિના નારી શોભે નહિ.” धर्मस्य सिद्धिदेहमोहनिरासमवलम्बते, इति देहमोहं निराकर्तुमाहकरोषि यत् त्वं वपुषः सदैव पोषाय चालङ्करणाय चेहाम् । प्रतिग्रहः किं नु फलस्य देहाद् वितर्कितश्चेतसि वर्तते ते ? ॥६॥ * થાયતે ધર્મ ? ધમાં વિતે? |
कथं च स्थाप्यते धर्मः ? कथं धर्मो विनश्यति ? " ॥ " सत्येनोत्पद्यते धर्मो दादानेन वर्धते । क्षमायां स्थाप्यते धर्मः क्रोधाद् धर्मो विनश्यति " ॥
–મહાભારત 143

Page #298

અધ્યાત્મતત્ત્વાલા.
(64)
What do you think, you will get in return for the care you ever bestow in, nourishing and embellishing your body ?
ધર્મની પ્રાપ્તિ માટે દેહુ ઉપરના માહુ હઠાવવા—
“ હે મહાભાગ ? શરીરના પોષણ તું જે હમેશાં ઉદ્યમ કર્યા કરે છે, તે પાસેથી કંઇ લેવા ધાર્યાં છે કે શું?
"
માટે, શરીરને શણગારવા માટે આ ઉદ્યમના બદલે તે શરીરની
- १४
शरीरमोहमेव निरसितुमाह
भुक्तानि भोज्यानि सुरोचकानि पीतानि पेयानि रसाद्भुतानि । यदा बहिस्तात् क्षिपते शरीरं तदा विरूपत्वममीषु कीदृक ? ॥ ६५ ॥ रसायनं सेवतुं सर्वदापि भुङ्क्तां पुन: पौष्टिक भोजनानि । तथापि नो नक्ष्यति देहकुम्भे भस्मावशेषीभवनस्वभावः ||६६ || तैलेन सम्मर्दनतो यथावत् स्नानात् जलेनोत्तमगन्धिना च । सुराघटादप्यतिनित्य एष कायोऽशुचिः किं भविता पवित्रः ॥ ६७ ॥
रोगैः प्रपूर्ण भविनां शरीरमन्तः स्थितेष्वेषु जनो मदान्धः । या बहिस्ते प्रकटीभवन्ति दीनाननः पश्यति दुःखमेव ॥ ६८॥ अदाद् विपत्ति सकृदेव योग्य भूयः कदाप्याद्रियते स नैव । चित्रं पुनः सेव्यत एव देहो योऽनादिकालाद् दददस्ति दुःखम् ॥६९॥
तस्मात् परित्यज्य शरीरमोहं चित्तस्य शुद्धयै सततं यतस्व । न देहशुद्धौ पुरुषार्थसिद्धिश्चित्ते तु शुद्धे पुरुषार्थसिद्धिः ॥ ७० ॥ १ 'सेतू' धातोः परस्मैपदिले सुलभाः शिष्टप्रयोगाः ।
144

Page #299

SPIRITUAL LIGHT.
( 65 ) Think about the foul transformation the objects undergo, when they are thrown out of the body-the very objects once enjoyed as palatable dishes and extra-ordinarily flavoured drinks,
( 66 ) Even you may resort to medicinal compounds serving as elixir vitæ and tonics; yet the physical ( jarlike ) frame can never be made to acquire immunity from destruction.
( 67 ) The corporeal body is inherently more reprehensible even than the bottle of wine. Can it be ever purified by the daily toilet with scented oils and fragrant water baths ?
( 68 ) The physical body of creatures is the repository of all diseases. As long as they are hidden inside, one remains blind with lustful passions. When once they become manifest the wretched person of dejected look seos nothing else but misery everywhere.
( 69 ) He, who brings on calamity for once, surely never becomes the object of ( trust and respect. How wonderful it is that this body the constant source of evils from times immemorial is repeatedly. taken care of ?
145

Page #300

અધ્યાત્મતવાલે.
( 70 ) Consequently disattach yourself from body, apply yourself unceasingly to the purification of mind. The achievement of the spritual bliss does not lie in the purification of the body but in that of the mind.
Notes:-V. V. 64-70
The phenomenal souls, being ignorant of the pure nature of the Higher-Self, try to derive happiness in his surroundings, etc., so the disparagement of the body is here pictured to warn those who aspire after true bliss and still take unnecessary precautions and care in the nourishment and decorations of the body, which, truly speaking, does not belong to them. This body is described full of the filth, disease, pain and other substances, conductive to sins. Nourishing the body with delicacy as involved in fragrant baths, in the application of various scented oils and cosmetics to it, in its decorations, in feeding it with dainty food and relishing flavoury drinks, does not tend to spiritual welfare, of course this depreciation of the body, may, on the first sight appear curious to those, who identify their bodies with their souls, but if they stoop to reflect a little on this subject, they would clearly understand the true nature of the body, of running fast into decay and dissolution, in spite of the bëst care and attention bestowed on it. So the author means to convey the idea whereby human beings may avoid over-indulgence in many things for the sake of the wellbeing of their bodies. Though these bodies are impermanent still, they help in evolving within
146

Page #301

SPIRITUAL LIGHT.
them, the powers of existence and (Dharma Sadhanam )
permanence
Consequently utmost care and solicitude to strengthen and to cherish the body, studious attention to beauty, order and gracefulness of this fieeting frame, should be avoided, but it is also necessary to feed and nourish it with modesty and in proper bounds as would help to draw out the inner powers veiled in by the Karmic dirt.
Live not to eat but eat to live.
-Old Maxim. પ્રસ્તુત વાત સમજાવે છે–
જે સુન્દર-રોચક ભોજન કરવામાં આવે છે અને જે અદ્ભુત રસવાળાં પાનકે (પીવાની ચી) પીવામાં આવે છે, તે બધાને જ્યારે શરીર બહાર કાઢે છે, ત્યારે તે કેવાં મલિન હેય છે?”—૫ '
યદિ હમેશાં રસાયનનું સેવન કરે અને પિષ્ટિક પદાર્થો ખાઓ, તે પણ આ શરીરરૂપ ઘડાને ભસ્મીભૂત થવાને જે સ્વભાવ છે, તે મટવાને નથીજ.”-૬૬
પ્રતિદિન આ શરીરને ઉત્તમ તેલથી સારી રીતે મર્દન કરવામાં આવે અને સુગન્ધિ પાણુ વડે તેને હરાવવામાં આવે, તે પણ મદિરાના ઘડાથી પણ વધારે નિન્દનીય એવું આ અશુચિ શરીર શું પવિત્ર થનાર છે?”–૬૭
પ્રાણિઓનાં શરીરે રોગોથી ભરેલાં છે. તે રોગો શરીરની અંદર રહ્યા હોય ત્યાં સુધી જ માણસ ઉન્મત્ત રહે છે, અને જ્યારે તે રંગે શરીરમાંથી બહાર આવે છે, ત્યારે ગરીબડા મોઢાવાળો પ્રાણ દુ:ખનિજ જુએ છે-દુઃખ સિવાય સુખનું બિન્દુ પણ તેનાથી જોવાતું નથી.” ૮ એકજ વાર જેણે આપણને દુઃખ આપ્યું હોય તે તેનાથી
* 147

Page #302

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
આપણે હમેશાં અળગા રહીએ છીએ; તો પછી જે, આપણને અનાદિ કાળથી દુ:ખ આપતું આવ્યું છે, તે શરીરની લાલના ઉપર માહાન્ય રહેવું, એ કેવું આશ્ચય ? ” ”—૬૯
“ માટે હું સજ્જન ! શરીર ઉપરના માહ છેાડી ચિત્તને શુદ્ધ બનાવવા માટે પ્રયત્ન કર. શરીરને શુદ્ધ કરવામાં પુરૂષાની સિદ્ધિ સમાયલી નથી, કિન્તુ ચિત્તની શુદ્ધિ કરવામાં પુરૂષાની સિદ્ધિ સમાયલી છે.
..
69–
ફેમો વિષય નાSS
अन्यत्र मोक्षाद् नहि वास्तवं शं मोक्षश्च देहव मिथो विरुद्धौ । मुमुक्षवस्तेन न देहमोहं कुर्वन्ति, कुर्वन्ति बुभुक्षवस्तु ॥ ७१ ॥
( 71 )
Truly there is no real happiness in any other place except in the final emancipation of the Soul from recurring births. Final emancipation and physical body are mutually opposite; (as poles asunder) those who desire liberation cease to care for worldly pleasures (body) and not those who are attached to worldly pleasures (body).
Notes-Bodily comforts are pleasant and ravishing in appearance; but they really end in pain. They are fleeting and temporary. The enjoyment of sensual pleasures leads to the forging of the new Karmie bonds; so, as long as you are in the Samsār, i. e., you take delight in worldly things, you are doomed to perpetual births and deaths, i. e., the condition of earthly pleasures and pains. They therefore do not constitute real happiness. While Moksh
148

Page #303

SPIRITUAL LIGHT.
is a condition or a state in which the Perfect Soul remains ever liberated and freed. Even animals desire freedom which implies happiness and so it is quite natural and logical that wise persons with spiritual illumination and advancement would wish for freedom in its increasing growth and intensity from the bodily imprisonment. When freedom reaches its full growth, the happiness also reaches the height of perfection from which there is no fall or return to worldly existence. Hence there is no real happiness in any other place, except in the final emancipation of the Soul.
ચાલુ વાતની પુષ્ટિ—
<<
મેાક્ષ સિવાય ખીજે ક્યાં વાસ્તવિક સુખ નથી; અને મેક્ષ તથા શરીરુ, એ અને પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે; માટે મુમુક્ષુ લેાકેા શરીર ઉપર મૂઢતા રાખતા નથી, કિન્તુ ભાગલબ્ધ મનુષ્યા, તે ઉપરના મેહમાં અન્ય અન્યા રહે છે. ”—૭૧
વ્યાખ્યા.
શરીર કેવા દુર્ગંધી પદાર્થીથી ભરેલું છે, એ આપણને પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે. શરીરને પડતાં સડતાં વાર લાગતી નથી, એ વાત આપણે સારી પેઠે જાણીએ છીએ. આવી સ્થિતિમાં શરીરને પંપાળ રાખવામાં આવે, શરીરને પ્રમાદી–સુસ્ત બનાવવામાં આવે, વિષયભાગમાંજ શરીરને ઉપયાગ લેવામાં આવે, મેાજમજા ઉડાવવામાંજ શરીરના ભાગ આપવામાં આવે, અથવા પાપકર્મીમાં શરીરને જોડવામાં આવે, તે તે દુનિયાને કાઇ પણ સુવિચારક મનુષ્ય સારૂં લેખશે ખરા ? દુનિયાના પ્રાણિઓ અનાદિકાલથી વિષયરસમાં લપટાયા છે. એ સ્થિતિથી હઠાવીને જીવાને પુણ્ય માર્ગે દોરવાની ખાતર શરીરની યથાર્થ સ્થિતિ-કે તે ખરાબ ચીજોનું પૂતળુ' છે—બતાવવી, એ સહુ કૈાઇ વિસમાજ અત્યાવશ્યક સમજી શકે તેમ છે; અને તેજ અભિપ્રાયથી પ્રસ્તુત શ્લામાં તે વિષયને પરિચય
149

Page #304

અધ્યાત્મતત્કાલીક કરાવવામાં આવ્યું છે. શરીરની નિર્ગુણતા સમજ્યાથી તેના ઉપરથી લેકેને મેહ ઉતરે અને તેથી પાપકર્મો કરતાં અટકી જઇને તેઓ પુણ્યકાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ કરે, એજ રહસ્ય આ શ્લેકેથી સહદાએ ખેંચવાનું છે. “શરીર સર્વથા નકામું છે, એમ સમજીને તેને છરીથી કે તલવારથી કાપી નાંખવું” એ મૂર્ખતાભરેલે અર્થ કોઈએ સ્વપ્નમાં પણ સમજવાને નથી. શરીરને ગમે તેવી ફરતાથી કાપી નાંખવામાં આવે, તે પણ યાદ રહે કે એથી કરીને શરીરને સમ્બન્ધ છૂટી શકવાને નથી. એક શરીરને સમ્બન્ધ છૂટશે કે તરતજ બીજું શરીર જોડાશે. આવી રીતે અનન્ત શરીરને હાર આપણા ઉપર લટકતે આવ્યો છે. એ હારડે જ્યાં સુધી રહેશે, ત્યાં સુધી રેગ, શેક, સત્તાપ મટવાના નથી, એ ઉપર જોઈ આવ્યા છીએ. આથી એ સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે યથાર્થ સુખ, શરીરના અભાવમાં-આત્માની અશરીરી દશામાં જ રહેલું છે; અને એજ દશાનું નામ મોક્ષ છે. આ દશાને મેળવવા માટે જ શરીર ઉપરની ઘેલછા ઉતારીને શરીરને પોપકાર, ઈશ્વરપાસના, સત્ય, દયા વગેરે કલ્યાણકારી કાર્યોમાં ઉદ્યત કરવું જોઈએ. આવા પુણ્યકાર્યોમાં જેઓ પોતાના શરીરને ભેગ આપે છે, તેઓ, એ અસાર શરીરમાંથી પણ એવો સરસ સાર ખેંચે છે કે જેનાથી વેગને ઉંચે માર્ગ મેળવી શકાય છે અને છેવટે સર્વ અવિદ્યાથી છૂટીને પરમાત્મા થવાય છે. પુરૂષેનું શરીર સત્યરૂષને મુક્તિના બારણા આગળ મૂકીને પછી ચાલ્યું જાય છે, ત્યાર પછી આત્મા એકલે મુક્તિની અંદર પ્રવેશ કરે છે. આ ઉપરથી શરીર ઉચાં કાર્યો કરવા માટે કેટલું મહત્ત્વનું સિદ્ધ થાય છે, એ ખુલ્લું જણાઈ આવે છે. આજ માટે કહી શકાય છે કે
ઘણાયન” અર્થાત “ધર્મનું પ્રથમ સાધન શરીર છે ” પરંતુ તે જ શરીરને જે ઉલટે માર્ગે દેરવામાં આવે, તે તેને માટે આ પણ ઉગાર નિકળી શકે છે કે –
રામા હજું પાપણામ”
અર્થાત “શરીર પાપનું પ્રથમ સાધન છે. ટૂંકમાં શરીરથી પુણ્ય અને પાપ, ધર્મ અને અધર્મ, સંસાર અને મોક્ષ એ બધું સધાય છે.
150

Page #305

SPIRITUAL LIGHT.
6
પુણ્ય, ધર્મ અથવા મેક્ષ તરફ જેએનું વલણ છે, તેને માટે શરીર મહાન ઉપકાર કરનારી ચીજ છે. એથી વિપરીત ખરાબ વર્તન તરફ જેએનું વલણ છે, તેને તેજ શરીર અધાતિમાં પટકનાર થાય છે. આ ઉપરથી એજ રહસ્ય ખેંચી લેવાનું છે કે, શરીરની ધસાધન પૂરતી રીતસર અપેક્ષા રાખવી વ્યાજખી છે, પણ તે ઉપરાંત મેાહદષ્ટિથી શરી રના ગુલામ બનવું, એ કલ્યાણાભિલાષીને યુક્ત નથી. · સાધનને સાધન તરીકે માનવાનું છે. ' એ વાત આપણે ભૂલી ગયા નથી. શરીર મુક્તિમાનું સાધન છે, એ નક્કી વાત છે, એજ માટે તેને મુકિતના માને અનુકૂળ બનાવવું જોઇએ. તેનાથી એવા પ્રસંગ ઉપસ્થિત થવા ન જોઇએ કે જે મુક્તિના માર્ગમાં બાધા નાખનાર—નડતર કરનાર થાય. આ પ્રમાણે જો વવામાં આવે, તો એ શરીર આદર્શો શરીર અનેે, એમાં લગારે શક નથી. આજ હકીકતને સમજાવવા માટે શરીરને • અશ્િચ ક્ષર્ણાવનાશી હાડકાનેા માળેા વગેરે વાસ્તવિક દૂષણાથી નિવામાં આવે છે. આવી રીતે તેને નિંદવાના ઉદ્દેશ, ઉપર કહ્યું તેમ શરીર ઉપર મૂર્છા થતી અટકે અને શરીરને પરાપકારના રસ્તે જોડવાનું પ્રતિભાન થાય તથા આલસ્ય, પ્રમાદ વગેરે દૂષણા દૂર કરીને તે શરીરથી જ્ઞાન, ધ્યાન, સમાધિ, આત્મસાક્ષાત્કાર વગેરે દિવ્યમાગ માં વિચરી શકાય, એજ છે, બાકી આદર્શ શરીરને તો કાઇ નિતુંજ નથી. પરન્તુ એ વાત ન ભૂલવી જોઇએ કે- છેવટનું સાધ્ય બિન્દુ તપાસતાં શરીર હેયજ છે. કેમકે શરીર રહેતે મુકિતમાં પ્રવેશ નહિ અને મુકિતમાં પ્રવેશ વખતે શરીર નહિ.
> <
> '
असाराद् देहात् सारमुद्धरेद् इत्येवमर्थकमाह—
येनैव देहेन विवेकहीनाः संसारबीजं परिपोषयन्ति । तेनैव देहेन विवेकभाजः संसारबीजं परिशोषयन्ति ॥ ७२ ॥
( 72 )
The same body which men bereft of wisdom (discriminating powers) utilise for watering the seed
151

Page #306

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
of births and deaths, serves for the wise as an instrument for destroying it.
Notes—There is a great difference between the the ignorant and the wise. One, bereft of wisdom, uses his body in the enjoyment of sensual pleasures, in the gratification of his cherished desires, in making tremendous efforts for the attainment of wealth, power, authority, influence, etc; and thus enters into the fresh bondage of Karmas and becomes subject to births in the four grades of life, i. e., he prolongs his transmigration. While the wise, with a clear notion of his body being distinct from the Soul, uses his powers in abstinence, renunciation, and asceticism. He highly values the possession of true knowledge whereby he distinguishes the noumenal from the phenomenal.
Thus, with the help of true knowledge he extirpates Moha and its train-bearers, attachment, aversion, lust, greed, anger, pride, etc; He practises austerities and strictly observes vows. He remains equipoised in prosperity and adversity. Being so far illumined, he meditates upon the spiritual nature of Self and destroys the seed of Samsār. અસાર દેહમાંથી સાર ખેંચવો
જે શરીરવડે વિવેકરહિત લેકે સંસારના બીજને પુષ્ટ કરે છે, તેજ શરીરવડે વિવેકી લેકે સંસારના બીજને સુકાવી નાંખે છે.”—૭ર ha-fa afTOTAAIE, 'मिष्टान्नभोगं कुरुतः समानं द्वौ पूरुषावेकतरस्तु तत्र । बधाति कर्माणि, निहन्ति चान्यो-मोहे विवेके च विजृम्भमाणे॥७३॥
152

Page #307

SPIRITUAL LIGHT. चेद् धावतो जीववधो न जातो जातः पुनः पश्यत एव यातः । तथापि हिंसाफलमादिमे स्याद् मूढे, द्वितीये न धृतोपयोगे ॥७॥
( 73 )
While two persons are enjoying the same sweet dish, one of them as the result of ignorance accumulates energies ( Karmas ) while the other with his wisdom destroys them.
( 74 ) Suppose that no insect is killed while one is running with his eyes shut ( blind with infatuation ) and that some insect is killed by another walking with his eyes open ( with discriminating powers )..
. However, the former incurs sin ( if his regard for life be not real, ) while the latter incurs none. ( if real. )
Notes:-In verses 73 and 74 the difference between the results of one kind of action with different motives is clearly indicated. The wise, guided by non-attachment does things, which do not entangle him in the meshes of Karma but on the contrary, enable him to remove his karmic dirt. While the ignorant, blinded by sensual pleasures and enjoyments, goaded on by desires and passions do acts which engender Karmic energies, tending to prolong the period of transmigratory cycle.
So the wise man taking his dish, free from sonsual desires and pleasures, is helped in the purification
- 153

Page #308

અધ્યાત્મતવાલેક,
of his Soul. In the same way he, who is prepared to work with his eyes open to the noble and elevating precepts of scriptures, is enabled to remove the Karmic dross. While reverse is the result in the case of one under the influence of ( Kashāyas ) passions and ignorance. ___Cf जयं चरे जयं चिढे जयमासे जयं सए। जयं भुजंतो भासंतो पावकम्मं न बंधइ ॥
-दशबैकालिकसूत्रम्, માહ અને વિવેકનું પરિણામ–
બે માણસ સાથે ભજન કરવા બેઠા છે. બંને જણઓ મિષ્ટાન્ન ખાઈ રહ્યા છે. તે વખતે તેમાં એક મનુષ્ય અશુભ કર્મોને બાંધે છે, જ્યારે બીજો માણસ કર્મોનો ક્ષય કરે છે. આ કર્મબન્ધ અને કર્મક્ષયનું કારણ અનુક્રમે મેહ અને વિવેક છે. જે મનુષ્ય તૃષ્ણમાં અબ્ધ બનીને ખાઈ રહ્યો છે, તે અશુભ કર્મોને બાંધે છે અને જે તૃષ્ણરહિત ખાઈ રહ્યો છે, તથા ખાવું, તે પેટને ભાડું દેવા પૂરતું છે, એમ ચિન્તવી રહ્યો છે, તે તત્વવિચારક મનુષ્ય કર્મોને ક્ષય કરે છે.”–૭૪.
“બીજી રીતે જોઈએ તે–એ માણસ ચાલ્યા જાય છે; એમાં એક જીવદયા ઉપર લક્ષ્ય નહિ રાખત દોડતો ચાલ્યો જાય છે, જ્યારે બીજે જમીન પર છવદયા તરફ નજર કરતે ધીરે ધીરે ચાલે છે. આ બંનેમાં દેનાર મનુષ્યના પગથી, માની લે કે જીવની હિંસા ન થઈ અને પેલા દયાદૃષ્ટિપૂર્વક ધીરે ધીરે ચાલનારના પગથી કોઈ જીવની હિંસા થઈ ગઈ, આમ હોવા છતાં પણ તવદૃષ્ટિએ એજ ઈન્સાફ આપી શકાય છે કે દેડનાર માણસને (તેનાથી જીવ નહિ મરવા છતાં પણ) હિંસાનું પાતક લાગી ચુક્યું અને પેલા ખ્યાલ રાખી ચાલનારને ( એનાથી જીવ મરી જવા છતાં પણ) હિંસાનું પાતક લાગ્યું નહિ; આમ હેવામાં કારણ એ છે કે દેડનાર માણસને જીવદયા તરફ ખ્યાલ નહે, જ્યારે બીજા માણસને જીવદયા તરફ પૂરે ઉપયોગ હતે.”–૭૪.
14

Page #309

SPIRITUAL LIGHr. अविवेकः कीदृग् बलीयान् ? शरीरमेवाऽऽत्मतया विदन्तो विदन्ति नैतत् खलु-"कोऽहमस्मि"। इदं जगत् विस्मृतवत् स्वमेव स्वस्मिन् भ्रमः स्फूति कीदृशोऽयम्।।७५॥
(75)
Those ( with the idea of super-imposition of their -self ) who identify their bodies with souls do not realise their true nature. Thus then this world forgets its own self. Oh, of what sort this bewildering delusion of one's own self is ! !
Cf.—Self-knowledge is wrapped in ignorance whereby all creatures are stupefied.
Bhagavada Gita. पीत्वा मोहमयी प्रमादमदिरामुन्मत्तभूतं जगत् ॥
-भर्तृहरि । मविवेनु प्राय
શરીરનેજ આત્મા સમજનારા કે ખરેખર એ નથી સમજતા કે હું કહું છું ? ” આ જગત અર્થાત જગતના જ પિતાને જ भूखी गया छ. ! पोताना सूक्षी , मेसो मधो श्रम ?"
-७५ विवेकजागरणायोपदिशतिरागं च रोषं च परत्र कृत्वा कथं वृथा हारयसे भवं भोः । माध्यस्थ्यमेवाऽऽश्रय चेत् सुखेच्छा माध्यस्थ्यजं शर्म परानपेक्षम्।।७६॥
(76) Why do you lose your life to no purpose by
155

Page #310

. 34241642 701913. cherishing feelings of love for and hatred against others ? If you long for happiness, cultivate indiffrence ( to the outward world ) which alone is the source 1of. unmixed pleasure.
Notes:—Pure joy is only attainable when one attains Moksha. Liberation from births and deaths can be secured by the acquisition of Spiritual Knowledge and by no other means. Spiritual Knowledge signifies the attainment of right belief, right knowledge and right conduct. So, if one has not advanced so far, in spite of his asceticism, deep study of scriptures, observance of outword rites and ceremonies, as to understand and realise unsullied nature of the Soul, he is open to the temptations of immense wealth, exalted positions aud other worldly enjoyments and thus while enjoying them he enters into fresh bondage of Karma tending to prolong his transmigratory cycle. It is therefore imperatively necessary to be free from the least tinge of love and hatred, for an aspirant after freedom from births and deaths. Renunciation though partial within the limited sphere of the house-holder's life though done with the desire of fruit, consequently in any case one should try to kill his desires as much as lies within his power and control. વિવેકજાગૃતિને અનુકૂલ ઉપદેશ . “ હે સજજન ! બીજાના ઉપર રાગ અને રેપ કરીને શા માટે આ માનવ ભવને ફગટ હારી જાય છે ? જે સુખની ઈચ્છા હોય તે મધ્યસ્થભાવનું અવલંબન કર. માધ્યસ્થવૃત્તિથી જે સુખ પ્રગટે છે, તે yu hugani ollonell zuŪall aid tell. "-05
156

Page #311

SPIRITUAL LIGHT.
विवेक हन्त्री मीर्ष्यामप तु शिक्षयति
परोन्नतौ किं परिखिद्यसे त्वं परक्षतौ किं वहसे प्रमोदम् ? । स्पृशन्ति नान्यं तव दुर्विकल्पास्त्वामेव बध्नन्ति तु कर्मपाशैः ॥७७॥
परोन्नतौ चेत् तव दुष्प्रयत्नैः क्षतिर्भवेत् कस्तव तत्र लाभः ? | न स्यात् क्षतिस्तर्ह्यपि को नु लाभस्तत्तापहेतून् त्यज दुर्विकल्पान्॥७८॥
जागर्त्ति पुण्यं प्रबलं यदीयं प्रवर्धमानेऽभ्युदये तदीये । कोऽस्त्यन्यथाकर्त्तुमलं सुरोऽपि नेर्ष्या ततः क्वापि करोतु धीमान्॥ ७९ ॥
( 77 )
Why do you envy the rise of others? Why do you rejoice at their fall? Your evil thoughts do not affect any one else but on the contrary they entrap you in the meshes of Karma.
( 78 )
What advantage do you derive, if your wicked efforts nullify the success of others? You gain nothing if you fail in your endeavours, therefore you should discard your evil thoughts-the source of afflictions.
(79)
When one's merits fructify in full force, even God, much more a human being, is powerless to reverse the tide of his increasing prosperity; therefore a reasonable man should not cherish ill feelings towards others.
157

Page #312

અધ્યાત્મતવાલાક.
Notes:-In these three previous verses the auther vividly brings before our mind, the importance of harbouring and entertaining evil feelings and the futility of working maliciously against others. He says, in this phenomenal world ⟨Samsār ) everything as subject to the laws of Karma, i. e., to the consequences of our own actions in the present and the past lives. No one, even the Highest Power, can nullify the laws of Karma. So feelings of jealousy, hatred and malice at the rise and prosperity of others are not only useless but on the contrary they impel us to enter into fresh bondage of Karma. Consequently the destroying of the Karmic dirt is essential for our Spiritual rise whereby true and matchless happiness could be achieved. It is therefore necessary to direct our efforts towards the real goal.
ઈર્ષ્યા વિવેકના ઘાત કરનારી છે—
“ ખીજાની થતી ઉન્નતિને દેખી તું શા માટે ખેદ કરે છે? અને ખીજાની થતી હાનિને દેખી તું શા માટે ખુશી થાય છે ? તું તારા હૃદયમાં ગમે તેવા વિકા—મોટા વિચારો ઉભા કરે, પણ એ દુષ્ટ ભાવના ખીજાને અસર કરવાની નથી, અર્થાત્ તારા દુષ્ટ ચિન્તનથી ખીજાની થતી ઉન્નતિમાં અટકાવ થનાર નથી, કિન્તુ તે દુવિંકા ઉલટા તનેજ કરૂપ ફ્રાંસામાં બાંધી લેનાર છે.
,,
ઠોઠી—
re
હે મહાભાગ ! તું જે દુષ્ટ વિચારા અથવા દુષ્ટ પ્રયત્ના ખીજાની ઉન્નતિમાં હાનિ પહેાંચાડવા કરે છે, તે તારા દુષ્ટ વિચારી કે દુષ્ટ પ્રયત્ના બિલકુલ નિરક છે. એનાથી તને કાંઇ ફાયદા થનાર નથી, એ તારે ખૂબ સમજી રાખવું; કારણ કે તારા દુષ્ટ વિચારશ કે દુષ્ટ પ્રયત્નાથી ખીજાતી ઉન્નતિને ધક્કા પહોંચે યા ન પહોંચે, એ અને રીતેાથી તને કઇં વળવાનું નથી. એ માટે સન્તાપકારક દુવિકાને ત્યજી દે. ”—૭૮
',
158

Page #313

SPIRITUAL LIGHT.
જેનું બલવાન ભાગ્ય ઝળકી રહ્યું છે, તેની ચઢતી ઉદયકળાને તેડી પાડવા મનુષ્ય તે શું, દેવતા પણ સમર્થ થતો નથી, માટે બુદ્ધિમાને કોઈ ઉપર ઈષ્યભાવ રાખવો નહિ. ”-૭૯ विवेकविकासायैव शिक्षयति
अभ्युन्नतिश्चावनतिश्च यत् स्यात् पुण्यस्य पापस्य च कार्यमेतत् । क्षीणे च पुण्येऽभ्युदयोव्यपैति तन्नश्वर शर्मणि को विमोहः? ॥८॥
(80 )
Rise and fall result from merit and demerit; when the stock of merit is exhausted, the star of prosperity sets. Then, why are you fascinated by momentary happiness ?
Notes:-Prosperity and adversity depend upon the working of Karma, the powerful ruler of the phenomenal world. When the store of good deeds is exhausted, the ill star of decline begins. So the happiness, thus acquired, is fleeting and unreliable, consequently the author rightly recommends dis-attachment from worldly pleasures and close application to the study of Self with a view to bring on the unshakeable balance of mind.
વિવેકનું શિક્ષણ
“સંસારમાં જે ઉન્નતિ અને અવનતિ પ્રાપ્ત થાય છે, તે ખરેખર પુણ્ય અને પાપનું પરિણામ છે. અને જે વખતે પુણ્યને ક્ષય થાય છે, ત્યારે ઉન્નતિ ( અભ્યદય ) પલાયન કરી જાય છે, જ્યારે આમ હકીકત છે, તે પછી નાશવંત સુખમાં મેહ શું કરો ?”-૮૧.
159

Page #314

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
विवेकफलं माध्यस्थ्यं प्रशंसति
संवेद्यते यत् सुखमद्वितीयं कदापि माध्यस्थ्यलवोपलम्भे । प्रशस्तकर्मोंघजसौख्यराशिरप्यस्य नैवाऽर्हति तुल्यभावम् ॥ ८१ ॥
( 81 )
Even all sorts of happiness, accumulated in mass, generated by meritorious deeds, do not equal the matchless bliss which a man enjoys at times from the achievement of the fraction of indifference to love and harted.
વિવેકના ફળરૂપ મધ્યસ્થભાવ—
તે
જ્યારે કાઇ વખતે ( આપણા જેવાઓને પણ ) માધ્યસ્થ્ય વૃત્તિની વાનકીને અનુભવ થાય છે, ત્યારે વખતનું જે અદ્વિતીય સુખ અનુભવાય છે, તે સુખની ખરાખરી પ્રશસ્ત કર્મ સમૂહથી ઉત્પન્ન થનાર સુખરાશિ પણ કરી શકે નહિ ? ”—૮૧
(6
मुन्मनो निरोधनीयमित्याह
ऐश्वर्यमालोक्य वां विचित्रं चित्रीयसे मुह्यसि वा कथं त्वम् ? | न किश्चिदेतत् सुरसम्पदोऽग्रे विपाक एवाऽस्ति च कर्मणोऽसौ ॥ ८२ ॥
( 82 )
( Oh, human being.) Why are you wonder-struck and stupefied at seeing the varied prosperity in this world? It stands very low in comparison with that of Gods. It is surely the result of Karmas ( actions of beings in former lives. )
શા માટે માહિત મનવું ?
“ હું ભવ્ય ! પૃથ્વી ઉપર વિવિધ ઐશ્વર્ય સામ્રાજ્યને જોઇ શા
160

Page #315

SPIRITUAL LIGHT.
માટે તું આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થાય છે ? શા માટે માહિત બને છે ? દેવતાની વિભૂતિની આગળ આ મનુષ્યક્ષેત્રનું ઐશ્વર્યં કશું હિસાબમાં નથી. એ સિવાય વસ્તુદૃષ્ટિએ વિચાર કરીએ તે ગમે તેવું સામ્રાજ્ય અને ગમે તેવી. પ્રભુતા પણ કર્મને એક વિપાકજ છે ”- ૮૨ पुण्यं हि कर्मैव, अतस्तज्जन्ये फले को मोहः ?, इत्याह
इन्द्राः सुरा भूमिभुजः प्रधाना महाप्रतापा अधिकारिणश्च । सर्वेऽपि कर्मप्रभवा भवन्ति कस्तत् सतां कर्मफले विमोहः ? ॥ ८३ ॥
( 83 )
Indras, gods. kings, ministers and illustrious officers all are the creatures of Karma. Then, why should a wise man blindly attach himself to the fruits of Karma ?
Dinin
the author here means to convey the true idea of the so-called greatness and grandeur of men as well as gods headed by Indra. The glory and the magnificence of these beings are mere shadows and dreams liable to decay and dissolution. They are also subject to the law of Karma, It is useless to aspire for fruits of Karma. Good deeds done with some worldly desire of enjoyment are like golden chains which tie us to the bondage of Karma, the chief cause of this transmigratory wheel. Again, the enviable glorious rise with all its grandeur and power may hurl one down into the abyss of miseries and perdition of hell, while enjoying it quite reckless of the noble and elevated ideals as dictated in scriptures consequently disattachment from worldly and sordid
૨૧
161

Page #316

અધ્યાત્મતવાલાક.
pursuits is imperative on those who aspire after true happiness.
પુણ્ય-ક્રમજન્ય ફળમાં શા માહ કરવા ?
“ સંસારમાં ઇન્દ્રા, દેવતાઓ, મહારાજાઓ અને મહાન પ્રતાપી અધિકારીઓ જે થવાય છે, તે ખરેખર કર્મના પ્રભાવથી થવાય છે. ( દરેક પ્રકારનું ઐશ્વર્ય કર્મનું પૂતળુ છે ) તે પછી સુન્ન જનાને કના મૂળ ઉપર માહ શાના હાય ? -43
अथ तत्त्वदृष्ट्यै निजचरित्र निरीक्षणस्याऽऽवश्यकत्वमाह
सदा निरीक्षेत निजं चरित्रं यच्छुद्धिमाप्नोति विहीयते वा । हानिं च वृद्धिं च धनस्य पश्यन् जडश्चरित्रे न दृशं करोति ॥८४॥
( 84 )
One should always introspect oneself whether one attains purity or becomes defiled; only the ignorant person interested in acquisition and loss of wealth, does not examine his inward nature.
Notes: Know thyself' is the most important precept recommended by philosophers, moralists and great writers. One should thoroughly examine and scrutinize his own actions, keeping in view, his chief ideal of life. He must daily inquire within himself, what use he made of the powers, riches, faculties he possessed, so as to form a correct view of life he leads. He must not do so with an eye of partiality but should minutely see his faults. He must interrogate himself as to higher problems of life and then should decide to adopt means for achieving the best ideal of life. According to the Jain theory the best
162

Page #317

SPIRITUAL LIGHT. ideal of life is the observance of five vows, in toto, for the ascetics and partially by the house-holders. Thus prepared he may rise higher in the spiritual development. Cf Self-reverence, self-knowledge, self-control, These three alone lead life to sovereign power,
-Tennyson. Nor let soft slumber close thine eyes, Ere every action of the day Impartially dost thou survey, Where have my fect chose out their way ? What have I learnt where'er I've been, From all I h've heard, from all I h've seen ? What know I more that's worth the knowing ? What have I done that's worth the doing ? What have I sought that I should spun ? What duties have I left undone ? Or into what new follies run ? These self inquiries are the road That lead to virtue and to God.
--Dr. Watts. પિતાનું ચરિત્ર નિરખવું
હમેશાં મનુષ્ય પોતાના ચરિત્રનું નિરીક્ષણ કરવું કે- મારું ચરિત્ર–મારું વર્તન શુદ્ધ થતું જાય છે યા મલિન થતું જાય છે. અવિવકી મનુષ્ય ધનની હાનિ તથા વૃદ્ધિ ઉપર દૃષ્ટિ કરે છે, પરંતુ પિતાની વર્તણુક ઉપર દષ્ટિપાત કરતા નથી ”-૮૪ ક્યાખ્યા
ચારિત્રને સુધારવા માટે પ્રથમતઃ દુર્વ્યસનને પરિત્યાગ કરી જોઈએ. દુર્બસને અનેક પ્રકારનાં છે, પરંતુ મુખ્યત્વે સાત દુસને-જુગાર, માંસ, મદિરા, વેશ્યા, શિકાર, ચોરી અને પરદારગમન છે.
188

Page #318

અધ્યાત્મતત્વાલક, જુગાર બહુ ખરાબ વસ્તુ છે. એનાથી અનેક દુર્ગણે ઉભા થતા આપણે પ્રત્યક્ષ જોઈએ છીએ. જુગારી એકજ દાવમાં સેંકડો રૂપીયા અનાયાસે મેળવી લે છે અને ખોઈ નાંખે છે. આવી સ્થિતિની લત લાગવાથી ઉદ્યમ, હુનર કે નેકરી વડે થોડે થોડે દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવું, એ જુગારીને પસંદ પડતું નથી. એથી જ જુગારી પિતાના અનાયાસલબ્ધ દ્રવ્યને ખરાબ રીતે ઉડાવવા હિમ્મત ચલાવી શકે છે.
જુગાર કેટલી જાતના છે ? એ વાતનું સ્પષ્ટીકરણ કરવું લગાર કઠિન છે. પરંતુ વસ્તુસ્થિતિએ જોઈએ તે આજકાલ જે અનેક પ્રકારના સટ્ટાઓ નિકળ્યા છે, તે બધા જુગારમાંજ સમાવેશ લે છે. એ સિવાય પાનાંની રમત, ઘડદેડની શરત, સર્ટી, બિલિયર્ડ વગેરે પણ જુગારજ કહી શકાય. સટ્ટા વગેરે કરીને ધનવાન થયેલા આપણું જેવામાં આવે છે, તે પણ સમજી રાખવું જોઈએ કે એ ખરાબ લત છે. જુગારથી ધનિક બનેલાઓને વિભાગ બહુ થાડે છે, જ્યારે તેનાથી પાયમાલ થયેલાએ ઘણું જ મેટી સંખ્યામાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે. જુગારી જેમ જેમ જુગારમાં હારતે જાય છે, તેમ તેમ તે પિતાનું સર્વસ્વ જુગારમાં હમતો જાય છે, છેવટે ભિખારી બનીને ઉઠે છે. ચોરી વ્યભિચાર વગેરે મહાન દુર્ગુણે પ્રાયઃ જુગારની સાથે રહે છે. આથી જુગારી પિતાની એહિક જિન્દગી અને પરલોક સુધારવામાં સર્વથા પછાત રહી જાય છે.
બીજું દુર્વ્યસન માંસ છે. તે વિષે આગળ ત્રીજા પ્રકરણમાં જોઈશું. ત્રીજું દુર્થસન મદિરા છે. મદિરાથી ચૈતન્ય ઉપર કેટલું આવરણ પથરાય છે, એ સહને પ્રત્યક્ષ છે. મદિરામાં લુબ્ધ બનેલાને પિતાના શરીરનું, પિતાનાં માતા પિતા કે કુટુંબવર્ગનું ભાન રહેતું નથી. મદિરા પીનારાને માનસિક વિકાસ, મગજબળ અને ચિત્તની સ્થિરતા હોતી જ નથી. મદિરાના વ્યસન વાળે વરતુતત્વના વિવેકથી ભ્રષ્ટજ રહે છે. સુરાપાન કરનારના હૃદયમાં ધર્મ હેતેજ નથી. મદિરાને કેફ જ્યારે ચઢે છે, ત્યારે મનુષ્યને કોઈ પ્રકારનું ભાન રહેતું નથી–સિમ્બદ્ધ પ્રલાપ કરવા લાગી જાય છે, પિતાની ગુહ્ય બાબતે કહી નાંખે છે અને તે વખતની તેની સ્થિતિ બહુજ દયાપાત્ર બને છે. દારૂને પરાધીન થવું, એ
164

Page #319

SPIRITUAL LIGHT. ભારે દુર્ભાગ્યનું પરિણામ છે,શરીરને તથા આત્માને પૂર્ણ ખરાબીમાં મૂકનાર છે.
ચેથા દુર્વ્યસનમાં વેશ્યા આવે છે. તે સમ્બન્ધમાં આગળ બ્રહ્મચર્યના પ્રસંગે વિચારીશું.
શિકાર એ પાંચમું દુવ્યસન છે. શિકાર કરવામાં કોઈ પ્રકારે લાભ જણાતું નથી, કિન્તુ કેવળ નુકસાન જ અનુભવાય છે. શિકાર કરે જોઈએ દુશમનને, અને તે દુશમને વાસ્તવમાં આપણું મને ભવનમાં રહેલા કામ, ક્રોધ, મદ, માયા લોભ, રાગ, દ્વેષ એજ છે. તે દુશમને શિકાર કરવામાં આવે તે પૂર્ણ તેજોમય, પૂર્ણ આનંદસ્વરૂપ, પૂર્ણ સ્વતંત્ર અખંડ આત્મસામ્રાજ્ય મેળવી શકાય છે. આજ વાસ્તવિક શિકાર છે.
હરિણ, રોઝ વગેરે વનચર પશુઓ, કે જેઓ પોતાનાં બાળબચ્ચાંએની સાથે કોઈને નુકશાન પહોંચાડયા વગર વનમાં વિહરે છે, એઓને શિકાર કરવો ખરેખર ગેરવ્યાજબી છે. જે રાજા-મહારાજાઓ અથવા કોળી વાઘરીઓને આ વ્યસનમાં શોખ લાગી ગયો હોય છે, તેઓ બીચારાં ગરીબ હરિને હણું નાંખવામાં લગારે પાછીપાની ભરતા નથી. સૃષ્ટિસૈદની સમ્પત્તિરૂપ એ નિરપરાધી પશુઓને કતલ કરવા, એ અત્યંત અધમ કાય છે. કેટલાકને ઉડતાં પક્ષિઓ ઉપર ગોળી ચલાવવામાં ભારે રસ પડે છે, પણ અરે ? “ કાગડાને મન હસવું અને દેડકાને પ્રાણ જાય ” એને વિચાર કેમ કરવામાં આવતું નથી ? પિતાને શોખ બીજા જીવોના વધમાં પૂરે કરવો, એ નીચમાં નીચ કર્મ છે. વનની અંદર વિહરતા પશુએ વનની પ્રાકૃતિક વિભૂતિ છે. તે પશુઓને શિકાર કરવામાં કુદરતી સંપત્તિને નાશ કરવાનો પણ અનર્થ રહેલો છે. એક સમય એ હતું કે જંગલેની અંદર હજારે હરિણે વગેરેનાં ઝુડેઝુંડ દૃષ્ટિગોચર થતાં હતાં અને વિવિધ પક્ષિઓનો કલરવ શ્રવણવિષય થતું હતું, અત્યારે તેમાંનું કશું રહેલું દેખાતું નથી, એનું કારણ શિકારીઓની શિકાર કરવાની આદત સિવાય બીજું શું હોઈ શકે ? લેકે જ્યારે પિતાને ધર્મ ભૂલી
એ ઘણું યુરોપીયન ડાકટરોએ પુરવાર કરી આપ્યું છે કે દારૂ પીવાથી શરીરમાં અશક્તિ, લેહીને બગાડ અને મગજને ક્ષય થાય છે, તથા ક્ષયરોગ વગેરે ભયંકર રોગો દારૂડીઆને લાગુ પડે છે.
186

Page #320

- અષ્ણાત્મતવાલાક જાય છે, ત્યારે ખરેખર તેઓ પોતાનું મનુષ્યત્વ ગુમાવી બેસે છે. જેવી રીતે વણિકને ધર્મ નીતિપૂર્વક કલમ ચલાવવાનું છે, અને સાધુઓને ધર્મ જગતને સન્માર્ગ પર લાવવા માટે ઉપદેશ કરવાનો કે શાસ્ત્ર રચવાને છે, તે જ પ્રમાણે ક્ષત્રિય ધર્મ સ્વદેશની રક્ષા કરવા માટે હાથમાં તલવાર રાખવાનું છે. હવે જો વણિકે તેજ પિતાની કલમથી અનીતિનાં કામ કરે, અને સાધુઓ શાસ્ત્રરચના યા ઉપદેશને અધર્મ ફેલાવવાનું સાધન બનાવે, તે ખરેખરી રીતે કહેવું જોઈએ કે તે વણિકે અને તે સાધુએ મહાન પાતકી છે. આ જ પ્રમાણે ક્ષત્રિયો પણ જે પિતાનાં શથી દેશરક્ષા કરવાને પિતાને ધર્મ ભૂલી જઈ પશુ-પક્ષિઓનો સંહાર કરવામાં મચા રહે, તે તેઓ પણ બરાબર પાતકી છે, એમાં લગારે ખેટું નથી.
હરિણાથી ખેતીવાડીની ખરાબી થતી માનીને તેઓના ઘાતકી બનવું, એ સમજ વગરનું કામ છે. યાદ રાખવું જોઈએ કે જે વખતે જંગલમાં હરિણુ વગેરે અનેક જાતિનાં પશુઓનાં ટેળેટોળાં વિહરતાં હતાં, તે વખતે શું ખેતીવાડી ખરાબ થઈ જતી હતી ? તે સમયે અનાજ શું પાકતું નહતું ? તે વખતની પ્રજા અન્ન ન પાકવાને લીધે પેટભર ભેજન શું મેળવી શકતી નહતી ? ભારતવર્ષમાં એવા અનેક રાજાઓ થઈ ગયા છે કે જેઓએ પિતાના રાજ્યમાં કોઈ પણ પ્રાણીનો વધ નહિ કરવાને ઍડર બહાર પાડ્યો હતો, ત્યારે શું તેઓના સમયમાં ખેડુત પિતાની ખેતીમાં નિષ્ફળ નિવડતા હતા ? નહિ, કદાપિ નહિ; સર્વત્ર અહિંસાનું સામ્રાજ્ય સ્થાપન કરવામાં આવે, તો એથી, દેશ જે સમૃદ્ધ બને છે, તે જ દદ્ધિ, હિંસાને પ્રચાર થવાથી બને છે.
ખેતરમાં મેટું ઘાલનારાં હરિણે અને એવા બીજા પ્રાણીઓનું પણ પુણ્ય હોય છે, એ મગજમાં રાખવા જેવી હકીકત છે. તેઓનું પુણ્ય ભેગું મળવાથી ખેડુતેની ખેતી વિશેષ ફળે છે. ખેતરમાં તેઓનાં મેઢાં પડવાથી ખેતરે ઉજડ થઈ જાય, એ ભયથી તેઓને હણી નાંખવાં, એ અમાનુષીય અને બુદ્ધિરહિત કર્મ છે.
નિશાનબાજ થવા માટે શિકાર કરવાની જરૂર સમજાતી હેય તે શિકાર કર્યા વગર અર્થાત જીવવધ કર્યા વગર પણ નિશાનબાજ થઈ શકાય છે. કેઈ પણ નિર્જીવ વસ્તુને કોઈ સ્થાન પર સ્થાપિત કરીને તેનું
168

Page #321

SPIRITUAL LIGA'T. નિશાન તાકવામાં આવે, તે નિશાનબાજ થવાને અભ્યાસ સારી રીતે કરી શકાય છે. આવી રીતના અભ્યાસથી ફળસિદ્ધિ મેળવવા ઉપરાંત જીવવધના પાકથી દૂર રહેવાય છે. અતએ પ્રાચીન ક્ષત્રિય સત્પર એવાજ અભ્યાસથી નિશાનબાજ થતા હતા. પરંતુ દુઃખની વાત છે કે તે રિવાજ ભૂલાઈ ગયે અને જીવના જોખમે પ્રાણિવધ કરવામાં ક્ષત્રિઓ શખી થતા ગયા.
રાજા-મહારાજાઓ પ્રજાના રક્ષક કહેવાય છે. આમ છતાં તેઓ જાનવરેને શિકાર કરવામાં મચ્યા રહે છે, તે એ ઉચિત લેખાય ખરું? શું મનુષ્યની માફક પશુઓ રાજાની પ્રજા નથી ? મનુષ્યને પ્રજા તરીકે રક્ષણ કરનાર રાજાઓએ પશુઓને પ્રજા તરીકે ગણી તેઓનું રક્ષણ શું કરવું જોઈતું નથી ? જે શિકારને સંસ્કૃત વાણીમાં પાપદ્ધિ કહેવામાં આવે છે, તે પાપની સમૃદ્ધિરૂપ શિકારને રાજાઓ, ક્ષત્રિય કે કોઈ પણું મનુષ્ય માન આપી શકે ખરે ?
ક્ષત્રિયેની મહત્તા યા ઉદારતા ત્યાં સુધી સાંભળીએ છીએ કે તેઓને કોઈ દુશમનની સાથેની લડાઈમાં ઘણું જ નુકસાન વેઠવું પડ્યું હોય, અને તેઓના મનમાં એમ થઈ આવ્યું હોય કે “દુશમન જે હાથમાં આવે તે તેના ટુકડા કરી નાંખ્યું ” તો પણ પેલે દુમન જે મેઢામાં ઘાસ લઈને આવે, તે તેઓ તેને માફી બક્ષીને છોડી દે છે ” જેઓને માટે આવી ઉદારતે ગવાય છે, એવા ક્ષત્રિય-રાજાઓ, હમેશાં મોઢામાં ઘાસ રાખનારા, નિરપરાધી, કૃપાપાત્ર એવા પશુઓ ઉપર ગોળી ચલાવે, એઓને કતલ કરવામાં શેખ માને, એ કેવું ઘેર આશ્ચર્ય ?
દરેક વિચારક સમજી શકે છે કે બીજાને પ્રાણુ લેવાને કાઇને હક્ક છે ખરે ? પારકી વસ્તુ વગર પૂગ્યે ઉઠાવવાને જ્યારે હક્ક નથી અને એથી વગર પૂછયે પારકી વસ્તુ ઉઠાવનાર ગુન્હેગાર ઠરે છે, તે પછી બીજાના પ્રાણે લેવાને કાઈને હક્ક નહિ હોવા છતાં પશુઓને શિકાર કરે, એ કે ભયંકર ગુન્હ ? જે મનુષ્ય એમ સમજે છે કે મને કોઈના પ્રહારથી જેવું દુઃખ થાય છે, તેવું દુઃખ મારા પ્રહારથી બીજાને પણ અવશ્ય થવું જ જોઈએ અને થાયજ છે ” તે મનુષ્ય કોઈના ઉપર આઘાત કરવાનું પસંદ કરે ખરે છે. પિતાના પ્રાણ માટે પ્રાણી પોતાનું સર્વસ્વ
167

Page #322

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
મૂકી દે છે, તે પ્રાણ પ્રાણીને કેવા પ્યારા હશે ? એવો વિચાર શિકારીના . મનમાં આવે, તે તે શિકાર કરે ખરે 2. પ્રાણી રાજ્યપ્રદાનને નહિ ચાહીને પ્રાણુદાનને ચાહે છે, એ ખુલ્લી વાત છે. આ ઉઘાડી બાબતને પણ સમજવામાં ન આવે, તે તેવાઓને દયાના મંદિરમાં પહોંચાડવાને બીજો કોઈ રસ્તો છે ખરો ?.
ચોરી અને પરસ્ત્રીરમણ એ છેલ્લાં બે દુર્વ્યસનના સમ્બન્ધમાં આગળ ત્રીજા પ્રકરણમાં જોઈશું.
આ સાત દુર્વ્યસને સિવાય બીજા પણ અનેક દુર્બસને ફેલાયેલાં જોઈએ છીએ. જેવાં કે-તમાકુ, અફીણ વગેરે. આ વ્યસનથી શારીરિક સ્થિતિ બગડવાની સાથે આર્થિક સ્થિતિએ પણ અધ:પાત થવાનું પરિણામ આવે છે.
તમાકુ વાપરનાર મનુષ્ય તમાકુમાં એટલે અંધ બની રહે છે કે તે પોતાના શરીરે ઉધરસ, શ્વાસ, છાતીનો દુખા વગેરે ઉભા થતા રેગેને ખ્યાલમાં લઈ શકતું નથી. આ કેટલી બધી અજ્ઞાનતા ! જે તમાકુ બલને ક્ષય કરનાર છે, છાતીમાં ચાંદુ પાડનાર છે અને પરિણુમે દાહવરને ઉત્પન્ન કરનાર છે, તે તમાકુ ખવાય, સુંધાય કે પીવાય જ કેમ ?. તમાકુ ખાનાર, પીનાર અને સુંઘનાર એવા ગંદા રહે છે કે કોઈ સારી સભામાં બેસતાં તેમને પોતાને જ લજજા ઉભવે છે. જે તમાકુનાં પત્રને પશુઓ પણ સુંઘતા નથી, તે તમાકને બુદ્ધિમાં આગળ વધેલા કહેવાતા મનુષ્યો ખાય, એ તે ભારે અફસને વિષય છે. એક મજૂર કે જેનાં બાયડી-છોકરાં ભૂખે મરતાં હોય, તે પણ રેટલાની પરવા નહિ કરીને તમાકુમાં પિતાની મજૂરીમાં મળેલા પૈસા હોમે છે. આવા કંગાલ મનુષ્યને પણ રોજના બે ત્રણ પૈસા, મહીને રૂપી સવા રૂપીયે અને વર્ષ દહાડે લગભગ પંદર રૂપીયા તમાકુમાં હેમવા પડે છે. આ દૃષ્ટિએ જોઈએ તે વર્ષ દહાડે ભારતવર્ષમાંથી ૬૦ કરોડ રૂપિયા તમાકુમાં બરબાદ થાય છે. તમાકુ પીનાર એક માણસને પ્રતિદિન એકજ પાઈને ખર્ચ માનીએ તે પણ તેને મહીને દશ પૈસા અને વર્ષે બે રૂપીયા તમાકુમાં નાંખવા પડે છે. અને એ દૃષ્ટિએ સમગ્ર ભારતવર્ષમાંથી પ્રતિવર્ષ આઠ કરોડ રૂપિયા તમાકુમાં
168

Page #323

SPIRITUAL LIGHT.
ખર્ચાય છે. કહે ! આવી કંગાલ અવસ્થામાં પણ ભારતવર્ષની પ્રજા દુર્વ્યસન તરફ કેટલી મુકી રહી છે ? હિંદી સરકારને પણ તમાકું પાછળના કરમાં લાખો રૂપીયાની પેદાશ થાય છે. એ ઉપરથી પણ સમજી શકાય છે કે ભારતવર્ષને જનવર્ગ તમાકુમાં કેટલે મસ્ત થઈ પડયો છે. : અફીણને માટે પણ ઓછા દુઃખની વાત નથી. અફીણ વસ્તુતઃ અહિફેન ( સર્પનું ફેણ ) છે. શબદથી જ તે ઝેરીલી વસ્તુ હોવી સમજવા છતાં તેને આદર કરવો, એ ખરેખર આશ્ચર્યને વિષય છે. અફીણથી ગાત્ર શિથિલ થતું, માંસ સુકાઈ જતું અને સગજ ક્ષીણ થતું પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. ઘણાઓ મિઠાઈની લાલચથી અફીણમાં ઝંપલાય છે, પરંતુ પાછળથી એઓને એટલો પશ્ચાત્તાપ થાય છે કે એ પિતાની જાતને દુર્ગતિમાં સપડાયેલી સમજે છે. આમ છતાં પણ વ્યસન મજબૂત બંધાઈ ગયા પછી માણસો તે વ્યસનથી છૂટવા સમર્થ થઈ શકતા નથી. અવ્વલ છે તેવા દુર્બસનિઓની સંગતજ કરવી જોઈએ નહિ. જિન્દગીને ખરાબ કરવામાં મુખ્યતયા કેઈને હાથ હેય, તે તે દુર્થસનિઓની સંગતિ જ છે.
કેટલાક ગરાસીઆ, રજપૂત જે ફીકા અને બળહીન જોવામાં આવે છે, તેનું કારણ તેઓનું અફીણનું દુર્વ્યસન છે. અફીણની લતથી ઘણુઓ પિતાનું સર્વસ્વ ગુમાવી બેઠેલા જોઈએ છીએ. કેટલાકે શરૂઆતમાં થોડું થોડું અફીણ હશથી ખાવા લાગે છે, અને તે વખતે તેઓને તેનું ભાવિ ખરાબ પરિણામ ખ્યાલમાં આવતું નથી, પરંતુ પાછળથી તેઓની તે વ્યસનના પરિણામે જે દુર્દશા થાય છે, એ અત્યન્ત શેચનીય અને દુઃખપૂર્ણ હોય છે. स्वचरित्रविशदीकाराय गुणग्राहकीभवितव्यमकरोषि दृष्टिं न गुणे परस्य दोषान् ग्रहीतुं तु सदाऽसि सजः ।। युक्तं न ते शूकरवत् पुरीषे परस्य दोषे रमणं विधातुम् ॥ ८५ ॥
. ( 8 ) Wthout appreciating the virtues of others, you ૨૨
169

Page #324

• અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
are always ready to find fault with them. You take delight in the faults of other's just as a bog does in filth, but such a course of life is not commendable. * Cf. Base caluñny by working underground, Can secretly the greatest merit wound.
-Bible Proverbs.
",
,
ડ
Whose edge is sharper then the sword whose tongue outvenomis all the worms of Nile,
-Shakespeare. ગુણાંડી થવું– - “હે સર્જન ! બીજાના ગુણમાં તારી નજર પડતી નથી અને બીજાના દેષો જોવામાં તે તું હમેશાં તૈયાર થયેલો રહે છે; પરતુ બીજાના દેશોમાં રમણ કરવું, એ ભુંડનું વિછામાં રમવું, એની બરાબર છે. એથી એ દુષ્ટ સ્વભાવને ત્યાગ કરવો યુક્ત છે. ” –૮૫ गुणग्राहकीभावं पोषयति-- दौरानुबद्धः सकलोऽपि लोको निर्दूषणस्त्वस्ति स वीतरागः। नं किं पुनः पश्यसि दह्यमानमहो ! स्वयोरेव पदोरवस्तात् ॥८६॥
*
*
* *
*
*1 **,
( 86 )
Oh, man I every human being is full of vices; oply the Passionless One is faultless. Do not be blind to what is burning under your own feet.
Cf, And why beholdeth thou the mote that is in thy brother's eye, but considéreth not the beam that is in thine own eye ?
Bible.
170

Page #325

SPIRITUAL LIGHT. Wagne Carug' 01491
મહાશય ! તમામ લેકે કોઈ ને કોઈ દોષથી ઘેરાયેલા છે. સવ થા દોષરહિત-પરમવિશુદ્ધ તે એક પરમાત્મા વીતરાગ દેવજ છે. અને વળી બીજાના દોષ જોવામાં જે તું તલપાપડ થઈ રહે છે, તે 4121 4914 2 yang 37 ovat teľ ? "---25 विकल्पजालमपहाय स्थिरीभवितव्यम्वृधाऽन्यचिन्तां कथमातनोषि? वृथाऽभ्यकार्ये किमुपस्थितः स्याः। किं धूमपुझं यतसे ग्रहीतुं विस्तारयन् चेतसि दुर्विकल्पान् ॥८॥
( 87 ) Why do you fruitlessly trouble yourself with the thoughts of others ? why do you uselessly interfere with matters which do not concern you ? To fully indulge in wicked thoughts is to accumulăto volumes of smoke. Cf. By anger, fear, aud avarice deluded,
Men do not strive to understand themselves, . . Nor ever gain self-khowledge. One is proud Of rank and plumes himself upon his birth, .Contemning those of low degree; another Boasts of his riches, and disdains the poor; Another wants his learning, and despising Men of less wisdom, calls them fools; a fourth Piquing himself upon his rectifude, is quick to censure other people's faults. But when the high and low, the rieh and poor, The wise and foolish, worthy and unworthy, Are borne to their last resting place the grave.
171

Page #326

- અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક, When all their troubles end in that last sleep And of their earthly bodics nought remains But fleshless skeletons-can living men Mark difference between them or perceive Distinctions in that dust of birth or from ? Since all are, therefore levelled by the grave And all must sleep to gether in the earth Why, foolish mortals, do ye worng each other?
-“ Mahabharata.” We live in deeds, not years; in thoughts, not breaths; In feelings, not in figures on a dial. We should count time by the heart throbs. He most lives Who thinks most, feels the noblest, acts the best.
–P. J. Bailey. વિકલ્પજાળ છોડીને સ્થિર થવું–
હે મહાભાગ ! વ્યર્થ શા માટે પારકાની ચિન્તાને હૃદયમાં સ્થાન આપે છે ? વ્યર્થ શા માટે પારકાના કામમાં ડાહ્યો થવા જાય છે ? અને વ્યર્થ શા માટે હૃદયમાં નાના પ્રકારના અસંબદ્ધ વિકલ્પોની જાળને ફેલાવતે છત, ધુમાડાના બાચકા ભરવા જેવું કરે છે ? ”–૮૭ दुर्वर्त्तनं हातुमुपदिशतिविभेषि दुःखाद् यदि साधुबुद्धे ! दुःखानुकूलां त्यज दुष्पवृत्तिम् । नेष्टो वियोगः सुखसम्पदश्चेत् चरित्रमापादय तर्हि शुद्धिम् ॥८८॥
(88). Oh, well behaved one, if you fear calamities abandon evil tendency which brings on them, if you can not bear the lo-s of wealth and happiness, then try to live a pure life.
178

Page #327

SPIRITUAL LIGHT. Notes:—The author gives an instructive picture of vicissitudes of times and circumstances in order to evoke feelings of noble and high steadiness in the reader, so as to prepare him for self-realization as laid down further on. The essential form of conduct ( chāritra ) mainly depends upon the nature of the inner life so the differences in the purity of life could be easily and reasonably accounted for. Some people lead a very highly elevated and moral life while others lack noble emotions, lofty sentiments, spiritual righteousness and strength. This is done in proportion in which the spiritual powers are developed. The genuine root of all these differences lies in the strengh of religious belief-the main pivot on which the wheel of life turns. To solidify the spiritual belief the knowledge of the relation of the soul with the universe is the first essential, whereby a man could clearly see the relation of the soul with the non-soul. i.e. according to the Jain theory, the relation between the soul and the five other substances. The study of the substances together with nine principles enables one to clearly understand the evanescence of this world, the inexorable working of the karmic law, the vicissitudes of time and fortune, the supreme excellence of the inner self, the utility of religion etc;. With this study he advances in the purity of heart, compassion, charity, self restraint, truth, high mindedness, quietude etc;. He leaves off his vices as covetousness, false belief, anger, lust, etc;. the chief source of his sensual pleasures and pains which entrap him in the meshes of karma. His actions based on the altruistic principles to pro
173

Page #328

અધ્યાત્મતત્ત્વલાક.
Goed from genuine sympathy for the distressed and his attitude of indifference to the wicked are in the natu ral course of things. Thus illumined he with the renunciation of love and harted in toto fixes his mind in the contemplation on the pure Atman. By removal of unsteadiness and by the eradication of mental disturbances and by the giving up of all good and bad throughts and having established himself in the calm and undisturbed meditation he attains liberation. ( moksha )
Cf. Blessed are the pure in heart; for they shall see God.
—Bible St. Matthew.
If we have not the good things of the world, we are distressed; And if we possess them, we fetter our feet through our love for them. —Sadi Gulistan.
ખરાબ વર્તીતથી દૂર રહેવું—
“ હે સમુદ્દે ! જો તુ દુઃખથી ખરેખરી રીતે દુશ્મને ઉપજાવનારાં ખરાખ઼ વનાના ત્યાગ કર. યદિ વિગતને પૂર્ણ અનિષ્ટ હાય-ખાસ હૃદયથી અનિષ્ટ વનને સુધાર. ”—૮૮
વ્યાખ્યા.
ડરતા હોય, તા સુખસ`પત્તિને હાય, તે દ્વારા
ચારિત્રને સુધારવા માટે પહેલું પથિયુ' નીતિ છે. નીતિમાંથીજ સગુણાના પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. જ્યાં નીતિ નથી, ત્યાં ચારિત્ર નથી ત્યાં ધર્મ નથી. એ મીતિનેાજ પ્રતાપ છે કે પૂર્વકાળમાં ભારતવર્ષની અવસ્થા સ દેશને અાવી નાંખે તેવી સમૃદ્ધિશાલિની હતી. ગ્રીસ દેશને બાદમહાસિક જ્યારે હિન્દુસ્તાનમાં આવ્યા, ત્યારે તે વખતની ભારતની નીતિ અને પરોપકારવૃત્તિ જોઇને તેનું હૃદય આશ્ચયમાં ગરકાવ
174

Page #329

SPIRITUAL, LIGHT. થઈ ગયું હતું. નીતિનાજ પ્રભાવથી પ્રાચીન ભારતવર્ષના લકે એટલા બધા નિર્ભય રહેતા હતા કે તેઓને પિતાના ઘરે કે હવેલીને ખુલ્લી રાખતાં લૂંટાઈ જવાની શંકા હોતી ઉપજતી. આ શું એ નથી બતાવી આપતું કે તે વખતની પ્રજામાં નીતિને પ્રચાર એટલો બધે હતો કે લોકે એક બીજાને ઠગવામાં મહાપાપ સમજતા હતા, અસત્ય બોલવામાં અધર્મ માનતા હતા, અને બીજાની લાગણીને દુખાવવી, એ પરમાત્માને અપમાન કર્યા જેટલે ગુનેહ છે, એવા નિશ્ચય ઉપર મકકમ હતા. આવી રીતે નીતિના શિખર ઉપર ચઢેલો દેશ કેમ સમૃદ્ધ ન હોય ? કમ સર્વોપરિ ન હોય ?
એક સમય એ હતું કે ભારતવર્ષમાં કંગાલ મનુષ્યો પણ ઘી, દૂધ વગેરે ઉંચા પદાર્થોને યથેષ્ટ ભેગા કરી શકતા હતા. આનું કારણ શું? એજ કે તે સમયમાં તે ચીજે બહુ સસ્તી મળતી હતી. દૂર ક્યાં જઈએ. અકબર બાદશાહના જ સમયમાં એક સામાન્ય મજૂર માણસ પણ છ આનામાં એક મહીને ગુજારી શકતા હતા, જ્યારે અત્યારે પ્રજાને કેટલી હાડમારી વેઠવી પડે છે ? આ બધાનું કારણ એજ છે કે આપણે આપણે ધર્મ ભૂલી ગયા છીએ, આપણી હૃદયવૃત્તિમાં નીતિ ખાંડી ખાંડીને જે ભરેલી રહેવી જોઈએ, તેને બદલે આપણું હૃદય અનલિની અંધારી કોટડીમાં ગંધાઈ ગયું છે. પરંતુ યાદ રાખવું જોઈએ કે અનિતિના માર્ગે મેળવેલી સમી ક્રેઈની પણ સ્થાયી રહેતી નથી અને અનીતિવાળો આખરે પડ વગર રહેતું નથી. એક ગુજરાતી કવિ
વલ છ આનાથી એક મહીને વચ્ચેના હિસાબથી સમજાશે
શી રીતે ગુજરાત હરી, તે
૨૫
ભાખરીને આ દાળ
૧
૦-૩-૦ ૦–૦૭ ૦–૧–૦ ૦-૦-રો
મીઠું પરચુરણ
175

Page #330

अध्यात्मतत्वासा.
" शाही छ : रोशना , हे। पीश्वर ! समां ? ભાઈ સુણે ! વસ્તુ બને છે તમે કહ્યું તેમાં; નીતિસહિત જે સપૂત લખે તે રોશનાઈ અજવાળું, 3रे पूत शाही भुशी धागा ५२ अणु.. "
चरित्रशुद्धौ धैर्य कारणमिति तदुपदिशतिमुखं च दुःखं च शरीरिपृष्ठे लग्ने सदा कर्मविचित्रतातः ।। मत्तो न तु स्यात् सुखसम्पयोगे न व्याकुलः स्याञ्च विपत्प्रयोग।८९॥ निशाविरामे दिनमभ्युदेति दिने समाप्ते च निशोपयाति । तथैव विश्वे सुख-दुःखचक्रं ज्ञात्वा सुधीः स्याद् न कदाप्यधीरः॥१०॥ उदेति रक्तोऽस्तमुपैति रक्तः सहस्रभानुर्विदितो यथैषः । तथा महान्तोऽपि महोदयत्वे विपत्मसंगे पुनरेकरूपाः ॥ ९१ ॥ स्वर्ण यथा शुध्यति वह्नितापाद् विपत्मसंगऽपि तथा महात्मा । विपत्प्रसंगः खलु सवहेम्नः परीक्षणे स्यात् कषपट्टिकेव ॥ ९२ ॥
(89)
Happiness and misery always pursue human beings owing to various kinds of actions ( karmas ). So one should not be infatuated with pride at the attainment of prosperity; nor should his mind be agitated at the approach of calamity.
(90)
When the night ceases, the day breaks and when the day closes, night falls; in the same way a wise
176

Page #331

SPIRITUAL LIGHT.
man knowing the revolutionary turns of) the wheel of happiness and misery in this world, should never lose his mental balance that happiness and misery alternate.
( 91 ) The sun is red when it rises and also when it sets; similarly the great men are and remain the same in glorious prosperity and overwhelming calamity.
(92)
" As gold attains purity in fire so also the high
souled one in calamity. Truly the time of calamity is "a touch stone for the golden character.. .
–
“ હમેશાં પ્રાણીની પછવાડે સુખ અને દુઃખ લાગેલાં છે. આનું કારણે કર્મની વિચિત્રતા છે. પરંતુ ડાહ્યા મનુષ્યનું કામ એ છે કે સુખના અનુભવ વખતે ઉન્મત્ત થવું નહિ અને દુઃખ ભોગવવા વખતે ગભરાવું નહિ”-૮૯ - “રાત્રિ વિરામ પામે છે, ત્યારે દિવસનો ઉદય થાય છે અને ર્વિસ
પૂરે થાય છે, ત્યારે રાત્રિ ઉપસ્થિત થાય છે, એટલે રાત-દિવસનું ચક્ર ' હમેશાં ચાલ્યા કરે છે; આજ પ્રમાણે સંસારમાં સુખ-દુઃખનું ચક્ર દરેકને માથે ફર્યા કરે છે, એમ સમજી બુદ્ધિમાને સુખ કે દુ:ખના વખતમાં અધીરિયા ન બનવું.”–૯૦.
આ સૂર્ય ઉદય વખતે લાલ હોય છે અને અસ્ત પામવાની વખતે પણ લાલ હોય છે, એવી રીતે મહાપુરૂષો પણ ઉન્નત દશામાં અને વિપત્તિ અવસ્થામાં એક પ્રકૃતિવાળા જ હોય છે. ”–૯૧.
જેવી રીતે અગ્નિના તાપથી તેનું શુદ્ધ થાય છે. તેવી રીતે
17

Page #332

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક. મહાપુરૂષ પણ વિપત્તિના પ્રસંગમાં વધુ ઉજજવલ થાય છે. વિપત્તિને પ્રસંગ ખરેખર મનુષ્યના સત્વરૂપ સુવર્ણને પારખવામાં કટીના જેવો
છે.”–૯૨
विपत्तिप्राप्तावपि शान्तिरेव धारणीयाप्राप्ता विपत्तिनियमेन भोग्या दुर्ध्यानतो नैव निवार्यते सा । पत्रं च शान्त्या विपदं सहेत दुनितः प्रत्युत कर्मबन्धः ॥९३ ॥
( 98) One should patiently bear the adversity that befalls onė. It can not be warded off by any kind of evil reflections. Thus one should suffer calamity with patience. The evil thoughts on the contrary would generate Karmas ( energies ).
Notes-One should not indulge in grief ( ArtaDhyana ) at the loss of dearly cherished objects or at the visitations of direful calamities. It generates evil Karmic energies and causes births into lower grades of life. So such reflections ought to be discarded. He must wait and work honestly and sincerely to avert the tide of his fortune as it is said “ all things come round to him who will but wait and Be patient if thou wouldst thy ends accomplish'.”
વિપત્તિના સમયે પણ શાન્તિ પકડી રાખવી–
પ્રાપ્ત થયેલી વિપત્તિ અવશ્ય ભોગવવી પડે છે. તે વિપત્તિ દુર્બાન કરવાથી નિવારણ કરી શકાતી નથી. નિદાન, આપદાને શાન્તિથી સહન કરવી જોઈએ, ખરાબ ધ્યાન કરવાથી ઉલટાં વધારે કર્મ બંધાય
" 178

Page #333

SPIRITUAL Ligur. व्यर्थव्यापारीभावे खेदो न कार्य:किं भोः ! प्रयासादपि वाञ्छितार्थाऽसिद्ध शं ताम्यसि रोदिषित्वम् ।। किं साम्प्रतं स्याद्दितेन?, पूर्व पापप्रवृत्तौ न विचारितं किम् ॥१४॥
| ( 4 ) Oh, good man ! why do you cry bitterly and feel excessive pain, when you fail to achieve your desired objects, though you stro ve hard for it ? Of what ayail are your lamentations ? Why did you not think twice before you set yourself to commit sinful deeds ?
cf. Great results can not be achieved at once and we must be satisfied to advance in life step by step. De Maistry says that “ To know how to wait is the great secret of success” We must sow before we can reap and often have to wait long, content meanwhile to look patiently forward in hope; the fruit best worth waiting for often ripening the slowest, " But time and patience,” says the Eastern proverb, " change the Mulberry leaf to Satin "
-Smiles.
ઉદ્યમ નિષ્ફળ થયેથી ખેદ ન કરો
“હે મહાભાગ! પ્રયાસ કરવા છતાં ઈષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ નહિ થવાને લીધે શા માટે તું બહુ ખેદ પામે છે? અથવા સેવા મંડી પડે છે? કારણ કે હવે રવાથી શું વળવાનું છે? ખરી વાત તે એ છે કે પૂર્વ કાલમાં (પૂર્વ જન્મમાં) પાપ કરતી વખતે વિચાર કેમ ન કર્યો ?”૯૪
179

Page #334

અધ્યાત્મતત્વાકા उच्चदृष्टिं विकासयतिअध्यात्मविद्यारमणैकलीनाः स्वरूपलाभाय सदा यतन्ते । स्वरूपलाभेसतिनास्ति किञ्चित् प्राप्तव्यमित्यात्ममुखःसदा स्यात्।।९।।
( 95 ) Those who are engrossed in the science of self always strive for self-realisation, self-realisation leaves nothing to be attained. ( on this earth ) A man should work with a view to attain self-realisation i. 0. he must have spiritual preparedness.
Notes:-Spiritual preparedness ( Atmamukhatā ) signifies the stage when true knowledge of the true principles ( Tattvas) begins to dawn upon the aspirant after freedom. He then clearly understands the self and the not-self. This is done when the Karmic knot is cut off by the attainment of the power of knowing the comprehensibles, ( Vedya sam vedya Pada ) His wavering beliefs, scepticism and dloubts are removed. Up to this time he identified himself with his body and acted in conformity with the character assumed but now he becomes conscious of his true nature. (Svabhāva. ) when his senses being with-drawn from worldly objects abide in their mere nature with the cessation of their activities as to their respective objects. Thus, with the removal of love and hatred, his Karmic dirt is washed off and he progresses rapidly towards self-realisation. the state in which the soul becomes immersed in the Nirvikalpa Samādhi ( calm and undisturbed unity
180

Page #335

SPIRITUAL LIGHT.
with the self). It is therefore said, that there remains nothing for him to attain, i. e. the happiness which he derives in the realization of the real nature of the pure self, is incomparably superior to worldly happiness. The processes of samvara (stopping the fresh influx of karmas) and Nirjara, ( Eradication of the karmas accumulated in the past and the present. ) are to be necessarily resorted to reach the final goal. (Self-realization-Svarupalabha. )
ઉચ્ચ દૃષ્ટિ ઉપર પ્રકાશ——
અધ્યાત્મવિદ્યાના રમણમાં એકલીન થયેલા મહાત્માએ હમેશાં આત્મસ્વરૂપના લાભ માટે પ્રયત્ન કરે છે; કારણ કે સ્વરૂપના લાભ થયેથી કંઇ પ્રાપ્ત કરવાનું બાકી રહેતું નથી; એજ માટે દરેક મુદ્ધિમાનને આત્મસ્વરૂપના અભિમુખ થવાની જરૂર છે. '—પ
<<
मूर्ख आत्माभिमुखो न भवतीत्याह
अयं जनो मातृमुखः शिशुत्वे तारुण्यकाले तरुणीमुखश्च । जराssगमे पुत्रमुखः पुनः स्याद् मूर्खः कदाप्यात्ममुखस्तु न स्यात्॥९६
आदौ भवेच्छूकरवत् पुरीषे ततः पुनर्मन्मथगर्दभः स्यात् । जरद्भवः स्यात् जरसः प्रहारे पुमान् पुनर्नैव पुमान् कदापि ॥९७॥
( 96 )
This human being has a leaning towards his mother in his infancy; towards his young wife in his youth; towords his sons again in old age; a fool as he is he has never any leaning towards self.
( 97 )
This human being ( in infancy) is rolling in
181

Page #336

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક.
filth like a ball, after then ( in youth) he is swayed by passions like an ass. He resembles an old ox when overtaken by old age but he never acts like a true man in his whole life, he never tries to realise his own self. )
Notes: V. 96. 97.
The author, in these two verses; pictures the worldly prospects, which, one devoid of Spiritual Light hankers after. He looks upon his family relations as his own, though they are illusive, momentary and perishable. He takes a great delight in sensual pleasures and enjoyments, thinking them to be true happiness. He thinks of birth, old age and death as belonging to the soul, though they really belong to the body. He thinks, he is a Jain, a Baudha, a Christian, a king; a potentate, a millionare, a teacher, a pupil, etc; According to the practical view these ideas are correct but when judged from the nouminal view, they are not so. The higher wisdom clearly points out that the past enjoyments and pleasures have brought no true felicity. Not with standing this, the man with false belief, (Mithyatva) indulges in new hopes which are strongly powerful and delusive.
મૂઢદષ્ટિવાળા આત્માભિમુખ થતા નથી—
<<
મનુષ્ય, પ્રથમ ખાલ અવસ્થામાં માતાની તરફ મુખવાળા હોય તરફ મેઢુ કરીને રહે છે અને વૃદ્ધાપરન્તુ તે મૂઢદૃષ્ટિવાળા આત્માની
-2}
છે, યાવન અવસ્થા આવે ત્યારે, સ્ત્રી વસ્થામાં છેકરાને આશ્રય લે છે, સમ્મુખ તે કદાપિ થતા નથી.
""
182

Page #337

SPIRITUAL LIGHT. “ 241 H904 3447 at ( 2414 24424141 ) z4yfni o's માફક આળોટતે રહે છે, ત્યાર બાદ વન અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે કામક્રીડામાં ગધેડા જે બને છે અને જ્યારે વૃદ્ધ થાય છે, ત્યારે બૂઢા બળદ જેવો બને છે; પરંતુ અફસોસ છે કે-આખી જિન્દગીમાં પુરૂષ, પુરૂષ બનતો નથી-પુરૂષત્વને એય કાર્યો કરતો નથી-આત્મિક 434129 flzaal 1411. "-
पूर्वोक्तामज्ञानप्रवृत्तिं प्रति परिदेवनं व्यञ्जयन् बोधयतिलाभार्थमाध्यात्मिकजीवनस्य देवा अपीच्छन्ति नृजन्म लब्धम्। तदेव किं त्वं मलिनीकरोषि प्रमादपङ्के हृदि चेत किश्चित् ॥९८॥
( 98 )
Even gods long for human life in order to secure bliss, then why do you defile the same with the mud of negligence. Think over this matter even a little in your mind. (Think over the invaluableness of life.)
Human life is even more valuable than superhuman life and rightly so. The life of god is of course meant for the enjoyment of the fruit of good actions done during human life; but that state is not a lasting one; no sooner is the stock of the accumulated merit is exhausted than does the being fall from heaven. Thus the life in heaven is liable to come to an end; but what is to be sought is not such temporary happiness but the everlasting inward bliss. The Svarga may be attained as the result of good deeds but it does not bring about the total annihilation of Karma which is as it were the condition precedent to Moksha so long as the root
183

Page #338

અધ્યાત્મતત્વાલક, cause of the Karmic energies is not obliterated, no one can be free from the cycle of birth and death, Svarga is said to afford happiness which far surpasse: any in this world. If even that happiness is ephemeral, for, what else it is if it is sure to end sooner or later according to the amount of merit the being has accumulated. What can we say of the happiness in this mortal world of ours ?
The best kind of happiness that we can think of and that can be supposed to be achieved is in itself not permanent, at most it may last during the life-time of the individual. This point is proved by the above illustrations. Such being the nature of happiness we ought to see that our life is devoted to the attainment of real that is everlasting happiness. Svarga is the result of our action which can be performed only here. Hence it is that even gods long for human body, so that they may rightly utilise it and be free from the Karmic bondage.
પૂર્વોક્ત અજ્ઞાનપ્રવૃત્તિ ઉપર ખેદ પ્રદશન–
આધ્યાત્મિક જીવન મેળવવાની ખાતર સ્વર્ગમાં રહેતા દેવતાઓ પણ મનુષ્યજન્મને પ્રાપ્ત કરવા ઇચ્છે છે. તે તેજ મનુષ્યજન્મને તું 241834 31897i si poleta ? €€4Hi se's 2212 57. ”-64 अज्ञानचेष्टामपासितुं साक्षेपं स्मारयतिजीर्णा जरा किं मरणं गतं किं रोगा हताः किं युवता स्थिरा किम् । किं सम्पदो वर्जितविप्रयोगा यनिर्विशंको विषयानुषङ्गः ॥१९॥
184

Page #339

SPIRITUAL LIGHT.
( 99 ) Has old age lost its sting? Is death gone from this world ? Are diseases impotent ? Is youth everlasting ? Will prosperity be permanent ? Why then have you completely abandoned yourself to worldly pleasures and felt quite secure ?
Notes. The author rightly proposes these questions the solution of which opens the eyes of the ignorant, to the true purpose of life. On proper reflection; old age, death and diseases will be found mavoidable and youth and prosperity as vanishing. With a clear understanding of these states, withdrawal from the sense-objects is the true path. શા માટે વિશ્વસતિ?—
શું જરાવસ્થા જીર્ણ થઈ ગઈ છે, શું મરણ ચાલ્યું ગયું છે, શું રોગે હણાઈ ગયા છે, શું યૌવન અવસ્થા સ્થિર રહેવાની છે ? અને શું સમ્પત્તિએ અલગ નહિ પડવાનું વચન આપ્યું છે કે જેથી વિષયરસમાં Mia's Na 2 82105 pa ? "-el शरीरसामध्ये सति पुरुषार्थः साधनीयःपद्विन्द्रियत्वे दृढमानसत्वे सुस्थे च देहे पुरुषार्थसिद्धौ । यतस्व, वार्धक्य उपागते तु किञ्चिन्न कर्तृ प्रभविष्यसि त्वम् ॥१०॥
( 100 ) So long as six senses can work, so long as mind is steady and so long as the body is sound, try to realise the ideal of life. In old age you will not be able to do anything.
183

Page #340

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
Notes-The author means to say that one should be vigilant in doing pious duties and good deeds without delay during the healthy state of his body, the undisturbed condition of his mind and the working capacity of senses. When old age approaches, weakness of the body, mind and senses will prove a drawback to practise austerity, to perform sacred ceremonies, to observe necessary vows, to apply the mind closely to the contemplation of Self, etc; So his indolence and negligence will drive him to enter into fresh bonds of Karma. Consequently one should not lose time and opportunity to follow religion.
શરીરનું સામર્થ્ય રહેતે પુરૂષાર્થ સાધી લેવા——
“ જ્યાં સુધી ઇંદ્રિયા મજબૂત છે, મન દૃઢ છે અને શરીર સ્વચ્ છે, ત્યાં સુધીમાં હું સજ્જન ! પુરૂષાર્થ સાધવા પ્રયત્ન કરી લે. નહિ તા આગળ ઉપર વૃદ્ધાવસ્થામાં તારાથી કંઇ બની શકશે નહિ.
૧૦૦
संसारनाटक मादर्शयति
कर्मोद्भवं नाटकमेतदस्ति क्षणाद् विलीनं शरदभ्रवत् स्यात् । egèsca¿ì! yzøâaeaû që ný ñìsafa avoga!||?0?||
उपस्थिते कर्मणि दुर्विपाके राज्यादि सर्व विलयं प्रयाति । क्षुत्क्षामकुक्षिप्रतिपूरणार्थं गृहे गृहे भक्षितुमप्युपेयात् ॥ १०२॥
( 101 )
The whole phenomenal world is a drama. acted by Karma. It will vanish in a moment like a cloud in the autumn. Oh, man ignorant like a
186

Page #341

SPIRITUAL LIGHT. child 1 it is wonderful that you do not cast off your : infatuation by looking in the dissimilar manifestation of matter.
( 102 ) When Karma is ripe for painful consequences all things including kingdoms perish ( it reaches such a climax ). One perchance ( subject to this condition ) has to beg from door to door to fill this belly emaciated with hunger.
Notes:—The author describes the fieeting condition and vanity of this world. There is nothing permanent and substantial in this world on which reliance could be firmly placed. Our dreams and fallacies, our desires and fancies are the best évidence. Common and personal distinctions embodying powers, wealth, authority and wisdom, etc., vanish in a short time. This delusive, enchanting and stupefying scene is due to the unceasing work of the Karmic energy. All social enjoyments, pains and miseries originate from the ripening fruition of Karma. Attachment and aversion work up the bondage of Karma. So one desirous of absolute freedom or true happiness must try to abandon them and to apply himself to the contemplation of the Pure Self. If his object is the enjoyment of fruits with pleasure, he must do good to the society in all ways possible and if he commits sinful deeds he would be liable to miseries and pains. Of course his action with the desire of fruit would extend his transmigratory cycle. The
187

Page #342

SPIRITUAL LIGHT, actions done with selfless love alone, are able to bless one with freedom from births and deaths. So knowing these results one should adopt the path most beneficial to his spiritual welfare.
. Cf, VV. 101-102 Farewell to World. I would be great, but that the sun doth still, Level his rays against the rising hill; I would be high, but see the proudest oak, Most subject to the rending thunder-stroke: I would be rich, but see men too unkind, Dig in the bowels of the richest mine: I would be wise, but that I often see, The fox, suspected whilst the ass goes free: I would be fair but see the fair and proud, Like the bright sun, oft setting in a cloud; I would be poor, but know the humble grass, Still trampled on by each unworthy arts; Rich, hated; wise, suspected; scorned if poor; Great, feared, tempted; high, still envied more; I have wished all; but I wish for neither; Great, high, rich, wise nor fair; poor Tll be rather
-Sir Henry Wottan. સંસારરૂપ નાટકની વિચિત્રતા
આ બધું ચરાચર વિશ્વ, જે નવા નવા રંગમાં છે, તે કર્મરૂપ નટનું નાટક છે. એ નાટક શરઋતુમાં વાદળાંની જેમ ક્ષણ ક્ષણમાં વિલય પામી જાય છે. આવી રીતે પુદગલો ( જડ માનું પરિવર્તન સાક્ષાત દેખાવા છતાં પણ હે બાપુ તું જોઈએ disal:cefl ? "-902
1es

Page #343

SPIRITUAL Laat. ભયંકરવિપાકવાળું કર્મ જ્યારે ઉદયમાં આવે છે, ત્યારે રાજ્ય વગેરે બધું હવામાં ઉડી જાય છે અને ત્યાં સુધી પરિણામ આવે છે કે ભૂખથી ઉંડા ઉતરી ગયેલા પેટને પૂરવા વાસ્તે ઘેર ઘેર ભીખ માંગવા 02&go 49 9. "-902
किमाधारं केवल-सत्सुखमित्याह
कर्मस्थितिर्यावदपेयुषी न भवेदवश्यं सुखदुःखसत्त्वम् । दुःखमाहाणेन सुखं प्रपित्सोरकर्मकीभावमृते न पन्थाः ॥१०३।।
( 103 )
So long as Karmas are not destroyed, they are sure to produce happiness and misery; Consequently for one who ardently longs for ( transcendental ) bliss and complete cessation of miseries, there is no other path than to be without Karma.
Notes—The author strongly recommends the eradication of the Karmic energies the proper path for the attainment of the transcendent bliss. Even good and benevolent actions done with the desire of fruit forge golden chains of Karmic forces and serve only to prolong transmigration. Of course bad actions tend to produce iron bonds. After all both of these types are bonds. One is destined to reap the fruits or suffer the evil consequences of these actions, according to their nature, respectively. Consequently in order to attain complete cessation of miseries and sensual enjoyments, one must try to root out his Karmio energies.
189

Page #344

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
ધ્રુવળ શુદ્ધ સુખ કયારે મળે ?—
“ કર્માંનાં આવા જ્યાં સુધી ખસ્યાં નથી, ત્યાં સુધી સુખદુઃખની જાળ ખરાખર કાયમ રહેવાની. દુ:ખના અત્યન્તનાશપૂર્વક શુદ્ધ સુખ મેળવવાની ઇચ્છા રાખનારને અકક ( કર્મના ફ્દથી મુક્ત ) થયા વગર એક રસ્તા નથી. ૧૦૩
प्राणिनां विचित्रस्थितिं निरूपयति
दुःखान्यपाण्यनुभूय यत्र शरीरभाजो जनिमाप्नुवन्ति । विलोक्य तत् स्थानकमेव भूयो हृष्यन्ति, हा ! दारुण एष कामः । १०४ । ( 104 )
The embodied beings, become extremely glad when they again look at the place from which they take birth, suffering incalculable misery, alas !! (sexual) passions are very (irresistibly) terrible.
પ્રાણિઓની વિચિત્ર સ્થિતિ—
“ જે સ્થાનમાં રહી અપાર દુઃખે અનુભવીને મનુષ્યો . જન્મ લે છે, તેજ સ્થાનને ફરી જ્યારે મનુષ્યા જુએ છે, ત્યારે ખુશી ( ઉન્મત્ત ) થાય છે. અહા ! કામની ભયંકર ગતિ.—૧૦૪
नहि विषयानुषङ्गातिरेकेण कामवेगः शास्यति - भवेन्मतिचेद् विषयानुषङ्गाऽतिरेकतः शाम्यति कामवेगः । तदेतदज्ञानविजृम्भितं ते वह्निर्घृतेनेव हि वर्धते सः ॥ १०५ ॥
( 105 )
Oh human being, if you believe that the passions subside with the excessive indulgence of sensual pleasures, then this belief of yours is the-result oo
100

Page #345

SPIRITUAL LIGHT.
ignorance; because on the contrary the passions are greatly excited by enjoyment as fire is more inflamed by pouring purified butter in it.
Cf ' न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते 11
""
—મનુસ્મૃતિ.
વિષયસેવનથી કામવાસના ક્ષીણ થાય ખરી ?—
(C
“ હું ભદ્ર ! અગર તારી એવી મતિ હોય કે વિષયાનન્તમાં વધુ મચી રહેવાથી કામના વેગ શાન્ત થાય છે, તે! આ તારૂં માનવુ ખરેખર અજ્ઞાનતાનું પિરણામ છે, કારણ કે અગ્નિમાં જેમ વધુ પ્રજ્વલિત થાય છે, તેમ વિષયાનન્દના વાથી કામવાસના અધિક પ્રજ્વલિત થાય છે. —૧૦૫
ઘી હેામવાથી અગ્નિ અધિક પ્રસંગ રાખ
कामलम्पटानां जाड्यमुपदर्शयति
प्रतिष्ठिता यत्र शरीरशक्तिरधिष्ठितो यत्र धियो विकासः । व्यवस्थिता यत्र सुरू - कान्तिवीर्य प्रतिघ्नन्ति जडास्तदेव ॥ १०६ ॥
( 106 )
Foolish are they who destroy their vitality ( elixir fluid) which is the source of bodily strength and which develops intellectual powers and charming loveliness.
કામલ પણ મનુષ્યાની જડતા—
“ જે વી માં શરીરનું બળ સમાયલું છે, જે ધાતુના ઉપર મુદ્ધિના વિકાસને આધાર રહેલા છે, અને જે સત્ત્વ ઉપર રૂપ, લાવણ્ય, કાન્તિ એ બધું ટકી રહેલું છે, તેજ વીને મૂઢ મનુષ્યા હણી નાંખે
છે.'—૩૦૬
191

Page #346

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
प्रसंगतः कामस्य बलवत्त्वं चित्तस्य चाञ्चल्यं चाहवैराग्यपीयूषरसेन धौतमप्याशु चेतो मलिनं क्षणात् स्यात् । विकारहेतौ निकटं प्रयाते, कामो बलीयान् चपलं च चेतः ॥ १०७ ॥
( 107 )
The temptations being near, the mind though purified with the nectar of renunciation becomes at once defiled. Indeed the potency of passions is great and the mind is infirm,
Notes-In this verse the author wishes to point out the wicked and atrocious influence of passions when they are not regulated and kept under control on account of the unsteadiness of the mind. On seeing the worthlessness of this mundane existence, the aspirant after liberation renounces worldly objects. Thus he advances further in the spiritual progress; but as long as taste or inclination lingers in the mind he yields to temptations and falls down in the lower stages of development. These temptations originate from the secretly and unconsciously lurking desires for sensegratification, in the case of the advanced aspirants practising Yoga. They cease to operate when love and hatred are totally extirpated. This result uld be achieved when the Karmic dirt is washed of in toto; otherwise the highly advanced Yogis, on the path of spiritual progress have fallen down.
કામનુ અલ અને ચિત્તનું ચાંચય—
((
મન, વૈરાગ્યરૂપ અમૃતના રસ વડે ધેાએલું હાવા છતાં વિકાર
192

Page #347

SPIRITUAL LIGHT'.
જનક પ્રસ’ગ‘ઉપસ્થિત થયેથી પાછું ક્ષણવારમાં મલિન થઇ જાય છે. ખરેખર કામનું અપરિમિત થાય છે, જ્યારે ચિત્તની ચંચલતા પણું ઓછી નથી. ’- —૧૦૭
વ્યાખ્યા.
શાસ્ત્રકાર કહે છે કે કામના પિતા એકાન્ત છે. એકાન્તવાસ જેમ સખલ હૃદયના મનુષ્યને માટે ધ્યાન કરવામાં અનુકૂળ પડે છે, તેમ નિલ હૃદયના મનુષ્યેાને માટે હાનિ કરનાર પણ નીવડે છે. શાસ્ત્રાલ, વિદ્યામલ અથવા મગજખલ હાવા છતાં પણ જો હૃદયબળ ન હાય તે તે મનુષ્ય વિજયી થઈ શકતા નથી. સર્વ શક્તિઓમાં હ્રદયની શક્તિ વધારે મહત્ત્વની છે. હૃદયની શક્તિથીજ દુર્વાસના ઉપર દબાણ કરી શકાય છે. હૃદયખલ વગરના પાશાશાસ્રીઓ કામની ગહનગતિ સમજવા છતાં પણ કામની જાળમાં લગાર માત્ર નિમિત્તથી સપડાઇ જાય છે.
ગુપ્ત રહેલી વાસના કયારે કયારેક ઉદ્દયમાં આવીને જે પ્રભાવ બતાવે છે, તે કાઇથી અજાણ્યા નથી. વાસનાઓને સમ્પૂર્ણ દુખાવવા માટે વિષયસ્મરણથી સર્વથા વેગળા રહ્યા સિવાય ખીજો એક ઉપાય નથી. પરન્તુ સ્ત્રીને વશીભૂત થયેલાએથી આ ઉપાય સાધી શકાતા નથી. તે પરાધીન થયેલા પેાતાની જિન્દગીને એવી ફાડીસ્થિતિવાળી બનાવે છે કે તેઓને જોતાં ખરેખર આપણા હૃદયમાં તેના તરફ કરૂણાભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. આ સબન્ધમાં એક ગુજરાતી કવિનું કાવ્ય ધ્યાન ખેંચે છે કે—
“ ૨૨ કુલ કુવા વિષે ઉતરીને પાકાર તું શું કરે ? જો આયુષ્ય હશે હવે તુમ તણું તે તું અહીં ઉગરે. જે થાશે નર નારીનાજ વશમાં તેની દશા આ થશે, ફ્રાંસેસ્ડ ચાલી ગળા વિષે જરૂરી તે ઉડે રે નાંખશે. ”
સર્વથા બ્રહ્મચર્ય નાંહે પાળી શકનારાઓએ સ્વક્ષ્મી ઉપર સાષ રાખવા ધટે છે; પરન્તુ સ્વસ્ત્રી ઉપર અત્યાસકિત ધરાવનાર પણ જીવનને પાયમાલ બનાવવામાં કાંઇ બાકી રાખતા નથી. પેાતાની સ્ત્રી સાથે પણુ ધાર્મિક કાનૂનેને અનુસાર વર્તવામાં આવે તેજ આદર્શ ગૃહસ્થ ખની
૨૫
193

Page #348

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક, શકાય છે, અન્યથા જેઓ વિષ્કાકીટની જેમ સ્વસ્ત્રીમાં આસક્ત રહ્યા કરે છે, તેઓને માટે તુલસીદાસજી બરાબર સંભળાવે છે કે
કાતિક માસકે કુતરે, તજે અન્ન. એર પ્યાસ;
તુલસી વાંકી ક્યા ગતિ જિનકે બારે માસ? ” कामजयिन एव शूरत्वमाहकिं तत्र, सिंहोपरि चाऽऽस्य देशाटनप्रतिज्ञापरिपूरणं यत् । विकारहेतौ सति विक्रियन्ते न ये, त एव प्रभवो यथार्थाः॥१०८॥
: :
.
( 168 )
What is there ( wonderful ) in carrying out the vow of travelling throughout the country on the back of a lion ? ( It is quite easy and possible. ) They are: true Gods who are not affected by seductive passions even in the midst of immoral impellent forces. કામને જીતનારાજ શૂરવીર છે- “ સિંહ ઉપર સવાર થઈને નવા નવા દેશમાં ફસ્વાની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરવી, એમાં શી મોટી વાત છે ? પણ વિકારજનક સામગ્રી હામે રહેતે છતે જેઓ વિકારાધીન થતા નથી, તેઓ જ સાચા શર-વીર અથવા પ્રભુ છે ” ૧૦૮
कामो विदुषोऽपि पराजयते
अपि त्रिलोकेऽस्खलितप्रतापं कि वर्णयामो मदनं पिशाचम् । महात्मनोऽपि स्फुरितप्रबोधान् योऽग्रे स्त्रियाः साञ्जलिकानकार्षीत्
૨૦૧૩
* વાસન્મવાત તૃતીયપાન વૃત્તિઃ ||
- 194
-

Page #349

SPIRITUAL LIGHT. ( 109 )
Indescribable is the demon of Cupid who is of invincible prowess in the three worlds and has forced even the highsouled men illuminated with knowledge to stand with hands folded before women.
Notes-The author vividly pictures the potent and invicible influence of love (cupid) over all creatures in this universe. The chief ideal of this work is the elevation of the Soul and so he traced in the previous verses the over-powering domination and sway of delusion (Moha) with its train-bearers, insatiable desires, alluring attachment for friendly and family relations, bodily charms, etc;. with their eventual pernicious consequences and proposed means. for attaining freedom from them. The mighty power and evil consequences of this licentious passion are clearly visible in the loss of all manly energy, good sense and spiritual strength. Even the mighty potentates, highly advanced sages and gods have fallen down from their elevated positions by the soft dalliance, alluring civilities and ensnaring charms of this demoniac love whose promises are contantly given and broken but still are as constantly believed Its fascination impels those who have not enjoyed it through all mazes and meanderings. It tentalizes its wretched and poor victims with a delusion that distance creates and contiguity destroys. So the Indian poets and authors picture the evil influence of this monstrous love.
"When a man
committeth adultery, Iman
195

Page #350

SPIRITUAL Light. (faith ) leaveth him but when he leaveth such bad ways, Iman will return to him. ” ( sayings of Muhammad ) Such luxuries and over indulgence in this wioked passion have brought on the downfall of the mighty nations, powerful rulers and hellish perdition to gods and moral, social and spiritual degradation to the human society at large. Such is the allabsorbing, all-devouring and all-grasping influence of this wicked passion. So the author rightly condemns it to evolve from the depth of human mind, the divine attributes, pious religious aspirations, etc., in which the immortality of man is ultimately destined to thrive as the happy result of self-realization in the calm and undisturbed meditation.
વિદ્વાનોને પણ કામ પરાસ્ત કરે છે–
ત્રિલોકની અંદર અખલિતપ્રતાપવાળા કામને શું વર્ણવીએ જેણે તત્વજ્ઞાની મહાત્માઓને પણ શ્રીમતી ચન્દ્રમુખીની આગળ હાથ 2.319 Bell Rival. "-906
एवंविधः शूरोऽपि कामः शक्यत एव जेतुम्मनो द्रढीयः प्रविधाय सत्त्वप्रतिष्ठत्तिर्विकसद्विवेकः। .. अध्यात्मचिन्तां विदधद् भवेचेत् किमस्य कुर्याद् मदनः शिखण्डी?
11??011 ( 110 )
If one with full development of discrimination, pure truth and firm mind be absorbed in the contemplation of self, cupid is powerless before him..,
196

Page #351

અધ્યાત્મતવાલા.
આવે શૂરવીર કામ પણ જીતી શકાય છે—
“ સાત્ત્વિક વૃત્તિઓમાં આગળ વધે અને જળહળતા વિવેક વાળા મનુષ્ય જો પોતાના હૃદયને ખૂબ મજબૂત બનાવી આત્મતત્ત્વના ઉંડા ભાગના વિચારમાં મશગૂલ રહ્યા કરે, તે તેને નપુંસક ( અલહીન) એવા કામ શું કરી શકવાના હતા ? + '—૧૧૦
..
सद्बोधजागरणाय परतन्त्रभावं परिदेवयते—
यथा मनःसारथिरिन्द्रियाश्वान् प्रयुङ्क एवं विषयेषु यान्ति । निपातयन्त्याशु च तत्र जीवमतोऽधिकः कः परतन्त्रभावः ? ॥ १११ ॥
( 111 )
The five senses proceed horselike to those regions ( Objects ) to which the charioteer-mind leads them and here they cast down the soul. Oh! What is greater servitude than this?
Notes:-The author proceeds to point out the overpowering influence and indomitable strength of senses. It is, Therefore, advisable to control senses. Let us first observe minutely the scope, field and capability of these senses. The natural functioning of the senses results in attachment and aversion. They again give rise to various passions and emotions such as lust, greed, pride, covetousness etc., which bring on miseries and afflictions. These senses work under the control of the mind as a charioteer. When the ungovernable mind works in conjunction with the dangerous senses, it vitiates true perception and right
+ આ પ્રકરણના સાતમા ક્લાકની વ્યાખ્યા અહીં યાદ કરી જવી,
197

Page #352

અખાત્માસ્વાહાક. consciousness. It enshrouds wisdom-the natūral attribute of the unsullied soul. It destroys all discrimi. nating powers. The Parmatma Prakash says “ The moth, the deer, the elephant, the beetle and the fish, being fascinatec', respectively, by the colour of the candle's flame, the sweet song of the hunter, the agreeable sensations of touch, smell and taste, are destroyed." When sense gratification holds supreme, discrimination ebbs down. When enormously destruelive is the influence of one sense as pointed out in the above cases, it is difficult to judge correctly the enormity of evils brought on by the enjoyment through five senses collectively, to mankind. Consequently one should try to control senses and the mind to bring them in harmony with the Pure Atman. પરતન્નતા ઉપર પ્રદર્શન–
શરીર એ એકપ્રકારને રથ છે, પાંચ ઇન્દ્રિયે તે રથના ઘેડા છે, મન સારથિ છે, અને તે રથમાં ચેતન મહેદય બીરાજે છે. મનરૂપ સારથિ ઈન્દ્રિયરૂપ અને જ્યાં પ્રેરે છે, ત્યાં ( તે વિષયમાં ) ઇકિયે જઈને પહોંચે છે અને આત્માને પણ ત્યાં પટકે છે. અહા ! હદ આવી ગઈ પતેત્રતાની. ”—૧૧૧ क्व धैर्य-शौर्य-वैदुष्यादयो गुणाः सन्ति ?स एव धीरो बलवान् स एव स एव विद्वान् स पुनर्मुनीन्द्रः । येनेन्द्रियाणामुपरि स्वसत्ता विस्तारिता मानसनिर्जयेन ॥११२॥
( 112 ).
He alone is courageous, he alone is vigorous, and learned and he is the lord of ascetics, who gets mastery over his senses by curbing his mind.
198

Page #353

SPIRITUAL LIGHT. Notes:-It is well said in the Parmatma-Prakash that one should conquer the mind, the powerful king of the five senses. The conquest over the invincible and the uncontrollable mind, will lead to victory over all the five senses as by cutting off the root of a tree, the whole tree becomes dried up, External elations and vexations arise from the unbalanced state of mind. They do not spring from the objects but they rise from human notions. It is said “ It is the mind that maketh good or ill; so if you properly control your mind by purging it off from all inordinate desires and sensual pleasures and enjoyments, you will be able to live a life worthy of the unsullied nature of your Soul. It is very easyto say but it is very difficult to practise. So, one should at once, try to spiritualize his mind by free ing it from the thraldom of body, senses and outward things. Thus, by constant practice of the life of purity, mo leron and sobriety, conceptions of what is spiritual and immortal will readily present themselves before him. કિની અંદર ધૈર્ય વગેરે ગુણે વસે છે–
“ do 2431 Ez ; nor 24 l alle 9, dox 421 falala છે અને તેજ ખરે મુનીશ્વર છે, કે જેણે હૃદયની વૃત્તિઓને કાબૂમાં 214 Nasal @42 ūdih tl $41147 9. "922
Garat: ?जितेन्द्रियं शान्तमनःप्रतिष्ठितं कषायमुक्तं ममताविवर्जितम् । उदासितारं समुपास्महे मुनि स एव सारं लभते स्म जीवनात्॥११॥
199

Page #354

मध्यात्मतत्वान
(113 )
... We worship ( as a mark of submission and respect ) that sage who has got mastery over his senses, who has attained quietude of mind, who is free from passions and who has renounced all desires. Such a sage alone has reaped the real fruit. ( essence of human life. ) Cf-All sense powers, mind and will reined in,
Forever loosed from longing, fear and anger; Intent on liberation, this ascetic Has already been set free ( within )
-Bhagavad-Gita. કૃતાર્થ કેણ છે?—
વશ કરી છે ઈન્દ્રિયોને જેણે એવા, હૃદયની શાંતિને સારી પેઠે પ્રાપ્ત થયેલા, કષાયોથી રહિત, મમતાથી મુકત અને ઉદાસીન એવા મુનિને અમે ઉપાસીએ છીએ; અને એવાજ મુનિએ જીવનમાંથી ખરે સાર में भी सीधे ."-११3 प्रकरणमुपसंजिहीर्षः परममध्यात्मतत्त्वं स्मारयति
मुखं वाग्छन् सर्वत्रिजगति तदर्थ प्रयतते
तथापि क्लेशौघान् सततमनुबोभोति विविधान् । तदेवं संसारं विषयविषदुःखैकगहनं
विदित्वा निःसंगीभवति रमते चाऽऽत्मनि बुधः ॥११॥ पूर्णानन्दस्वभावः परमविभुरयं शुद्धचैतन्यरूपः
सर्वोद्भासिप्रकाशोऽहह तदपि जडः कर्मभिः सम्पविश्य। म्लानिं नीतो नितान्तं तदथ विमलतां नेतुमेनं यतध्वं प्रागुक्तं चात्रभूयःस्मरत दृढतयाकर्मभूमिः स मोहः॥११५॥
200 .

Page #355

SPIRITUAL Ligur. कृता स्वस्थं हृदयकमलं मुक्तबाह्यप्रसङ्गं
शान्त्यारामे समुपविशतो द्धर्तुमात्मानमेनम् । मन्त्र हो ! कुरुत सुधियोऽनादितः पाशबद्धं
कः स्यात् स्वात्मोपरि हतदयो मूढधीशेखरोऽपि ?॥११६॥ ..
( 114 ) : : All beings of the three worlds long for happiness they strive bard for it, still ( we find that ) they ( repeatedly ) suffer or undergo various kinds of heaps) of miseries. It is for this reason that wise knowing this world to be an impenetrable forest or cave of, or preceptacle of dreadful calamities proceeding from poison-like passions, give up all worldly associations and absorb themselves into the realisation of Self.
- ( 115 ) The soul is by nature full of bliss, preeminently powerful, pure consciousness, an illuminator of the universe; but alas such a divine soul is completely defiled by stupefying Karmas, therefore now you should try hard to invest it with its purity. It is already said before and now again it is repeated that you should firmly remember, ignorance is the root cause of Karma.
( 116 )
Oh, wise persons, consult your inner self and quiet your lotus like heart extricating it from all phenomenal objects and then encamp in the garden: of peaceful quietude for the elevation of Soul
201

Page #356

કે અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
ensnared in the meshes of Karmas from times immemorial. What prince of fools even would bear antipathy towards his Soul ?
Notes:–. 116.
The author here means to say that the reader should not find fault with his repetitions. They are meant only to convey and confirm the valuable idea that ignorance is the root-cause of karmas and therefore it should be extirpated as soon as possible. With the diminution of ignorance, the spiritual light will begin to dawn and a clear understanding as to the causes of pain and miseries will be the result. He would then see that renunciatiou of all worldly associations and relations and absorption into the realization of the Pure Atman (Self) are necessary steps for liberation ( Moksha ). છેવટ સંબંધન– - “ ત્રણે જગતના તમામ છ સુખને ઈચ્છતા છતાં તેને માટે ઉદ્યાગ કરી રહ્યા છે, તે પણ જોઈએ છીએ કે-જગતના છે અનેક લેશેને હમેશાં અનુભવતા જ રહે છે. આ ઉપરથી એમ સમજી શકાય છે કે સંસાર ખરેખર વિષવરૂપ વિશ્વનાં દુઃખોથી ભરેલું છે, અને એમ સમઇને જ તવ મનુષ્ય વિષયસંગથી મુક્ત બનીને આત્મસ્વરૂપના રમણમાં પ્રવર્તે છે. ”—૧૧૪
“ આ આત્મા પૂણનન્દસ્વભાવવાળે છે, પરમ સામર્થ્યથી પૂર્ણ છે, શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપ છે અને સમસ્ત લોક-અલેક ઉપર પ્રકાશ પાડનાર છે. આમ હોવા છતાં પણ મહાન ખેદની વાત છે કે જડ કર્મોએ આત્માને ચારે તરફ ઘેરી લઈને-આત્માની અંદર ઘુસીને આ માને અત્યન્ત મલિન કરી મૂકે છે. પરંતુ હવે એને મેલે નહિ રહેવા દેતાં નિર્મલ કરવાને માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ, અને આ પ્રકરણમાં પહેલાં કહેવાઈ ગયા
202

Page #357

SPIRITUAL LIGHT.
પ્રમાણે એ વાત ખૂબ સ્મરણમાં રાખવી જોઇએ કે-કરૂપ અંકુરાઓને ઉત્પન્ન થવાનું ક્ષેત્ર એક માત્ર મેાહ છે ”—૧૧૫
સજ્જને ! પહેલાં હૃદયકમલને બાહ્ય પ્રસ ંગાથી હઠાવી, સ્વસ્થ બનાવી, શાન્તિના બગીચામાં આવે, અને ત્યાં લગાર સ્થિર થઈને અનાદિ ગાઢ બન્ધનેાથી આ પૂર્ણબ્રહ્મ આત્માને છેડાવવાના રસ્તા શેાધેા. તમે સમજી શકે છે કે ગમે તેવે! ભૂખ માણુસ પણ પોતાના ઉપર તેા નિય ન જ હોય, છતાં આપણે તો તેવાજ છીએ, કેમકે આપણે સ્વાત્માજ ઉપર થતા આવતાને આંખથી જતા કરીએ છીએ, અક્સાન ! ”—૧૧૬
વ્યાખ્યા.
""
સંસારમાં કાઇ મનુષ્ય એમ વિચાર કરે કે
આત્મા વગેરે કઇ નથી. જેટલા દિવસેા હું આ જિન્દગીમાં મેજશોખ મારૂ, એટલાજ દિવસા મારા છે. આ જિન્દગીની સમાપ્તિ પછી આ દેહ પાંચ ભૂતામાં મળી જશે અને ‘હું ' એવા જગમાં વ્યવહાર રહેશે નહિ. હું જીયા કરૂ અથવા જીવહિંસા કરૂ, સત્યવાદી થ અથવા મૃષાવાદી રહું, ઇન્દ્રિયસંયમ કરૂં યા ઇન્દ્રયલુબ્ધ રહું, અથવા જેમ મનમાં આવે, તેમ કરૂ, તો તેમાં કષ્ટ હરકત જેવું શું છે ? કારણ કે મારાં કરેલા કર્મોના મતે દંડ યા પુરસ્કાર આપનાર કાઇ છેજ નહિ.
,,
(6
આવી કલ્પનાએ નિતાન્ત અસત્ય અને ભ્રાન્તિપૂર્ણ છે, એમ આપણે જોઇ ગયા છીએ. ઉપર્યુક્ત કલ્પના પ્રમાણે જો વસ્તુસ્થિતિ હાય, તેા આપણું જીવન આપણને ખરેખર ધેર અન્ધકારમય લાગ્યા સિવાય, રહે નહિ, અને આપણે હતાશ થઇ જઈએ, તથા આપણા હૃદયમાં નિરાશાના ધુમાડા ફેલાઇ જાય.
અનેક તાર્કિકા પહેલાં તે ઈશ્વર અને આત્માના સંબંધમાં સદેહ કરતા રહ્યા, પણ છેવટે મરણુ સમયે પરલેાકના ભયંકર ભાવ તેના સ્મરણમાં ઉપસ્થિત થવાથી, પૂર્વ સ ંચિત કુતર્કો અને યુક્તિઓને વદાયગીરી આપી, ઈશ્વર તરફ લક્ષ્ય રાખીને પુનઃ પુન: આત્મભીરૂતાને પ્રકાશિત
કરવા લાગ્યા.
જગમાં આત્મા યા ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવામાં ન આવે, અને પુણ્ય–પાપને કલ્પનાસંભૂત-મિથ્યા સમજવામાં આવે, તે વે, કુરાન,
203

Page #358

અર્ધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
જાય, અને તેથી એ જાય, આથી પૃથ્વી
બાઇબલ વગેરે બધાં ધર્મશાસ્ત્રો નકામાં બની પરિણામ આવે કે–મનુષ્યસમાજ ઉચ્ચખલ બની અભિનવ અત્યાચારેાથી પીડિત થઈને અધોગતિની નિમ્નતમ સીમામાં પહેાંચી જાય. એવા વિચાર કરતાંની સાથેજ કે શ્ર્વિર યા. આત્મા નથી હૃદય વિષમ નૈરાશ્યસમુદ્રમાં ડૂબી જાય છે.
प्रकरणं समाप्नोति
ފމ
इत्येवं गृहिणोऽपि चेतसि सदा सद्भावनाऽऽलम्बनाई अध्यात्मं रचयन्ति संविदधतः संसारकार्याण्यपि । एतेनैव पथा च तेऽपि विषमाद् मुच्यन्त एतद्भवाद्, इत्येवं परिदर्शितः परिमितोऽध्यात्मोपदेशो मृदुः ॥ ११७ ॥ ( 117 )
Thus even householders though leading a life fo domesticity, paint the spiritual wisdom on the canvas ( of their hearts ) with the help ( pencil ) of constant elevating thoughts in their minds; thus, by such means even they become liberated from this pernicious terrible world; and in this way the brief and sweet spiritual teaching ( study of self ) is searchingly examined ( explained ).
પ્રકરણની સમાપ્તિ—
::
એ પ્રકારે ઉત્તમ ભાવનાના સહારે ગૃહસ્થા પણ સંસારના વ્યવસાયા કરવા છતાં પણ અધ્યાત્મને પોતાના હૃદયપટ ઉપર આલેખી શકે છે. અને એજ માર્ગે ક્રમશઃ આગળ વધતાં તે ભયકર સંસારજાળથી મુક્ત થાય છે.
""
એ પ્રમાણે અધ્યાત્મ વિષયને પરિમિત અને સુગમ ઉપદેશ આ પ્રથમ પ્રકરણમાં થયા. ’- —૧૧૭
204

Page #359

*
२७
*
*
*
SPIRITUAL LIGHT.
*
*
*
*
*
205
*
*
*
**
: પ્રકીર્ણક ઉપદેશ ’ એ નામનું પ્રથમ પ્રકરણ સમાપ્ત થયું. આની અંદર માહત્યાગ, તૃષ્ણાનિરાસ, ધર્મ, સચ્ચરિત્ર, ભવવૈરાગ્ય, આત્માલપ્રતિષ્ઠા વગેરે ખાખતા જોવાઇ. આધ્યાત્મિક છૂટક છૂટક વિષયેાના સમુચ્ચય આ પ્રકરણમાં થયા છે, અને એથી આગળનાં તમામ પ્રકરણાના સાર આમાં આવી જાય છે. અતએવ આ પ્રથમ પ્રકરણને આખા ગ્રન્થની ભૂમિકાતરીકે માનીએ, તે તે અસ્થાને નથી. હવે વિશેષરીત્યા આધ્યાત્મિક વિષયા અવલેાકવાની ખાતર આગળનાં પ્રકરણેામાં પ્રવેશ કરતાં દ્વિતીય પ્રકરણ ઉપર આવીએ.
*

Page #360


Page #361

द्वितीय-प्रकरणम् ।
पूर्वसेवा।
CHAPTER II.
( Shlokas 47. )
.
Purva Seva.
( Preliminaries of Yoga. ) Preliminary service ( step ) in the practice of Yoga.
There are some preliminary duties enjoined on the beginner. They are Guru Seva etc;. There is a psychological significance underlying them deeper than is commonly understood. These duties are not exhausted in the mere performance of certain bodily acts; they are intended to so mould mind as to make it inspired and digest, consciously or unconsciously the first principles of yoga. The preliminany duties involve in the first place, suppression of passions. If we wish to serve our

Page #362

અધ્યાત્મતત્ત્વાલા.
[ alloy
preceptors, perforce we have to disregard our inclination and sweet will and thus naturally we are taught the lesson of curbing our passions by the observances of Yama and Niyama which are the initial stages of yoga. This again means adherence on our part to the rules and regulations which are essential for the stability of a well governed society. Disrespest to the elders etc; generates contempt for principles which constitute the basis of society and this in its turn will produce social anarchy. Thus we see these preliminaries if poperly carried out, will serve two ends. First they ensure social equilibrium; and secondly what is more perfinent here, they initiate the beginner-though he may be unaware of it-into the first principles of yoga by making him modify his worldly life in accordance with the needs of a higher spiritual life.
andraigyai aåsurfa að geàìfa
न दुष्करो योगपथाधिरोहः किं दुष्करं तर्हि जगत्त्रयेऽपि ? | योगस्य भूमावधिरोहणार्थमादावुपायः परिदर्श्यतेऽयम् ॥ १ ॥
Nothing in the three worlds is difficult, if the practice of yoga be not so; below is described the first means of achieving this difficult task. ( 1 ) ચેાગના ઉમેદવારોને માટે પ્રાથમિક કત્ત બ્યાના પ્રસ્તાવ——
<<
યેગના માર્ગ ઉપર આરાહણ કરવુ એ યદિ દુષ્કર નથી, તે પછી ત્રણે જગમાં બીજું કયું કામ દુષ્કર છે ? આ ઉપરથી ચાંગની દિશા સુગમરીત્યા બતાવવી આવશ્યક સમજાય છે, અને એ માટે યાગ— ભૂમિકા ઉપર ચઢવાને આ પ્રાથમિક ઉપાય બતાવવામાં આવે છે. ”. −૧
208

Page #363

३२५५..]
SPIRITUAL LIGHT. कर्त्तव्यानि नामग्राहं प्राहपूजा गुरूणामथ देवताया आचारशुद्धिस्तपसि प्रवृत्तिः । निःश्रेयसे द्वेषविवर्जितत्वमेषैव शास्त्रेऽकथि ' पूर्वसेवा' ॥२॥
The following constitute what is termed by the shastras-Primary duty-( Purva. seva ): worship of the elders, of the gods, purity of conduct, practice of religious austerities, absence of aversion to final teatitude. ( 2 ) पूर्वसेवा' शथी सभावान तव्या
“ गु३सेवा, देवमति, पाया२शुद्धि, त५ भने भुति ५२ અષ, એટલી બાબતોને યોગશાસ્ત્રમાં “ પૂર્વસેવા ” ના નામથી ઓળभावी छे.* "-२
तत्र प्रथमां गुरुसेवामाहपिता च माता च कलागुरुश्च ज्ञातेयवृद्धाः पुनरेतदीयाः । धर्मोपदेशमवणा महान्तः सतां मतः श्रीगुरुवर्ग एषः ॥ ३ ॥
Parents, teachers, elders in the caste, persons devoted to preaching and the honoured ones who have renounced this world-these-constitute the class
. * ' पूर्व सेवा' से नामनो विषय बनाया महान् योगी શ્રીહરિભદ્રસૂરિકૃત યોગબિન્દુ ગ્રન્થમાં પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યો छ. तुमी त्यांना १०८ भी यो
" पूर्वसेवा तु तन्त्रज्ञगुरुदेवादिपूजनम् । सदाचारस्तपो मुक्त्यद्वेषश्चेह प्रकीर्तिता " ॥
( मुद्रित पुरतमा ४८ मुं०४. )
209

Page #364

અધ્યાત્મતત્વાક. T બીજું of elders-( Guru varga ) according to the wise persons. (8) પ્રથમ કર્તવ્ય –
ગુરૂસેવા. પિતા, માતા, શિક્ષક, એના જ્ઞાતીય વડેરા અને ધર્મોપદેશક સાધુ મહાત્માઓએ “ગુરૂવર્ગ ” શાસ્ત્રકારોએ માનેલે છે-૩ गुरुवर्गस्य किं कर्त्तव्यम् ?कर्तव्य एतस्य सदा प्रणामश्चित्तेऽप्यमुष्मिन् बहुमान एव । पुरोऽस्य सम्यग् विनयप्रवृत्ति वर्णवादस्य निबोधनं च ॥ ४ ॥
These elders should always be saluted, feelings of respect for them should be cherished in heart: courteous behaviour should be adopted in their presence; blasphemous talk if carried on regarding them should not be listened to. ( 4 ) એ ગુરૂવર્ગને શું કરવું?—
“એ ગુરૂઓને હમેશાં પ્રણિપાત કરવો, એના સમ્બન્ધમાં હદયમાં બહુમાન રાખવું, એઓને યથેચિત વિનય તથા ભક્તિ કરવી અને એઓને અવર્ણવાદ સાંભળવો નહિ. –૪
गुरुवर्ग प्रथमतः पित्रोराराध्यत्वमाह
आराध्यभावः प्रथमोऽस्ति पित्रोविमानयंस्तौ लघुधीबुधोऽपि । आराधयेद् धर्मगुरुक्रमौ कि नाबद्धमूलस्तरेधते हि ॥५॥
Respect for parents is the first essential. A man though learned is unwise if he disrespects them. What,
210

Page #365

35291. ]
SPIRITUAL LIGHT. can such a man propitiate the religious preceptors ?' A tree which has not taken deep roots is sure to remain stuntcd. ( 5 )
Notes—To the aspirant on the path of yoga, the first essential is the service to the venerable elders, worldly and spiritual. The worldly class includes parents, teachers and social leaders. Here in this verse the author has* adequately described the importance of duties towards parents. All are under a load of innumerable obligations rendered to them by their parents. Manusmriti well describes that it is beyond one's power, even in hundreds of years to discharge the debt of filial gratitude one owes to one's parents who have undergone so many difficulties and troubles from the time of birth to one's coming of age and whose love and affection are incomparably strong and dear and baffle all description. The natural instinct and the predominating desire is the propagation of the species and the preservation of the offspring. This filial duty is looked upon by the Jains and the Hindus as an act of piety and celebrated as the noblest of human virtues. In this progressive time every thing is available at any high price but the warm affection, keen solicitude, tender and unremitting care, which the parents have for their children can not be had even at any exorbitant price. So the venerable Jain Saint Hemacharya well identified this pious service to the parents with strict and high austerity. Their word must be looked upon as imperatively obligatory. It should not be trifled with
211

Page #366

-2424164d71915.
í Maria under any circumstances however untoward, unpleasant and difficult they may be. It is also laid down in the Sthanang Sutra ( Jain Agama. ) It is very difficult to repay the debts we owe to our parents, masters ( who maintain us ) and spiritual preceptors. One can not repay this pious obligation even if he personally gets them bathed with hot and fragrant waters and annointed with perfumery oils and feeds them; but if he initiates them into the true path of religion and makes them steady in the right belief, right knowledge and right conduct-the true path for liberation he may be able to discharge this pious debt to some extent. No nation, no community, no sect, no human being is a stranger to this feeling; but it is generally noticed that it is strongest with the Indians.
All religions prescribe the same thing but the practice varies with different persons in form and degrees. India though imitating European methods is sometimes again brought back to her original high ideal by the salutary and instructive preachings of the spiritual teachers. It is therefore highly praiseworthy that the sense of respect, veneration and obedience for the parents should flow in the veins of all rational beings. Nothing but the revered attitude of mind should be scrupulously maintained towards parents who have given the flesh and bones, the robust frame of body and far above all these who have spared no pains, money, devoted attention to further our physical, moral, social and spiritual develop
212

Page #367

3529. 1 SPIRITUAL LIGHT. mont by refined culture and noble education, in the face of many hardships and struggles.
We also find instances of parents, who out of contemptible covetousness, for the sake of worldly advancement and high authority, have not scrupled a moment to sacrifice the best interests of their children in matters, social, political and religious. Some monstrous parents sell their darling daughters in marriage out of irresistible greed of money. Some lowminded parents spoil the interests of their childrön in order to gratify their unquenchable thirst for social and political rise. It is highly blasphemous to give such wicked monsters the sacred names of parents. The author therefore rightly, observes that words or commands of parents who are irreligious, immoral, unprincipled and unscrupulons should not be obeyed if they conflict with morality, good conscience, religious doctrines and sacred principles. It does not mean that they should be illtreated with hatred or contempt but means should be adopted so that their moral, mental and spiritual condition of life may be ameliorated.
But also we have instances of wicked sons who have mercilessly illtreated their parents for the sordid greed of wealth, authority, acquisition of land and kingoms as well as out of irrational arrogance and servile submission to the will of females. Sooner or later they are doomed to suffer from the visitation of dire calamities. ૨૮
*213

Page #368

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ બીજાં
Looking to the various and multitudinous obligations which we owe to our parents and ignoring their faults if there be any, out of high standard of morality, it is reasonable to treat them with full respect and veneration and obey their commands keeping our eye on the rules and principles embodied in the sacred scriptures. In short strict observance of flial reverence and regard is highly essential to the student of Yoga.
ગુરૂવ માં પ્રથમતઃ માતા-પિતાની ભક્તિ—
માતાપિતાની સેવાની સડક ઉપર મનુષ્યાતે પ્રથમ પસાર થવુ પડે છે. એ સેવાની ક્રૂ જો ચૂકી જવાય, તેા એ એન્ડ્રુ ખેદાસ્પદ નથી. માતા-પિતાની સેવા નહિ કરનારે-એએનું અપમાન કરનારા મનુષ્ય ભલે ભણેલા હાય–વિદ્વાન હોય, તો પણ તે વસ્તુત: હલકી બુદ્ધિવાળા છે; આવેા માણસ ધર્મગુરૂની પણ શું જેનું મૂળ પાકું નથી, તે વૃક્ષ શુ વધી શકે ખરૂ ?
સેવા કરી શકશે
પ્
વ્યાખ્યા.
'
માતા-પિતાની ભક્તિ એ ધર્મનું અંગ છે. માતા-પિતાને પુત્ર ઉપર કેટલે ઉપકાર છે, તેને માટે કહ્યું છે—
થં માતા–ન્તિરો ઝેરાં સહેતે સમ્મવે નુળામ્ | न तस्य निष्कृतिः शक्या कर्त्तुं वर्षशतैरपि
,,
॥ ૨૬ |
( મનુસ્મૃતિ, ખીજો અધ્યાય. ) અર્થાત્ સન્તાનની ઉત્પત્તિમાં માતા-પિતાને જે લેશ. સહવેા પડે છે, તેના પ્રત્યુપકાર સેંકડા વર્ષોં એ પણ તે સન્તાનથી કરી શકાય તેમ નથી.
આ શ્લોક ઉપરથી, માતા-પિતાનું ગૈારવ કયાં સુધી સાચવવાનું છે, તે બરાબર સમજી શકાય છે. આમ છતાં પણ કેટલાક નબળા હૃદયના છેકરા વિવાહિત થઇને મેાહમાં એવા સી જાય છે કે પોતાના માતા
214

Page #369

પ્રકરણ ] SpirTUAL from. પિતા પ્રત્યેની ફરજ બિકુલ પાલન કરતા નથી. પરંતુ યાદ રાખવું જોઈએ કે માતા-પિતાના કૃતન થવું, એ મહેણું પાપ છે.
*ઉત્તમ પુરૂષો એજ છે કે જેઓ માતા-પિતાને તીર્થરૂપે પૂજે છે. જેઓ, ઘરનું કામ કરે, ત્યાં સુધી જ માતા-પિતાને માને છે, તેઓ હલકા માણસ છે, અને તે માણસોને તે અધમ જ કહેવા જોઈએ કે જેઓ સ્ત્રી પરણ્યા પછી માતા-પિતાને ફટકારતાં અચકાતા નથી. વળી જેમ પશુઓને માતાની મતલબ સ્તનપાન પૂરતી જ છે, તેવી રીતે શું મનુષ્યોને પણ ઘરકામ પૂરતી જ માતા-પિતાની મતલબ હોવી જોઈએ ? છી! છી ! છી !
માતા-પિતાની ભક્તિ, એ ધર્મની યોગ્યતા મેળવવાનું સાધન છે, એમ હેમચન્દ્રાચાર્ય યોગશાસ્ત્રના પ્રથમ પ્રકાશના છેલ્લા શ્વેકામાં “ માતા-પિન્ન પૂનાએ શબ્દોથી કથે છે. માસ્કૃતિના બીજા અધ્યાયમાં ત્યાં સુધી કહેવામાં આવ્યું છે કે –
" तयोनित्यं प्रियं कुर्याद् आचार्यस्य च सर्वदा।।
તે વેવ ત્રિપુ સુષ તવઃ સર્વે સમાવતે ” મે ૨૨૮ | " तेषां त्रयाणां शुश्रषा परमं तप उच्यते ।।
ન તૈચ્ચનનુજ્ઞાતો ધર્મમર્ચે સમાવતI ૨૨૪ / " त एव हि त्रयो लोकास्तएव जय आश्रमाः ।
त एव हि त्रयो वेदास्त एवोक्तास्त्रयोऽग्नयः " ॥ २३० ॥ અર્થાત–“માતા-પિતા અને ધર્માચાર્યને પ્રિય થાય, તેવું કામ કરવું. એઓ ત્રણને સંતોષવામાં સઘળે તપ સમાઈ જાય છે. એની સેવા, એજ પરમ તપ છે. એની આજ્ઞા વગર અન્ય ક્રિયા ને કરવી. માતા, પિતા અને ધર્મગુરૂ એઓ ત્રણ લેક છે, ત્રણ આશ્રમ છે, ત્રણ વેદો છે અને ત્રણ અગ્નિઓ છે. ”
માતા-પિતાને ઉપકાર વાળ, એ કેટલું કઠિન છે, તે વિષયમાં જૈન આગમ ઠાણુગ સૂત્ર કહે છે કે* " आस्तन्यपानाजननी पशूनामादारलाभाच्च नराधमानाम् । आगेहकृत्याच्च विमध्यमानामाजीवितं तीर्थमिवोत्तमामाम् " ॥
- 215

Page #370

અધ્યાત્મતત્વાલક
[ બીજું " तिण्हं दुप्पडियारं समणाउसो! तंजहा अम्मापिउणो, भहिस्स, धम्माय: रियस्स । संपाओ वि य णं केइ पुरिसे अम्मापियरं सयपाग-सहस्सपागेहिं तिल्लेडि अभंगेत्ता सुरभिणा गंधट्टएणं उवट्टित्ता तिहिं उदगेहिं मजावेत्ता सव्वालंकारविमसि करता मणुन्नं थालीपागसुद्धं अट्ठारसवंजणाउलं भोअणं भोआवेत्ता जावजीवं पिठिवडंसिया ते परिवहेज्जा, तेणावि तस्स अम्मापिउस्स दुप्पडियारं भवइ । अहेणं से तं अम्मापियरं केवलिपन्नत्ते धम्मे आघवइत्ता पनवइत्ता परूवइत्ता ठविता भवइ, तेणामेव तस्स अम्मापिउस्स सुप्पडियारं भवइ ” ।
( ત્રીજા સ્થાનમાં )
અર્થાત–“ ત્રણને પ્રત્યુપકાર કરવો બહુ દુષ્કર છે. કેણ ત્રણ ૧ માતાપિતા ૨ સ્વામી (પોષણ કરનાર) અને ૩ ધર્માચાર્ય. કઈ પુરૂષ હમેશાં પ્રાત:કાળ થતાં પિતાના માતા-પિતાના શરીરે ઉત્તમ તેલથી મર્દન કરે, સુગન્ધી દ્રવ્યવડે ઉદ્દવર્તન કરે અને ત્રણ પ્રકારના જળથી (ગધેદક, ઉષ્ણોદક અને શીતદકથી ) હવા; અને ત્યાર પછી તેમને સર્વાલંકારવિભૂષિત કરીને ઉત્તમ પ્રકારનું ભોજન જમાડે; તથા હમેશાં તેમને પિતાની પીઠ ઉપર લઈને ચાલે; આટલું કરવા છતાં પણ તે માતાપિતાને ઉપકાર વળી શકે નહિ, પરંતુ જ્યારે તે છોક પિતાના માતા. પિતાને વીતરાગધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજાવીને તેમાં જોડે અને તેમને સર્વ ઉપાધિઓથી મુક્ત કરીને ધર્મમાં બરાબર સ્થિર કરે, ત્યારે જ તેનાથી તેના માતા-પિતાને ઉપકાર વળી શકે છે. ”
- હરિભદ્રસુરિઅષ્ટકમાં માતા-પિતાની ભકિતના અષ્ટકમાં છેલ્લો. શોક છે –
“સ કૃતજ્ઞા પુમાન રો ઘર્મગુરુપૂનઃ | . स शुद्धधर्मभाक् चैव य एतौ प्रतिपद्यते " ॥
અર્થાત –તે કૃતજ્ઞ છે, તે ધર્મગુરૂનો પૂજક છે અને તે શુદ્ધ ધર્મને અધિકારી છે, જે માતા-પિતાની પ્રતિપત્તિમાં રત છે.
આ સઘળા ઉપરથી આપણે જાણી શકયા છીએ કે ધાર્મિક અને લૈકિક એ બંને દષ્ટિએ માતાપિતા પૂજ્ય છે અને તેમની સેવા કરવી, એ
શ6

Page #371

પ્રકરણું |
SPIRITUAL LIGHT,
દરેક મનુષ્યને ધર્મ છે. પરન્તુ એટલું ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું કે માતાપિતાનુ જીવન જો ધાર્મિક સંસ્કાર યા નૈતિક સંસ્કારેાથી શૂન્ય હાય, તેા તેવા માતા-પિતાની અધયુક્ત યા અનીતિવાળી આજ્ઞા પાળવી જોઇએ નહિ. નીતિ કે ધર્મના પંથને આધાત ન લાગે, એ તે સત્ર સદા ખ્યાલમાં રહેવું જોઇએ.
अथ धर्मगुरु पर्युपास्तिमाह
पुण्यैर्महद्भिर्गुरुदेव सेवा सम्प्राप्यते, तत्र नहि प्रमादः । कक्षमो बुद्धिमतां कदापि कल्याणगङ्गाप्रभवोऽयमध्वा ॥ ६ ॥
The opportunity of serving religious preceptors is obtained through great merits. A wise man should never be indiffirent to this matter. This path leads to the Ganges of welfare. ( 6 )
ધર્મગુરૂની સેવા—
સેવાને
મહાન્ પુણ્યના યોગે ગુરૂની લાભ મળે છે; તેમાં પ્રમાદ કરવા ડાઘા મનુષ્યાને ધટે નહિ. કલ્યાણુરૂપ ગંગાને નિકળવાના આ ખરા મા છે”. ૬
<<
प्रस्तुतं पोषयति
अनादरं ये गुरूदेवतानां कुर्वन्ति, पात्रं खलु ते कृपायाः । अमी बराका निजकर्मदोषाहता यतः श्रेयसि प्रस्खलन्ति ||७||
Those who show disrespect to the religious preceptors really deserve to be pitied. These wretches already doomed to misery through the evil results of their own actions thus tumble down on the path of welfare. ( 7 )
217

Page #372

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
છે, કારણ મામાં ફેમાં ખાય છે.
પ્રસ્તુતનુ પાષણ—
“ જેએ ગુરૂમહારાજ અનાદર કરે છે, તેઓ ખરેખર યાના પાત્ર પેાતાના કર્મના દોષથી હણાયલા તે ખીચારા કલ્યાણુના
,,
(-i
~9
चलश्रियै दास्यमुपैति यस्य तस्यावमानः परिषह्यते चेत् । न सह्यते तर्हि कथं गुरूणामप्यप्रिया भावुककारणं वाक् ? ॥ ८ ॥
Why should a man not put up with the unpalatable but salutory words of the preceptor when he puts up with the insult offered by a man whoseslave he becomes for the sake of wealth which is ( very ) transitory ? ( 8 )
“ ચંચલ ધનને માટે જેના દાસ થવુ પડે છે, તેનું અપમાન દિ સહન કરી લેવામાં આવે છે, તે પછી ગુરૂમહારાજનાં ( કદાચિત્ પ્રસંગ ઉપર ) નિકળેલાં અપ્રિય પણ કલ્યાણકારી ( એષધની જેમ પરિણામે હિતકારી ) વચને કેમ સહત કરવાં ન જોઇએ ? ”—૮
प्रेम्णा बलाद् वा वनितावचांसि सत्कारमार्गेऽस्खलितं नयन्ति । वाचं हितां तत्रभवद्गुरूणां न मन्वते, कीदृश एष मोहः ? ॥ ९ ॥
A man willy-nily submits unfailingly to the words of his wife through love or through force (of circumstance), while he pays no regard to the beneficial words of the revered. of infatuation is this ? ( 9 )
Oh but what sort
“ નિજવલ્લભા–સ્ત્રીનાં વચનેા પ્રેમવશાત્ અથવા તેણીના આગ્નહથી અસ્ખલિતરીતે માન્ય કરવાં પડે છે, જ્યારે પૂજ્ય ગુરૂઓનાં
218

Page #373

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
હિતકારી વચને ઘણી વખતે ધ્યાનમાં લેવાતાં નથી, અહા ! કવા
માહ ! ''—૯
गुरुं लक्षयति
अपक्षपाताः शुचितत्वबोधा महाव्रतेषु स्थिरतां दधानाः । असङ्गिनः शान्तिसुधोपभोगा धर्मोपदेशा गुरवोऽवसेयाः ॥ १० ॥
The religious preceptors who are impartial, who know the essence of true knowledge, who are firm in the observance of great vows, who are disattached and who enjoy the nector like calm. ( 10 )
Notes-The author has clearly described the main points of the necessary qualifications of spiritual teachers or preceptors. Mere external forms, appearance and ceremonials do not constitute real Sadhuism. The real asceticism according to the Jain theory implies freedom from attachment and hatred and requires severe, calm, and genial temper and enjoins the preaching of high and sublime truths and helping in the spiritual elevation of mankind. Rigid observance of the five great vows is stricthy laid down in the scriptural books-such as-1. Total refraining from doing injury to any sentient being belonging to earth, water, light, fire, wind and vegetables 2. Speaking pleasant, beneficial and true words, 3. Non-stealing extending so far as non-acceptance of necessary materials without the permission of the owner or possessor. 4. Chastity, i. e. withdrawal from sexual desires of various forms. 5. Non-attachment to all worldly possessions. The fivefold observance
219

Page #374

અધ્યાત્મતવાલેક.
deals with cautious and careful walking so as to avoid killing or injuring animal life, with speaking agreeable and true words and refraining from frivolous and barsh language injuring the feelings of others with taking and eating food free from forty-five im. purities, with the use of taking up or putting down the articles after carefully clearing the ground and with the disposal of dirty things in a place free from insects or worms. The ascetics have also to obserye threefold restraint of the body, mind and speech. The directions as embodied in Charan Sittari ( daily duties ) and Karan Sittari as summed up in the
Study of Jainism,' are as mentioned below:- I Observance of five great vows. II Practising ten kinds of moral virtues. III Exercing seventeen kinds of restraints. IV Ten kinds of Vaiyayritya or acts of showing regard and concideration to ten orders of holy beings. V Practising nine kinds of chastity. VI Trio of knowledge, faith and practice. VII Practising twelve kinds of Tapas or austerities. VIII Exercising four kinds of control over feelings such as anger etc.
I Pindavishuddhi, II Five restraints, III Twelve Bhāvnās. ( Reflections on the evanascence of the world etc.) IV The twelve Pratimas or fasts. V Five restraints referring to the control of five senses. VI Twenty five Pratilekhanas. VII Restraints of mind, body and speech. VIII Abhigrahas or regulations-these eight groups relate to Karan sittari-a combination of seventy directions intended for. observance when occasion arises. Roaders
220

Page #375

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
desiring for complete details, may refer to Acharāng Sutra, Dashvaikālik Brihatkalpa, Pancha Kalpachurni, Māhākalpa Sutra, Nishithabhashya and other Sutras.
Thus one can clealy see that true asecticism includes among many restraints, withdrawal from sensual desires and pleasures, abandonment of worldly occupations and possessions, unshakably staunch faith in the word of the passionless and a full devotion to study, self-culture, meditation and self realization. Such a rigid observance surely fructifies into final liberation full of transcendental bliss, unassailable by rebirth, old age, death, disease and other earthly impediments. One inspired with high notions of morality, spirituality. may turn out a successful ascetic and can work out his way for final liberation. The whole affair chiefly depends upon the attainment of the Inner Truth. Now a day we see many so called ascetics (Sadhus and Sanyasis) following a wrong way holding evil to be good and impurity to be purity etc. Some of them indulge in various kinds of vices which even the laymen ought to refrain from. They hope to attain to immortality and take a great pride in their purity of life and holiness and also inculcate the same principles to their ignorant followers, and hurt them down into the abyss of sins. They fail to achieve success in the attainment of their high and pious object because they lack the true and holy spirit and conduct. It would not be out of place to say something more about the rigid rules prescribed for the Jain Sadhus in the scriptures. A strict prohi
૨૯
221

Page #376

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ Moja
bition is laid for them as to travel in any conveyance as bullock carts, railways, horses etc; only walking by foot is allowed. If any large river or sea comes in their way, they may use small boats, that too if the opposite bank or shore is visible. Even Mabābhārat says one should bathe as a penance if he sees a sanyāsi sitting in a vehicle the Shrutis (Manu, Atri and Vishnu ) use the words ara, quaa, aia which means to go on foot. Even it is laid down in the Nārad Pariyrājakopnishad that cots, white cloth, stories about women, covetousness, sleep during daytime, and vehicles bring sins to the ascetics. So all scriptures are at one in prohibiting conveyances and prescribing the mode of walk by foot.
The Jain sadhus are allowed to drink water highly boiled and then cooled down. It is also supported by Medical science which prescribes the same kind of use at the time of direful diseases as plague cholera etc; they are strictly prohibited to cook or get the food cooked for them or even to touch fire,
They should maintain themselves like bees taking honey from each flower without impairing it. It is also said in the Manu Smriti that the ascetics should not touch fire and should not be householders but should adopt the mode of Madhukari Vritti i. e. they should not accept the whole from only one man even he be like Brihaspati. The Jain Sādhus should renounce all monetary and earthly possessions. They should not even use metal vessels but should keep wooden or earthen vessels. It is also said in the
222

Page #377

પ્રકરણ: 1
SPIRITUAL LIGHT.
Pārāshār Smruti that one who gives money to ascetics, beetle-leaves to a celibate and safety to a criminal, goes to hell and Manu Smriti also recommends that vessels of other things than metal and without holes should be used by an ascetic The Jain ascetics are not allowed to stay for a long time at any place except in the rainy season and should have no sort of intercourse with women, by holding conversation with them, gazing at them, talking amorously about them etc.
Even while walking, they should pay unremitting attention and care as not to tread over and kill any insect. The Shrimat Bhagawat, Narad Parivrājakopnishad, and Vishnu Smriti, amply and emphatically corroborate the above statement.
To be brief, an ascotic must endure all pains of opposites-cold heat, happiness, grief etc; he must be free foom passions, anger, greed, pride, deception, jealousy, love, hate etc; he should regard his body as a mere carcase needing no kind of embellishment, ornament or rich clothing. He should keep away from political discourses, tale bearings, medical and astrological learning and disputatious reasonings. Such is the grand ideal of asceticism. If one rigidly observes, he is sure to ascend spiritual mountains successfully, of course, it can not be expectad from all to practise and observe them too minutely and strictly but such a high and noble ideal pays no attention to actuality. Even a near approach to this ideal is likely to lead to a further success, drop reaching the highest goal of self realization.
223

Page #378

ઃઃ
અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
ગુરૂનું લક્ષણ—
પક્ષપાતરહિત, યથાર્થ તત્ત્વજ્ઞાની, અહિંસાદિ પાંચ મહાત્રામાં સ્થિરતા ધારણ કરનાર, અસંગત્રતી, શાન્તિરૂપ અમૃતને અનુભવ કરનાર અને યથારીયા ધર્મના ઉપદેશક, એવા મુનિએ વસ્તુતઃ ગુરૂ કહેવાય છે. ”—૧૦
વ્યાખ્યા.
[ બીજાં
સાધુના વેબ પહેરી લીધા, એટલે સાધુધમ પ્રાપ્ત થઇ ગયા, એમ કાઇ દિવસે સમજવાનું નથી. સાધના આચારા પાળવામાંજ સાધુત્વ સમાયલું છે. ‘ સાધુ ’ શબ્દજ આપણને એમ બતાવી આપે છે કેસ્વ–પરનું કલ્યાણ કરે, તેજ સાધુ છે. સાધુઓને માટે શાસ્ત્રકારે પાંચ મહાત્રતા-અહિંસા, સત્ય, અચાર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ, પાળવાનું બતાવે છે. આ પાંચ મહાત્રતે પાળવાં, એ સાધુઓના મુખ્ય ધર્મ છે. મનેગુપ્ત, વચનગુપ્ત અને કાયગુપ્ત થવુ એ સાધુજીવનનું અટલ લક્ષણ છે. સાધુધર્મ, એ વિશ્વબન્ધુત્વનું વ્રત છે. સંસારના કાંચન-કામિન્યાદિ ભાગ છેડી, સકલ કુટુંબપરિવાર સાથેના સમ્બન્ધ ઉપર તિલાંજલિ આપી અને અનગાર બની આત્મકલ્યાણની ઉચ્ચ કાટી ઉપર આરૂઢ થવાની પરમપવિત્ર આકાંક્ષાએ જે અસંગત્રત ગ્રહણ કરાય છે, તે સાધુધમ છે. જેનું ફળ-જન્મ, જરા, મૃત્યુ, આધ, વ્યાધિ, ઉપાધિ વગેરે સર્વ સક્લેશાથી રહિત અને પરમાનન્દરૂપ એવા મેાક્ષ છે, તે સાધુધમ કેવા ઉજ્વલ અને વિકટ હાવા જોઇએ, એ સહજ સમજી શકાય તેમ છે. આવા સાધુધર્મ, સંસારના સ્વરૂપનું યથાર્થં ભાન થયું હાય, તેના ઉપરથી તાત્ત્વિક વૈરાગ્યના પ્રાદુર્ભાવ થયા હાય અને મેક્ષ અવસ્થામાં પોતાને મૂકવાની મહતી થઇ હાય, ત્યારેજ સિદ્ધ કરી શકાય છે.
ઉત્કંઠા જાગૃત
સાંભળીએ છીએ કે વર્તમાનમાં ભારતવર્ષમાં લગભગ છપ્પન લાખ જેટલી સાધુઓની સંખ્યા છે. પરન્તુ અત્યારે સાધુની એ સ્થિતિ થઇ ગયેલી જોવામાં આવે છે કે તે પેાતાના મહત્ત્વથી પાછા હઠયા છે. આ દશા થવાનું કારણ બીજું કશું નથી, માત્ર, એએ પેાતાના ચારિત્રધર્મ માં પ્રતિષ્ઠિત ન રહ્યા, એજ છે.
224

Page #379

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT.
આપણે જોઈએ છીએ કે કેટલાક સાધુઓ તમાકુ, ગાંજો, ભાગ વગેરે દુર્વ્યસનમાં એટલા બધા ફસી ગયા છે કે તેઓને જોતાં તેઓની ગેરસમજુતી ઉપર ખરેખર આપણને દયા ઉત્પન્ન થઈ આવે છે. ગૃહસ્થાને માટે પણ તેવાં દુર્લૅસને નિષદ્ધ છે, તે પછી સાધુઓને માટે તે તે વિષયમાં કહેવાનું હોયજ શું ?
- અહીં આપણે જૈનદષ્ટિએ સાધુઓના આચાર ઉપર લગાર દષ્ટિપાત કરી જઈએ—
જૈનશાસ્ત્રમાં સાધુઓને રેલ, એકકા, ગાડી, ઘડા વગેરે કોઈ પણ વાહન ઉપર સવારી કરવાનો નિષેધ છે. સાધુઓએ સર્વત્ર પગથી ભ્રમણ કરવું જોઈએ.૧
૧ રસ્તામાં નદી આવે અને એટલામાં બીજે સ્થલમાર્ગ ન હોય, તે નાવમાં બેસવાની છૂટ છે; મતલબ કે સ્વામો કાંઠે દેખાતે હોય, એવો જળાશય નાવથી ઉતરી શકાય છે.
મહાભારતમાં કહ્યું છે કે –“યાનાહૃઢ તિં દ્વા જ્ઞાનમાત ” અર્થાત–સંન્યાસીને વાહન ઉપર આરૂઢ થયેલું જોવામાં આવે, તે વસ્ત્રસહિત હાઈ નાંખવું.
એ સિવાય મનુસ્મૃતિ, અત્રિસૃતિ, વિષ્ણુસ્મૃતિ વગેરે સ્મૃતિએમાં સંન્યાસીઓને માટે “વિત્ ” “ ” “ ” વગેરે શબ્દોથી-કેઈ પણ જતુને પીડા નહિ પહોંચાડતે સંન્યાસી વિચરણભ્રમણ કરે, એ ઉપદેશ અપાયેલ છે. નારદપરિવ્રાજકોપનિષમાં કહ્યું છે કે
“ મચવ શુક્ઝવä ૨ બ્રીજથા ત્યa Rા.
___दिवास्वापं च यानं च यतीनां पातकानि षट् " ॥ અર્થાત-ખાટલે, શુકલ વસ્ત્ર, સ્ત્રીકથા, લુબ્ધતા, દિવસે નિદ્રા, અને વાહન એ છ સાધુઓને પાતક છે.
આવી રીતે અન્ય ઉપનિષદોમાં પણ સાધુઓને વાહન પર ચઢવાને નિષેધ કર્યો છે. આ ઉપરથી સાધુ-સંન્યાસીને પાદચારી હેવાન આચાર સિદ્ધ થાય છે,
225

Page #380

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
બેસાધુઓને ખૂબ ઉકાળેલું (ગરમ પછી કરી ગયામાં બાધ નહિ ) પાણી પીવાનું ફરમાન છે. ૧ - સાધુઓને અગ્નિને સ્પર્શ કરવાને કે અગ્નિથી રસોઈ કરવાને અધિકાર નથી. ભિક્ષા-માધુકરીવૃત્તિએ જીવન ચલાવવાનું સાધુઓને ફરમાવવામાં આવ્યું છે. એક ઘરથી સંપૂર્ણ ભિક્ષા ન લેતાં જુદા જુદા ઘરથી–ઘરવાળાઓને સંકોચ ન થાય, તે પ્રમાણે–ભિક્ષા લેવી જોઈએ. ખાસ સાધુઓને માટે રસોઈ નિર્માણ કરવામાં, તેમજ તેવી રસેઇ સાધુએને લેવામાં શાસ્ત્રની આજ્ઞા નથી.
૧ પશ્ચિમની વિદ્યાવાળા ડાકટરે ઉના પાણીમાં તંદુરસ્તીને લગતે બહુ ગુણ બતાવે છે. પ્લેગ, કેલેરા, વગેરે રોગોમાં તેઓ ખૂબ ઉકળી ગયેલું પાણી પીવાનું કહે છે. પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોની શોધ પ્રમાણે પાણીમાં એવા અનેક સૂક્ષ્મ જીવો હોય છે કે જે આપણી નજરે દેખી શકાય નહીં, કિન્તુ સૂકમદર્શક ( MicroScope) યત્નથી જોઈ શકાય છે. પાણીમાં થતા પિરા વગેરે જતુઓ પાણી પીવાની સાથે શરીરમાં દાખલ થઈ સખ્ત વ્યાધિને જન્મ આપે છે. ગમે તે દેશનું ગમે તેવું ખરાબ પાણી પણ બરાબર ઉકાળીને પીવામાં આવે તે તે શરીરને નુકસાન કરતું નથી.
પર “ કાન િનિતઃ ચાતુ |
–મનુસ્મૃતિ ૬ ો અધ્યાય, ૪૩ મો ક. અર્થાત–સાધુ અગ્નિના સ્પર્શથી રહિત તથા ગ્રહવાસથી મુક્ત હેય છે.
+ " चरेदं माधुकरी वृत्तिमपि म्लेच्छ कुलादपि । एकानं नैव भुजीत बृहस्पतिसमादपि " ॥
–અત્રિસૃતિ. અર્થાત–“જેમ ભમરે અનેક પુલ ઉપર બેસીને તેમાંથી થોડે થોડો રસ પીયે છે, અને પુલને બગાડયા વગર પોતાની તૃપ્તિ કરી લે છે, એ પ્રમાણે અર્થાત મધુકરની ( ભમરાની ) વૃત્તિએ સાધુઓએ જુદાં જુદાં ઘરોથી-ઘરવાળાને અપ્રીતિ યા કંઈ પણ સંકોચ ન થાય તેમ ભિક્ષા લેવી. આ વિષે અત્રિસૃતિકાર ભાર દઈને કહે છે કે સ્વેચ્છના કુળમાંથી પણ કદાચ તેવી શુદ્ધ ભિક્ષા લેવી પડે, તે એમાં વાંધો નથી, પરંતુ એકના ઘરથી-ભલે તે બૃહસ્પતિસમાન દાતા હેય-સંપૂર્ણ ભિક્ષા ન લેવી ”
226

Page #381

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT. સાધુઓને ધર્મ બિસ્કુલ નિર્ચન્થ રહેવાનો છે, અર્થાત સાધુઓ દ્રવ્યના સંસર્ગથી સર્વથા મુક્ત હોય છે. ત્યાં સુધી કે તેઓનાં ભોજનનાં પાત્રો પણ ધાતુનાં ન હોવાં જોઈએ; કાષ્ઠ, માટી કે તુંબડીનાં પાત્રો સાધુઓના ઉપયોગમાં આવે છે.
વર્ષાઋતુમાં સાધુ એક જગ્યાએ રહી જાય. સાધુ સ્ત્રીને સ્પર્શ કદાપિ ન કરે.૪ १ " यतिन काञ्चनं दत्त्वा ताम्बूलं ब्रह्मचारिणे । चौरेभ्योऽप्यभयं दत्त्वा स दाता नरकं व्रजेत् " ॥
( પારાશરરસૃતિ, ૧ અધ્યાય, ૬૦ લેક.) અર્થાત -સાધુને દ્રવ્ય, બ્રહ્મચારીને તાંબૂલ અને સખ્ત અપરાધી ચરને અભય આપનાર દાતા નરકમાં ચાલ્યા જાય છે. ૨ “ અતૈનસાનિ પાત્રામાં તસ્ય યુર્નિરૈનાનિ ચ |
- x x x x अलाबु दारुपात्रं च मृन्मयं वैदलं तथा । एतानि यतिपात्राणि मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ” ॥
( મનુસ્મૃતિ, છઠ્ઠો અધ્યાય, ૫૩-૫૪ ક. ) અર્થાત –ધાતુ વગરનાં તથા છિદ્રરહિત પાત્રો સાધુને જોઈએ. તુંબડી, કાણ, માટી અને વાંસનાં પાત્રો સંન્યાસિઓને માટે મનુએ કહ્યાં છે. 3 " पर्यटेत् कीटवद् भूमि वर्षास्वेकत्र संविशेत् " ॥
(વિષ્ણુસ્મૃતિ, ૪ થો અધ્યાય, ૬ ડ્રો ક) અર્થાત “ જેમ કી ફરતે રહે છે, તેમ સાધુઓએ પગથી ભ્રમણશીલ રહેવું. એક જગ્યાએ સ્થિર વાસ ન કરે. બીજી રીતે કીડાનું ચાલવું જેમ ધીમું હોય છે, ત્યાં સુધી કે તેનું ચાલવું, જોયા વગર કોઈનાથી કળી શકાય નહિ, તેમ સાધુ પણ ઘોડાની જેમ ન ચાલતાં ધીમી ચાલથી જમીન પર જીવદયા તરફ દૃષ્ટિ રાખતે ચાલે. એ સિવાય સાધુ વર્ષાઋતુમાં ( ચતુર્માસ ) એક જગ્યાએ રહી જાય. ” ચાતુર્માસ રહેવાની બાબત અત્રિસ્મૃતિમાં પણ આ લેકથી કહી છે – " प्रायेण प्रावृषि प्राणिसंकुलं वम दृश्यते ।
आषाढ्यादि चतुर्मासं कार्तिक्यन्तं तु संवसेत् " ॥ ४. “ सम्भाषणं सह स्त्रीभिरालम्भप्रेक्षणे तथा " ॥
(વિષ્ણુસ્મૃતિ, ૪ થે અધ્યાય, ૮ મે શ્લોક.)
287

Page #382

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ખીજ
અધ્યાત્મરતિ
ટૂંકમાં સાંસારિક સ પ્રપંચોથી નિર્મીત અને સદા પરાયણ રહેવાના સાધુઓના ધર્મ છે. નિઃસ્વાર્થ ભાવે જગત્ કલ્યાણ કરવું, એ એના જીવનને મૂળ મન્ત્ર છે.
અત્—સ્ત્રીની સાથે સાધુએ સભાષણ ન કરવું, તેમજ સ્ત્રીનું નિરીક્ષણ તથા તેના સ્પર્શ કરવા નહિ. નારદપરિવ્રાજકોપનિષમાં પણ કહ્યું છે કે—
""
11
न सम्भाषेत् स्त्रियं काञ्चित् पूर्वदृष्टां च न स्मरेत् । कथां च वर्जयेत् तासां न पश्येल्लिखितामपि અર્થાત્—સ્ત્રી સાથે ખેાલવું નહિ. પૂ પરિચિત સ્ત્રીને યાદ કરવી નહિ. સ્ત્રીની કથા કરવી નહિ. સ્ત્રીનું ચિત્ર પણ જોવું નહિ.
વળી શ્રીમદ્ ભાગવતમાં કહ્યું છે કે—
" स्त्रीणां स्त्रीसंगिनां संगं त्यक्त्वा दूरत आत्मवान् । क्षेमे विविक्त आसीनश्चिन्तयेद् मामतन्द्रितः 11
,,
( અગ્યારમા સ્કન્ધના ચાદમા અધ્યાયમાં. )
અર્થાત્—આત્મકલ્યાણેચ્છુ મુનિ સ્ત્રીને અને સ્ત્રીસ ́ગીઓને
સંગ ત્યજીને કલ્યાણકારી એકાન્તસ્થાનમાં રહે અને અપ્રમત્ત રહીને મને ( પરમાત્માને ) ચિંતવે.
૧ સાધુઓની વિરક્તદશાના સંબંધમાં મનુસ્મૃતિમાં કહ્યું છે કે—
, अतिवादांस्तितिक्षेत नावमन्येत कंचन 1
×
X
X
X
क्रुध्यन्तं न प्रतिक्रुध्येद् आक्रुष्टः कुशलं वदेत्
X
X
X
66
46
,,
" इन्द्रियाणां निरोधेन रागद्वेषक्षयेण च । अहिंसया च भूतानाममृतत्वाय कल्पते
1
X
'
भैक्षे प्रसक्तो हि यतिर्विषयेष्वपि सज्जति ।
" अलाभे न विषादी स्याद् लाभे चैव न हर्षयेत् । प्राणयात्रिकमात्रः स्याद् मात्रासंगाद् विनिर्गतः
..
11
॥
( છઠ્ઠો અધ્યાય ) અર્થાત્—અપમાનને સહે, પણ ક્રાનું અપમાન કરે નહિ. ક્રોધ
228

Page #383

પ્રકરણ. ]
तथाविधा गुरवः किं कुर्वन्ति ? -
तथाविधाः श्रीगुरवो भवान्धौ स्वयं तरीतुं न परं यतन्ते । उद्धर्तुमन्यानपि देहभाजः परोपकाराय सतां हि यत्नः ॥ ११ ॥
SPIRITUAL LIGHT.
Not only do such teachers try to cross the worldocean, but also try to help other men to cross it. Truly the good always work for the benefite of others—( 11 ).
ઉકતલક્ષણવાળા ગુરૂઓ શુ કરે છે ?—
પૂર્વોક્તલક્ષણવાળા ગુરૂમહારાજાએ સંસારરૂપ સમુદ્રમાંથી ફકત પોતાતેજ તારવાના પ્રયત્ન ન કરતાં અન્ય પ્રાણીઓને પણ તારવાને પ્રયત્ન કરે છે; કારણ કે પરોપકારને માટે પ્રયત્ન કરવા એ સત્પુરૂષાના ધમ છે —૧૧
""
વિશેષ:—
¢
ગુરૂ તરીકે કહેવાતાએ ત્રણ વિભાગેામાં વિભકત થાય છે. એક વિભાગ પત્થરની નાવ સમાન છે. આવા ગુરૂઓ; પત્થર જેમ પાણીમાં સ્વયં ડૂબે અને ખીજાને ડૂબાડે છે, તેવી રીતે સ્વયં ભ્રષ્ટ હાઇ કરીને બીજાને પણ અધાતિમાં પટકે છે. અત: એએ વસ્તુતઃ કુગુરૂજ છે. ખીજા વિભાગના ગુરૂએ પાંદડાની સમાન છે. જેમ પાંદડુ પાણીમાં એકલુ તરી શકે છે, પણ બીજાને સાથે લઇ તરી શકતું નથી, તેમ જેએ ફકત પોતાના આત્માનું શ્રેય સાધે છે, કિન્તુ બીજાએને સન્માગે દોરવા શકિતમાન નથી, તે આ ખીજા વિભાગમાં આવે છે. ત્રીજા વિભાગમાં, જેએ પાતાની જાતને કલ્યાણમાર્ગે દોરવા ઉપરાંત બીજાઓને પણ કરનારની હામે ક્રોધ કરે નહિ. આક્રેશ કરનારની સ્ટામે મધુર વાણીથી વ્યવહાર કરે. ભિક્ષાના લાભમાં સેલા યતિ વિષયમાં ડૂબી જાય છે. લાભ થતાં ખુશી ન થાય અને અલાભમાં દુ:ખી ન થાય. કેવળ પ્રાણરક્ષાનિમિત્ત ભાજન કરે, એ સિવાય બીજી આસક્તિથી દૂર રહે. ઇન્દ્રિચેાતા નિરાધ, રાગદ્વેષને પરાજય અને પ્રાણીમાત્ર ઉપર દયાની લાગણી કરવાથી મેાક્ષને માટે યેાગ્ય થવાય છે.
૩૦
229

Page #384

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ Maj
તે રસ્તે લઇ જવા પ્રયત્નશીલ છે, તેવા ગુરૂને સમાવેશ થાય છે. આ ગુરૂઓને કાની નાવની ઉપમા આપી છે. કાષ્ઠની નાવ જેમ સ્વયં તરે છે અને ખીજાઓને પણ તારે છે, તે પ્રમાણે આ ગુરૂઓની સ્થિતિ છે. अथ द्वितीयं कर्त्तव्यं प्रभूपासनां प्रस्तुवन् प्रभुप्रेम दर्शयति
देवयोगीन्द्रनतः स देव आत्मश्रियं संप्रतिपत्तुमिच्छोः । स्याद्वल्लभो वल्लभवस्तुतोऽपि योगोऽस्ति दूरे न दशेदृशी चेत्
। ૧૨ ।
To a man who desires to attain spiritual wealth, God, who is worshipped by all the three worlds should be dearer than the dear things. If such a consciousness has not arisen in his mind, then the Yoga is out of his reach. ( 12 ).
દ્વિતીય
વ્ય—
ભગવ′પાસના.
“ આત્મલક્ષ્મી મેળવવાની ઇચ્છાવાળાને ત્રિલોકીથી પૂજિત તે પરમાત્મા-પ્રભુ વલ્લભ વસ્તુથી પણ અધિક વલ્લભ હાવા જોઇએ. આવુ સાત્ત્વિક હૃદયબળ જ્યાં સુધી ન જાગે, ત્યાં સુધી સમજી રાખવુ જોઇએ ૩–ચેાગ હજી દૂર છે
૧૨
यथार्थदेवत्वनिश्चयाभावे किं कार्यम् ? -
यथार्थदेवत्वविनिश्चयस्याभावे प्रशस्ताशयतो गृहस्थैः । सर्वेऽपि देवाः परिपूजनीया नत्वाग्रहः साम्प्रतमज्ञतायाम् ॥ १३ ॥
In the absence of the realization as to who is the true God, all gods should be worshipped by men with pure intentions. Obstinancy as to the worship of some particular deity is improper in the state of ignorance. ( 13 )
230

Page #385

SPIRITUAL LIGHT. યથાર્થ દેવને નિશ્ચય ન થ હોય ત્યાં સુધી શું કરવું?—
“ greits @lea BIQUE ?' Rayuai 01244 4421 હેય, ત્યાં સુધી સર્વ દેવો પ્રશસ્ત આશયથી ગૃહસ્થોએ પૂજવા. સત્યદેવના સંબંધમાં અજ્ઞાનતા હોવા છતાં અમુક દેવ ઉપરજ દેવત્વનો આગ્રહ 4311 212491, sh 244td "-43 पूर्वोक्तां वा दृष्टान्तपूर्व प्रमाप्पयतिशास्त्रेष्वपीदंविषये च चारिसंजीवनीचारनयो बभाषे । विशेषदृष्टौ च परत्र साम्याद् देवो यथार्थः परिषेवितव्यः ॥१४॥
The scriptures also lay down the Chārisanajivani chār Naya. When the light of true discrimination has dawned on him, one should worship the true Deity maintaining an attitude of indifference to wards other deities. ( 14 )
Notes: V. V 14 and 15:• The Jains believe that God, as such, has nothing to do with the creation of the Universe which is brought into being by the Anādi connection of Jiva with Karma, but God helps human beings by being a beacon light as it were to them; who is this God? He is Vitarāga, who has completely shaken off the bonds of Karma and who has fully realised within himself the spiritual splendour. Ishvaratva is the same thing as Muktatva. The Jains do not believe in an Ishwara who is Mukta (Liberated) from the beginning. In this way, every Jiva has in him the potentiality of becoming Ishwara, the way there to having been already indicated by the holy life led by the Tirthankaras, such Gods, only are Vitarāga, in the strictest
231

Page #386

BYŁYICHA 411}.
[ Movie sense of the term. As we have already seen the Tirthankaras have nothing to do in the working of the world-machine; they are mere spectators, they have no desires, no longings, no work of their own; they are free from every kind of passion, good as well as bad. They are immersed in bliss. The great teacher, Hemachandracharya, thus pays tribute to Vitaragas:
He is not in need of a conveyance. He is not marked by any special weapon. His deeds ever inspire the sense of respect in men's minds. He does not take delight in anything that tends in the least to do injury to any creature. He is not embraced by women unlike some other deities. In this way, Vitaraga is distinct from all other gods.
The Jain God, therefore, is the ideal Being who has in Himself the highest form of spiritual development. As described by the great sadhu Manatungachārya, to such God, do appropriately apply terms like Brabman, Mahādeva, Shanker and Buddha. We may ask the reader to refer to the Gujarati note to this verse where the verses are quoted.
The true God (Sudeva) is Vitaraga. All the rest are termed false gods ( kudeva ). But one important feature of Jainism ought to be noted here. Unlike several other religions, it does not condemn wholesale, the worship of gods other than the Sudeva. In this respect Jainism must be said to be the most tolerant of all religions; it allows place to and admits the
232

Page #387

31574] SPIRITUAL LIGHT. utility of the worship of these other gods. Ordinary men have not the capacity to distinguish between the Sudeva and the Kudeva. They ought first to be taught the preliminary lessons of religion and after fully mastering them, they can be initiated into the right way of worshipping Sudeva; thus they are led on gradually from lower to higher steps. In the gradual development of soul, the worship of kudevas is assigned a place for the performance of an important function. Some are extremely wanting in the power of discrimination. They receive a training as it were in the worship of Kudeva; gradually as they develop their mental and spiritual faculties, they of their own accord come to see what right Deva means. This is very important from the psychological point of view. Jainism does not inculcate the use of force, but only points to the way by following which, one becomes one's own guide. There is no revolution or an abrupt change from one view point to another, but there is a kind of gradual evolution, brought about in the spirit. This is best illustrated by the well-known Chārusanjivani chāri Naya as stated in Prabandha chintāmani (page 105 ):-Then, on one occasion, Siddharāja who was eager to traverse the ocean of transmigratory existence, and kept questioning singly all sects in all countries from a desire to know the truth about God, religion, and the proper object of veneration, discovered that they all exalted their own systems and spoke evil of rival systems, and finding that his mind was placed upon the swing of doubt, he summoned Hemachandra, and asked him his opinion
233

Page #388

zybych tales. . [ Moja on this knotty point. But Hemachandra, after considering the mysteries of the fourteen divisions of knowledge, began in the following words to set forth a decision based on a narrative in a Purana. “ Long ago, a certain merchant deserted the wife he had married in his youth and lavished all his wealth on a hetaera. The wife of his youth was for ever applying to people, who understood such matters, to tell her a process of incantation by which she might recover her influence over her husband. At last a man from the country of Gauda said " I will put your husband into such a state that you can lead him about with a string ” so he gave her a certain drug of inconceivable potency and departed telling her give it to him in his food. After the lapse of some days, when the omitted lunar day arrived, she carried out his instructions, and her husband became a bull before her eyes, and as she did not know how to remedy that misfortune, she had to bear the reproaches of the whole world and spent the time in lamenting over her evil deed. One noon, though scorched by unusually fierce rays by the lord of day she led her husband, transformed into a bull, to graze in green pasture-lands, and she was resting at the foot of a certain tree, wailing bitterly, when she suddenly heard a conversation above her in the air.
At that moment Siva had come there in his sky-going chariot, and, having been questioned by Bhavāni as to the cause of the woman's grief, he
234

Page #389

348781. ]
SPIRITUAL LIGHT..
told her how matters stood, and when she pressed him further, he declared that in the shadow of that very tree there was a simple herb which would confer on any creature the nature of a man. Then he disappeared. There upon the woman marked out with a line the shadow of the tree and picked all the plants growing within it and threw these plants into the mouth of the bull. The man, by means of that plant placed in its mouth, though it was never known which particular plant it was that produced the effect, recovered his human form. As that medicinal plant though its precise nature was never discovered, brought about the desired result so that discrimination of the right object of veneration, having become obscured by delusion in this Kali age, brings about salvation by the devout cultivation of all systems though its precise nature is unknown. This is my decision.
· When Hemachandra bad in these words recommended the honouring of all systems, Siddharaja began to study all religions.
Here ends the story about the claims to veneration of all religions.
પૂર્વોક્ત વાતનું દષ્ટાંતપૂર્વક પ્રતિપાદન–
“ a lti 40 241 f4444i “ Zl? z'sgan 2412 ” 241 417 ને ન્યાય બતાવવામાં આવ્યો છે. જ્યારે વિશેષ દૃષ્ટિ જાગૃત થાય, ત્યારે દેવ તરીકે મનાતા બીજાઓ ઉપર મધ્યસ્થભાવ ધારણ કરીને યથાર્થ દેવની જ સેવા કરવી જોઈએ ”—૧૪
235

Page #390

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[ બીજું
યાખ્યા.
જેઓને સુદેવ અને કુદેવમાં શું ફર્ક છે, એનું બિલ્કલ જ્ઞાન નથી, એ અતિમૂઢ મનુષ્યને એકદમ ધર્મના વિશેષ પ્રકારે સમજાવવા, એમાં લાભ નથી. તેવાઓને પ્રથમતઃ ધર્મના સામાન્ય માર્ગે જોડવા જોઈએ. સામાન્ય માર્ગમાં શિક્ષિત થયા પછી એઓને ધર્મને વિશેષ માર્ગ સમજાવવું જોઈએ. આમ કર્યોથી એઓનો આત્મા ક્રમશઃ ઉન્નતિ ઉપર આવી શકે છે.
આ બાબતને ધ્યાનમાં રાખીને આ લોક અને આના પહેલા લેક અવલોકવાનો છે. આ બંને બ્લેકમાં એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે જેઓ અત્યંત મુગ્ધ છે છતાં કલ્યાણુભિલાષી છે, તેવાઓને પ્રથમતઃ સામાન્ય ઈશ્વરપૂજા તરફ શ્રદ્ધાળુ બનાવવા જોઈએ. તેવાઓને એકદમ અમુકજ દેવ ઉપર આગ્રહ બંધાવી આપવો, એ શ્રેયસ્કર નથી. સર્વ દેવતાઓને પૂજવા તરફ તેઓની પ્રથમ પ્રવૃત્તિ લાભદાયક છે. સર્વ દેવતાએને પૂજતાં પૂજતાં જ્યારે સર્વ દેવતાઓને તેઓ ઓળખતાં શિખશે અને ધીરે ધીરે જેમ જેમ તેઓના હૃદયમાં એક-બીજા દેવતાઓનું વિચિત્ર સ્વરૂપ જાણવામાં આવશે, ત્યારે તેઓને એ વાત સ્વતઃ સમજાઈ આવશે કે દહીં અને દૂધ બંનેમાં પગ રાખવો ન જોઈએ. અને એથી એઓને વાસ્તવિક દેવતા ઓળખવાની જિજ્ઞાસા ઉભી થશે અને એ રીતે એઓ યથાર્થ દેવનું સ્વરૂપ સમજવાની સાથે તેની સેવાનો લાભ લેવા ભાગ્યશાળી થશે.
આજ ક્રમથી મનુષ્યને તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. કુળધર્મના દેવતાનેજ કુળધર્મની દષ્ટિએજ પરમેશ્વર તરીકે માનનારા મન્દબુદ્ધિવાળા મનુષ્યોને આપણે એકદમ જે એમ કહીએ કે-“ તારા દેવને માનવા છોડી દે, આ અમુકજ દેવને માન” તે એથી શું તે મૂઢ માણસ પિતાના મનાતા દેવને માનતે છેડી દે ખરે ? અરે ! એથી તો એના હૃદયમાં ઉલટી અસર થાય. પરંતુ જ્યારે એને એમ કહેવામાં આવે કે-“ ભાઈ ! ! કોઈ દેવતાની નિન્દા કરવી નહિ, આપણે તે બધા દેવોને માનવા ” તે એથી એના હૃદયમાં કંઈક શાંતિ ઉત્પન્ન થાય ખરી. આ માટે મૂઢ મનુષ્યોને તદનુકૂળ સરલતાવાળો સામાન્ય ધર્મને
236

Page #391

પ્રકરણ 1
SPIRITUAL LIGHT. માર્ગ શિખવવો, એજ કલ્યાણકારી સમજાય છે. વાત પણ બરાબર છે કે જ્યાં ઘટસામાન્યનું જ્ઞાન નથી, ત્યાં વિશેષ ઘટ સમજાવવા બેસવું એ કેવી વાત ? એવી જ રીતે જ્યાં દેવસામાન્યનું ભાન નથી, ત્યાં વિશેષ દેવ સમજાવ, એ ક્યાંથી બની શકે ?
આ બધું કથન મારી પિતાની કલ્પના ઉપરથી નિર્માયલું નથી. આ બધી હકીકત શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજનાં વચનને અવલંબીને કહે, વામાં આવી છે. તેઓ સાહેબ ગબિન્દુમાં કહે છે કે –
જ વિશેષે શામથિવિશેન વા |
છળ માનનીયા ચ સર્વે હેવી મહામનામ” | ૧૧s આની મતલબ એ છે કે ધર્મને એક શિખનારે પ્રથમતઃ સર્વ દેવતાઓને માનવા.
આગળ વધીને તેઓ સાહેબ કહે છે કે – જ વારિકાનીવારન્યાય gષ સતાં મતઃ |
નાચથારિદ્ધિઃ સાત્ વિગssરિજર્મના ” ૧૬ ભાવાર્થ એ છે કે –
ધર્મના શિક્ષણની શરૂઆત કરનારે બધા દેવને માનવા, એ બાબતમાં “ચારિસંજીવનીચાર'નું દષ્ટાન્ત છે. ચારિ એટલે ઘાસ, તેના મધ્યે રહેલી સંજીવની નામની ઔષધી (વનસ્પતિવિશેષ), તેનું ચાર એટલે ચરવું, એટલે ખાઈ જવું, અર્થાત ઘાસમધ્યે રહેલી સંજીવની નામની ઓષધી ખાઈ જવી, એ “ચારિસંજીવનીચાર ” એ વાક્યને અર્થ છે.
૧ સચ જોવચ ટીજ–વળ” સાધારણગ્રસ્થા ! “સર્વેલ”ઉરगंत-मुगत-हर-हरि-हिरण्यगर्भादीनाम् । पक्षान्तरमाह-' अधिमुक्तिक्शेन वा " अथवा यस्य यत्र देवतायामतिशयेन श्रद्धा, तद्वशेन । कुत इत्याह-' गृहिणाम् " अद्यापि कुतोऽपि मतिमोहाद् अनिर्णीतदेवताविशेषाणाम् । 'मानનીયા: ” કૌરવા / “ચત’ ચમાર ! “સર્વે ટ્રેવાઃ ” ત વાદ. “ મહીંत्मनां ' परलोकप्रधानतया प्रशस्तात्मनामिति ।
* –મુદ્રિતપુ ૧૧ ઇમ " 287,
૩૧

Page #392

. અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[ બીજુંઆ દૃષ્ટાન્ત શું છે, તે હવે જોઈએ કેઈ નગરીમાં ચંપા અને કમળા એ બે બ્રાહ્મણપુત્રીઓને બાલઅવસ્થાથી અતિગાઢ સ્નેહ “બંધાયો હતો. જ્યારે તે બંને જુદે જુદે ગામ વિવાહિત થઈ, ત્યારે “તેણીઓને જુદી પડતી વખતે ભારે કષ્ટ સહન કરવું પડયું. વિવાહ “ વ્યતીત થયાને કેટલેક વખત ગયા પછી ચપાને વિચાર થયો કે“ “મારી સખી કેવી હાલતમાં હશે ? જોઈ આવું તે ખરી ” આમ
વિચાર થવાથી તે કમળાના ગામ કમળાને મળવા ગઈ. તે સમયે “ કમળા અતિખેદના પ્રસંગથી પ્લાનમુખવાળી બની ગઈ હતી. ચંપાએ
કમળાને પૂછ્યું- હેન! આટલું બધું દુઃખ શું ?” કમલાએ કહ્યું“ “ સખિ ! શું કહું, મારા પતિ મારા પર સર્વદા અપ્રસન્ન રહે છે.
અને એથી હું હમેશાં પરિતાપ ભોગવું છું. ” ચંપા બેલી-બહેન ! “ ખેદ ન કર, હું સમજું છું કે આ દુઃખ વિષભક્ષણથી પણ નિતાન્ત “ દારૂણ છે, છતાં ધૈર્ય રાખ. એક વનસ્પતિ હું તને આપું છું, તે “ તારા પતિને ખવરાવજે, જેથી તારો પતિ બળદ બની જશે ... આમ
કહીને તેણીને તે વનસ્પતિ આપી, અને પછી તે ત્યાંથી પોતાના ગામ “ તરફ ચાલી. હવે કમળાએ તે વનસ્પતિ પોતાના પતિને ખવરાવી, કે તરત “તે બળદ બની ગયો. પાછળથી પિતાના પતિની આવી સ્થિતિ ઉપર “ કમળાને અત્યંત ખેદ થવા લાગ્યા, અને પિતાના પતિને પુન: મનુષ્ય “ રૂપે જેવાને બહુજ આતુર થઈ. એક દિવસે કમળા પિતાના પતિરૂપ
બળદને વનમાં ચરાવવા ગઈ, અને વનના પ્રદેશમાં તે બળદને છૂટ ચરતે મૂક; તે વખતમાં તે સ્થળે એક વૃક્ષની શાખા ઉપર બેઠેલાં કોઈ આકાશગામી સ્ત્રી-પુરૂષ પરસ્પર વાર્તા કરી રહ્યાં હતાં. તેમને “ પુરૂષ બે કે-“હે પ્રિયે ! આ સ્વાભાવિક બળદ નથી, કિન્તુ “પ્રયોગવિશેષથી મનુષ્ય મટીને બળદ બનેલ જણાય છે ?” ત્યારે તેની
સ્ત્રી બોલી– નાથ ! હવે આ ફરીને મનુષ્યરૂપમાં આવી શકે ખરે?” “ પુરૂષ બે-બેશક, આ વૃક્ષની નીચે જમીન ઉપર જે ઘાસ ઉગ્યું
છે, તેમાં એક સંજીવની નામની વનસ્પતિ એવી છે કે તેનું જે ભક્ષણ કરવામાં આવે, તે તે બળદ મટીને મનુષ્ય થઈ શકે તેમ છે.” “ આ વાત કમળાના સાંભળવામાં આવી. તરત તેણીએ પિતાના બળ
ને તે વૃક્ષની નીચેની વનસ્પતિઓમાં ચરતે મૂ. બધો વનસ્પતિએને ચરતાં ચરતાં તે વનસ્પતિ પણ (જેનાથી પુનઃ મનુષ્યરૂપમાં
988

Page #393

પ્રકરણ. .. SPIRITUAL LIGHT..!
આવી શકાય છે) બળદના ચરવામાં આવી. તે વનસ્પતિનું ભક્ષણ “ થતાં તક્ષણત તે બળદ પુરૂષ બની ગયો ”*
દષ્ટાન્ત પૂરું થયું. એમાંથી સાર એ લેવાને છે કે-જેમ, તે બળદને સંજીવની વનસ્પતિનું જ્ઞાન નહોતું, છતાં બીજી વનસ્પતિઓને ચરતાં ચરતાં તેમાં રહેલી સંજીવની વનસ્પતિ પણ તેના ખાવામાં આવી ગઈ, અને એથી એ પુનઃ મનુષ્યરૂપમાં પ્રાપ્ત થયે, એ પ્રમાણે જે અતિ સુગ્ધ પ્રાણી છે, તેને સર્વ વનસ્પતિઓની જેમ સર્વ દેવતાઓ તરફ વિહરવા દે; એમ કર્યેથી તેને “ સંજીવની ” વનસ્પતિની જેમ યથાર્થ દેવતાને લાભ થઈ શકશે.
શાસ્ત્રકારોની એ ભલામણ આપણે જાણીએ છીએ કે-જીવના સ્વભાવ પ્રમાણે તેને દેશના આપવી. બાળકોની આગળ નિશ્ચયનયનાં ગૂઢ
* આ વાર્તા હરિભદ્રસૂરિકૃત ગબિન્દુના ૧૧૯ મા શ્લોકની ટીકામાં આપેલી છે. + “ગગાનાનો થા મેહું મૂરિયાસ્તથા વરુ
चारितः सर्वतश्चारि पुनर्तृत्वोपलब्धये " ॥ " तथा धर्मगुरुः शिष्यं पशुप्रायं विशेषतः ।
प्रवृत्तावक्षम ज्ञात्वा देवपूजादिके विधौ " ॥ " सामान्यदेवपूजादौ प्रवृत्ति कारयन्नपि ।
विशिष्टसाध्यासिद्धयर्थं न स्याद् दोषी मनागपि " ॥ –ચોગબિન્દુના ૧૧૯ મા શ્લોકની ટીકામાં, પૃ. ૫૩ માં.
એ શ્લેક ( ૧૧૯ મા ) ના “ નાચવાછિિઃ ચા વિશળાદિ કળાન” એ ઉત્તરાર્ધની ટીકા
“” નૈવા “ચા” વારિસંનીવનરાચાયત્તરના “ શત્ર” દેવपूजादौ प्रस्तुते । ' इष्टसिद्धिः ' विशिष्टमार्गावताररूपा । ' स्याद् ' भवेत् । अयं चोपदेशो यथा येषां दातव्यस्तदाह-' विशेषेण ' सम्यग्दृष्टयाधुचितदेशनापरिहार रूपेण । ' आदिकर्मणाम् ' प्रथममेवाऽऽरब्धस्थूलधर्माचाराणाम् । नात्यन्तमुग्धतया कंचन देवतादिविशेषमजानाना विशेषप्रवृत्तेरद्याप योग्या:, किन्तु રામાજિકા તા ”
289

Page #394

. અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
[ બ્રીતને બતાવવામાં આવે, તે એથી અનર્થ ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રસ્તુત બાબત પણ આ ભલામણ સાથે ઘનિષ્ઠ સમ્બન્ધ રાખે છે.
- એ પક્કી વાત છે કે-જે વસ્તુતઃ દેવ નથી, તેને દેવ તરીકે મનાયજ નહિ; અને એજ માટે જ્યારે વિશેષદષ્ટિને પ્રકાશ થાય, ત્યારે બુદ્ધિપૂર્વક સત્ય દેવતાની જ પર્ય પાસના કરવી જોઈએ. એથી જ જ્ઞાનાવરણને વિલય થઈ શકે છે. મોહાવરણને છેદન કરવાનું સહુથી શ્રેષ્ઠ સાધન યથાર્થભગવદુપાસના છે. ચિત્તની એકાગ્રતા સાધવાને સહુથી સરસ માર્ગ ભગવદ્ભક્તિ છે. આ વાતને મહાત્મા પતંજલિ “ a
” એ યોગસૂત્રથી બહુ સારી રીતે પુષ્ટિ આપે છે. દેવનું યથાર્થ લક્ષણ શું છે, એ વાત આ પછીન લેકમાં જોઈશું. પરંતુ એ સ્મરણમાં રહે કે ભગવદુપાસનાના માર્ગમાં વચ્ચે કેટલાક કંટકે નડતર કરનારા આવે છે. પ્રથમ કંટક તે એજ છે કેયથાર્થ માં દેવ નહિ, પણ દેવ તરીકે મનાતા બીજા દેવતાઓ ઉપર ઈર્ષા યા બુદ્ધિ થવી ન જોઈએ. ગુણાધિકની પૂજા કરતાં નિર્ગણીપર દ્વેષ કરે, એમ કેાઈ શાસ્ત્ર ફરમાવતું નથી. સત્ય દેવની સેવા કરવાની સાથે બીજા દેવતાઓ ઉપર મધ્યસ્થભાવ રાખવો, એજ કલ્યાણકારી છે. એજ માટે: યોગીશ્વર શ્રીહરિભકસૂરિ ગબિન્દુમાં ફરમાવે છે કે
" गुणाधिकयपरिज्ञानाद् विशेषेऽप्येतदिष्यते ।
મન તણાં વૃત્તાધવેચે તથાssમનઃ ” ય ૧૨૦ છે. देवं लक्षयतिन रागरोषादिकदोषलेशो यत्रास्ति बुद्धिः सकलप्रकाशा । शुद्धस्वरूपः परमेश्वरोऽसौ सतां मतो 'देव' पदाभिधेयः ॥१५॥
The Supreme Soul who is free from an iota of faults Weaknesses of low nature ) as attachment, anger etc; whose knowledge is all-illumining and who is pure, is called the true God by the wise. (15)
2િ005

Page #395

પ્રકરણ
SPIRTTUAL LIGHT. દેવનું લક્ષણ—
જેની અંદર રાગ, રોષ આદિ દેષોમાંથી કોઈ અણુમાત્ર જેટલે પણ દોષ રહ્યો નથી અને જેનું જ્ઞાન સર્વ પદાર્થો ઉપર પ્રકાશ પાડે છે, એવા શુદ્ધસ્વરૂપ પરમ આત્માને દેવ શબ્દથી ઓળખાવવામાં આવ્યો છે ”—૧૫ - વ્યાખ્યા.
સંસારમાં અનેક દેવતાઓ પરમેશ્વર તરીકે પૂજાય છે, પરંતુ બુદ્ધિમાનનું કર્તવ્ય છે કે યથાર્થ દેવની પરીક્ષા કરવી જોઈએ. દેવની પરીક્ષા કરતાં બહુ સુમબુદ્ધિ અને તટસ્થભાવ રાખવાની જરૂર છે. સંસારમાં જે મત-મતાન્તરે પ્રચલિત છે, તે બધા મતભેદને આધાર ઈશ્વરવિષયક મતભેદ ઉપર રહેલો છે, ઈશ્વરવિષયક મતભેદ જે દુનિયામાંથી ઉખડી જાય, તે સર્વ પ્રજાનું ધાર્મિક જીવન પ્રાયઃ એકાકાર થઈ જાય, એ નિ:સંદેહ વાત છે.
ઈશ્વરના સ્વરૂપને વિચાર કરતાં આપણને સહજ જણાઈ આવે છે, કે ઈશ્વરનું મુખ્ય લક્ષણ–વીતરાગ છે. સર્વજ્ઞતાને આધાર વીતરાગતાના ઉપર રહેલો છે. વીતરાગ થયેથીજ-રાગાદિ ષોને સમૂલ ક્ષય થયેથીજ સર્વજ્ઞ થવાય છે. આ ઉપરથી ઈશ્વરનું ન્યાયદૃષ્ટિએ અન્યૂનાનતિરિત લક્ષણ “વીતરાગત્વ” એજ સમજી શકાય છે. આ લક્ષણને પરિષ્કાર બીજા શબ્દોમાં “શિક્ષાપત્ર એ પ્રમાણે થઈ શકે છે. અર્થાત જેનાં સકળ કર્મો ક્ષીણ થયાં છે, એ દેવ છે, ઈશ્વર છે અને એજ ઈશ્વરનું લક્ષણ છે. આ લક્ષણની સાથે મહાત્મા પતંજલિનું પણ “ રાવર્મવિજાજારામૈરવરાટ્યૂઝ: પુષવિશેષ ફૅશ્વર: ” એ યોગસૂત્ર સરખાવી શકાય છે. કેમકે એ ગસૂત્રથી પણ એ તાત્પર્ય સમજી શકાય છે કે-લેશ, કર્મ, વિપાક અને સંસ્કારેથી નિમુક્ત એવો પુરૂષવિશેષ ઈશ્વર છે. - જૈનશાસ્ત્ર કહે છે કે-એક્ષપ્રાપ્તિનાં કારણે સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ષ્યારિત્રનો અભ્યાસ થતે થતું, તે અભ્યાસ પૂર્ણ સ્થિતિ ઉપર આવવાથી કર્મબન્ધને સર્વથા છૂટી જાય છે, અને આત્માનું અનન્તજ્ઞાન આદિ સકલ સ્વરૂપ સંપૂર્ણ પ્રકાશિત થાય છે. આ સ્થિતિને આત્મા, પરમાત્મા–પરમેશ્વર છે. આવી રીતે પરમાત્મસ્થિતિએ પહોંચવું, એક
t

Page #396

- અધ્યાત્મતત્વલોક.
I બીજુંઈશ્વરત્વ છે. જે છ આત્મસ્વરૂપના વિકાશના અભ્યાસમાં આગળ વધે અને પરમાત્મસ્થિતિએ પહોંચવાને યથાવત પ્રયત્ન કરે, તે તે બરાબર ઈશ્વર થઈ શકે છે, એમ જૈનશાસને સિદ્ધાન્ત છે. - ઈશ્વર-વ્યક્તિ એકજ છે, એ જૈનસિદ્ધાન્ત નથી. એમ છતાં પણ પરમાત્મસ્થિતિએ પહોંચેલા સર્વ સિધ્ધો પરસ્પર એકાકાર અને અત્યાગાઢ સંયુકત હોવાથી સમષ્ટિ રૂપે-સમુચ્ચય રૂપે તેઓનો એક
૧ જૈનશાસ્ત્રની રીતિએ જૈન સમજે છે કે-સામાન્ય કેવલજ્ઞાનિએના કરતાં તીર્થકર પ્રબલ પુણ્યપ્રકૃતિઓના અતુલ સામ્રાજ્યને લીધે અને ધર્મના એક પ્રકાશક તરીકેની દષ્ટિએ ઘણું ઉંચા દરજજાવાળા છે; પરંતુ શરીરધારી અવસ્થામાં એઓ (સામાન્ય કેવલી અને તીર્થકર ) બંને–ચાર અઘાતિ કમ ક્ષીણ કરવાં બાકી હોવાથી-કર્મક્ષયમાં સંપૂર્ણતા પામેલા નથી, એમ વસ્તુતઃ કહી શકાય છે, જ્યારે સપૂર્ણ કર્મક્ષયની અવસ્થામાં એઓ બને, તીર્થ કરવો અંગેને ભેદભાવ નહિ રહેવાથી બિલકુલ સરખા છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે ઈશ્વરનું સકળ કર્મોને સમૂલ ક્ષય હોવો એ સમુચિત લક્ષણ સર્વ મુક્ત આત્માઓમાં પ્રાપ્ત હેવાથી સર્વ મુક્ત આત્માઓ બરાબર “ઈશ્વર 'પદવાઓ છે. આ તકદષ્ટિએ વિચારતાં તૌર્ધવરત્વ” અથવા “ તર્થિરનામ- . વિવાદો રાતચિવએવું ઈશ્વરનું લક્ષણ બાંધવું સમુચિત સમજાતું નથી. કારણ કે ઈશ્વરત્વ વસ્તુ અવિનાશી છે-ઈશ્વરત્વ પ્રાદુર્ભૂત થયા પછી ચાલ્યું જતું નથી, જ્યારે તીર્થકરત્વ અથવા તીર્થકર નામકર્મને ઉદય એ અસ્થાયી-વિનશ્વર છે, હવે જુઓ ! લક્ષ્ય અવિનાશી હોય અને તેનું લક્ષણ વિનાશી હોય, એમ કદાપિ હોઈ શકે ખરૂં છે. આ બાબત તર્ક, દષ્ટિવાળાઓ સારી પેઠે સમજી શકે છે. તીર્થકરપણું વસ્તુતઃ કાયમ બેસી રહેતું હતું, તે તેને ઈશ્વરના લક્ષણરૂપે નિર્દેશ કરી શકાત. પણ હકીક્ત એમ છે નહિ, વસ્તુસ્થિતિ આપણે સમજીએ છીએ કે જે ઈશ્વર થયો, તે અનીશ્વર થવાને નહિ, ઈશ્વરત્વ જે પ્રકટ થયું તે ચાલ્યું જવાનું નહિ, તે પછી ઈશ્વરત્વની સાથે સદા રહેનારે જે ધર્મ હોય, તેજ તેનું લક્ષણુ કહી શકાય. તીર્થંકર કે તીર્થકર નામકર્મોદય ઈશ્વરત્વની સાથે સદા રહેનાર નથી, કેમકે ઈશ્વરત્વ સદા કાયમ રહે છે જ્યારે તીર્થ, કરવ યા તીર્થંકરનામકર્મોદય સંપૂર્ણકર્મક્ષયની અવસ્થામાં વિલય
252

Page #397

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
શબ્દથી કર્થચિત વ્યવહાર થઈ શકે છે. જુદી જુદી નદીનું કે જુદા જુદાકુવા યા તલાવનું ભેગુ કરેલું પાણી જેમ પરસ્પર એકમેક થઈ જાય છે પામી જાય છે. એ માટે તદષ્ટિએ અવ્યાપ્તિ, અતિવ્યાપ્તિ અને
+ તર્કશાસ્ત્રમાં લક્ષણને નિર્દોષ બનાવવા માટે આવ્યાપ્તિ, અતિવ્યાપ્તિ અને અસંભવ એ ત્રણ દેષોથી સાવચેત રહેવાની ભલામણ કરવામાં આવી છે. કોઈ પણ વસ્તુનું લક્ષણ ત્યારે જ યથાર્થ લક્ષણ કહી શકાય છે કે જ્યારે તેમાં આ ત્રણ દોષો પૈકી એક પણ દોષ ન હોય. અવ્યાપ્તિ
જે વસ્તુનું જે લક્ષણ બાંધ્યું, તે લક્ષણ તે વસ્તુમાં સંપૂર્ણતયા પ્રાપ્ત ન થાય, કિન્તુ તે વસ્તુના એક દેશમાં પ્રાપ્ત થાય, એને “અવ્યાપ્તિ” દોષ કહેવામાં આવે છે. જેમકે ગાયનું લક્ષણ, માને કે કોઈએ એવું બાંધ્યું કે- શ્વેતવલ્વે સ્ટેશન” અર્થાત ગાયનું લક્ષણ શ્વેત વર્ણ છે. તે આ લક્ષણમાં આવ્યાપ્તિ દેષ હોવાથી તે દુષ્ટ લક્ષણ છે, કારણકે શ્વેત વર્ણ બધી ગાયોમાં નથી. ગાય કાળી, પીળી પણ હોય છે. આ માટે સામાન્યતઃ ગે વસ્તુનું લક્ષણ શ્વેત વર્ણ હેઈ શકે નહિ, કેમકે તે શ્વેત વર્ણ તમામ ગોજાતિમાં નહિ રહેતાં ગજાતિના એક દેશમાં જ (ધળી ગાયમાંજ ) રહે છે. અતિવ્યાપ્તિ.
જે વસ્તુનું જે લક્ષણ બનાવ્યું, તે લક્ષણ તે વસ્તુમાં રહેવા ઉપરાંત બીજી વસ્તુમાં પણ પ્રાપ્ત થતું હોય, તે તે લક્ષણમાં “ અતિવ્યાપ્તિ ” દેષ સમજવો. જેમકે ગાયનું લક્ષણ કાઈએ વિષાણિત્વ અર્થાત શૃંગયુક્તત્વ બનાવ્યું, પરંતુ આ લક્ષણ અર્થાત શૃંગયુકતત્વ ગાય સિવાયનાં ભેંસ વિગેરે જાનવરમાં પણ વિદ્યમાન છે, એ કારણથી એ લક્ષણ અતિવ્યાપ્તિ દોષથી દુષ્ટ સમજવું. કેમકે વિષાણિત્વ ( ગંગયુક્તત્વ) એ બનાવ્યું ગાયનું લક્ષણ અને પ્રાપ્ત થયું ગાય સિવાય બીજાં ભેંસ વિ. : ગેરે જાનવરમાં પણ. અસંભવ
જે વસ્તુનું જે લક્ષણ બનાવ્યું તે લક્ષણ તે વસ્તુમાંજ મુદ્દલ રહે
248

Page #398

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ "Mori
અને એમાં કશા ભિન્નભાવ જણાતા નથી, તેમજ એકરૂપે એને વ્યવહાર થાય છે, એ પ્રમાણે પ્રકૃતમાં જુદા જુદા જળની પેઠે મળેલા સિધ્ધામાં પણ એક ઈશ્વર ' કે ‘ એક પરમાત્મા ’ એવા વ્યવહાર થવા અસભવિત નથી.
સભવ એ ત્રિદાષથી રહિત એવુ ઈશ્વરનું લક્ષણ कर्मा ईश्वरः ” એજ છે.
*
<
परिक्षीणक
:
નહિ, તે તે લક્ષણમાં અસ’ભવ ' દોષ સમજવેા. જેમકે મનુષ્યનું લક્ષણુ કાઇએ ‘વિષાણિત્વ ' અર્થાત્ શૃંગયુક્તત્વ એવુ રચ્યું, તે એ લક્ષણુ ‘ અસંભવ ’ દોષથી ગ્રસ્ત છે. કેમકે સમગ્ર મનુષ્યસમાજમાં શ્રૃંગના અભાવ છે.
P
લક્ષણના ત્રણ દોષો જોયા. એ ત્રણ દોષોથી રહિત લક્ષણુ, સુલક્ષણુ અથવા યથાર્થ લક્ષણ કહેવાય. આ ઉપરથી લક્ષણનું પણું લક્ષણ એ પ્રકારે લડી શકાય છે કે- અસાધારામાં ક્ષળમ્ અર્થાત્ જે વસ્તુને જે અસાધારણ ધર્મ હાય, તે, તે વસ્તુનું લક્ષણ હાઇ શકે છે. ગાયનું લક્ષણુ એજ હાઇ શકે કે ગાયના જે અસાધારણ ધર્મ હોય. ગાયના અસાધારુણુ ધર્મ એજ કહેવાય કે જે સવ ગાયામાં ખરાબર રહી કરીને ગામ સિવાય અન્યત્ર રહેજ માંહુ. આજ અસાધારણ ધર્મનું સ્વરૂપ છે. કાઇ પણ વસ્તુને અસાધારણ ધર્મ આવીજ રીતે સમજવેા. ગાયનેા અસાધારણ ધર્મ શૃંગ નથી, કેમકે શૃંગ, ભેંસ વગેરેમાં પણ છે.ત્યારે ગાયને અસાધારણ ધર્મ શું શુકલવર્ણ છે? ના, ગાયા બધી શુકલવર્ણવાળી હાતી નથી,કાળી, પીળી પણ ગાયા હૈાય છે. તેા ગાયાના અસાધારણ ધર્મ એવા આપવા જોઇએ કે જે બધી ગાયામાં રહેતા હેાય અને ગાય સિવાય ખીજે કયાંય ન રહેતા હેાય. આવા ધર્મ, ગાયના ગળામાં જે ગેાટ્ટુડી વુ લટકે છે, જેને સંસ્કૃતમાં ‘ ગલકખલ ' કહે છે, તે છે. આ ગલકમ્બલ સર્વે ગાયામાં હોય છે, પરન્તુ ગાય સિવાય બીજા કાઇ જાનવર માં હાતુ નથી, એ માટે તે ગાયને અસાધારણ ધર્મ કહી શકાય છે. અને અતએવ તે, ગાયનું લક્ષણ કહી શકાય છે. આ પ્રમાણે સત્ર સમજી રાખવું કે જે વસ્તુનું લક્ષણ રચવું હેાય, તે વસ્તુને અસાધારણ ધર્મ શાષવા; અને તે અસાધારણ ધર્મને તે વસ્તુનું લક્ષણ કહેવું.
244

Page #399

પ્રકરણ. ]
देवं संसारिजीवेभ्यो भेदयति
रागेण रोषेण वयं प्रपूर्णास्तथैव देवोऽपि हि सम्भवेत् । कस्तत्र चास्मासु च तर्हि भेदो विवेक्तुमर्हन्ति बुधा यथावत् ॥ १६ ॥
SPIRITUAL LIGHT.
anger etc., like us the mortals difference between Him and us. are able to properly discriminate.
If it is possible for God to be full of passion, then there is no The wise alone are ( 16 )
દેવ સ’સારી જીવાથી વિલક્ષણ છે—
જેવી રીતે આપણે બધાએ ( સંસારી પ્રાણિઓ ) રાગ-દ્વેષથી પૂર્ણ છીએ, તેવીજ રીતનેા દેવ ( ઈશ્વર ) પણ દિ સભવતા હાય, તા પછી તેમાં અને આપણામાં ફરક શા રહેરો ? આ સબન્ધી યથાથ પૃથકરણ વિદ્વાનેાને કરવું ઘટે છે ”—૧૬
વિશેષ.
tr
રાગના ત્રણ ભેદે જૈનશાસ્ત્રકારા બતાવે છે. તે ત્રણ ભેદે—કામરાગ, સ્નેહરાગ અને દૃષ્ટિરાગ છે. પુરૂષને સ્ત્રી પ્રત્યે અને સ્ત્રીને પુરૂષ પ્રત્યે જે કામાભિલાષ ઉદ્ભવે છે, તે કામરાગ છે. પુત્રમિત્રાદિને લગતા પ્રેમ સ્નેહરાગ છે. સ્વાભિમત સમ્પ્રદાય, પક્ષ અથવા મત ઉપર જે માહ મધાય છે, તે દૃષ્ટિરાગ છે. આ ત્રણે રાગમાંથી એક પણ રાગ ઇચ્છવા જોગ નથી. આ ત્રણે પ્રકારના રાગમાં દૃષ્ટિરાગ અતિદારૂ છે, એમ શાસ્ત્રકારે ફરમાવે છે. હેમચન્દ્રાચાય વીતરાગસ્તવમાં કથે છે કે
જામરાવ 1-(ફરાળા ષષ્ઠાનવાળૌ।
- दृष्टिरागस्तु पापीयान् दुरुच्छेदः सतामपि " ॥
*
કામરાગ અને સ્નેહરાગને તેડવા, એ દુષ્કર નથી, પણ દૃષ્ટિરાગને છેદવે, એ સન્તાને પણ દુષ્કર છે.
""
દૃષ્ટિરાગને ત્યાગ કરીને તત્ત્વદૃષ્ટિએ મધ્યસ્થભાવથી શુદ્ધ માની શોધ કરવી અને તે ઉપર આરૂઢ થવું એજ શ્રેયસ્કર છે.
૩૨
245

Page #400

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ બીજું
રાગના વિલય થતે દ્રેષ પણ સ્વત: વિલીન થઇ જાય છે. રાગ અને દ્વેષ એ એ ગાઢ સહચર છે. દ્વેષ કરતાં રાગ અતિદારૂણ છે, આત્માને સંતાપવામાં દ્વેષ કરતાં રાગ અધિક જોરદાર છે. સસારરૂપ મહેલના એ એ મુખ્ય થાંભલા છે, એ તેના ક્ષય કરવાથીજ પહ્માત્મા બની શાય છે. અતએવ શ્વરમાં રાગ-દ્વેષને અભાવ હાવાનું સુતરાં સિદ્ધ થાય છે.
'देवस्य वीतरागतां साधयति
तस्मात् स देवः खलु वीतरागः प्रियोऽप्रियो वा नहि तस्य कश्चित् । annfgaanssaronfa ana aziz aâşayı ga: e917 ?||20||
That God is therefore devoid of evil passions. He has no likes and dislikes. Passions &c., conceal Reality. How can one swayed by them be called omniscient? ( 17 )
Notes:-Nature of Godhood-It is sometimes supposed that Jainism is an atheistic creed; but this is a notion born of ignorance. Jainism postulates the existence of God just as the Sankhya or the Adwaita philosophy does and it is no more atheistic than either of them is. The word God is used in a variety of senses; and they may be explained as under.
(1) Man-like personal Creator.
(2) Creative logos, an all pervading and unmanifest Essence. This is supposed to unfold itself in the form of Universe, or the world is supposed to be simply a mode of its unfoldment.
(3) Supreme Will, or Imagination, which by its mere volitional act brings into being all this Universe and can withdraw it within Itself.
246

Page #401

SPIRITUAL LIGHT.
(4) Pure Consciousness as in Adwaitism.
(5) Ideally Perfect Soul-a Soul that has reached the fullest spiritual development and that therefore can become a guide to other mortal beings.
wey, I
These are some of the concepts of God. If to have the true meaning of the word, God, we shall have to put these definitions to a test of analysis. The idea of a Personal Creator, in the first place can not stand the test of reason; there are SO many difficulties in accepting this idea. If we say that a personal God created this world, the first question arises why should God create the world at all? Several varying answers are given to this question. One system says that it was His pleasure to do so, another says, that He wanted to manifest His glory and wanted beings to sing His praises; a third says, that He created this world so that men may attain perfection and so on. But none of these answers is satisfactory. If it was the pleasure of God to bring into existence this world we can attribute two imperfections to Him. First that He is not free from attachment and hatred (Raga and Dwesha ), as He is supposed to take pleasure in creation; and secondly, this is far more serious, His creation is full of imperfections which in fact goes to prove His own imperfect nature - it detracts from Godhood. We see an amount of misery in the world: Can we say God takes pleasure in seeing His Creation miserable ? If He wanted to create, could He not have created a world inhabited by beings living in all happiness? Men in
247

Page #402

Bu bulchdraids. [longe general are found to take to sinful path rather than the righteous one. Could God not have prevented this? It is a blot on His omniscience that He could not foresee this and provide precautionary measures against it. We may credit God with the noble idea of affording opportunity to human beings to exalt themselves; but our first question is why should there have been imperfection at all ? And again why should the path to perfection have been made difficult so that very few men are found to attain it? The answer that God wanted beings to praise Himself is also one to detract from God's perfection. In short, desire of any kind on the part of God implies a longing for making up some deficiency which goes against our idea of Godhood.
Can God be sharirin ( having body ) ? A little thought will convince us that He can not be. The · * real notion of God implies His being without limita
tions; but bodily form necessitates limitations. If He has a body it must be limited by space and other object outside it. This human conception of God is found among men that are on a lower stage of development and that therefore are unable to form abstract conception and true meaning of God. If we analyse the notion from a philosophic point of view we see that the notion of God having a ' physical or ethereal body or having any desires is wholly irrationl. In other words the idea of a personal God does not stand the test of reason.
Similar objection can be urged against God being
248

Page #403

SPIRITUAL LIGHT.
considered as Creative Logos. We may say in general that whoever is in need of manifestation thereby implies his own limitedness or imperfection. Development is from a lower stage to a higher-the higher is absent while the lower lasts. Thus the highest top which is to be reached in future is far off at the present moment. If this reasoning is correct we are forced to say that the Creative Logos if it is gradually unfolding itself shows thereby to be imperfect inherently, and this is impossible to be reconciled with the idea of true God who must be all-perfect, all- knowing and all-pervading by knowledge. The conception of God must be such as not to come into conflict with this.
Some systems of thought steer clear of these rocks by supposing that God is the Eneui, the Imagination or the consciousness pervading the whole Universe. The world is only a mode of our perceiving that Eternal Spirit which is all inclusive and stands far above the limited reason of man. The Sansar is the functional or volitional activity of the Spirit. The world is in it and it is in the world. This kind of theism is more consistent and helpful than the first. We can not raise the objections that we did against a personal God. It is sometimes asked from where came into existence the spirit but such a question is meaningless. It exists itself. We can not conceive of anything which comes from beyond existence that is nothing. Something coming out of nothing is a contradiction in terms. In fact to a thinking mind nothing is non
249

Page #404

Byblet rajaus. existent.' Hence we must presume that the Spirit i. e. God is existing from the beginning and that there was no time when He was not existing. He is eternally existing. So far it is alright; but when the question arises as to in what way man is related to God, the solution is full of difficulties. It goes without saying that man is imperfect and that he ought not to be so. This means an enquiry into two questions. How man comes to be imperfect and what means he should adopt to remove the imperfection and attain the state of bliss and perfection. We have already seen that the imperfections and inequalities in this world can be satisfactorily accoun. ted for only on one theory-the theory of Karm It is the, ties of Karma that subject Jive to the bondage of the Sansara and we require a God who will be helpful to men in tiding over the worldly ocean. The Jainas therefore believe in their Vitaraga to be True God. They do not interfere with the laws which have brought about the relations between Jiva and Karma, nor do they very the effects of Karma. The Sansara is Anadi and įndependent of God. દેવ વીતરાગ છે' “ પૂર્વ માં કહેલી હકીકતને આધારે દેવ વીતરાગજ છે. સિદ્ધ થાય છે. એ વીતરાગને કોઈ પ્રિય કે અપ્રિય હેતું નથી. પરમાત્મામાં રાગાદિ દેષોની સત્તા યદિ હોય, તે તેજ આવરણ હોવાથી તે 21412934 3H sel 4314? "_10 GAIVU. જનાઓની દષ્ટિએ ઉપર જોઈ ગયા તેમ અનાદિનિયમુકત એક
250

Page #405

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT. ઇશ્વર માનવામાં આવ્યું નથી. જૈનશાસ્ત્રો કહે છે કે-જે મુક્તિના માર્ગે યથાવત પ્રવૃત્તિ કરે, તે બરાબર મુક્ત થઈ શકે છે; અને મુક્ત થવું એજ ઈશ્વરત્વની પ્રાપ્તિ છે.
સર્વ સંસારી આત્માઓ કર્મોથી બદ્ધ છે. એમાંથી જે આત્માનાં કર્મબન્ધને છૂટી જાય છે—જે આત્મા કર્મોથી મુક્ત થાય છે, તે આત્મા “મુક્ત” થયો કહેવાય છે. મુક્ત શબ્દની આમ વ્યાખ્યા જોતાં ઈશ્વર પણ કર્મબન્ધનોથી મુક્ત થવા ઉપરજ “ મુક્ત ” કહી શકાય છે. જેને પૂર્વે કર્મબન્ધન કદાપિ હતું જ નહિ, તે કર્મબન્ધનથી મુક્ત થયો શી રીતે કહેવાય? અને અએવ તે “મુક્ત” શી રીતે કહી શકાય? ઈશ્વરનો કેાઈ અમુક વ્યકિતએજ ઠેકે લીધે છે, એમ વાત નથી. સર્વ આત્માઓ તત્ત્વતઃ–સ્વરૂપતઃ અનન્તશકિતમાન છે. એ અનન્ત શક્તિઓ
જ્યારે પ્રબળ પુરૂષાર્થથી વિકાસમાં આવે, ત્યારે તે આત્મા “ઈશ્વર” બને છે.
ઈશ્વરના સંબંધમાં જૈનધર્મને એક સિદ્ધાન્ત વિચારશીલ વિદ્વાનેનું વધારે ધ્યાન ખેંચે એવે છે. તે એ છે કે-ઈશ્વર જગતને ઉત્પાદક નથી. જૈનશાસા એમ જણાવે છે કે-કર્મસત્તાથી ફરતા સંસારચક્રમાં નિપ–પરમવીતરાગ અને પરમકૃતાર્થ એવા ઈશ્વરનું કર્તુત્વ કેમ બની શકે? દરેક પ્રાણીનાં સુખ–દ ખો તેની કર્મસત્તા ઉપર આધાર રાખે છે. વીતરાગ ઈશ્વર, ન કેઈના ઉપર પ્રસન્ન થાય છે કે ન કોઈના ઉપર રુષ્ટ બને છે. પ્રસન્ન થવું કે રષ્ટ થવું, એ વીતરાગસ્થિતિએ નહિ પહેચેલા-નીચી હદવાળાઓનું કામ છે.
આ વિષયના સમ્બન્ધમાં કંઈક વધુ વિચારો રજુ કરવા મારૂં ભય હદય મને પ્રેરે છે.
સહુથી પહેલાં એ જોવાનું છે કે ઈશ્વર શરીરધારી છે યા શરીરરહિત ? ઈશ્વર શરીરધારી હોય, એ તે બુદ્ધિમાં આવી શકતું નથી. કેમકે શરીરની પ્રાપ્તિ કર્મસમ્બન્ધને આધીન છે, એમ દરેક શા ફરમાવે છે, જ્યારે ઈશ્વર સર્વ કર્મોથી નિમુક્ત છે, એ માટે ઈશ્વર શરીરધારી ઘટી શકતા નથી. ત્યારે ઈશ્વર શરીરરહિત છે, એમ સુતરાં સિદ્ધ થાય છે. હવે આપણે એ જોવાનું છે કે શરીરરહિત અર્થાત અમૂર્વ એવા
251

Page #406

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ બીજું
ઈશ્વરથી મૂત્તિરૂપ એવુ* આ જગત્ ઉત્પન્ન થઇ શકે. ખરૂ ? દુનિયામાં ઘટ, પટ વગેરે જે મૂત્ત પદાર્થો આપણે જોઇએ છીએ, તે સ પદાર્થીને બનાવનારા શરીરધારી ભૂમિન્ત જ છે. કાઇ એવા મૂર્ત્ત પદાર્થ આપણી નજરે આવ્યા નથી, કે જેને બનાવનાર શરીરરહિત– અમૂત્ત હોય. પ્રકૃતિના આ સ્વાભાવિક કાયદા ઉપર નિરીક્ષણ કરતાં હૃદયમાં એ વાત ઠીક માલૂમ પડવી જોઇએ કે અમૂર્ત ઈશ્વરથી મૂત્ત ઉત્પાદ થઇ શકે નહિ.
જગ
ક
ન્યાયદર્શનશાસ્ત્રકારો એમ માને છે કે આકાશ, કાળ, છત્ર, અને પરમાણુ એ સર્વ અનાદિ નિત્ય છે, અને જીવનાં સુખ-દુ:ખા તેના અનુસાર તેને પ્રાપ્ત થાય છે. આ હકીકત ઉપર જ્યારે દષ્ટિપાત કરીએ છીએ, ત્યારે ઇશ્વમાં જગત્કર્તૃત્વ માનવાનું કારણ કઇં દેખાતુ નથી. ઈશ્વરને શુ અવશિષ્ટ રહ્યું છે અથવા શું પ્રયેાજન છે કે જેતે લીધે તેની જગસૃષ્ટિમાં પ્રવૃત્તિ હાઇ શકે ? પરમવીતરાગ એવા પરમેશ્વરને લીલા–ક્રીડાના સંભવ માનવ, અને જગસૃષ્ટિમાં તે કારણ બતાવવું, એ બુદ્ધિમાં ઉતરી શકે તેવી બાબત નથી, એ દરેક વિચારકથી સમજી શકાય તેમ છે.
'
જીવ અને કર્મના સમ્બન્ધ આદિમાન છે યા અનાદિ ? એ બાબતના વિચાર કરવાથી પ્રસ્તુતમાં અજવાળું પડી શકે છે. જીવ અને કના સમ્બન્ધ યદિ આદિમાન હેાય તે બતાવવું જોઇએ કે તે સબંધતે ઉત્પન્ન કરી આપનાર કાણુ ? યદિ શ્વરને તે સમ્બન્ધના ઉત્પાદક માનીએ તે એ સવાલ ઉભા થાય છે કે ઇશ્વરને જીવની સાથે કમ લગાડવાનું શું યાજન હતું ? પરમવીતરાગ અને પરમકાણિક એવા ઈશ્વરથી આવું કામ બને એ કઇરીતે માની શકાય, એ વિચારવું જોઇએ; કેમકે એ વાત જ્યારે નિર્વિવાદસિદ્ધ છે કે કરહિત દશામાં જ જીવનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ અને સ્વાભાવિક જ્ઞાનાનન્દ પ્રકાશિત હાય છે, તો પછી રહિત-પૂર્ણાનન્દમગ્ન એવા જીવાને કર્મનાં આવર્ણાથી બાંધવાનું કામ શું દયાલુ ઈશ્વરથી બની શકે ખરૂ ? કદાપિ નહિ.
વળી આપણે એ વાત આ પુસ્તકમાં પાછળ જોઇ ગયા છીએ + ૬૪ મા પૃષ્ઠમાં અન્ધતત્ત્વમાં.
252

Page #407

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT કે-છ યદિ પહેલાં કર્મ રહિત હોય અને પાછળથી કર્મબદ્ધ થયા હેય, તે જીવોની મુક્તિ કદાપિ થઈ શકશે નહિ; કારણ કે કમરહિત છે પણ જ્યારે પાછળથી કર્મોથી બંધાયા, તે પછી મુક્ત (મુકિતપ્રાપ્ત) થયા પછી પણ તેઓ ફરીને કર્મોથી કેમ નહિ બંધાય ? આ ઉપરથી છવ અને કર્મનો સંબધ આદિમાન ઘટી શકતા નથી, ત્યારે સુતરાં એ સિદ્ધ થાય છે કે જીવ અને કર્મને સમ્બન્ધ અનાદિ છે. હવે આપણે એ જોઈ શકીશું કે જ્યારે જીવ અને કર્મ એ અનાદિસમ્બદ્ધ છે, તે અનાદિ કર્મસંગને લઈને સંસાર પણ અનાદિજ હોવો સિદ્ધ થાય છે. સંસાર જ્યારે અનાદિ સિદ્ધ થાય છે તે પછી ઈશ્વરમાં જગકર્તુત્વ કયાં રહ્યું ? મુક્તિ અનાદિ છે, તે સંસાર અનાદિ છે, સંસાર અનાદિ છે તે જગતને કર્તા કાઈ ઘટી શકતો નથી. પૃથ્વી, જળ વગેરે ભૂતને ઉપભોગ પણ છવને અનાદિ કર્મસાગના પ્રવાહને લીધે અનાદિ કાળથી ચાલ્યો આવે છે.
ઈશ્વરને કર્તા માનીએ તે તેનું કર્તવ્ય છે કે તેણે સર્વ જીને સુખી બનાવવા જોઈએ. પરંતુ જગતમાં તેમ દેખાતું નથી. ઉલટું સુખી જીવોના કરતાં દુઃખી જીવોનું ક્ષેત્ર મહેતું દેખાય છે. દયાળ ઈશ્વરથી આવી દુઃખિની સૃષ્ટિ કેમ બની શકે ? યદિ એમ કહેવામાં આવે કે “ સુખ-દુઃખ તે જીવોનાં કર્મ ઉપર આધાર રાખે છે. જેવાં જેવાં કૃત્યે જ કરે છે, તેવાં તેવાં ફળો તેમને પ્રાપ્ત થાય છે. તે પછી એમાં ઈશ્વરનું કર્તૃત્વ શું આવ્યું ? સુખ–દુઃખ જ્યારે અનાદિકાળથી કર્માધીન પ્રાપ્ત છે, તે પછી ઈશ્વરની કૃતિ આપણે શી સમજવી ? યદિ એમ કહેવામાં આવે કે-કર્મમાં સ્વતન્ત્રતયા ફલ આપવાની શકિત નથી, કિન્તુ ઈશ્વરધિષિત-ઈશ્વરપ્રેરિત થયેથીજ કર્મ ફળ આપી શકે છે? તે એ ઉપર પણ એ પ્રતિવાદ થઈ શકે છે કે-કર્મને પ્રેરીને તે દ્વારા જીવને સુખ-દુઃખ આપવું, એ ઈશ્વરને માટે શું સમુચિત માની શકાય છે ખરૂં ? કર્મને પ્રેરણું ન કરવી અને અને એમના સ્વાભાવિક સ્વરૂપમાં જ રાખવા, એજ ઈશ્વરનું શું ભૂષણ નથી ? કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે કરેલા સુકૃત્ય યા દુષ્કૃત્યને પુરસ્કાર અથવા સજા જીવને ઈશ્વરે આપવી જ જોઈએ, અને એજ માટે કર્મને પ્રેરી તે દ્વારા ઈશ્વર તેમ કરે છે. તે એની અંદર એ સવાલ ઉભો થાય છે કે જે દુકૃત્ય કેમ કરે છે? બધા જીવો સત્કૃત્ય કેમ કરતા નથી ? કહેશે કે- દુબુદ્ધિ
258

Page #408

અધ્યાત્મતાલાક.
[ શ્યું વાળા જીવે ખેાટાં કામેા કરે છે અને એને લીધે એને શ્ર્વર તરફથી સજા ( દુ:ખ ) ખમવી પડે છે, જ્યારે સત્બુદ્ધિવાળા જીવા સદાચાર સેવે છે, જેથી એએ ઈશ્વર તરફથી સુખ મેળવે છે. તે એ ઉપર અમે એમ કહેવા માંગીએ છીએ કે વામાં કેટલાક સુબુદ્ધિ અને કેટલાક દુર્બુદ્ધિ, આવે ભેદ પડવાનું કારણ શું ? જીવવેન રૂપેણ સરખા તમામ વામાં આમ બુદ્ધિની વિચિત્રતા હેાવાનું કારણ શું ? જ્યારે સર્વ જીવા સ્વરૂપે અનન્તજ્ઞાનમય છે, તેા પછી બુદ્ધિમાં ફેરફાર થવાનું કારણ શું ? યદિ ઈશ્વરના તરથી જીવની ઐસિક સ્વચ્છ બુધ્ધિમાં ફેરફાર થયા હાય અને તે ફેરફાર ઈશ્વરના તરફથી કનાં આવરણા લગાવવાથી થયે। હાય તો એ વાત ઇશ્વરને માટે શું શોભાસ્પદ છે ?.
ઈશ્વરમાં, સુખ–દુઃખ આપવા માટે કર્મને પ્રેરવાનું સામર્થ્ય માનવામાં આવે છે, તો કર્મને બધાતા અટકાવવાનું સામર્થ્ય તેનામાં કાં ન માનવું જોઇએ ?. કાઇ પણ જીવ જ્યારે ખોટું કામ કરવા લાગે કે તત્ક્ષણાત્ તેને તે કામ કરતા સ્વરે અટકાવી દેવા જોઇએ, જેથી જીવને કા અન્ય પણ થશે નહિ. ઈશ્વર સર્વજ્ઞ અને અનન્તશક્તિમાન હોવાથી સર્વત્ર પ્રતિક્ષણ જોઇ શકે છે કે અમુક જીવ આવાં આવાં કૃત્યા કરી રહ્યો છે. આવી સ્થિતિમાં તેનું એ કવ્યું છે કે ખરાબ કામ કરતાં વાને અટકાવવા જોઇએ. વિચાર કરો કે એક આંધળાને કુવામાં પડતા ત્યાં ઉભેલા ખીજો ચક્ષુષ્માન્ માણુસ જોઇ રહ્યો હાય, તે તેણે તેને કુવામાં પડતા અટકાવવા જોઇએ કે નહિ ? યદિ તે માણસ, પેલા આંધળાને કુવામાં પડતા જાણતા છતાં અને સમર્થ હાઇ કરીને પણ જો ન અટકાવે, તે તેને કેવા કહેવા જોઈએ, એ વાંચનાર સમજી શકે તેમ છે. આ પ્રમાણે પ્રસ્તુતમાં પણ ઇશ્વરને માટે સમજવાની આવશ્યકતા છે.
વળી લેાકવ્યવહારમાં પણ જોઇએ છીએ કે કાઇ માસ ખરાબ કામ કરવા જતાં ( હજી ખરાબ કામ કર્યું નથી, છતાં ) દિ રાજાની દૃષ્ટિએ પડી ગયેા હાય, તે તેને ઝટ પકડી લેવામાં આવે છે અને તેને તે કામ કરતાં અટકાવાય છે; પરન્તુ ખરાબ કામ કરવા પ્રવૃત્ત થતા માણસને જાણી જોઇને નહિ અટકાવીને, ખરાબ કામ કરી ચુકયા પછી તેને સજા કરવામાં આવે, એમ બનતું નથી. તે પછી શ્વર પાપ
254

Page #409

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT. કરવા પ્રવૃત્ત થતા પ્રાણીને પાપ કરતો નહિ અટકાવીને, પાપ કર્યા પછી તેને સજા આપે, એ કેવી વાત ?
વસ્તુતઃ ધૃવ કર્મ બાંધે છે, તેમાં જ્યારે ઈશ્વરને હાથ હેત નથી, તે પછી કર્મના ફળને ઉદય પ્રાપ્ત થવામાં ઈશ્વરનો હાથ કાં હો જોઈએ ? કમને બાંધવામાં જીવ યદિ ઇશ્વરનિરપેક્ષ–સ્વતન્ત્ર છે, તે કમનું ફળ ભોગવવામાં પણ જીવ ઈશ્વરનિરપેક્ષ-સ્વતન્ત્રજ હોવો જોઈએ, એ સમાન ન્યાય છે.
અહીં એ કહી દેવું જોઈએ કે કેવલ જૈને જ ઈશ્વરને જગકર્તા નથી માનતા, એમ નથી; કિન્તુ વૈદિકમતવાળાઓમાંના ઘણાઓ ઈશ્વરને જગકર્તા માનતા નથી. જુઓ ! વાચસ્પતિશ્રમહાશયરચિતસાંખ્યતવમુદીમાં ૫૭ મી કારિકા ઉપરનું લખાણું–
__प्रेक्षावतः प्रवृत्तेः स्वार्थ-कारुण्याभ्यां व्याप्तत्वात् । ते च जगत्सद व्यावर्तमाने प्रेक्षावत्प्रवृत्तिपूर्वकत्वमपि व्यावर्तयतः । नह्यवाप्तसकलेप्सितस्य भगवतो जगत् सृजतः किमप्यभिलषितं भवति । नापि कारुण्यादस्य सर्गे प्रवृत्तिः, प्राक् सर्गात् जीवानामिन्द्रिय-शरीर-विषयानुत्पत्तौ दुःखाभावेन कस्य प्रहाणेच्छा कारुण्यम् ? । सर्गोत्तरकालं दुःखिनोऽवलोक्य कारुण्याभ्युपगमे दुरुत्तरमितरेतरा. श्रयत्वं दूषणम् । कारुण्येन हि सृष्टिः, सृष्टया च कारुण्यमिति । अपि च करुणया प्रेरित ईश्वरः सुखिन एव जन्तून् सजेद् , न विचित्रान् । कर्मवैचित्र्याद् वैचित्र्यम् इति चेत् , कृतमस्य प्रेक्षावतः कर्माधिष्ठानेन, तदनधिष्ठानमात्रादेव अचेतनस्यापि कर्मणः प्रवृत्त्यनुपपत्तेस्तत्कार्यशरीरेन्द्रियविषयानुत्पत्तौ दुःखानुत्पत्तेરવિ સુરતવાર” |
અર્થાત-- પ્રેક્ષાવાનની પ્રવૃત્તિ હમેશાં સ્વાર્થ યા કરૂણાથી વ્યાપ્ત હોય છે. જે પ્રવૃત્તિમાં સ્વાર્થ યા કરૂણુને હેતુ ન હોય, તે પ્રવૃત્તિ પ્રેક્ષાવાનની હોઈ શકે નહિ, આ એક નિયમ છે. આ નિયમ પ્રમાણે જગસૃષ્ટિ, સ્વાર્થ યા કરૂણની સાથે સમ્બન્ધ જે ન રાખતી હોય તે તે (જગત્રુષ્ટિ ) પણ પ્રેક્ષાવાનની પ્રવૃત્તિને વિષય હોઈ શકે
નહિ. હવે આપણે એ જોઇએ કે જગસૃ ષ્ટમાં સ્વાર્થિકતા અને કરૂણા“ દષ્ટિ, એ બંનેમાં એક પ સભાવિત છે કે નહિ ? ભગવાન ઈશ્વર “ સર્વ સિદ્ધિઓને પ્રાપ્ત થયેલ છે, એ કારણથી એને કોઈ વસ્તુ પ્રાપ્તવ્ય
25

Page #410

અધ્યાત્મતત્વાક.
[ બીજું રહેતી નથી, કે જેને માટે તે જગતનું નિર્માણ કરે ? હવે કરૂણ- - “ દૃષ્ટિએ જગતની સૃષ્ટિ સંભવે છે કે નહિ તે જોઈએ. જગતને રચ્યા “ પહેલાં જીવાત્માઓને ઈન્દ્રિય, શરીર અને વિષયને અભાવ હોવાથી “દુઃખાભાવ સ્વતઃ સિદ્ધ હતા, એમ સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે, તે પછી “ ઇશ્વરને જીવાત્માઓનું શું દુઃખ દૂર કરવાની કરૂણા ઉત્પન્ન થઈ કે “ જેને લીધે તેને જગત રચવું પડયું ! જગત બનાવ્યા પછી દુ:ખી થયેલ “ જીવાત્માઓને જોઈ ઈશ્વરને કરૂણું ઉત્પન્ન થઈ, એમ જે કહેતા “હેય, તે એ શું કહેવું ? એથી તે ઉલટું ઈશ્વર ટૂંકી દૃષ્ટિવાળે “ સિદ્ધ થાય છે, અને ઇતરેતરાશ્રય દેવ આવે છે; જેમકે-કરૂણાથી “ સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન કરી અને સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન કરવાથી કરૂણા ઉત્પન્ન થઈ. “ વળી કરૂણાથી જગત્રુષ્ટિ કરી છે, તે ઈશ્વરે સર્વ આત્માઓને “સુખી જ બનાવવા જોઈતા હતા, સુખ-દુઃખથી વિચિત્ર ક બનાવ્યા છે.
કર્મની વિચિત્રતાથી જગતનું ચિત્ર માનતા હોય, તે પ્રેક્ષાવાન ઈશ્વરને કર્મને પ્રેરવાથી સર્યું, કેમકે કર્મને પ્રેરણ નહિ કરવાથી જ
જડ કર્મની પ્રવૃત્તિ થઈ શકશે નહિ અને એથી શરીર, ઈન્દ્રિય અને “ વિષયે ઉત્પન્ન નહિ થઈ શકવાને લીધે જીવાત્માઓને દુ:ખાભાવ “અનાયાસ પ્રાપ્ત થશે.”
ઉપરના વિચાસમૂહથી વાંચનાર જોઈ શક્યા છે કે ઈશ્વરને જગહર્તા માનવામાં જૈનશાસ્ત્રકારને વાંધો જણાય છે. પરંતુ આવા મતભેદોને લઈને એક બીજાની તરફ વૈિમનસ્યભાવ રાખવો, એ નિતાન્ત અયુક્ત છે. જૈનશાસ્ત્રકારની એ મુખ્ય શિક્ષા છે કે રાગ-દેષના પ્રસંગથી અલગ રહેવું. જૈનધર્મના સિધ્ધાન્તનું ચરમ સાધ્યબિન્દુ રાગ-દ્વેષને વિલય કરે એજ છે; અને એ જ કારણથી જૈનધર્મપ્રચારક મહાપુરૂ
એ દરેક તત્ત્વનું વિવેચન કરવામાં પૂર્ણ તટસ્થબુદ્ધિ રાખી છે, એમ એએનાં શાસ્ત્રો ઉપરથી જોઈ શકાય છે. પ્રસ્તુત-જગ વનાજ વિષયમાં જૈનાચાર્યો કેવી તટસ્થબુદ્ધિ અને ગંભીરદૃષ્ટિવાળા હતા, એ વિષેની વાનકી તરીકે ભગવાન હરિભદ્રસૂરિજીના ઉલ્લેખો પર્યાપ્ત છે. એ - ઉલ્લેખ તરફ દષ્ટિપાત કરે અહીં અસ્થાને લેખાશે નહિ.
જૈન સિદ્ધાન્તના મન્તવ્ય પ્રમાણે “ ઇશ્વર જગકર્તા નથી” એમ “ શાસ્ત્રાવાસમુચ્ચય” નામક ગ્રન્થના ત્રીજા તબકના પ્રારંભમાં

Page #411

પ્રાણ, 1
SPIRITUAL LIGHT.
હરિભદ્રસૂરિ પ્રતિપાદન કરે છે, અને એ પ્રતિપાદન કર્યા પછી છેવટે
જઈને તેઓ સાહેબ કહે છે કે—
r
ततश्चेश्वरकर्तृत्ववादोऽयं युज्यते परम् ।
""
सम्यग्न्यायाविरोधेन यथाहुः शुद्धबुद्धयः 11
૮ ફેબ્રુઃ પરમાત્મય તત્યુત્ત્તત્રતક્ષેત્રનાત્ । यतो मुक्तिस्ततस्तस्याः कर्त्ता स्याद् गुणभावतः
" तदनासेवनादेव यत संसारोऽपिं तत्त्वतः ।
तेन तस्यापि कर्तृत्वं कल्प्यमानं न दुध्यति " ॥
અર્થાત.-- ઈશ્વકતૃત્વને મત આવી રીતની યુક્તિથી ઘટાવી પણ શકાય છે કે પરમાત્મા રે બતાવેલા માનું સેવન કરવાથી મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે, માટે એ મુકિતના દેનાર શ્વર છે, એમ ઉપચારથી કહી શકાય છે. ઇશ્વરદર્શિત માર્ગનું સેવન નહિ કરવાથી સંસારમાં જે પરિભ્રમણ કરવું પડે છે, તે પણ ઇશ્વરના ઉપદેશ નહિ માન્યાની સા છે, એમ ઉપડ્યાથી કહી શકાય છે.”
“ વર્તાયમિતિ તદ્યાત્મ્ય ચતઃ વેષાવાર: । अतस्तदानुगुण्येन तस्य कर्तृत्वदेशना 11
""
""
જૈનસિદ્ધાન્ત જ્યારે ઇશ્વરકતૃત્વને સ્વીકાર કરતા નથી, તે પછી ઉપચારથી પણ આવી રીતે ઇશ્ર્વરકત્વની વ્યાખ્યા કરવાનું શું કારણ ? એવા પ્રશ્ન અહીં ઉભા થઇ શકે છે. તેના ખુલાસામાં તે પૂછ્યુંપાદ ફરમાવે છે કે—
*
በ
અર્થાત જેએને રિ જગત્કર્તા છે’ એ ઉપદેશ ઉપર આદર અધાયા છે, તેઓને માટે આવી રીતે ઇશ્વરકત્વની ચેાજના કરવામાં આવી છે. ”
હવે ખીજી રીતે ઉપચાર વગર ઇશ્વરને જગત્ઝાઁ બતાવે છે
परमैश्वर्ययुक्तत्वाद् मत आत्मैव वेश्वरः ।
स च कर्तेति निर्दोषः कर्तृवादो व्यवस्थितः
257
.
॥

Page #412

, અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ બીજું અર્થાત– ખરી રીતે આભાજ ઈશ્વર છે. કેમકે દરેક આત્મામાં ઈશ્વરશક્તિ સત્તાથી સંપૂર્ણ રહેલી છે. એથી આત્મારૂપ ઇશ્વર સર્વ પ્રકારની ક્રિયાઓ કરનાર હોવાને લીધે બરાબર કર્તા છે. આવી રીતે કર્તવવાદ. ( જગકર્તુત્વવાદ) વ્યવસ્થિત થઈ શકે છે. ” આગળ વધીને આચાર્ય મહારાજ કહે છે કે –
“ રાત્રિંવાર મહાત્માની પ્રાયો વછૂટ્ટા મવે ! ___ सत्त्वार्यसम्प्रवृत्ताश्च कथं तेऽयुक्तभाषिणः " ॥ " अभिप्रायस्ततस्तेषां सम्यग् मृग्यो हितोषणा ।
વાયરાન્નાવિન યથાત્ મનુષ્યઃ ” | " आर्ष च धर्मशास्त्रं च वेदशास्त्राविरोधिना ।
यस्तकेंणानुसन्धत्ते स धर्म वेद नेतरः " ॥ અર્થાત –“ જ્યાં જ્યાં ઈશ્વરને કર્તા કહેવામાં આવ્યા , ત્યાં ત્યાં પૂર્વેકા અભિપ્રાયથી કર્તા સમજવો. તે સિવાય વસ્તુસ્થિતિએ ઈવરને કર્તા કોઈ શાસ્ત્રકાર બતાવી શકે નહિ; કારણ કે શાસ્ત્ર બનાવનાર ઋષિ મહાત્માઓ પ્રાયઃ પરમાર્થદષ્ટિવાળા અને લેકે પકારની વૃત્તિવાળા હોય છે, માટે તેઓ અયુક્ત પ્રમાણવિરૂદ્ધ ઉપદેશ કરે નહિ. અતઃ તેઓના ઉપદેશનું રહસ્ય શોધવું જોઈએ કે અમુક વાત તેઓ ક્યા આશયથી બતાવે છે. ” देवस्याऽऽराध्यत्वे हेतूनाहवयं सरागाः प्रभुरस्तरागः किश्चिज्ज्ञताऽस्मासु स सर्ववेदी । शरीरिणः स्मः स पुनर्विदेहोऽस्माकं समाराध्यतमः स तस्मात् ॥१८॥
We are passionful, God is dispassionate. We know little while He knows everything. We are embodied beings while he is. without body. He should therefore always be worshipped by us. ( 18 ) Notes:-V. V. 18 and 20.
(258

Page #413

અધ્યાત્મતવાલોક,
[ બીજુંThis shows how powerful mental impressions are. How the worship of God, according to the Jainism is fundamentally based on this, the Gods may have no direct hand in shaping the Karma of man, but the man while worshipping surrounds himself with an atmosphere which is ennobling and pure, which lifts him up from the mundane affairs of and enshrouds him in some kind of higher bliss. Thus the mind is purified. If this process of purification goes on without break, the mind becomes gradually shorn of worldly passions and evils and the man is then fit for leading a higher life. દેવ શા કારણેથી આરાધ્ય છે?—
આપણે રાગથી ભરેલા છીએ, ( રાગ સર્વ દેનું મૂળ હેવાથી રાગથી બીજા સર્વ દેષને સંગ્રહ કરી લે ) જ્યારે પ્રભુ રાગરહિત ( સર્વદોષરહિત ) છે. આપણે અલ્પજ્ઞ છીએ, જ્યારે પ્રભુ સર્વજ્ઞ છે. આપણે શરીરના બંધનથી બદ્ધ છીએ, જ્યારે તે શરીરરહિત છે. આ માટે આપણાથી અત્યન્ત વિલક્ષણ તે પરમાત્મા આપણે આરાધવા-પૂજવા યોગ્ય છે ”–૧૮ વ્યાખ્યા.
કોઈ પણ મકાન ત્યારેજ મજબૂત બની શકે છે કે જ્યારે તે મકાનની ત્રણ ચીજો દૃઢ હોય છે. તે ત્રણ ચીજે-પાયો, ભીંત અને મોભ છે. આ પ્રમાણે આપણું જીવનરૂપ મકાનને સુવ્યવસ્થિત બનાવવા માટે પણ ત્રણ ચીજો પક્કી મેળવવાની જરૂર છે. તે ત્રણ ચીજો–દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ છે. જીવનરૂપ ઇમારતને માટે દેવ પાયાતુલ્ય છે, ગુરૂ ભીંતસદશ છે અને ધર્મ મોભ સમાન છે. આ ત્રણમાં પ્રથમતઃ પાયાની જરૂર છે. પરતુ આશ્ચર્ય છે કે દેવસમ્બન્ધી માન્યતામાં કેટલી બધી ભિન્નતા જોવાય છે. કિન્તુ યથાર્થ વસ્તુસ્થિતિ સમજ્યા પછી કોઈ જાતને ઝઘડો રહેતું નથી. તમામ ઝઘડાઓ અજ્ઞાનતાનાજ છે. કેાઈ કહે કે-“ શંકરને દેવ માનવો જોઈએ. શકર સિવાય બીજાને માનનારા બ્રાતિમાં છે” ત્યારે
શિ60

Page #414

અધ્યાત્મતત્ત્વાલે ક
[ ~
This shows how powerful mental impressions are. How the worship of God, according to the Jainism is fundamentally based on this, the Gods may have no direct hand in shaping the Karma of man, but the man while worshipping surrounds himself with an atmosphere which is ennobling and pure, which lifts him up from the mundane affairs of and enshrouds him in some kind of higher bliss. Thus the mind is purified. If this process of purification goes on without break, the mind becomes gradually shorn of worldly passions and evils and the man is then fit for leading a higher life.
દેવ શા કારણેાથી આરાધ્ય છે?~~
આપણે રાગથી ભરેલા છીએ, ( રાગ સર્વ દેાષાનું મૂળ હાવાથી રાગથી ખીજા સર્વદોષોના સંગ્રહ કરી લેવા ) જ્યારે પ્રભુ રાગરહિત ( સર્વૈદોષરહિત ) છે. આપણે અલ્પજ્ઞ છીએ, જ્યારે પ્રભુ સર્વજ્ઞ છે. આપણે શરીરના બન્ધનથી બદ્ધ છીએ, જ્યારે તે શરીરરહિત છે. આ માટે આપણાથી અત્યન્ત વિલક્ષણ તે પરમાત્મા આપણે આરાધવા-પૂજવા યેાગ્ય છે ,, '~૧૮
k
વ્યાખ્યા.
કાઇ પણ મકાન ત્યારેજ મજબૂત ખની શકે છે કે જ્યારે તે મકા નની ત્રણ ચીજો દૃઢ હેાય છે. તે ત્રણ ચીજો-પાયા, ભીંત અને માલ છે. આ પ્રમાણે આપણા જીવનરૂપ મકાનને સુવ્યવસ્થિત બનાવવા માટે પણ ત્રણ ચીજો પક્કી મેળવવાની જરૂર છે. તે ત્રણ ચીજો–દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ છે. જીવનરૂપ ઇમારતને માટે દેવ પાયાતુલ્ય છે, ગુરૂ ભીંતસદૃશ છે અને ધર્મ માણસમાન છે. આ ત્રણમાં પ્રથમતઃ પાયાની જરૂર છે. પરન્તુ આશ્ચર્ય છે કે દેવસમ્બન્ધી માન્યતામાં કેટલી બધી ભિન્નતા જોવાય છે. કિન્તુ યથાર્થ વસ્તુસ્થિતિ સમજ્યા પછી કાઇ જાતને ઝઘડા રહેતા નથી. તમામ ઝધડાઓ અજ્ઞાનતાનાજ છે. કાઇ કહે કે- શંકરને દેવ માનવા જોઇએ. શકર સિવાય બીજાને માનનારા ભ્રાન્તિમાં છે ” ત્યારે
"
260

Page #415

પ્રકરણ ] SparTUAL LIGHT. બીજા કહેશે કે વિષ્ણુ સિવાય બીજે દેવજ નથી. એવી રીતે સ્વમતિકલ્પનાનુંસાર જે પક્ષપાત બાંધવામાં આવે છે, તે કલ્યાણકારી નથી. શંકર, વિષ્ણુ, બ્રહ્મા, બુદ્ધ અને જિન વગેરે નામ ઉપર ઝઘડા કરવાનું કામ નથી. એ બધાં નામે પવિત્ર અને ગુણબોધક છે. પરમાત્માનું સ્મરણ અથવા તેને જાપ, એ બધાં નામોથી થઈ શકે છે. એકજ દેવને એ બધાં નામે સારી પેઠે લાગુ પડી શકે છે. પરંતુ અદેવ ( જે વસ્તુત દેવ નથી તેના ) ઉપર તે નામો લાગુ પાડી તે નામે દ્વારા દેવબુદ્ધિએ તેનું સ્મરણ-ભજન કરવામાં આવે તો તે વ્યાજબી નથી. આ માટે પ્રથમતઃ દેવનું યથાર્થ સ્વરૂપ ઓળખવું જોઈએ. દેવનું સ્વરૂપ વીતરાગત છે, એ આપણે સારી રીતે જોઈ ગયા છીએ; અને એ સ્વરૂપવાળોજ વાસ્તવમાં “દેવ ” કહી શકાય છે. આવી રીતે દેવને ઓળખ્યા પછી, ભલે તેને કોઈ પણ નામથી સંબંધે, એમાં વાંધો નથી. શાસ્ત્રમાં દેવનાં સહસ્ત્ર નામે બતાવ્યાં છે. પરંતુ દેવતત્વને ઓળખવામાં ગફલત ન થઈ જાય, એ તરફ ખૂબ સાવધાનતા રાખવી જોઈએ.
ભગવાન હરિભસૂરિ મહાદેવનું કીર્તન કરતાં જણાવે છે કે
" यस्य संक्लेशजननो रागो नास्त्येव सर्वथा । . __ न च द्वेषोपि सत्त्वेषु शमेन्धनदवानलः " ॥ १ ॥ " न च मोहोपि सज्ज्ञानच्छादनोऽशुद्धवृत्तकृत् । __ त्रिलोकख्यातमहिमा महादेवः स उच्यते " ॥ २ ॥
“ચો વીતરાગ: સર્વર : રાશ્વત સુલેશ્વરઃ " ત્રિાતઃ સર્વથા નિઋતથા ” . રૂ
" यः पूज्यः सर्वदेवानां यो ध्येयः सर्वयोगिनाम् । __यः स्रष्टा सर्वनातीनां महादेवः स उच्यते " ॥ ४ ॥ " एवम्भूताय शान्ताय कृतकृत्याय धीमते । માવાય સતત સમય નમો નમઃ” | ૮ |
(અષ્ટક પ્રકરણના પ્રારંભમાં ) –“ કલેશજનક રાગ, શાન્તિને વંસ કરનાર દ્વેષ અને યથાર્થ જ્ઞાનને આચ્છાદન કરનાર તથા ચરિત્રને મલિન બનાવનાર એ મેહ
281

Page #416

અધ્યાત્મતત્વાલક,
[ બીજું જેના આત્મામાં બિલકુલ રહ્યો નથી એવો સર્વજગત્મસિહપ્રભુત્વ શાલી પ્રભુને મહાદેવ” કહેવામાં આવે છે. જે વીતરાગ છે, સર્વર છે, શાશ્વત સુખને અનુભવનાર છે, કર્મની સર્વ પ્રકૃતિઓથી મુક્ત છે અને મૂત્ત આકારથી સર્વથા રહિત છે, તથા જે સર્વ દેવને પૂજ્ય છે, સર્વ ગિઓને ધ્યેય છે, અને સર્વ નીતિઓના પ્રકાશક છે, તે પ્રભુને મહાદેવ કહેવામાં આવે છે. આ પ્રકારના શાન્ત, કૃતકૃત્ય અને સંપૂર્ણ જ્ઞાનશાલી મહાદેવને ઉત્તમભક્તિપૂર્વક મારે વારંવાર નમસ્કાર થાઓ.”
મહાનગી હેમચંદ્રાચાર્ય મધ્યસ્થષ્ટિએ દેવનું ભજન કરતા
.
: - " "
“મવારના રાયા: ક્ષયકુપાળતા ચર્ચા -
મા વા વિષ્ણુ દુરો લિનો વા નમત” |
–“સંસારનાં કારણભૂત કર્મરૂપ અંકુરાઓને ઉત્પન્ન કરનાર રાગ, દ્વેષ અને મોહ જેના ક્ષય પામ્યા છે, એ બ્રહ્મા હૈ, ચાહે વિષ્ણુ હે, અથવા મહાદેવ છે, કિંવા જિન છે, તેને મારે નમસ્કાર છે.”
શ્રીમાન માનતુંગસૂરિજી મહારાજ પ્રભુને સ્તવતા કેવા ઉગારે કાઢે છે ? –
" त्वामामनन्ति मुनयः परमं पुमांस
मादित्यवर्णममलं तमसः परस्तात् । त्वामेव सम्यगुपलभ्य जयन्ति मृत्यु
નાગઃ શિવઃ શિવપુરી મુનીન્ટ! જા” . " त्वामव्ययं विभुमचिन्त्यमसङ्ख्यमाद्यं
- ब्रह्माणमीश्वरमनन्तमनगकेतुम् । : योगीश्वरं विदितयोगमनेकमेकं
ज्ञानस्वरूपममलं प्रवदन्ति सन्तः ॥ " बुद्धस्त्वमेव विबुधार्चितबुद्धिबोधात्
વં રાસે મુવનત્રયીવાતી - ધારા િધરિ ! શિવમવિāવાનાર્ . . . ય મેવ માવનું ! પુરુષોત્તમોકરિ ” u
( ભક્તામર સ્તવ) 262

Page #417

પ્રકરણ ૩ SPIRITUAL LIGHT.
-“ હે મુનીન્દ્ર ! મુનિએ તને પરમપુરૂષ, સૂર્યવર્ણ, નિર્મળ તથા અન્ધકારથી દૂર એ માને છે. તને જ બરાબર પ્રાપ્ત કરીને મુનિઓ મૃત્યુને જીતે છે. એ સિવાય મુક્તિપદને કઈ બીજો માર્ગ નથી.”
“ પ્રભે! સન્ત તને અવ્યય, વિભુ, અચિન્ય, અસંખ્ય, “આઘ, બ્રહ્મા, ઈશ્વર, અનન્ત, અનંગકેતુ, યોગીશ્વર, યોગસ્વરૂપ, અનેકરૂપ, એકરૂપ, જ્ઞાનાત્મા તથા નિર્મલ એવા શબ્દોથી કથે છે.”
ભગવન ! તું ૧૨ બુદ્ધ છે, કારણ કે સર્વવિબુધમાન્ય એવી બુદ્ધિને તું પ્રચાર કરનાર છે. તું શંકર છે, કેમકે ત્રણે જગતને તું સુખ આપનાર છે. તું ૧ વિધાતા છે, કારણ કે મુકિતમાર્ગનું તું વિધાન કરનાર છે. વળી સ્પષ્ટ રીતે તું પુરૂષોત્તમ છે, કેમકે સર્વ પુરૂષામાં તું ઉત્તમ છે. ”
એ આપણે જોઈ લીધું કે ઈશ્વરનું કેવું સ્વરૂપ છે. હવે કહેવાની એજ વાત છે કે ઈશ્વરભજનમાં પ્રમાદ રાખવો ન જોઈએ. - ગનાં સાધનો મેળવવાને સગવડતાભર્યો કોઈ માર્ગ હેય, તે તે ઈશ્વરપ્રણિધાન છે.
+ સૂર્યને વર્ણ મૂર્ત છે અને ભગવાનનું સ્વરૂપ અમૂર્ત છે, એથી એ વિષમ દષ્ટાન્ત છે; છતાં સંસારના સર્વ તેજસ્વીઓમાં સૂર્ય પ્રબળ તેજસ્વી હેવાથી અને ભગવાનના સ્વરૂપને લાગુ પડતું સંસારમાં કઈ પણ દૃષ્ટાન્ત નહિ હેવાથી, અગત્યા સૂર્યનું સાધમ્મ દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
૧ “અવ્યય” અવિનાશી. ૨ “વિભુ જ્ઞાનથી વ્યાપક. ૩ અચિન્ય છવની બુદ્ધિથી અગમ્યસ્વરૂપધારી. ૪ આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશ હોવાથી અસંખ્ય ૫ કર્મક્ષયથી જ્યારે મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ, તે સમયની દષ્ટિએ આઇ” ૬ બ્રહ્મ એટલે જ્ઞાન અથવા સિદ્ધઅવસ્થા, તેથી યુક્ત બ્રહ્મા ૭ “ઈશ્વર અનન્તશક્તિમાન. ૮ “અનન્ત” અનન્તજ્ઞાનાદિગુણવાન. ૯ અંગ એટલે શરીર, તે રૂ૫ કેતુ એટલે ચિફ તે નહિ રહેવાથી “અનંગકેતુ”. ૧૦ “અનેકરૂપ” પ્રત્યેક સિદ્ધવ્યક્તિની અપેક્ષાએ અથવા જ્ઞાનાદિ અનેકસ્વરૂપની અપેક્ષાએ. ૧૧ સર્વ સિદ્ધો જુદા જુદા પાણીની જેમ અતિગાઢ સંયુક્ત મળેલા હેવાથી અથવા એક મુખ્ય ચૈતન્યસ્વરૂપની અપેક્ષાએ “એકરૂ૫” ૧૨ કુષ્ય વધતિ વા તરવાનિ, રાત સુરા ૧૩ ( सुखं ) करोतीति शंकरः । १४ मुक्तिमार्गस्य विधानं करोतीति विधाता।
263

Page #418

અધ્યાત્મતત્વાક ! બીજું| સર્વ દેને નાશ અને સર્વગુણોની પ્રાપ્તિ, પરમાત્માના અવલંબનજે ઉપર આધાર રાખે છે. જિન્દગીની સફળતાને ઘેરી માર્ગ એજ છે. એજ માટે કહેવામાં આવ્યું છે કે –
: ઘરમાં ઘડ્યોતિઃ ઘરમ: છિનાનું ! आदित्यवर्ण तमसः परस्तादामनन्ति यम् ॥ सवें येनोदमूल्यन्त समूला: क्लेशपादपाः । मूर्ना यस्मै नमस्यन्ति सुरासुरनरेश्वराः ॥ प्रावर्तन्त यतो विद्याः पुरुषार्थप्रसाधिकाः ।। यस्य ज्ञानं भवद्भाविभूतभावार्थभासकृत् ॥ यस्मिन् विज्ञानमानन्दं बह्म चकांगतां गतम् । स श्रद्धेयः स च ध्येयः प्रपद्ये शरणं च तम् ॥ तेन स्यां नाथवांस्तस्मै स्पृहयेयं समाहितः । ततः कृतार्थों भूयासं भवेयं तस्य किंकरः ॥
तत्र स्तोत्रेण कुर्यां च पवित्रां स्वां सरस्वतीम् । ... इदं हि भवकान्तारे जन्मिनां जन्मनः फलम् ॥
( વીતરાગસ્તોત્ર, હેમચન્દ્રાચાર્ય.)
હવે અહીં એક પ્રશ્ન ઉભો થાય છે. પ્રશ્ન એ છે કે આપણે જ્યારે એમ જોઈ ગયા કે-“ઈશ્વર જગતને કર્તા નથી” તે પછી ઈશ્વરને પૂજવાથી શું લાભ ? અર્થાત “ઈશ્વર જ્યારે વીતરાગ છે–તુષ્ટ કે રૂષ્ટ થતું નથી, તે તેનું પૂજન શું ઉપયોગી ?” હવે આનો ઉત્તર જોઈએ. જૈનશાસકારોનું કહેવું એવું છે કે–ઈશ્વરની ઉપાસના ઈશ્વરને પ્રસન્ન કરવા વાસ્તે નથી, કિન્તુ પિતાના હૃદયની શુદ્ધિ કરવા વાસ્તે છે. સર્વ દોષોના ઉત્પાદક રાગ-દ્વેષને દૂર કરવા રાગદ્વેષરહિત પરમાત્માનું અવલંબન લેવું અતિ આવશ્યક છે. મોહવાસનાથા ભરેલે આત્મા સ્ફટિકના જે છે. એટલે કે જેવી રીતે સ્ફટિકની પાસે જેવા રંગનું ફૂલ હેય, તેવો રંગ સ્ફટિક પિતામાં ખેંચી લે છે, તેવી રીતે જેવા રાગ-દેવના સંગો આત્માને મળે છે, તેવા પ્રકારની અસર આત્મામાં જલદી ઉત્પન્ન થાય છે. આ માટે સારા સંગે મેળવવાની ખાસ અગત્ય દરેક કલ્યાણુભિલાષી
264

Page #419

પ્રકરણ.
SPIRITUAL LIGHT.
સમજી શકે છે. વીતરાગદેવનું સ્વરૂપ પરમશાન્તિમય છે. રાગ-દ્વેષની અસર તેના સ્વરૂપમાં બિલ્કુલ હાતી નથી. અતઃ તેનું અવલંબન લેવાથી— તેનું ધ્યાન કરવાથી આત્મામાં વીતરાગધના સંચાર થાય છે. અને એ રસ્તે ક્રમશઃ વીતરાગ થઇ શકાય છે. સહુ કાઇ સમજી શકે છે એક રૂપવતી સ્ત્રીનું દર્શન કરવાથી કામની જાગૃતિ થાય છે, પુત્રનું કે મિત્રનું દર્શન કરવાથી સ્નેહને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે અને એક સુપ્રસન્ન મુનિમતગજનું દન કરવાથી હૃદયમાં શાન્તિને આહ્વાદ અનુભવાય છે. આ ઉપરથી ‘ સામત તેવી અસર ” એ કહેવત તરફ વધારે માનમાં લાગણી ઉદ્ભવે છે. વીતરાગ દેવની સેાબત-તેનું દર્શન, સ્તવન, પૂજન સ્મરણ કરવું, એ છે. એથી આત્મામાં એવી અસર ઉત્પન્ન થાય છે કે રાગ–દ્વેષની વૃત્તિએ સ્વતઃ એછી થવા પામે છે. આ ઈશ્વરપૂજનનું મુખ્ય ફળ છે.
પૂજ્ય પાત્મા પૂજકના તરફથી કાંઇ આકાંક્ષા રાખતા નથી. પૂજ્ય પરમાત્માને પૂજકના તરફથી કાઇ ઉપકાર થતા નથી. પરન્તુ પૂજક પેાતાના આત્માના ઉપકાર અર્થે પૂજ્યની પૂજા કરે છે અને પરમાત્માના આલંબનથી તે તરફની એકાગ્રભાવનાના બળથી પૂજક પોતાનું મૂળ મેળવી શકે છે.
અગ્નિની પાસે જનાર મનુષ્ય, જેમ ટાઢ ઉડવાનું મૂળ સ્વતઃ મેળવે છે, પરન્તુ અગ્નિ કાને તે ફળ લેવા ખેાલાવતી નથી, તેમજ તે પ્રસન્ન થઈને કાને તે ફળ દેતી નથી; એ પ્રમાણે વીતરાગ પરમેશ્વરની ઉપાસના કરવાથી રાગાદિષરૂપ ટાઢ સ્વતઃ પલાયન કરી જાય છે, અને ચૈતન્યવિકાસનું મહત્ ળ મેળવાય છે. આવી રીતની ફળપ્રાપ્તિમાં શ્ર્વિરને પ્રસન્ન થયાનું માનવું એ જૈનશાસ્ત્રને સમ્મત નથી.
વેશ્યાને સંગ કરનાર મનુષ્ય દુર્ગતિતા ભાજન થાય છે, એ ખરી વાત છે, પરન્તુ એ દુર્ગતિ આપનાર કાણુ ? એ વિચારવુ જોઇએ. વેશ્યાને દુર્ગતિ આપનાર માનવું, એ તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ ભ્રાન્તિ છે; કારણ કે એક તો વેશ્યાને દુર્ગતિની ખબર નથી, અને એ સિવાય કાઇ, કાઇને દુ`તિએ લઇ જવા સમર્થ નથી; ત્યારે દુર્ગાંતિએ લઈ જનાર માત્ર હૃદયની મલિનતા સિવાય ખીજું કાઇ નથી, એ બેધડક ગળામાં ઉતરે એવી હકીકત છે. આ ઉપરથી એ સિદ્ધાન્ત સ્થિર થઇ શકે છે કે સુખ્
265

Page #420

અધ્યાત્મતાલે. [ બીજું દુઃખનાં કારણભૂત જે કર્મ છે, તેને આધાર હદયની શુભાશુભ વૃત્તિઓ ઉપર રહેલું છે, અને એ વૃત્તિઓને શુભ બનાવવાનું અને તે દ્વારા સુખ મેળવવાનું સર્વશ્રેષ્ઠ સાધન કેાઈ હોય, તે તે ભગવઉપાસના છે. એથી વૃત્તિઓ શુભ થાય છે અને છેવટે સર્વ વૃત્તિઓને નિરોધ થવાથી અતીન્દ્રિય પરમાનન્દ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. देवभक्तिमकुर्वतः शोचति
यस्यगोष्ठी विविधां विधातुं मिलेत् कथञ्चित् समयः सदापि । अल्पोऽवकाशोऽपि न शक्यलाभो देवस्य पूजाकरणाय हन्त! ॥१९॥
Some-how we always continue to spare time for chatting with friends; but alas 1 we do not spare even a few moments for the worship of God. ( 19 ) દેવભકિત નહિ કરનારાઓ તરફ કપ્રદર્શન
“અનેક પ્રકારની મિત્રગથ્વીની મજા ઉડાવવાને હમેશાં કોઈ પણ રીતે ફુરસદ મેળવી શકાય, જ્યારે પ્રભુભકિત માટે થડે પણ અવકાશ પ્રાપ્ત કરી શકાય નહિ, અસ! ! ”—૧૯ आत्मानमुन्निनंसुर्भगवदुपासनां न मुञ्चतिआत्मोन्नति वास्तविकी यदीयं समीहतेऽन्तःकरणं स मर्त्यः । उपासनार्थ परमेश्वरस्य कथञ्चिदामोत्यवकाशमेव ॥ २० ॥
The man whose heart longs for the real exaltation of his soul does somehow or other manage to get time for the worship of God. (20) આત્મોન્નતીક્ષુક ભગવપાસનાને છેડે નહિ–
જેનું અન્તઃકરણ વાસ્તવિક આત્મોન્નતિ તરફ સ્પૃહાવાળું હોય છે, તે મનુષ્ય પરમાત્માની ઉપાસના માટે ગમે તે પ્રકારે હમેશાં અવકાશ મેળવી લે છે.”—૨૦
966

Page #421

પ્રકરણ, ]
વ્યાખ્યા.
SPIRITUAT, LIGHT.
વીતરાગ પ્રભુએ પોતાના નિર્મળ જ્ઞાન વડે સંસારનાં દુઃખાતે છેદનારા અને મેક્ષના માર્ગને પ્રકાશિત કરનારા ઉપદેશ આપી ત્રિલેાકી ઉપર અનહદ ઉપકાર કર્યાં છે. એ પ્રભુના ઉપદેશ શ્રવણ કરી તદનુસાર વન કરી અનેક મહાત્માએ સંસારમહાસાગરને પાર પામી ગયા છે. આપણે પણ તે પ્રભુના પૂરા ઋણી કહેવાઈએ, કે જેના પવિત્ર ઉપદેશના માર્ગ ઉપર પ્રવૃત્ત થયેલ પુરાતન મહાત્માઓની પરંપરામાં આવેલા વર્તમાન મહાપુરૂષાના મુખારવિન્દથી તે પ્રભુના ઉપદેશેલા ધ સાંભળવા–સમજી શકવા ભાગ્યવાન થયા છીએ.
""
પ્રભુભક્તિ, એ મનુષ્યાનું આત્માન્નતિની દૃષ્ટિએ પ્રથમ કબ્ધ છે. નાટક, ચેટક, તમાશા જોવામાં જેટલા ઉછરંગ થાય છે, તેટલા ઉછરંગ પ્રભુદ નને માટે થવા જોઇએ. કેટલાક ચંચલચિત્તવાળા માણસા પ્રભુના મંદિરમાં જઈ લે દેવ ચાખા, છેડ મારી છેડા ” જેવુ કરતા જોવાય છે, પણ તેવી અસ્થિરતા નહિ રાખતાં સ્થિરતાથી પ્રભુની મુખમુદ્રા નિહાળી પ્રભુના ગુણા વિચારવા જોઇએ. ભાવના કરવી જોઇએ કે—“ પ્રભુ પણ એક વખતે આપણા જેવા હતા, પરન્તુ તે આત્મશક્તિને ખિલવી પ્રભુ થયા. હું... પણ એએના પ્રમાણે આત્મબળ ખિલવું તે એએના જેવે પ્રભુ બની શકું
""
અહીં પ્રસંગતઃ એક વાત સમજાવી દેવી જોઇએ કે પ્રભુના મંદિરમાં એઅખથી વ્યવહાર રાખવા નહિ, રાજા–મહારાજાના દરબાર માં અદબથી રહેવું પડે છે, તા ત્રિલેાકીનાથ પ્રભુના દરબામાં એઅમથી રહેવાયજ કેમ ? એક પણ અવજ્ઞા પ્રભુની દૃષ્ટિસમક્ષ થવી જોઇએ નહિ. આપણે જાણીએ છીએ કે પ્રભુના મંદિરમાં આવવાના ઉદ્દેશ આત્મિક શાંતિ મેળવવી, એ છે. આમ છતાં પ્રભુના મ ંદિરમાં પ્રભુના અવિનય થાય એવું વર્તન જો રાખવામાં આવે, અથવા એક ખીજા સાથે ક્રોધ–કલહમાં ઉતરવામાં આવે, તે વિચાર કરો કે પ્રભુના દનનું પરિણામ કર્યાં રહ્યું ?
ઘણી વખત જોવામાં આવ્યું છે કે પ્રભુની નારાઓની ગાદી થતાં પરસ્પર ધકાધકનું ાન
267
નિકટમાં પૂજા કરચાલવા માંડે છે,

Page #422

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ ખીજું
આ સ્થિતિ બહુજ શરમ ઉપજાવનારી છે. એક બીજા પર આક્રમણ કરીને પ્રભુના ચરણે કેસરનું ટપકું કરી લેવું અને એમ કરીને પૂજા પતાવી લેવી એ અજ્ઞાનતાનું ચિન્હ છે. સ્થિરતા હાય તો ગડદી એછી થવાની રાહ જોવી અને તેટલા વખત પ્રભુના ગુણાને ચિતવવામાં પસાવે. જો જલ્દી હાય, અથવા વધુ વખત એસી રહેવાનું નજ પાલવતું હાય, તે ભાવપૂજાથી આત્માને પવિત્ર કરવા. દ્રવ્યપૂજાનુ સાધ્ય ભાવપૂજા છે; અને અતએવ દ્રવ્યપૂજાને પ્રસંગ નહિ મળતાં કેવળ ભાવપૂજાથી ઉત્તમરીયા કૃતકૃત્ય થઇ શકાય છે.
પ્રભુની પ્રતિમાને અવલેાકતાં આપણને બહુજ મહત્ત્વતા ઉપદેશ મળે છે. પ્રભુની મૂત્તિનું પ્રત્યેક અંગ નિરખતાં આપણને ઘણુંજ શિખવાનુ પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રભુનું પ્રસન્ન મુખકમળ આપણને પોતાના મુખને પ્રસન્ન રાખવાને પા શિખવે છે, પ્રભુની મધ્યસ્થ આંખા આપતે એમ સમજાવે છે કે તમે તમારી આંખને વિકારથી વેગળી રાખા. ' આવી રીતે પ્રભુ તરફ એકાગ્રભાવમાં વધવાથી મનુષ્યને પેાતાની આત્મસ્થિતિનું ભાન થાય છે, અને એથી કલ્યાણસિદ્ધિને મા તેને સુલભ થઇ પડે છે.
:
અહીં એક વાત તરફ ધ્યાન ખેંચવાની જરૂર જણાય છે કે પ્રભુની મૂતિ માં વિકાર, ભય કે મેાહનું ચિન્હ કર્યું હતું નથી, અને હેજી શકે પણ નહિ. કેમકે પ્રભુ જ્યારે વીતરાગ ( રાગાદિષનિમુક્ત ) છે, તો પછી તેની પ્રતિકૃતિમાં-તેના પ્રતિષ્ઠિમાં તેની મૂર્તિમાં રાગનું, દૂષતું કે માહનું ચિન્હ સભવેજ કયાંથી ?
પહેલાં આપણે આપણું લક્ષ્ય સ્થિર કરવુ જોઇએ. આપણુ લક્ષ્ય એ છે કે સંસારના સંતાપથી મુક્ત થવું, અર્થાત્ વીતરાગસ્થિતિએ પહોંચવું. આ લક્ષ્યને સિદ્ધ કરવા માટે વીતરાગ પરમેશ્વરની કેવી મૂર્તિ આપણને ઉપયેાગી થઇ પડે, એ દરેક વિચારક સમજી શકે છે. દિ વીતરાગ પરમાત્માની સ્મૃતિમાં સ્ત્રીને સમ્પર્ક હાય, તે તેવી મૂત્તિ આત્મશાંતિને માટે ઉપયાગી થઇ શકે નહિ. વસ્તુત: પ્રભુ જ્યારે વીતરાગ છે, તે તેની મૂર્તિમાં સ્ત્રીના સમ્બન્ધ લગાવવેા, એ તે નિતરાં અયુક્ત છે, એજ પ્રમાણે શસ્ત્ર કે માળાને પણ સમ્બન્ધ વીતરાગ
263

Page #423

પ્રકષ્ણુ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
દેવની મૂર્ત્તિને લાગુ પડી શકતા નથી, કારણ કે રાગ-દ્વેષરહિત એવા પરમાત્માને માથે કાઇ શત્રુજ નથી, તે। પછી તેને શસ્ત્ર રાખવાનું હાય જ શાનું ? અને અતએવ તેની મૂર્તિમાં પણ શસ્ત્રને સમ્બન્ધ હાઇ શકે ક્યાંથી ? વળી પરમસિહા કૃતકૃત્ય ) ભગવાનને માળા હાથમાં રાખવાનું સંભવેજ નહિ, એ ઉધાડી વાત છે. જે સકલ કૉંથી વિમુક્ત છે, તે પરમાત્મા પ્રભુને કાને જાપ કરવાતા હોય કે જેને લીધે તેને માળાની જરૂર પડે ? જ્યારે - આમ . હકીકત છે, તે પછી પ્રભુની પ્રતિમામાં માળાના સમ્બન્ધ હોઇ શકે ખરા ?
આ ઉપરથી કાઇ પણ વિચારકથી નિઃસંદેહ સમજી શકાય છે કે પરમાત્માની મૂત્તિ સાવિકારરહિત, પૂર્ણ શાંતિમય અને ધ્યાનસ્થ હાવી જોઈએ. ત્યારેજ તેનું અવલંબન આત્માન્નતિસાધક થઇ શકે છે,
રૂપ
tr
न पक्षिपशुसिंहादिवाहनासीनविग्रहः । - न नेत्रवक्त्रगात्रादिविकारविकृताकृतिः ..
N न शूलचापचक्रादिशस्त्रांककर पल्लवः । नाङ्गनाकमनीयाङ्गपरिष्वङ्ङ्गपरायणः
*
न गर्हणीयचरितप्रकम्पितमहाजनः । न प्रकोपप्रसादादिविडम्बित नरामर:
7
:6 न जगज्जननस्थेमविनाशविहितादरः ।
न लास्य हास्य गीतादिविप्लवोपप्लुतस्थितिः
'
• તમેવ સર્વલેમ્યઃ સર્વથા દ્વં વિરુક્ષનઃ । देवत्वेन प्रतिष्ठाप्यः कथं नाम परीक्षकः ?
" अनुस्रोतः सरत्पर्णतृणकाष्ठादि युक्तिमत् । प्रतिस्रोतः श्रयद् वस्तु कया युक्तया प्रतीयताम् ?
' अथवाऽलं मन्दबुद्धिपरीक्षक परीक्षणेः । ममापि कृतमेतेन वैयात्येन जगद्गुरो !
.
" यदेव सर्वसंसा रिजन्तुरूपविलक्षणम् । परीक्षन्तां कृतधियस्तदेव तत्र लक्षणम् 269
ܕܝ
॥
11
॥

Page #424

અધ્યાત્મતત્વાક.
[ मlajअथ तृतीयं कर्तव्यं सदाचारमभिधतेलोकापवादाद् भयशीलता च मुदक्षिणत्वं च कृतज्ञता च । सर्वत्र निन्दापरिवर्जनं च सतां स्तवः प्रस्तुतयोग्यवाक्त्वम् ॥२१॥ कृतप्रतिज्ञापरिपालनं चासत्सद्ययत्यागविधानवत्त्वम् । नालस्यवश्यं पुनराग्रहश्च सुयोग्यकार्येषु विवेकबुद्धया ॥ २२ ॥ अदैन्यमापद्यपि, नम्रता च सम्पत्मकर्षे, महतां च मार्गे। समारुरुक्षार्जवमार्दवे च सन्तोषवृत्तिः सुविचारता च ॥ २३ ॥ लोकाविरुद्धाचरणानुवृत्तिः सर्वत्र चौचित्यविधायकत्वम् । एवंप्रकारः स्वयमूहनीयः सद्भिः सदाचार उदारबुद्धया ॥२४॥
चतुर्भिः कलापकम् । Fear of the public scandal, ever readiness to share others, burdens, gratefulness, abstention from speaking ill of others, the praising of the good, words few and necessary for the matter in hand, keeping of one's promise, refraining from wrongly spending
money, discarding of slothfulness, reasonable persistence in matters of importance, loftiness of mind even in poverty, politeness in prosperity, desire to follow in the footsteps of the great, straight-forwardness, gentleness, contentment, holy thoughts, general adherence to popular customs and aptitude for always doing the right thing at the right moment-these, the
" क्रोधलोभभयाक्रान्तं जगद् अस्माद् विलक्षणः । । न गोचरो मृदुधियां वीतरागः कथञ्चन " ॥
-वीतरामस्तोत्र, हेभयन्द्रायाय.
270

Page #425

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHr.
broad-minded wise persons should understand, constitute the rules of good conduet. ( 21–24 )
તૃતીય કન્ય—
સમાચાર.
“ લેાકાપવાદથી ભય રાખવાના સ્વભાવ, ગંભીર પ્રકૃતિએ બીજાના કામમાં ભાગ લેવાને તત્પરતા દર્શાવવી એ સુદાક્ષિણ્ય, ખીજાના કરેલા ઉપકારાને ધ્યાનમાં રાખવા, એ કૃતજ્ઞતા, કાઇની પણ નિન્દા કર્વાના ત્યાગ, સત્પુરૂષોના પરિચય, પ્રસ્તુતને અનુસરી યાગ્ય વચનપ્રવૃત્તિ, કરેલી પ્રતિજ્ઞાનું નિવહન, ખરાબ રસ્તે દ્રવ્ય ન ઉડાવવું, યેાગ્ય માર્ગે યથાશક્તિ દ્રવ્યને વ્યય કરવા, આલસ્યનેા ત્યાગ, સુયોગ્ય કાર્યો માટે વિવેકપૂર્વક દૃઢ આગ્રહ, આપત્તિના વખતે અદીનતા, સ ંપત્તિની વૃદ્ધિમાં નમ્રતા, હેાટાના માર્ગ ઉપર આવવાની ઉત્કટ આકાંક્ષા, સરળતા, મૃદુતા, સન્તુષ્ટતા, શુદ્ધ વિચારકતા, લાકસમ્મત ( ધર્માંવિદ્ધ ) વ્યવહારનું પાલન, સર્વત્ર ચિતતાનું અનુસરણ, એ વગેરે બાબતે સદાચારમાં બુદ્ધિમાનેએ સ્વયં ઉદારબુદ્ધિથી સમજવાની છે. ”—૨૧, ૨૨, ૨૩, ૨૪.
न हि नीतिमन्तरेण योगारोह:
स्वजीवनं कीदृशमुञ्चनीति सम्पादयेद् योगपथारुरुक्षुः । तदेतदेतेन विचारकाणां मनोभ्रुवां स्पष्टमुपागतं स्यात् ॥ २५ ॥
From this, it will be clear to those who think to what moral height a man who wishes to tread the path of yoga, must raise himself. ( 25 )
નીતિનું મહત્ત્વ——
“ ચેાગપથ ઉપર ચઢવાની અભિલાષાવાળા મનુષ્યે પેાતાના જીવનને કેવી ઉચ્ચનીતિવાળું બતાવવું જોઈએ, એ વાત આ ચાર શ્લોકા ઉપરથી વિચારશીલ મનુષ્યેાના હૃદયપટ પર આલેખિત થઇ ગઇ હાવી જોઈએ”-૨૫
271

Page #426

અથgય ધો
૧
:
'
'
અધ્યાત્મત ક. [ બીજું મથ લુઈ જજે તાबहुप्रकारं तप आमनन्ति युक्तं यथाशक्ति तपो विधातुम् । देहस शुद्धिहृदयोज्ज्वलत्वं विधीयमानेत्र विवेकपूर्वम् ॥ २६ ॥
Austerities are of various kinds, a person should practise them according to his capacity. If the austerities are properly practised, they purify the body and ennoble the mind. ( 25 ). શું કર્તવ્ય...
* તપ, - “ તપના અનેક પ્રકારે બતાવવામાં આવ્યા છે. શક્તિ પ્રમાણે
તપ કરવો જોઈએ. વિવેકપૂર્વક તપ કરવાથી ઉત્તમ બે ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. તે બે ફળો-શરીરનું આરોગ્ય અને હૃદયની નિર્મલતા. ”-૨૬ - વિશેષ
તપને ત્રણ વિભાગોમાં પણ વિભકત કરી શકાય છે. તે ત્રણ વિ. ભાગ-શારીરિક તપ, વાચિક તપ અને માનસિક તપ છે. ભગવગીતામાં પણ આ રીતે તપના વિભાગે પાડયા છે. જુઓ ૧૭ મે અધ્યાય -
“ફેવદ્રિષદ 11qશૌચમાનવમા
ત્રહ્મચર્યમર્ફિલા ૨ રાાર તા વચ્ચતે ” ૧૪ ' ' " “
૩ ર વાવયં સયં ત્રિહિતં ૨ ચત્ | - , વા વાયાખ્યાનં ચૈવ વાટ્યર્થ તપ કરતે” | ૧ | " मनःप्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः ।
भावसंशुद्धिरित्येतत् तपो मानसमुच्यते ॥ १६ ॥ તાત્પર્ય એ છે કે–દેવ, ગુરૂ, સંત વગેરે ગુણવંતની પૂજા, મલશુદ્ધિ, સરલતા, બ્રહ્મચર્ય અને અહિંસા એ શારીરિક તપ છે. . બીજાને ઉદ્વેગ ન થાય એવું સત્ય, પ્રિય, હિતવચન બેલિવું એ અને સ્વાધ્યાય શાસ્ત્રાભ્યાસ કરવો એ વાયિક તપ છે.
27. ,

Page #427

પ્રકરણું, ]
*SPIRITUAL LIGHT,
મનની પ્રસન્નતા, પ્રશાન્તવૃત્તિ, શુભધ્યાન, આત્મસયમ અને શુદ્ધભાવના એ માનિસક તપ છે.
પ્રકારાન્તરથી પણ તપના ભેદે પડી શકે છે. જેમકે-સાત્ત્વિક તપ, રાજસ તપ અને તામસ તપ. આ ત્રણ ભે ભગવદ્ગીતામાં શી રીતે વર્ણવ્યા છે, તે જોઈએ
66 श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः । अफलाकांक्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते 11
66
tr
सत्कारमानपूजार्थं तपो दंभेन चैव यत् । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम्
..
11
मूढप्राहेणाSSत्मनो यत् पीडया क्रियते तपः । परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम् 11
""
અર્થાત્—ઉત્તમ શ્રદ્દા વડે અને ફૂલની આકાંક્ષા વગર જે શારીરિક, વાચિક અને માનસ તપ કરવામાં આવે છે, તે સાત્ત્વિક તપ છે. સત્કાર, માન, ખ્યાતિ મેળવવા માટે અને કરવામાં આવે છે, તે રાજસ તપ છે.
ભયુક્ત જે તપ
મૃઢતાથી અજ્ઞાનક્લેશરૂપ જે તપ કરવામાં આવે છે અને ખીજાને નાશ કરવા માટે જે તપ કરવામાં આવે છે, તે તામસ તપ છે.
આ તપના ત્રણ પ્રકારામાં સાત્ત્વિક તપ . એજ વાસ્તવિકતા છે. એનાથીજ આત્મકલ્યાણની સિદ્ધિ છે. રાજસ અને તામસ તપ તા નામમાત્રથી તપ છે. એનાથી પરમાથ લાભ નથી. તપની અંદર ખાસ કરીને સાવધાનતા એ રાખવાની છે કે દંભ, અહકાર અને ક્રોધને સ્પર્શી તેને થવા ન જોઇએ. તપનું અજીણું ક્રોધ છે, તપના વિકાર અહંકાર છે અને તપનું શલ્ય દંભ છે. એ ત્રણેથી મુકત રહેવામાંજ તપની મહત્તા,
વાસ્તવિકતા અને શ્રેયસ્કરતા સમાયલી છે.
તપ:Đિઃ—
fafe व्यथायामपि सम्भवन्त्यामनादरस्तत्र न संविधेयः । अभ्यासतोऽग्रे सुकरं तपः स्यात् कष्टाद् बिना कर्म न हन्यते ऽपि ॥२७॥
273

Page #428

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
ખીમાં—
Even though some pain may be caused by the religious austerities, yet a man should not view them with dislike. They become easy through practice. Karmic forces can not be destroyed without difficulty. ( 27 )
તપની પુષ્ટિ—
“ તપની અંદર કાંઇક પીડા અનુભવાય છે, એ વાત ખરી છે, તે પણ તેથી તેને અનાદર કરવા વ્યાજખી નથી, કારણ કે અભ્યાસ કરવાથી પરિણામે તપ દુષ્કર રહેતા નથી; વળી એ પણ સમજવું જોઇએ કે કષ્ટ વિના કર્મીને હણવાનું પણ કયાં થઇ શકે તેમ છે ?. ”——૨૭ તપ: જરા અનુપયોનિ ?—
न रोचते भोजनमन्वहं च कस्मै ?, परं तेन क इष्यतेऽर्थः ! | अयं भवः स्याद् यदि सौख्यपूर्णस्तदा क्षमः स्याद् विषयैकसङ्गः ||२८||
Who does not like to eat every day? Yet what purpose is served thereby? If this phenomenal world were full of bliss, then close attachment to worldly things would be proper ( tolerable ). ( 28 )
તપ કયારે અનુપયાગી કહેવાય ?
હમેશાં ખાવું-પીવુ કાને ગમતું નથી ? પરન્તુ એથી વળ્યુ શું? આ સસાર યદિ સુખપૂર્ણ હાત, તે બેશક વિષયરસમાં નિગ્ન રહેવું વ્યાજબી લેખાત.”— ૨૮
तपः कर्त्तव्यत्वमुपपादयति
(c
न वास्तवो भोजनमात्मधर्मो देहस्य सङ्गेन विधीयते तु । तस्मादनाहारपदोपलब्ध्यै युक्तं तपोप्यभ्यसितुं सुधीनाम् ।। २९ ।।
Eating is not the real nature of soul, It is due
274

Page #429

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT.
to its contact with the body. Therefore the wise should practise austerities to attain that state where the need of food etc., vanishes. ( 29 )
તપનું કર્તવ્યત્વ
ખાવું એ આત્માને વાસ્તવિક ધર્મ નથી, એ તે શરીરની સંગતનું ફળ છે. એ માટે “અનાહાર” પદ (જ્યાં ખાવું, પીવું, રમવું નથી, એવા અકૃત્રિમ શાશ્વત સુખસ્વરૂપ મોક્ષપદ) ને મેળવવા તપને અભ્યાસ કરવો બુદ્ધિમાનને યોગ્ય છે.”—૨૯ कीदृशं तपः कार्यम् ?न यत्र दुर्ध्यानमुपस्थितं स्याद् योगा न हानि पुनराप्नुवन्ति । क्षीणानि न स्युःपुनरिन्द्रियाणि कुर्यात् तपस्तत् सुविचारयुक्तम् ॥३०॥
These austerities should be performed with pious thoughts so that nothing distracts the mind and also the resulting powers (of body, mind and speech) and senses are not impaired. ( 30 ) તપ કેવા કરે?— - “ જેમાં દુર્ગાન થાય નહિ, મન-વચન-શરીરના ગે હણાય નહિ અને ઇન્દ્રિયોને ક્ષતિ પહોંચે નહિ, એવો સુવિચારપૂર્વક તપ કર જોઈએ.”—૩૦ तपोनादर आश्चर्यविषयःधनस्य हेतोरथवा नियोगे स्वस्वामिनः संसहते बुभुक्षाम् । उद्देश आत्मोन्नतिसम्पदस्तु तपो यथाशक्त्यपि नैव चित्रम् ॥३१॥
It is surprising that a man suffers from hunger for the sake of wealth or in executing his master's orders; while he is unable to practise the yoga even
2િ70

Page #430

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક,
[Mod
according to his capacity with a view to uplift his soul. (31)
તપ નહિ કરવા વિષે આશ્ચય પ્રદર્શન—
લક્ષ્મીને ઉદ્દેશીને ( વેપારમાં ગ્રાહકેાની ધમાલ મચાણી હાય, તેવા વખતે) અથવા પોતાના માલિકની આજ્ઞાનુસાર ચાલતાં ક્ષુધા-તૃષા વગેરે સહન કરી લેવી પડે છે, જ્યારે આત્માન્નતિને માટે યથાશક્તિ પણ તપ કરવામાં આવતા નથી, આશ્ચર્ય ! ! ’—૩૧
तपश्चिकीर्षी जागरयति -
वदन्ति सन्तः, प्रतिपद्यते च दावाग्निकल्पो भव एष भीमः । विचित्ररूपास्ति च कर्मसृष्टिस्तद् भोगकीटीभवितुं न युक्तम् ॥३२॥
* ઃ
नानाविधस्वादुरसप्रपूर्ण भोज्योपभोगे प्रविधीयमाने । प्रपद्यते यद्यपवर्गलक्ष्मीर्भवे तदा को बत पर्यटन् स्यात् ॥ ३३ ॥
?
The wise declare, the truth is brought home to us that this phenomenal world is terrible like conflagration, and the results of the karmic forces pass comprehension; such being the case, it is not proper for a human being to be enjoying the worldly pleasures like worms.
Who will remain transmigrating from one life to another in this world if it is possible to attain heaven by feeding on varions sweet and flavoursome eatables ? ( 32–33 )
તવિષયક પ્રતિમાત્ર——
શાસ્ત્રકાર મહાત્માએ કથે છે અને આપણે અનુભવીએ છીએ કે આ સંસાર દાવાનલ જેવે ભયંકર છે, અને ફની સૃષ્ટિ બહુ વિચિત્ર
27.6.
(6

Page #431

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. પ્રકારની છે, તે પછી વિષયભોગમાં કીડાની જેમ રમવું, કઈ રીતે વ્યાજબી કહી શકાય ?”—૩૨,
નાના પ્રકારનાં સ્વાદિષ્ઠ રસવાળાં ભેજનેને આસ્વાદ કરતા રહેતાં યદિ મોક્ષ મળી જતો હોય તો બતાવો ! સંસારમાં ભ્રમણ કરનાર કોણ રહેશે?”-૩૩ मजयन्तरेण तपो द्रढयतिઅન્ના શરીર પ્રતિ વર્મમર્યાર્થિનો ગુનત્તર્યાદા अन्न प्रवेश्य यदि पोषणीया नान प्रवेश्यं यदि शोषणीयाः ॥३४॥
Enemies, very poweful in the form of karmic forces reside in this body. Food should be taken if they are to be nourished and avoided if they are to be ( dried ) destroyed. ( 34 ) પ્રકારાન્તરથી તપનુ દૃઢીકરણ–
શરીરની અંદર (શરીરરૂપ કિલ્લાની અંદર) અનન્ત બલ ધરાવનાર કર્મરૂપ શત્રુઓ ગાજી રહ્યા છે. તે દુશ્મનને પુષ્ટ કરવાને ઈરાદો હોય, તે શરીરરૂપ કિલ્લામાં અન્ન પહોંચાડવું, યદિ તેઓને શોષી. નાંખવાનો વિચાર હોય તે અન્ન ન પહોંચાડવું. ”–૩૪ ' ભાવાર્થ-જાણીતી વાત છે કે અન્ન ઉપર શરીરને આધાર - રહ્યો છે. સર્વથા અન્નના અભાવે શરીર ટકી શકે નહિ. આમ વિચા- * રતાં આ શ્લેક આલંકારિક પદ્ધતિઓ ઘડાયેલો સમજી શકાય છે; પરંતુ આ શ્લેકનું આલંકારિક શબ્દોમાં પણ વસ્તુસ્થિત્યા તાત્પર્ય એ છે કે-રસનેન્દ્રિયલુબ્ધ બનીને જે ખાનપાનમાં લંપટ થવામાં આવે છે, તે ખાનપાન, શરીરની અંદર આત્માને વળગી રહેલા ફર્મરૂપ શત્રુઓને પહોંચે છે, અને એથી તેઓ પુષ્ટ થાય છે; પરન્તુ અલુબ્ધ વૃત્તિથી–શરીરને ભાડુ આપવાની બુદ્ધિએ, એક ખાડો પૂરવાની દૃષ્ટિએ જે ખાનપાન લેવાય છે, તે, તે કર્મરૂપ શત્રુઓને પહોંચતું નથી, અને એથી તે શત્રુઓ નિબલ થતા જાય છે.
- 277

Page #432

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
विशेषरीत्या तपस उपयोगितामावेदयति
सम्पादितश्चेत् तपआदरेण कष्टस्य सम्यक सहनस्वभावः । बहुमसङ्गे फलवान् तदा स्याद् रौद्रो न च स्याद् मरणक्षणोऽपि ॥ ३५ ॥
[ "flori
If the lesson of endurance be learnt through the practice of the Yoga it becomes useful in many ways: even the pangs of death are lessened thereby. ( 35 )
વિશેષત: તપની ઉપયોગિતા—
તપવડે કષ્ટને સારી રીતે સહન કરવાને પહેલેથી જો સ્વભાવ પાયેા હાય, તો તે ઘણે પ્રસંગે ઉપયોગી થઇ પડે છે, એ નિઃસન્દેહ વાત છે; એ સિવાય મરણના પ્રસંગ પણ અતિકષ્ટથી પસાર નહિ થતાં સમાધિપૂર્વક પસાર થાય છે. ”—૩૫
66
ભાવાથલશ્કરી ઘેાડાઓને તડકે ઉભા રાખવામાં આવે છે,
એનુ કારણ શું છે ? એજ કારણ છે કે લડાઇમાં એને છાયાનું સુખ મળવું પ્રાય: અસંભવિત છે. એ ધેડાએને પહેલેથી જે સુખશાળિયા બનાવી દીધા હાય, તેા એએક લડાઈના ભાર ખમી શકે નહિ. આજ પ્રમાણે આપણા શરીરને પણ આપણે તપસ્યાથી જો સહનશીલ અનાવ્યું હાય, તા આપણને મુસાફરીના પ્રસંગે કેાઇ વખતે ખાવા-પીવાનુ નહિ મળતાં, તથા પગેથી ધણુ લાંબુ ચાલવાનું આવતાં ગભરાટ થાય નહિ, અને કષ્ટનાં ક્ષેત્ર ધૈર્ય પૂર્ણાંક એળંગી શકાય; એટલું જ નહિ, કિન્તુ વ્યાધિ ભાગવવા વખતે પણ મનની સમાધિ જાળવી શકાય, તેમજ મરણની પથારીમાં પણ ભગવદ્ભજન કરવા જેટલું આત્મબળ મેળવી શકાય. કહા ! તપની કેટલી અગત્ય ?
aval
भुक्तिः सकृद् वा रसवर्जिता वे - बदून कुक्षिर्मितवस्तुभिर्वा ! दिव्याशनानामपि साम्यतो वा प्रकीर्त्तिता सापि तपः स्वरूपा ॥ ३६ ॥
278

Page #433

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
Taking one's meal once a day, taking flavourless meals, eating less than necessary, taking temperate meals and the eating of very delicious food with indifference-these are varieties of Tapas. (36)
તપના પ્રકાશ——
એક વાર ભોજન કરવું, અથવા રસ વગરનું ભાજન કરવું, યદ્રા પેટ કઇંક ઉભું રાખીને ઉઠવું, અથવા અનેક પ્રકારની ભાજ્ય વસ્તુ ઉપસ્થિત રહેતે છતે પણ પરિમિત વસ્તુઓથી ચલાવી લેવું, કવા દિવ્ય ભાજનને પણ આસકિતથી નહિ, કિન્તુ સામ્યભાવથી આાગી લેવું, એ બધું તપ છે—એ બધા તપના પ્રકારે છે. ”—૩૬
तपांरहस्यम्
गार्थस्य मन्दीकरणं तपोऽस्ति प्राप्त रहस्यं तपसोऽत्र सर्वम् । धन्या रमन्तेऽत्र विवेकदीपप्रोद्भासितात्मोन्नति हेतु मार्गाः ॥ ३७ ॥
46
Lessening bodily desire is the very essence of Yoga. Blessed are those who tread the paths of spiritual development illumined by the light of discrimination. (37)
Notes:-Jiva and Karma are acting and reacting on each other from times immemorial. Our Karma gives rise to certain consequences; it is thus brought to an end; but it produces other Karmas which, as it were, inherit the legacy left behind by the predecessor and further carry on their work. This is called the Asrava i. e. the influx of Karma. The Karma of almost all beings are of this type i. e. they are not eradicated by being fructified but lead to an inflow of fresh Karmas. Therefore the first
279

Page #434

અધ્યાત્મતવાલેક.
[ Alain
:
object of a Mumukshu ( one who aspires after Moksha ) is to stop this inflow of Karmas which is called Samyar. Asrava enmeshes the Jiva in nescience or ignorance; from this he can never be free unless the inflow of fresh matter is put a stop to and secondly unless the previously accumulated matter is nullified. It is only after the achievement of these two objects that a man may be said to be on the path of Moksha. The first step is, as is just now observed that of stoppage of Kurma ( Samvar) After it is successfully practised the next stage to be reached is Nirjarā ( eradication or annihilation ) of the forces of Karma that have previously forged fetters round Jiva. Now these Karmic forces have a twofold aspect. Jive has got an outwardly physical vehicle in the form of the body and secondly Jiva has got another functionary in the form of mind, that is assisted by the five senses. Not only do the Karmic forces regulate the physical body but also penetrate and overcome the finer inner senses and the mind. It is necessary to get rid of both these kinds of bondages. Tapas ( austerities ) are therefore enjoined by the Jain scriptures. Tapa is calculated to enable Jiva to destroy the meshes of Karma of both kinds. Hence as we shall presently see Tapa is divided into two heads, outer austerities or those pertaining to physical environments or lower Karma Prakritis and inner austerities or those pertaining to higher or more subtle Karma Prakritis. The former kind of Tapa is intended to bring about the subjugation of the body which is otherwise naturally
280

Page #435

પ્રાણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
inclined to indulge freely in the worldly pleasures. The control of body is a preliminary step to the higher one namely control of mind. It is now scientifically proved that food and other outer environments are principal factors in moulding and shaping the mental temperament of man. Our scriptures have therefore laid down very strict rules regarding food, bedding or other physical necessities. After the purification of the lower Karma Prakritis there follows the refining of the higher ones which is called the Innerpsychic austerities. The higher and lower prakritis act and react on each other, therefore a purification of both is imperative.
The importance of Tapa is recognised even by the Westerns. In India the six Darshanas have always emphasised the utility and necessity of Tapas. In the west, also we see the same phenomena. During the medieval times the Hindus, the Mahomedans, the Roman Catholics and others thought Tapas to be the condition precedent to the attainment of higher life. The several monastic orders that spring at various periods were primarily for enforcing this principle. Even in these days it is admitted that a full control over physical and mental senses is neces; sary if man is to reach Godhood and this control is nothing but Tapas. In short the value of Tapas has been recognised uptil now by all. What Jainism does, is to explain the principles rationally and thus to plan a strong basis; while others seem to have recognised its value but they made no attempt to 281
•

Page #436

અધ્યાત્મતત્ત્વાક.
[ Moja rationalise the system and bring it within easy 'reach of even a tyro travelling on the path of Godhood.
Fasting from a religious stand point has been one of the physical means of purifying the Sthula Upadhi or Karmic dross over the Soul, to remove obstacles from the way of the spiritual aspirant. In the hands of a physician, it is a most reliable means of getting the body rid of the bodily poisons-toxins of detoxinizing the system.
In the hands of experts, both spiritual and physical the fasting is a valuable weapon; in the hands of irresponsible quacks, it is a dangerous weapon of destruction.
We shall try to study both the aspects of fasting-the spiritual and physical. According to the teachings of the Āryāvarta, just as the Atma has three fold aspects of Sat, Chit and Ananda, the matter, the prakrati, has threefold manifestations action of Satva, Rajas and Tamas. Every object in nature has one of these gunas in prominence. The food is divided and chassified according to the gunas, the nature of the Karma Prakritis, and the food affects the body according to its prevailing gunas. Not only the seasons of the year have their influence on these gunus, but the different parts of the day have their influence on these gunas also.
By observing certain austerities, the man can influence the distribution of gunas in his body. In certain religious purifications these austerities are
282

Page #437

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
essential, have the rigid observing of the fast on cer tain days, and during period of the year. It is thought, gunas affect certain emotions and thoughts of man, The Vásna and Mansic Upadhis or Karma Parkratis of the man. The rationale of fasting is chiefly and pricipally to purify these higher Upadhis or Karma Prakartis through the purification of the lower Sthula Upadhi of Karma-Prakrati. The purification of the Sthula Upadhi or Karma-Prakrati is much assisted and facilitated by the recital drop of certain mantras. These mantras work from above downwards, from within outward, from Sukshma Upadhis of Karma Prakratis to Sthula Upadhis or Karma-Prakratis. This method of religious spiritual purification could be supported upon many clinical observations. Many drugs are known to produce certain physiological and psychic effects. So are many articles of food proved to have produced certain physiological and psychic effects on the body of the patient. From the standpoint of a healthculturist the fasting has now a days a wide application and far-reaching effects. Clinical observation of cellular pathology supply ample evidence in the support of fasting as a powerful weapon of pharmaceuties.
The difference between fasting and starving.
"It should be carefully noted that fasting assuredly does not mean the same as starvation. In fasting, the body merely subsists upon its surplus accumulations, and upon the tissues up to a point at
283

Page #438

1:344416Hd fulans.
[Mtlongwhich it would be impossible to abstain from food further without actually depriving the body of the means of sustaining life. As a general thing one can fast for a number of weeks before he reaches the point at which starvation begins. One will starve when the body is in actual and direct need of food or of some special elements without which life cannot be sustained. As a matter of fact, many people undergo a process of partial starvation even though they may eat in great abundance of a onesided diet, which perhaps contains a surplus of some elements, but a deficiency of others. The deficiency of the latter will result in what might be termed partial starvation. If these same elements were entirely lacking; a man could not live even though he had the privilege of eating great quantities of some other elements. In some cases an individual actually grows stronger during a fast, but if he continues to fast indefinitely he will finally reach a point at which starvation begins. This, however, will in most cases not occur until practically all of the fatty tissue and much of the muscular tissue of the body has been consumed, as well as some of the other tissues as of the liver and spleen. As a general thing the brain is sustained and nourished on the wasting tissues of the body to the very last. Fasting is particularly valuable in cases in which the digestive system is disordered or in need of a rest and the blood is charged with impurities. .:. To sum up, therefore, one may fast for weeks without starving though of course if the fast is
284

Page #439

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
continued too long starvation will begin. When the heart-beat becomes alarmingly slow and one becomes exceptionally weak, it is time to stop fasting. It is important to remember that this point will be reached in some individuals long before it would be in others.
"
Fasting is not starvation. Fasting is purging the physical system of its impurities and readjusting, regulating its vital currents. Starvation is with drawing nourishment to the system, it is killing the system. In fasting there is a double action, twofold activity. There is the ceasing of adding impurities from without and there is the will form within, which brings about circumstances that throw out the impurities from within. The Soul, the individual, places himself in an attitude, an atmosphere, an activity, in which the higher upadhis or Karmaprakratis throw them-selves in harmonious vibration with the object of this spiritual aspiration. This harmony re-acts on the lower upadhis or Karmaprakratis by reflection. The mental and Atmic attitude of the individual, the recitation of Mantras, the meditation of a spiritual subject, the contemplation on a spiritual being, help in purging the system of its undesirable toxins.
It goes without saying, the more highly civilized the human being, the more sensitive and delicately balanced is his cerebral machinery. The more sensitive the cerebral machinery, the greater the risk of being overthrown and disturbed on slightest provocation,.
319
285

Page #440

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક,
[ બીજું
irritation, unhealthy substances, toxins, in the blood, poison the fine and delicate nervefibre, and disturb and check cerebral activities. Inflamed intoxicated nerves set up a reaction of their own, clashing with voluntary activities that we initiate in the brain. Irritated nerves are like so many goads constantly and harassingly pricking a quiet horse, who being thus pricked, fails to understand which way he is required to go. He goes in a direction his master does not want him to go. The aim of fasting is to remove these intoxicating substanes from the system, which do not allow the brain to obey its real master and make itself loyal to its lord and thus render it a useless and mischievous instrument...
"
It cannot he emphasized too strongly that over-feeding is always an injurious process, whether the over-eater is well or ill. When we eat more than we can digest and assimilate the undigested portion, in passing through the intestines, constantly throws off poisons which are absorbed into the blood stream which they thus devitalize and render impure. The nervous system thereby is tasted and the reserved forces of body called upon to get rid of this surplus of food and in addition, the poisons have the the effect of deadening that exuberance of life that makes a man full of Vim, energy, snap and force..
"9
We shall study this question of fasting from another standpoint. In accordance of the views of the Modern Science, the body is a cell-republic- a
286

Page #441

25214) SPIRITUAL LIGHT. ...cell-colony, wherein all cells are united by law. of common well-bọing-the organic life. .
The requirements of body are as much the l'equi rements of the cells, as the requirements of the army or the city are the requirements of the soldiers or the citizens.
• The body-the call republic-is healthy and happy, if the individual cells are healthy and happy. The body inspires oxygen that the cells may have oxygen. The body requires the carbonic acid gas that the cells may get rid of its carbonic acid gas. The body gets rid of its secretions and excretions that the cell may get rid of its secretion and excretions. The body eats and drinks, that the cells may be nourished and supplied with food and water. The cell respines, eats, digests assimilates, secrets, excrets works, rests and multiplies. It is healthy or diseased.
When the cells are overloaded with organic refuge and waste and are unable to eliminate them, the cellular function deteriorates, and the whole body suffers. Rheumatism, Gout, Dyspepsia, Pneumonia, and other diseases are apparent instances of such inability of the cells to throw off their wastes-toxins The fasting in such cases is really an immediate and unfailing successful remedy.
According to Jainism, Tapa is classified under two heads, Bahya ( external) and Antaranga ( internal ). The one refers to the restraint of the physical body and the other to mind. The Bahya is again
287

Page #442

અધ્યાત્મતત્કાલેકા [ બીજુંsubdivided into six kinds viz (1. ) Anashana 2. Avamodarya, 3. Vritiparisankhyāna, 4. Rasaparityaga, 5 Sambuta, 6. Kayaklesa again the Antaranga ( Internal ) is subdivided into six types(1) Prayashchitta, 2 Vinaya, 3 Vaiyâyritya, 4 Subdhyaya, 5 Vyutsarga, 6 Dhyāna.
(1). Anashana means fasting. It is intended for the sense organs and withdrawal of desires from and attachment to bodily pleasures. Ayamodarya means avoidance of full meals. It ener: gises the mind as well as the body and also acts as à cure in removing the causes of various diseases. 3. Vritiparisankhyana refers to restriction pertaining to diet as reducing the number of eatable things and receiving them form certain quarters, at a certain time, and also from particular persons of high purity. 4. The fourth Rasaparityaga signifies abstention from
taste and tasteful articles. They are milk curds, - sugar, salt and oil, and clarified butter.
i Kayaklesha means the endurance of physical
troubles. An aspirant after Moksha must practise to
refuse many comforts without losing the balance of : mind. He must equally bear both heat and cold
etc., Samtinata means the withdrawal of the senses from their respective objects. He would thereby be
enabled to cultivate the habit and spirit of renuncia7 tión. He would be free from all temptations and • be able to subjugate passions and also regulate his
thought, speech, body and to ascertain whether the place of his future goal is free from the fair sex,
288

Page #443

પ્રકરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
( Antaranga ):—Prayashchitta means doing of penance in expiation of faults comitted through pramada or negligence. It equals the moral confession to the holy gūru, of the sins and crimes one may have done. He accepts the penalty imposed on him by a guru, and pledges himself not to repeat his crimes. Vinaya means eagerness to pursue right faith, right knowledge, right conduct and proper restraint. It signifies reverence to those who are superior in knowledge, belief, conduct, and austerity. Vaiyavratya means rendering the services wholeheartedly to the old, infirm and sick sadhus. It includes the service to humanity at large whereby one works off his Karmas and achieve purification of the heart. Svadhyaya includes the study of Jainscriptures, imparting instructions to others, refering doubts to a guru, repitition, thinking over again and again with a concentrated mind the lessons and to read religious stories from the scriptures. Nyutsarga means non attachment to the body from discriminating Atman from the body. It is the Nityänitya Viveka of the Vedantis. Dhyana means meditation. It is classified into Arta, Roudra, Dharma and Shukla which will be explained hereafter in the notes on Dhyana.
The spiritual teachers have prescribed rules of austerity based on scientific principles in order to bring the roving mind under control and to facilitate the practice of contemplation, the chief essential for Moksha.
289

Page #444

C
તારહસ્ય
(6
અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
” [ ખી
લાલુપતાને મન્દ કરવી, એ તપ છે-એમાં તપનું તમામ રહસ્ય આવી જાય છે. જેના હૃદય-ભવનમાં વિવેકરૂપ પ્રદીપ આત્માન્નતિસાધક માર્ગોને પ્રકાશિત કરી રહ્યા છે, તે ધન્યવાદપાત્ર મનુષ્ય. આ તપમાં રમણ કરે છે. <9319
,,
વિશેષ.
વૈદ્યક દૃષ્ટિએ પણ તપ લાભકારી છે. ક્રમમાં કમ પંદર દિવસે એક ઉપવાસ કરવાથી ઉદરનેા કાઠો સાફ થઇ જાય છે. રાજના ખારાક અને નિર્માલ્ય વસ્તુના ભક્ષણથી જે કચરા પેટમાં ભરાયલા હોય છે, તે પાક્ષિક ઉપવાસથી બળી જાય છે અને ઉપવાસના પારણે ફક્ત રિ
મિત ઉષ્ણુ દૂધ લેવાથી દસ્ત સાફ ઉતરી આવતાં પેટ સ્વચ્છ થાય છે તથા શરીરમાં આરેાગ્યતા અનુભવ થાય છે.
આજકાલ યુરોપ, અમેરિકા વગેરે દેશમાં ધણાં ઉપવાસકિ સાલા ઉધડયાં છે. તેઓના એ સિદ્ધાન્ત છે કે આરોગ્યપ્રાપ્તિને માટે ઔષધસેવન કરતાં પ્રાકૃતિક ચિકિત્સા વધુ ફાયદામંદ છે અને તે પ્રાકૃતિક ચિકિત્સા એ ઉપવાસકિત્સા છે. ખરી ભૂખને અનુભવ અને અન્નના સ્વાદ ઉપવાસા દ્વારા મળે છે. આયુવેદના પણ એંજ મુદ્રાલેખ છે કે- જૈવન પૌષધમ્
ભાવપ્રકાશમાં લખ્યું છે કે-લધન કરવાથી દોષો નષ્ટ થાય છે, જઠરાગ્નિ પ્રદીપ્ત થાય છે, શરીર હલકુ બની જાય છે અને ભૂખ વધુ લાગે છે. વાત-પિત્ત-કફ઼ની વિષમતાદશામાં જે દાષા ઉભા થાય છે તેજ રાગોનું મૂળ કારણ છે, એમ આયુર્વેદને સિદ્ધાન્ત જ્યારે જોઈએ છીએ ત્યારે એ હકીકત માનવામાં લગારે સકાય થઇ શકતા નથી કે– લ’ધનથી રાગેાના નાશ થાય છે. અહીં લંધન શબ્દથી ઉપવાસનુંજ તાત્પર્ય સમજવાનું છે. મુશ્રુતમાં પણ એ વાતનું સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે કે અગ્નિ અને વાતાદિપ્રકૃતિ ઠીક દશામાંન હાય તેા લંધન ( ઉપવાસ ) થી તે વ્યવસ્થિત સ્થિતિમાં આવી શકે છે.
પાશ્ચાત્ય ડાક્ટરેાના સિદ્ધાન્ત છે કે અગર આહાર છોડી દે, તે! તેની આહાર
290
જ્વરાદિ રાગથી આક્રાન્ત થયેલા પચાવવાવાળા શક્તિ તેના

Page #445

પ્રકરણ ] SearTUAL LIGHT. રેગને શમાવવામાં લાગી જાય છે અને એ સ્થિતિના આધારે તે માણસ નીરાગ થઈ જાય છે.
ઘણાએક પાશ્ચાત્ય ડાકટરોએ પિતાના સ્વાનુભવથી એ સિદ્ધ કરી આપ્યું છે કે અનેક પ્રકારના રોગોને દૂર કરવામાં ઉપવાસચિકિત્સા એ રામબાણ પ્રયોગ છે. અનેક યુરોપીયનેએ ઘણા વખતના પિતાના રેગ ઉપવાસથી હાંકી કાઢયા છે. ડાકટર બરનર મૈફેડન પિતાને ઉપવાસસંબન્ધી સ્વાનુભવ જણાવતાં કહે છે –“ જેઓ એમ સમજતા હોય કે ઉપવાસ કરવાથી શરીરબળ ક્ષીણ થઈ જાય છે, તે તેઓની તે ભૂલ છે.” ડાક્ટર મહાશયનું કહેવું છે કે-સાત દિવસના ઉપવાસની તપસ્યામાં સાતમા દિવસે મારે શરીરમાં જે બળસંચાર જણાય તે મને પિતાને જ આશ્ચર્યજનક લાગે. - એક યુપીયન લેડીને લકવાને રોગ અનેક ઔષધોપચારોથી જ્યારે ન મટો, ત્યારે તેણીએ ચાલીસ દિવસના ઉપવાસ કર્યો, આથી તેણીનું શરીર નરેગ થયું. * હ૦ ટેનરે એકવાર ચાલીસ ઉપવાસ કરી યુરોપ, અમેરિકાની જનતાને ઉપવાસજનિત અનેક લાભ બતાવી આપ્યા હતા. અમેરિકાના સુપ્રસિદ્ધ લેખક માર્ક ટવેનને ઉપવાસ સંબંધી ગુણે તરફ બહુ વિશ્વાસ હતે. તેઓને જ્યારે જર યા શ્લેષ્મ ઉત્પન્ન થતું, ત્યારે તેઓ તરત ઉપવાસ કરતા. અમેરિકન અઝન સિંકલેઆર નામક સુપ્રસિદ્ધ લેખક મહાશયે ઉપવાસથી ઘણે લાભ ઉઠાવી તે સિદ્ધાન્તને પ્રચાર કર્યો છે.
સહુથી વધારે ઉપવાસ રિચર્ડ ફાસેલ નામક એક પુરૂષે કર્યા હતા. આ ભાઈને જલદરને રોગ હતું અને આખું શરીર સૂજી ગયું હતું, પરંતુ તેઓ નેવું દિવસો સુધી ઉપવાસ કરી પોતાની ગુમાવેલી તન્દુરસ્તી પુનઃ મેળવી શક્યા.
આવી રીતે યુરેપ, અમેરિકામાં સેંકડો આદમીઓ ચાલીસ ચાલીસ અને પચાસ પચાસ ઉપવાસ કરી અજીર્ણ, ગરમી, કંઠમાળ વગેરે ઘેર રોગોથી મુક્ત થયા છે. એવા રોગીઓ પણ કે જેઓને માટે મેટા મોટા ડાકટરોએ પણ હાથ ખંખેરી નાંખ્યા, તેઓ ઉપવાસની ચિકિત્સાથી આરોગ્ય મેળવી શક્યા છે.
291

Page #446

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક,’
[ i
-ઉપવાસચિકિત્સક પાશ્ચાત્ય ડાકટરાએ એ પણ સપ્રમાણ પુરવાર કરી વ્યાપ્યું છે કે ઉપવાસચકિત્સા કેવળ શારીરિક લાભને માટેજ પર્યાપ્ત છે, એમ નથી, એનાથી માનસિકસ્ફુરણુ અને મસ્તિષ્કવિકાસ પણ મેળવાય છે. આ વિષયમાં આપણા પ્રાચીન મહર્ષિએ આદર્શ ઉદાહરણ છે. આપણા આર્યાવર્ત્તના પ્રાચીન મહર્ષિ ઘેર તપશ્ચર્યાં કરવા છતાં પશુ વિચારબળ અને બુદ્ધિમાં પાછા ન્હાતા હડતા, પરન્તુ તેને મગજ ઉલટા એવા વિકાસમાં મૂકાતો કે જેથી તેઓ અપૂર્વ તત્ત્વોની શેષ કરી શકતા હતા.
ચેાગ્યતા અને વિવેકપૂર્વક ઉપવાસે કરવામાં જેટલા લાભ રહેલા છે, તેટલાજ ગેરલાભ અવિવેકપૂર્વક કરાતી તપસ્યામાં રહેલા છે, એ ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું.
ઉપવાસનિત લાભ જાળવવા માટે ઉપવાસના પારણામાં ખૂબ સાવધાનતા રાખવી જોઇએ છે. લાંબા ઉપવાસ કર્યાં પછી પણ પારણામાં લગાર જો ગેરસમજુતી થઇ જાય, તે તેમાં મહાન અનર્થ ઉભા થવાના સભવ રહે છે. અને વખતે મૃત્યુના પંજામાં પણ સપડાઇ જવાનું અની આવે છે.
કેટલાક મહાનુભાવેાના ઉપવાસેા આપણને કુતૂહળ ઉપજાવે તેવા હાય છે. અન્ય દિવસેામાં બાર આનાના ખારાક લેવાતા હેાય ત્યારે ઉપવાસના (!) દિવસે દોઢ રૂપિયાના ખારાક લેવાય. આ શું ઉપવાસ કહી શકાય ખરા ? શાસ્ત્રકારોએ ઉપવાસ નહિ કરી શકનારાઓ માટે પલાહાર ( પક્ષપ્રમાણ આહાર ) કરવાનું ફરમાવ્યું, પરન્તુ પાછળથી પલાહારમાંથી ફલાહાર થયા અને ફલાહારમાંથી ઢગલાહાર થયા. મથુરા, વૃન્દાવન તરફ ટીકજ કહેવાય છે કે—“ રાજાનીી જાશોટ્રાવલી સારી હૈ !”
ઉપવાસનું ખરું લક્ષણ તા એ છે કે—
rr कषाय विषयाऽऽहारत्यागो यत्र विधीयते । उपवासं विजानीयात् शेषं लंघनकं विदुः
.
devot e કષાય, વિષયા અને આહારનો ત્યાગ જેમાં કરાય છે, તેને ઉપવાસ જાણવા. બાકી તો લાંઘણ છે.
292

Page #447

પ્રકરણ: ]
SPIRITUAL - LIGHT.
આવા પ્રકારનાજ ઉપવાસ વાસ્તવિક ઉપવાસ છે. દ્રવ્ય અને ભાવ અને આરાગ્ય એવા ઉપવાસથી પ્રાપ્ત થાય છે. શારીરિક અને આત્મિક એ બને મળેા એવા ઉપવાસથી ક્ષીણ થાય છે.
अथ पञ्चमं कर्त्तव्यं मुक्तद्वेषं प्रस्तुवन् मुक्ति द्विषतः परिदेवयतेसमग्रकर्मक्षयतोऽपवर्गो भवाभिनन्दा इमकं द्विषन्ति । अज्ञानसाम्राज्यमिहास्ति हेतुरहो ! महादारुण एष मोहः ॥ ३८ ॥
Absolution is obtained through the destruction of all Karmio forces. Those dallying with the pleasures of this world distike it. The only cause of which is deep ignorance. Oh ! terrible, tremen• dously terrible is this infatuation. ( 38 ) પાંચમું ગ્—
મુકત્યદ્વેષ.
સમગ્ર કોંને ક્ષય થવાથી મેાક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. આ મેાક્ષને ભાભિનન્દી લેકે પસંદ કરતા નથી-એના ઉપર એને અચિ-દ્વેષ હાય છે. આમ હોવામાં એનું અજ્ઞાનસામ્રાજ્યજ કારણ છે. અહા ? મેાહનું પ્રાબલ્ય ખરેખર અતિભય'કર છે. - ૩૮
""
के मुक्ति निन्दन्ति :
संसारभोगे सुखमद्वितीयं ये मन्वते लुप्तविवेकनेत्राः । निःश्रेयसं ते समधिक्षिपन्त आश्चर्यपात्रं न सतां भवन्ति ॥ ३९ ॥
Those blinded by ignorance who believe unparalled bliss in worldly pleasures completely disregard Absolution. The wise have no cause to wonder here. ( 39 )
કાણુ સક્તિને નિન્દ છે ?
66
૩૮
વિવેકરૂપ નેત્રને લુપ્ત કરી બેઠેલા જે સરસાના ભાગમાં
293

Page #448

અધ્યાત્મતવાલાક.
[ ખીજાં
અદિતીય આનન્દ માને છે, એએજ મેાક્ષને ધિક્કારે છે; અને એવા માણસા મેાક્ષને ધિક્કારે, એમાં તત્ત્વજ્ઞાને કંઇ આશ્ચર્ય કરવા જેવું હતુ નથી. ”.
-૩૯
कुबुद्धीनां कुबुद्धिमादर्शयति
सुस्वादुक्तिर्मधुरं च पानं मनोज्ञवस्त्राभरणादिधानम् । इतस्ततः पर्यटनं यथेष्टं वयस्यगोष्ठी सुमुखीमुखं च ॥ ४० ॥ इत्यादिकं शर्म बहुप्रकारकं संसारवासे प्रकटप्रतीतिकम् । मुक्तौ क्व नामेति विषस्य मोदकान् प्रसारयन्त्यज्ञगणे कुबुद्धयः॥ ४१ ॥
શુભમ્ ।
Delicious food, sweet drinks, charming dress and ornaments, freedom of movements, parties of friends and company of beautiful women, such and other kinds of happiness are experienced in this world; but they are absent in the absolution. Wicked persons spread such poisonous but palatable notions about happiness among the ignorants. ( 40–41 ) બુદ્ધિવાળાઓની કુબુદ્ધિ—
સ્વાદિષ્ટ ભોજન, મધુરપાન, મનહર વસ્ત્ર-અલ કારા વગેરે ધારણુ કરવાં, જ્યાં ત્યાં બાગ-બગીચામાં યશ્રેષ્ટ વિહરણ કરવું, મિત્રગેાછી અને સુન્દરીને સમાગમ ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારનાં સ`સારવાસમાં સ્પષ્ટ અનુભવાતાં સુખા શું મુક્તિમાં છે ? આવાં સુખા જ્યારે મુક્તિમાં નથી, તે તેવી મુક્તિ કેવી રીતે ઇચ્છવાજોગ હાઇ શકે ? '
""
આવી રીતે ઝેરના લાડવા દુઃખુદ્ધિ લેાકા ભાળા જનસમાજમાં ફેલાવે છે. ”—૪૦, ૪૧
सांसारिक सुखस्य दुःखत्वं प्रसाधयति
संसारभोगेषु सुखं यदेव प्रतीतिमारोहति दुःखमेतत् । कर्मोद्भवात् क्षणभङ्गुरत्वाद् दुःखान्वितत्वादमहत्वतश्च ॥ ४२ ॥
294

Page #449

પ્રકરણું. ]
SPIRITUAL LIGH'T.
Whatever happiness is conceived to exist in the enjoyment of worldly pleasures is nothing but misery, because it is produced by the Karmic forces, transitory, full of misery, and of less value. ( 42 )
સ'સારનુ સુખ દુઃખ છે—
સંસારના ભાગેામાં જે સુખ અનુભવાય છે, તે સુખ વસ્તુતઃ દુઃખ છે; કારણ કે તે કર્મથી ઉત્પન્ન થનાર છે, ક્ષણભંગુર છે, દુ:ખમિશ્રિત છે અને તુચ્છ છે ”—૪૨
ભાવા —સંસારપ્રપંચમાં વ્યવહારષ્ટિએ જે
સુખ ભાસે છે, તે અતિપ્રચંડ દુ:ખની સાથે સંબન્ધ રાખતું હાવાથી ગ્રાહ્ય નથી. નિશ્ચયદષ્ટિએ કના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારાં સુખા સુખજ નથી. પુણ્ય અને પાપ એ અને કમ છે અને અતએવ તે બન્ધન છે. એ અન્યના રહેતે ખરૂ સુખ હાઇ શકે નહિ.૧ એજ માટે વ્યાસ, પતંજલિ વગેરે મહાત્માઓએ સંસારમાં સુખને અભાવજ માન્યા છે. ગીતમ ઋષિએ પણ એકવીશ દુ:ખાની અંદર સુખ પણ ગણ્યું છે.
मुक्तिमहत्त्वं प्रकटयति
समस्तकर्मक्षयतोऽखिलार्थप्रकाशयुक्तं सुखमद्वितीयम् । यस्मिन् त्रिलोकीसुखमस्ति बिन्दुर्मुक्तौ क इच्छेन्नहि ?, को भवेद् દ્વિ ॥ ૪૨ ॥
Who will not long for the attainment of that unparalleled happiness which is the result of the destruction of all the Karmic forces and which illumines everything and before which the worldy pleasures are as nothing ? Who will disregard it ? ( 43 )
૧ આ હકીકત વિશેષાવશ્યકના અગ્યારમા ગણુધરવાદમાં જુઓ.
295

Page #450

અધ્યાત્મતત્વલોક શક્તિનું મહત્વ –
સર્વ કર્મોને વિધ્વંસ થયેથી અનન્તજ્ઞાનયુક્ત જે અદ્વિતીય આત્મીય-સ્વાભાવિક સુખ પ્રકટ થાય છે અને જે સુખની આગળ સમસ્ત ત્રિલોકીને સુખસમૂહ બિન્દુમાત્ર છે, એવું સુખ મુક્તદશામાં કાણ yang ale? Blusen Hgou aid ya @u? H 21ų ? "-83 gargate STRETCATERIA— : एवं च मुक्तावनुकूलवृत्तिरवाधुपायोऽभिहितेषु मुख्यः । यस्मिन् स्थितेऽन्येऽपि भवन्त्युपाया यत्रास्थिते व्यर्थ उपायराशिम
So partiality for absolution is the chief means, in the presence of which other requisites become fruitful, while in the absence of which all other requisites of the Yoga are of no use. ( 44 )
! Notes:-Every embodied soul, high or low in the evolutionary stage, seeks happiness and tries to avoid evil. In other words it tries to be free from what he considers to be misery and pain and to attain what he thinks to be happiness. The ideal of true happines and evil varies with different persons in different countries and ages, according to their religious conceptions and stand-points. As long as one is in the phenomenal stage and identifies himself with his body, he looks upon worldly pleasures as true happiness and is ready to undergo any amount of trouble and difficulty to achieve this end. His activities are directed by selfish prompting and desires. They result from external impulses. When his mind becomes firm in the belief of the existence of Soul, Karma, Rebirth & Liberation. Selfish motives gradu
296

Page #451

i kulti
SPIRITUAL LIGHT. ally cease and are replaced by motives altruistic and selfless in character. He then becomes free from materialism and the divine light dawns upon him. His apathy towards Moksha ( liberation ). ceases. Ho progresses himself further and is blessed with the glimpses of true light. He then begins to identify his interests, with the interest of others and to view correctly the misleading and dazzling grandeur of external appearances and to do actions as tend to universal good. He does not feel hatred towards: people who are vicious, sinful but maintains an indifferent attitude towards them and fully sympathises with their object and condition and tries his best to ameliorate it as much as it lies in his power. He is free from up-holding tenaciously his own views if they are perverse. His actions, words and mental activities work on the line of religious toleration, Eventually he feels the Supreme Truth that his higher soul, purged of all karmic dross is even blissful and absolutely free from all karmic bondage-the prime root of all evil in the form of rebirth, old age, death and disease. Thus one who has lost all apathy for liberation and is inspired for its attainment, without being disttracted by perverse manifold mental activities, becomes calm, selfcentred and competent to realise the real truth. So loving attitude for liberation, is a primary necessity in the path of advancement to the Highest Truth.
vysruhmi sjed 3414104 આ ઉપસ્થી એ ધ્યાનમાં લેવું જોઈએ કે-મુક્તિ તરફ અદ્રવ
297

Page #452

અધ્યાત્મતવાલ
| ખીજાંન
'''
એજ: ‘પૂર્વસેવા ’નામથી જાણીતા થયેલા ચેાઞાપાયાની અંદર અગ્રગુણ્ય પદ ધરાવે છે. યાગના સઘળા ઉપાયેામાં આ ઉપાય પ્રથમ પ્રાસબ્ય છે. આ ઉપાય પ્રાપ્ત થયેથી અન્ય ઉપાયા પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, જ્યારે આ ઉપાયની અપ્રાપ્તિમાં પ્રાપ્ત કરેલા અન્ય ઉપાયે નિષ્ફળ નિવડે છે.”.
વ્યાખ્યા.
માક્ષ-અદ્રેષ એ યોગપ્રાપ્તિના છેલ્લા ઉપાય બહુ અગત્યના છે.. મેાહનીયક ના ઉદયથી વિષયાનની વૃત્તિએ ઉછળતી રહે એ બનવાજોગ છે, પણ મેાક્ષ તરફ દ્વેષવૃત્તિ ન હોવી જોઇએ. ભવાદ્વેગ એ યાગની પ્રાપ્તિના અસાધારણ હેતુ છે, અને તેને પ્રાપ્ત કરવાનું સાધન માક્ષ-અદ્રેષ છે. મેાક્ષ–અદ્વેષ એ ખરેખર મનની વૃત્તિને વિષય છે. એની સિદ્ધિ કઠિન ન કહેવાય તે સહજ પણ ન કહી શકાય. મેક્ષ તરફ અભિરૂચિવાળી લાગણી ઉત્પન્ન થવા પહેલાં મેક્ષ તરફ્ ધૃણાની વ્રુત્તિ નષ્ટ થવી જોઇએ છે.
પૂર્વસેવાના આ છેલ્લા અ°ગ ( મેક્ષઅદ્વેષ ) વગર ગુરૂ-દેવાિ પૂંજન ગુણસ પાદક થઇ શકતુ નથી. કલ્યાણાભિમુખ હૃદયથી જે ધાર્મિક અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે છે, તેજ વાસ્તવમાં કલ્યાણુકારી કહી શકાય છે.
શાસ્ત્રકારો દેવ-ગુસેવાદિ ધાર્મિક અનુષ્કાનાને પાંચ પ્રકાશમાં વિભક્ત કરે છે. તે પાંચ પ્રકારા-વિષ, ગર, અનનુષ્ઠાન, તહેવુ અને અમૃત છે.
લાભ–પૂજા—ખ્યાતિની આકાંક્ષાએ જે ધર્મ કૃત્ય કરવામાં આવે છે, તે વિષ છે. વિષ જેમ પ્રાણુના સંહાર કરે છે, તેમ આ અનુષ્ઠાન સચ્ચિત્તના સંહાર કરનાર છે. પાલૈાકિક સ્વર્ગાદિ વૈભવની તૃષ્ણાએ જે ધર્મ પ્રવૃત્તિ આચરવામાં આવે છે, તે ગર છે. કુદ્રવ્યસાગથી બનેલું ગર્ નામનું વિષ જેમ કાલાન્તરે પ્રાણધાતક બને છે, તેમ આ બીજી અનુષ્ઠાન ભવાન્તરમાં પુણ્યળને અનુભવ કરાવીને પછી અધેાગતિમાં પટકે છે. ધ્યાન વગર-ઉપયાગરહિત જે ક્રિયા કરવામાં આવે છે, તે–
* આજ માટે નિદાન ( નિયાણ ) બાંધવાનું નિષેધ્યુ છે.
208

Page #453

પ્રકરણું.]. SPIRITUAL LIGHT. સમૂચ્છિમપ્રવૃત્તિની જેવી ક્રિયા અનુષ્ઠાન છે. એuસંજ્ઞા યા લેકસંજ્ઞાથી જે અશુદ્ધ ક્રિયા કરવામાં આવે છે, તેને આ અનનુકાનમાં પ્રવેશ થાય છે. શાસ્ત્ર, ગુરૂ કે જ્ઞાનવતની અપેક્ષા રાખ્યા વગર શૂન્ય મનથી જે ક્રિયા કરવી તે સંજ્ઞા છે. અને શુદ્ધતાની દરકાર રાખ્યા સિવાય, એટલે કે “ શુદ્ધક્રિયાની પ્રરૂપણ કરવામાં શુક્રિયા બનવી અશક્ય હોવાને લીધે મૂલતઃ ક્રિયાને ઉછેદ થશે અને એથી તીર્થને વિચ્છેદ થશે –એમ માની શુદ્ધ ક્રિયા તરફ બેદરકારી રાખી, અબુધલોકપ્રવાહ પ્રમાણે ક્રિયામાં પ્રવર્તતા રહેવું એ લેકસંજ્ઞા છે.
તàતુ અનુષ્ઠાન એ છે કે જે ક્રિયા મેક્ષના ઉદ્દેશે પ્રીતિપૂર્વક સાવધાનતાથી કરવામાં આવે છે. આવી ક્રિયા કરનારા પ્રાણને સંસારબ્રમણકાળ વધુમાં વધુ એક પુલપરાવર્ત બાકી રહેલા હોય છે. છેલ્લા પુગલપરાવર્ત કાળને શાસ્ત્રકારે ધર્મને વૈવનકાળ બતાવે છે. - ભેગાનુરાગી યુવકને બાલક્રીડા જેમ શરમ ઉપજાવે છે, તેમ ધર્મમાં યુવક એવા સજજનને અશુદ્ધ ક્રિયા તરફ લજજા ઉદ્ભવે છે. આ સ્થિતિમાંથી ચેતનની ઉત્ક્રાન્તિ શરૂ થાય છે.
અમૃત અનુષ્ઠાન શુદ્ધ સ્વાભાવિક ભાવધર્મને કહેવામાં આવ્યું છે. આ અનુષ્ઠાનમાં આત્મપરિણામ બહુ નિર્મલ રહે છે. સર્વ પ્રકારે શુદ્ધ અને નિર્મલ ઉલ્લાસ પુરઅસર થતી ક્રિયાને અમૃત નામ આપ્યું છે. આ અનુષ્ઠાનથી મોહરૂપ વિષના વિકારે નષ્ટ થઇ જાય છે, અતએવ એનું “અમૃત” નામ અથવુક્તબંધબેસતું છે. - પાંચ અનુષ્ઠાને જોયાં. તેમાં છેલ્લાં બે શુભ છે, તેમાં પણ છેલ્લે અનુષ્ઠાન એકતર છે.*
પ્રસ્તુત પૂર્વસેવા વધુમાં વધુ એક પુદગલપરાવર્ત સંસાર બાકી રહ્યા હોય છે, ત્યારે પ્રાપ્ત થાય છે. આ પૂર્વસેવાને પ્રાપ્ત કરવી, એ પ્રાથ+ “ શોષણાત્ર સામાન્યજ્ઞાન નિવપનમ लोकसंज्ञा च निदोषसूत्रमार्गानपेक्षिणी " ॥
(અધ્યાત્મસાર, ત્રીજે પ્રબન્ધ.) 0 * માતર: ઇરણે તિરવિગ્નઃ સાપવાળમઃ | વિજ્ઞાણા તહેવા ૨ સગુણાનHળ” ૧૨૧.
(યોગદષ્ટિસમુચ્ચય)

Page #454

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક. [ બીજુંમિક ગપદ્ધતિ છે. એ પદ્ધતિ ઉપર પહોંચેલે અપુનશ્વિક કહેવાય છે. અષનબંધકને સંસારબ્રમણકાળ વધુમાં વધુ એક પુદગલપરાવ માનવામાં આવ્યું છે. આ અવસ્થામાં ઉપર્યુકત પાંચ અનુષ્ઠાન પૈકી પ્રાયઃ ચોથું અનુષ્ઠાન પ્રાપ્ત હોય છે. અપુનર્બન્ધક અવસ્થામાંથી ક્રમશઃ સમ્ય
દષ્ટિ અવસ્થામાં અવાય છે. સમ્યગ્દષ્ટિઅવસ્થા બ્રાનિરહિત અને દિવ્ય છે. સમ્યગ્દષ્ટિઅવસ્થા સાથે જ્યારે ઉચ્ચચારિત્રાચરણને સંગમ થાય છે ત્યારે તે અવસ્થા ઉચ્ચ કોટીની બને છે. એ અવસ્થાનું નામ- વિરતિગુણસ્થાન” છે. આ અવસ્થામાં આગળ વધતાં અધ્યામને બહુજ ઉચે રસ્તે પ્રાપ્ત થાય છે. उपसजिहीर्षुः कथयतिइत्येव योगप्रयमाधिकारिप्रवर्तनं किञ्चिदिदं न्यगादि। यथावदस्मिन् पथि सञ्चरन्तः सम्यग्दृशो ग्रन्थिभिदा भवन्ति ॥४५॥ ... Thus is shortly described the mode of conduct which a novice in the practice of Yoga should follow: if those who observe it properly are able to cut off all the karmic knots, and attain right belief. (45)
Notes:-The man aspiring after Samyaktva must undergo three processes ( 1 ) Yathapravritti Karana ( 2 ) Apurva Karna and ( 3 ) Anivritti Karana. In the first stage a huge reduction of the length of time of Karmas is to be achieved. The feeling that this Sansar is full of sorrows and miseries should arise in his mind. The duration of Karmas must then be limited to less than kodakodi sagaropama of all the karmic forces except Ayuh Karma and he is nearing towards the cutting of the karmic knot.
શ્લોકની
૧ આપનાબશ્વકની માહિતી પ્રથમ પ્રકરણમાં ૧૬ મા તેટમાં આપી છે, ત્યાં જુઓ.

Page #455

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
The Second Process" If the living being can succeed in reducing by only fortyeight minutes this one hundred billion years maximum duration of the Karmas he is then in the second process (Jain Karma philosophy). Here he manifests his desire to remove the worst type of four passions.
99
In the third procese he actually controls the worst type of four passions. The end of the second process is the beginning of the third. The three Mohaniya (delusive) Karmas and the worst stage of four passions are rendered impotent. Thus the Mithyātva (delusion) being removed and the karmic knot being cut off, the lowest kind of Samyaktva is reached.
Granthi means the knot knitted by inborn attachment and aversion as to convictions regarding conduct, Bheda means cutting off.
The three karanas can be best explained by the following illustration. Three travellers were going along in a jungle. on their way through the forest the sun set down and they were much frightened at the sight of robbers. The robbers attacked these travellers. One of whom, being much afraid, retraced his steps hastily; the second was caught by the robbers, but the third boldly faced them and advanced on his way fighting against them and finally reached a safe place.
Now this story can be thus allegorised. The jungle stands for the human brith, the long way
૩૯
301

Page #456

અધ્યાત્મતત્વાલક, [ બીજુંstands for environments of the karmic forces. The karmic knot stands for the abode of fears, attachment and aversion stand for two robbers. Now the traveller who could not fight against attachment and aversion, has to repeatedly revolve in the cycle of births and deaths. The second who succumbed to passions could not free himself from the knot. But the third who successfully subdued the passions reached the city of right attitude. (Jain Tattvādarsha ) ઉપસંહાર અને નિગમન,
એ પ્રકારે ગના પ્રથમ પગથિયા ઉપર આવવાના ઉમેદવારોએ કેવું વર્તન રાખવું જોઈએ, એ વાત સંક્ષેપમાં કહેવાઈ. આ માર્ગે સારી રીતે પ્રવૃત્તિ કરનારાઓ ક્રમેણ આગળ વધીને ગ્રન્થિને ભેદ કરી શકે છે; અને એ ગ્રન્થિને ભેદ થયેથી એઓ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરીને સમ્યગ્દષ્ટિ બને છે.”—૪૫ વ્યાખ્યા
“સમ્યકત્વ' શબ્દને અર્થ યથાર્થ તત્વદષ્ટિ થાય છે. સમ્યગ્દષ્ટિ, સમ્યગ્દર્શન, સમ્યકત્વ એ બધા એકાWક પર્યાય શબ્દો છે. એ વસ્તુ જેને પ્રાપ્ત થઈ હોય તે સમ્યક્તી, સમ્યગ્દર્શની, સમ્યગ્દષ્ટિ વગેરે શબ્દોથી ઓળખાય છે. જૈનશાસ્ત્રોમાં સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ એવી સૂક્ષ્મ પદ્ધતિથી બતાવવામાં આવ્યું છે, કે જે જોતાં જૈનેતર વિદ્વાનેને બધું નવીનતા ભરેલુંજ લાગે. આપણે આ બાબતને લગાર ટૂંકાણમાં અહીં જોઈ જવી પડશે.
જૈનપ્રક્રિયા પ્રમાણે જોઈ ગયા છીએ કે કર્મના આઠ પ્રકારે છે, અને તે જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, વેદનીય, મેહનીય, આયુષ્ય, નામ, ગોત્ર
૧ સમ્યગુ (યથાર્થ ) દૃષ્ટિ છે જેની, તે, આમ બહુવ્રીહિ સમાસ કરીને. - ૨ જુઓ ! પ્રથમ પ્રકરણના ૧૪મા શ્લેકના વિવરણમાં,
302

Page #457

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT. અને અન્તરાય. આ આઠે કર્મીમાં માહતીય ક્રમ અતિપ્રબળ છે. મેાહુનીય કર્માંના એ પ્રકારેા છે–દનમાહનીય અને ચારિત્રમેહનીય. તત્ત્વદૃષ્ટિને અટકાવવાનું કામ દનમેાહનીયનુ છે અને ચારિત્રને અટકાવવાનું કામ ચારિત્રમેાહનીયનું છે. તત્ત્વદૃષ્ટિના વિકાસ થાય, ત્યારે ચારિત્ર મેળવાય છે, એ માટે પ્રથમતઃ દનમેાહનીય કમ ઉપર વિજય મેળવવાની અગત્ય રહે છે. ‘ દર્શનમેાહનીય ’ શબ્દજ બતાવી આપે છે કે તે, દનને આચ્છાદન કરનાર છે. આ દર્શન શબ્દને અ યથા તત્ત્વશ્રદ્ધાન થાય છે. યથા તત્ત્વશ્રદ્ધાનને અટકાવનાર આ કના ( દ - નમેાહનીયા ) વિલય કરવાથી સમ્યગ્દર્શનને॰ પ્રાદુર્ભાવ થાય છે, ખીજા શબ્દોમાં સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે.
સમ્યગ્દનને મેળવવા પ્રથમત: કર્મોનું સ્થિતિબળ ઘટવુ જોઇએ છે. જ્ઞાનાવરણુ, દનાવરણ, વેદનીય અને અન્તરાય એ ચાર કર્મીને સ્થિતિકાળ ઉત્કૃષ્ટ ત્રીશ કાડાકેાડી સાગરે પમ છે. નામ અને ગેત્ર કર્મના ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકાળ વીશ કાડાકેાડી સાગરેાપમ છે. માહનીયકને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકાળ સિત્તેર કાડાકેાડી સાગરાપમ છે અને આયુષ્ય ક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકાળ તેત્રીસ સાગરોપમ છે. જધન્ય સ્થિતિકાળ વેદનીયક
9" દનમેાવિનાશથી જે નિર્મળ ગુણઠાણુ તે નિશ્ચય સમકીત કહ્યુ તેના એ અહિતાણ. (યશાવિજયાપાધ્યાયકૃત સમકીતના સડસડ મેડલની સઝાય )
7.
૨ એક કરાડને એક કરડે ગુણવાથી એક કાડાકાડી થાય છે. હવે સાગરાપમ કેટલા કાળનું માન છે તે જોઇએ. એક યાજન ( ચાર ગાઉ ) લાંબા, પહેાળા અને ઉંડા કુવામાં મનુષ્યના વધુમાં વધુ સાત દિવસ સુધીના ઉગેલા વાળ ખાવી ખાવીને એવા સજ્જડ ભરવા કે અગ્નિ યા જળ વગેરેથી એક પણ વાળને આંચ લાગી શકે નહિ. હવે તે પ્રત્યેક વાળના અસંખ્ય ખૐા કલ્પીને સેા સેા વર્ષે તે પ્રત્યેક ખંડને તે કુવામાંથી કાઢવા. આમ કાઢતાં જેટલા કાળે તે કુવા વાળથી ખાલી થાય, તેટલા કાળને પચાપમ ’ ( સૂક્ષ્મ અહ્વા પક્ષેાપમ ) એવી સંજ્ઞા આપી છે. આવા દશ કાડાકેાડી પત્યેાપમાને એક સાગરોપમ ( સૂક્ષ્મ અદ્દા સાગરોપમ ) એવી સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે.
303

Page #458

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક
[ બીજાં
મના ખાર મુહૂત્ત છે, (અન્ય આચાર્યાંના મતે અન્તર્મુહૂત્ત છે? ) નામ અને ગાત્રકના આઠ મુહૂત્ત છે, અને બાકી બધાં કર્માંતા જધન્ય સ્થિતિકાળ અન્તમું વૃત્ત છે. ( અન્તર્મુહત્ત એટલે સંપૂર્ણ બે ઘડી નહિ, પણ એ ઘડીની અંદરના વખત. લાકપ્રકાશમાં દ્રવ્યલેાકના ત્રીજા સના ૩૪ મા શ્લોકમાં કહ્યુ છે કે-નવ સમયેાથી આરંભ કરીને એક સમય ઉણી એ ધડીના સમય સુધીના બધા વખત અન્તર્મુહૂત્ત કહેવાય છે. સમય એ જૈતસિદ્ધાન્તને પારિભાષિક શબ્દ છે. એ એવા સૂક્ષ્મ વખત છે કે એનાથી ખીજો કાઇ સૂક્ષ્મ વખત નથી. છેલ્લામાં છેલ્લા સૂક્ષ્મ વખત એ · સમય' છે. એ સમયે એક સેકન્ડમાં અસંખ્ય પસાર થાય છે. ) કદ્રવ્યા જેટલા વખત સુધી આત્મા સાથે જોડાયેલ રહે, તેટલા વખતને સ્થિતિકાળ કહેવામાં આવે છે. કદ્રવ્યા વધુમાં વધુ જેટલા વખત રહે તેટલા વખત ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકાળ અને ઓછામાં ઓછે. જેટલા વખત રહે તેટલા વખત જઘન્ય સ્થિતિકાળ કહેવાય છે.
'
હવે આત્માના જે પરિણામવિશેષથી આયુષ્યક વ સાતે કર્મોની સ્થિતિ કિચિન્સૂન એક કાડાકેાડી સાગરોપમ જેટલી રહે, તે પરિણામવિશેષને યથાપ્રવ્રુત્તિકરણ 'કહેવામાં આવે છે. આવા પરિણામ પ્રાણિઓને અનેકશઃ પ્રાપ્ત થતા રહે છે. નદીનેા પાષાણુ નદીના પાણીના ધાધમાં ધસાતે ધસાતા જેમ સ્વતએવ ગેાળ અને સુવાળા ખની જાય છે, તેમ તથાવિધ સગા વચ્ચે કષાયમંદતાના યેાગે અમુક ક દ્રવ્યપુંજનું સ્વતએવ શટન-પતન થતાં આત્મા કઇંક હલકા થાય છે. એ વખતના આત્મપરિણામ · યથાપ્રત્તિકરણ ' નામથી ઓળખાવ્યા છે, ( ‘ યથાપ્રવૃત્તિ ' એટલે સાધારણ રીતે ઉપયાગ વગર ઉત્પન્ન થનારા કરણ ’ એટલે પરિણામ, એ ‘યથાપ્રવ્રુત્તિકરણ ' શબ્દને અર્થ છે. ) આવેા પરિણામ અભવ્યાને પણ પ્રાપ્ત થઇ શકે છે. પર`તુ તેઓ એ રિણામથી આગળ વધી શકતા નથી. ઘણા ભવ્યે! પણ એ પિરણામ સુધી પહેાંચીને પાછા હઠે છે. એ પરિણામથી આગળ વધવામાં વચ્ચે આવતી ગ્રન્થિના ભેદ કરવા પડે છે. ગ્રન્થિ એટલે ગાંઠ, પણ પ્રસ્તુતમાં રાગ-દ્વેષની
*
6
૧ જુએ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૩૩ મા અધ્યયનમાં. ખાર મુત્તના અભિપ્રાય તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં.
304

Page #459

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
"
ગાંઠ॰ સમજવી. આ અત્યંત મજબૂત ગાંનેર આત્માના જે અપૂર્વ શુદ્ધ અધ્યવસાયવિશેષથી ભેદી શકાય છે, તેને અપૂર્વ કરણ’( ‘ કરણ ' એટલે અધ્યવસાય, અર્થાત્ અપૂર્વ અધ્યવસાય ) એવું નામ આપ્યું છે. આ વખતે આત્મા શુદ્ધ ઉપયાગમાં ચઢતા હેાય છે. અપૂર્વકરણ પછી તેથી અધિકશુદ્ધ ‘અનિવૃત્તિકરણ’નામક અધ્યવસાય પ્રાપ્ત થાય છે. ( ‘અનિવૃત્તિ’ એટલે સમ્યકત્વ ઉત્પન્ન કર્યાં વગર નહિ ચાલ્યેા જનારા, એવેા ‘કરણ’ એટલે અધ્યવસાય.) આ અધ્યવસાયના પ્રાબલ્યથી દર્શનમેાહનીય ( મિથ્યાત્વમેાહનીય ) કનાં દ્રવ્યા, જે બહુ લાંબા કાળ સુધી સ્થિતિ ધરાવનારાં છે, તેનાં ખે ભાગલા પડે છે; એટલે એ અતિદીર્ધકાળની સ્થિતિ ધરાવનારાં દ્રવ્યેામાંના કેટલાક ભાગ ફક્ત અન્તર્મુહૂત્ત વખત સુધીની સ્થિતિવાળા બની જાય છે. આવી રીતે—મિથ્યાત્વક દ્રવ્યાના માટે ભાગ અતિદીસ્થિતિકાળવાળા અને તેમાંના કેટલાક ભાગ અન્તર્મુહૂત્ત સમયસ્થિતિવાળા, એમ જે એ ભાગલા પડે છે, તેને અન્તરકરણ' નામ આપ્યું છે. ‘અનિવૃત્તિકરણ’ અધ્યવસાયથી આ અન્તરકરણ બને છે. આ અનિવૃત્તિકરણ અધ્યવસાયમાં રહેતા. આત્મા પેલાં અન્તર્મુહૂત્ત સુધી સ્થિતિવાળાં બનાવેલ દ્રવ્યાને અનુભવી વેદી નાંખે છે અને એ સિવાયનાં અતિદીસ્થિતિકાળવાળાં દ્રવ્યેાના મેટા ભાગલાને ભસ્મચ્છન્નાગ્નિવત્ ઉદયપ્રાપ્ત ન થાય તેમ દબાવી દે છે. પેલાં અન્તમુહૂર્ત વાળાં દ્રવ્યા જ્યારે તમામ વેદી લેવાય છે કે તેજ ક્ષણે મિથ્યાત્વને લગાર પણ ઉદય નહિ હાવાથી સમ્યકત્વ ( સમ્યગ્દર્શન ) ને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે.
સમ્યકત્વના પ્રાદુર્ભાવ થતાં આત્મા પરમ આલ્હાદ અનુભવે છે. આંધળાને ચક્ષુની પ્રાપ્તિ થતાં કેટલા આનન્દ થાય ! તેટલે આનન્દ સમ્યવ પ્રાપ્ત થતાં શાસ્ત્રકારો જણાવે છે.
સમ્યક્ત્વના ત્રણ પ્રકારો પડે છે-આપશમિકસમ્યક્ત્વ, ક્ષાયેાપશમિક૧ " गठित सुदुब्भेओ कक्खडघणरूढगूढगांठ्ठेव । जीवस्स कम्मजणिओ घणरागदोसपरिणामो 11
( કપભાષ્ય )
ર
cr
जा गंठी ता पढमं गंठों समइत्थओ भवे बीअं 1 अनियहीकरणं पुणे समत्तपुरकडे जीवे " ॥
305
( કલ્પભાષ્ય )..

Page #460

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
ખીજાં
સમ્યક્ત્વ અને ક્ષાયિકસમ્યકત્વ. ઉપરના જે પ્રકાર સભ્યત્વની પ્રાપ્તિ માટે ખતાવ્યા છે, તે આપશમિકસમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિના સમજવા. ક્ષાયા પશ્ચમિક સમ્યક્ત્વ આપશમિક સમ્યક્ત્વથી જુદું પડે છે. એ એમાં ફરક કેટલા છે તે જોઈએ. આપશ્ચમિક સમ્યક્ત્વ અન્તર્મુહૂત્ત સુધી રહે છે. તેટલા વખતમાં આત્મા દનમેાહનીય ( મિથ્યાત્વમેાહનીય ) કનાં દ્રવ્યાને સ્વચ્છ કરવાને પ્રયત્ન કરે છે. તેટલા વખતમાં તે દ્રવ્યામાંથી જેટલા ભાગ શુદ્ધ થાય છે, તેનું નામ સમ્યકત્વમેાહનીય, જેટલા ભાગ અડધા શુદ્ધ બને છે, તેનું નામ મિશ્રમેાહનીય પડે છે અને જે ભાગ અશ્રુતે અશુદ્ધજ રહી જાય છે, તેનું નામ મિથ્યાત્વમેાહનીય છેજ. જેમ અતિમલિન કાચ બહારથી આવતા પ્રકાશને અટકાવે છે, પરન્તુ તેજ કાચ જ્યારે સ્વચ્છ બનાવવામાં આવે છે, ત્યારે તે પ્રકાશના પ્રતિઅન્યક થતા નથી, એજ પ્રમાણે દનમેાહનીય (મિથ્યાત્વમેહનીય ) કનાં દ્રવ્યામાંથી મિથ્યાત્વરૂપ મળ દૂર કરવાથી તે દ્રવ્યો એવાં સ્વચ્છ બની જાય છે કે તે યથા તત્ત્વશ્રદ્ધાનરૂપ સમ્યકત્વને અટકાવનારાં થઇ શકતાં નથી.
ઉપર કહ્યું તેમ શુદ્ધ, મિશ્ર અને અશુદ્ધ એમ દનમેાહનીય (મિથ્યાત્વમાહનીય ) કનાં દ્રવ્યાના ત્રણ વિભાગે ઉપશમસમ્યકત્વમાં વત્તા આત્મા કરે છે. હવે જ્યારે આપશમિકસમ્યક્ત્વના કાળ પૂરા થાય છે, ત્યારે જો પેલાં શુદ્ધ દ્રવ્યાના ઉદય થાય, તા આત્માક્ષાયેાપશમિકસત્વને પ્રાપ્ત કરે છે, મિશ્ર દ્રવ્યોના ઉદય થાય તા સમ્યગ્દષ્ટિ નહિ, પશુ મિશ્રદષ્ટિ બને છે અને અશુદ્ધ દ્રવ્યોના ઉદય થતાં મિથ્યાદષ્ટિ થાય છે. આપશમિકસમ્યકત્વમાં જેમ શુદ્ધ શ્રદ્ધાન હેાય છે, તેમ ક્ષાયેાપશમિક સમ્યકત્વમાં પણ શુદ્ધ શ્રદ્ઘાન હેાય છે. પરન્તુ ફરક એ છે કે—આપશમિક સમ્યકત્વમાં મિથ્યાત્વકના પ્રદેશ-ઉદય પણ હાતા નથી, ( અન્ય આચાર્યોં કહે છે કે ઉપશમશ્રેણિવાળાજ આપશમિક સમ્યકત્વમાં મિથ્યાત્વકતા પ્રદેશ–ઉદય હાતા નથી, અન્યત્ર હેાઇ શકે છે) જ્યારે ક્ષાયેાપમિક સમ્યકત્વમાં મિથ્યાત્વદ્રવ્યાના પ્રદેશ-ઉદ્દય સંભવે છે. પ્રદેશ-ઉદય એટલે સૂક્ષ્મ ઉદય. એ સિવાય આપશમિક સમ્યકત્વમાં દર્શનમેહનાં કાઇ પુદ્ગલાને ઉદય હાતા નથી, જ્યારે ક્ષાયેાપશમિકસમ્યકત્વ દર્શનમેહનાં શુદ્ધ પુદ્ગલાના વિપાકાયરૂપજ છે. અતએવ ક્ષાયેાપશ્ચમિકસમ્યકત્વ પાલિક અથવા આપચારિક સમ્યકત્વ કહેવાય છે, જ્યારે આપશમિક સમ્યકત્વ આત્મિક છે.
306

Page #461

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT. ત્રીનું ક્ષાયિક સમ્યકત્વ, એ ઉંચા પ્રકારનું સમ્યક છે. ઉપર્યુક્ત શુદ્ધ, અશુદ્ધ અને મિશ્ર એ દર્શનમોહના ત્રણ પુજે અને અતિતીવ્ર (અનન્તાનુબંધી) ક્રોધ, માન, માયા, લોભ એ ચાર કષાય, એમ એ સાતને મૂલતઃ ક્ષય થવાથી પ્રકટ થનારૂં સમ્યકત્વ ક્ષાયિકસમ્યકત્વ કહેવાય છે. આના બે વિભાગ પાડી શકાય છે.–શુદ્ધ ક્ષાયિક અને અશુદ્ધ ક્ષાયિક. તેમાં પહેલું કેવલજ્ઞાનીઓને અને બીજું છદ્મસ્થાને હોય છે.
બીજી રીતે સમ્યકત્વના ત્રણ પ્રકાર પાડવામાં આવ્યા છે-કારક, રોચક, અને દીપક. યથાર્થતશ્રદ્ધાન પ્રમાણે યમ-નિયમાદિઆચરણ જે ઠીક ઠીક હોય, તો તે કારક સમ્યકત્વ છે. આચરણમાં ન મૂકી શકવાની સ્થિતિ સાથે સંબંધ ધરાવતું સમ્યકત્વ રોચક સમ્યકત્વ છે. છવાજીવાદિ તત્વો ઉપર પતે શ્રદ્ધાળુ નહિ હોઈ કરીને પણ બીજાઓના ઉપર તે તરોનો યથાર્થ પ્રકાશ પાડવો તેને દીપક સભ્યત્વ કહેવામાં આવ્યું છે.
મેક્ષપ્રાપ્તિનું મૂળ જેમ સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ , ચારિત્ર છે, તેમ સંસારરૂપ વૃક્ષનું મૂળ પણ મિથ્યાદર્શન, મિથ્યાજ્ઞાન અને મિથ્યાચારિત્ર છે. દર્શનનું મિથ્યાપણું ટળી જતાં જ્ઞાનનું મિથ્યાપણું એની સાથેજ ટળી જાય છે. અને એ બંનેમાં સમ્યકત્વનો પ્રાદુભવ સાથેજ થાય છે. દર્શન અને જ્ઞાનમાં સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થતાં ચારિરૂ ત્રની દુર્લભતા રહેતી નથી. સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાનને પરસ્પર અવિનાભાવ ( એકબીજાથી જુદું ન રહેવું એવો ) સંબન્ધ છે. સમ્યગ્દર્શન જેને પ્રાપ્ત થયું, તે મિથ્યાજ્ઞાની નહિ, કિન્તુ સમ્યજ્ઞાનીજ છે. જેનામાં સમ્યગ્દર્શન નથી, તેને જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષયોપશમ ગમે તેટલે પ્રબળશક્તિવાળો હોય અને તે ગમે તેટલું શ્રુતજ્ઞાન યા શાસ્ત્રવિદ્યા ધરાવતે હોય, પણ તે સમ્યજ્ઞાની નથી કિન્તુ મિથ્યાજ્ઞાની છે. આ માટે મોક્ષપ્રાપ્તિના સાધનોમાં સમ્યગ્દર્શનને પ્રથમપદ આપવામાં આવ્યું છે. જ્ઞાનાવરણના ક્ષયપશમની અથવા ચારિત્રથી ઉત્પન્ન થતા કષ્ટની પાછળ સમ્યકત્વ અનુસરવા બંધાયેલ નથી, કિન્તુ સમ્યગ્દર્શનની પાછળ એ બને વસ્તુઓ ખેંચાઈ ઘસડાતી આવે છે. આજ માટે શાસ્ત્રમાં સમ્યગ્દર્શન તરફ પુનઃ પુનઃ ભાર દઈને લક્ષ્ય ખેંચવામાં આવ્યું છે. સમ્યગ્દર્શનને વિરોધી મિથ્યાદર્શન છે. તો જેવા રૂપે અવસ્થિત છે, તેવા રૂપે તેને
807

Page #462

અધ્યાત્મતવાલોક.
[ બીજુંનિશ્ચય કરે તે તત્વશ્રદ્ધાન કહેવાય અને તેનું નામ સમ્યગ્દર્શન છે; મિથ્યાદર્શન તેથી ઉલટું છે. દર્શનમોહનીયકર્મના ઉદયથી પદાર્થમાં વિપરીત માન્યતા યા વિપરીત શ્રદ્ધા ઉભી થાય એ મિથ્યાદર્શન છે. દર્શન શબ્દ આ સ્થળે “શ્રદ્ધાન” અર્થમાં વપરાય છે. યથાર્થ દર્શન (શ્રદ્ધાન) હોય તે તે સમ્યગ્દર્શન કહેવાય અને વિપરીત શ્રદ્ધાન હોય તો તે મિથ્યાદર્શન કહેવાય.
શ્રદ્ધાન શબ્દનો અર્થ સમજવામાં ઘણી વખત ગોટાળો ઉભો થતો જેવામાં આવે છે. શ્રદ્ધાનને અર્થ જે ખાલી માન્યતાજ કરીએ, તે તે અધૂરે અર્થ છે. “હું અમુક માનું છું, મારે અમુક વાત કબૂલ છે, અમુક બાબતમાં મને શ્રદ્ધા છે, અમુક પુસ્તકમાં લખેલી અમુક હકીકત મારે માન્ય છે ” એવી રીતના પ્રસંગમાં જે માન્યતાને અર્થ આપણે સમજીએ છીએ, તેવોજ સાદે માન્યતારૂપ અર્થ જે શાસ્ત્રકારના શ્રદ્ધાન શબ્દને કરીએ તે તે બરાબર નથી. માન્યતા અને શ્રદ્ધાનમાં ફરક સમજવાને છે. માન્યતા એ નીચી કેટીની વસ્તુ છે, જ્યારે શ્રદ્ધાન એ માન્યતાનો પરિપાક હાઈ કરીને ઉંચી કેટીની વસ્તુ છે. માન્યતા એ મનુષ્યના અમુક પ્રકારના મનને ભાવજ સૂચવે છે, જ્યારે શ્રદ્ધાન મનુષ્યના આત્મા ઉપર અજવાળું પાડનાર દિવ્ય પ્રકાશ છે. શ્રદ્ધાનો ઉદય થતાં જીવ અને દેહનું આત્મસ્પર્શી વિવેકજ્ઞાન સ્પરે છે. જેવી અડગ માન્યતા પોતાના શરીર ઉપર અને માતા-પિતા તથા સાંસારિક વસ્તુઓ તરફ હોય છે, તેવી અડગ માન્યતા આત્મા અને શરીરની ભિન્નતા ઉપર બંધાય, ત્યારે તેને શ્રદ્ધાન થયું કહેવામાં આવે છે. ચતુર્થ ગુણસ્થાનકનું જે ગીરવ શાસ્ત્રમાં બતાવ્યું છે, તે આવી શ્રદ્ધાને અવલંબે છે. આવી શ્રદ્ધાને વિકાસ થતાં તક્ષણાત્ જીવનને ક્રમ ફરી જાય છે. નવીન જીવનમાં આત્માનું આગમન થાય છે. પિાલક મમત્વના કચરામાંથી નિકળીને આત્મા સ્વરૂપાભિમુખથાય છે. પરંતુ જીવ અને શરીર જુદાં છે, એમ હું માનું છું, એમ માનવા માટે હરકત નથી”—એવા પ્રકારની ખાલી નિર્જીવ માન્યતાથી શ્રદ્ધાનું કામ સરી શકવાનું નથી. આત્માના અન્તર્ભાવને સ્પર્શ નહિ કરનારી ઉપરોટલી માન્યતાને શ્રદ્ધા સમજવાની ભૂલ કરનારાઓ સારી પેઠે સમજી શક્યા હશે કે શ્રદ્ધાન એક એવી નિરાળી વસ્તુ છે કે જે બ્રાન્તિના અંધારામાંથી આત્માને બહાર કાઢી જ્ઞાનના અજવાળાથી જળહળતા ચારિત્રના પથ ઉપર મુસાફરી કરાવીને મુક્તિમંદિર સુધી લઈ જાય છે.
398

Page #463

પ્રકરણ. 1
SPIRITUAL LIGHT.
સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ માટે જ્ઞાનાવરણ કર્યું ના ક્ષયાપશમ સાક્ષાત્ પ્રધાન હેતુભૂત થતા નથી. સમ્યકત્વવાળાને જ્ઞાનાવરણુકને ક્ષયેાપશમ જેટલા પ્રમાણમાં હાય છે તેટલા પ્રમાણના ક્ષયાપશમ મિથ્યાદષ્ટિમાં પણ હાય છે. એ માટે સમ્યકત્વપ્રાપ્તિનું મૂળ કારણુ દર્શનમેાહના નિરાસ છે. ખાસ પ્રયેાજનભૂત આત્મા વગેરે પદાર્થીમાં ભ્રાન્તિ ટળી જવી એ દર્શનમેાહના નિરાસ ઉપર આધાર રાખે છે. અને એનાથી સમ્યકત્વને આવિર્ભાવ થાય છે. આવી રીતે સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિમાં, સાધારણ રીતે સંગીપ’ચેન્દ્રિયામાં જ્ઞાનાવરણના જેટલા ક્ષયેાપશમ હાય છે, તે કરતાં વધુ જ્ઞાનાવરણક્ષયે પશમની આવશ્યકતા હૈતી નથી, કિન્તુ ઉપર કહ્યું તેમ ભ્રાન્તિનિરાસનીજ અગત્ય છે. જો કે સર્વથા ભ્રાન્તિને નિરાસ કૈવલ્યદશામાં થાય છે, પશુ કેટલેક અંશે મુદ્દાની બાબતોમાં ભ્રાન્તિ ટળી ગઇ હાય, તેા ક્રમશઃ સર્વભ્રાન્તિરહિત એવી ઉચ્ચ સ્થિતિ ઉપર આવવું સહેલ થઇ પડે છે. જેમ વસ્ત્રના એક છેડે સળગતાં ક્રમશઃ તે આખું વજ્ર ખળી જાય છે, તેમ આત્મબ્રાન્તિનું આવરણ એક દેશથી ખસ્યું એટલે તે સર્વથા નષ્ટ થવાને ચેાગ્ય થઈ જાય છે. બીજના ચંદ્ર ક્રમશઃ પૂર્ણતા ઉપર આવે છે, તેમ ભ્રાન્તિના આવરણને અશ નષ્ટ થતાં જે ખીજજ્ઞાન પ્રકટે છે, તે ક્રમશઃ પૂર્ણતા ઉપર આવી જાય છે. એ માટે સમ્યકત્વ એ ખરેખર મેક્ષ વૃક્ષનું ખીજ છે.
सम्यक्त्वनां कदा मोक्षः ? -
अ परावर्त्तननामकाळेऽवशिष्ट उत्कृष्टतया भवन्ति । सम्यग्दृशो मोक्षपदस्य लाभेऽप्ययं विलम्बोऽर्थत एव भूयान् ॥ ४६ ॥
When half of the Pudgal-paravartana time at the most remains, a man attains right belief; that is to say those having right belief reach absolution within the said time. ( 46 )
સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયા પછી સસારભ્રમણ કેટલુ' રહે છે?—
સંસારમાં ભ્રમણ કરવાના કાળ વધુમાં વધુ અડધે પુષ્ટિ પાવર્સ બાકી રહેતે સમ્યકત્વ (સમ્યગ્દર્શન) પ્રાપ્ત થાય છે~~
૪.
309
*

Page #464

અધ્યાત્મતવાલોક.
[ બીજું
સમ્યગ્દષ્ટિ થવાય છે. આથી એ અર્થાત કહેવાઈ જાય છે કે સમ્યગ્દષ્ટિને મોક્ષપ્રાપ્તિમાં વધુમાં વધુ વિલંબ અર્ધ પુદગલપરાવર્ત કાલ સુધી છે.”–૪૬
ભાવાર્થ–પગલપરાવર્ત એ કાળવિશેષની પારિભાષિક સંજ્ઞા છે. આ કાળ ઘણોજ મોટે છે. અનંતાનંત વર્ષે આ કાળમાં પસાર થઈ જાય છે, અતએ આ કાળનું માન બતાવી શકાય તેમ નથી. છતાં જૈનશાસ્ત્રકારે જે પદ્ધતિએ એ કાળની સમજુતી આપે છે, તે આવી રીતે છે
Lસમગ્ર લેકના આકાશના પ્રદેશને કમશ: મરણથી સ્પર્શ કરવામાં જેટલે કાળ જાય, તેટલા કાળને પુગલપરાવર્ત કહે છે. કિમે કરીને સર્વ આકાશપ્રદેશોમાં મરણ કરતાં એટલે કાળ જાય તેટલે કાળ અહીં સમજવાને છે. અર્થાત એક જીવનું જે આકાશપ્રદેશમાં રહીને મરણ થયું, તે જીવનું ગમે તેટલો કાળ ગયા પછી પણ તે આકાશપ્રદેશના અનન્તરવસ્તી આકાશપ્રદેશોમાં મરણ થવું જોઈએ, વળી ફરીને ગમે ત્યારે પણ તે પછીના અનન્તર આકાશપ્રદેશમાં મરણ થવું જોઈએ, એમ કમથી (વચ્ચે ગમે તેટલી જગ્યાએ મરણ થવા છતાં પણ) સર્વ આકાશ પ્રદેશમાં મરણ પૂરા કરવામાં જેટલો વખત લાગે, તેટલા વખતને પુતલપરાવર્ત કહે છે. મતલબ કે કેાઈ જીવનું જે આકાશપ્રદેશોમાં મરણ થયું, તે પછીનું તેનું બીજું મરણ તે પ્રદેશના અનન્તરવર્તે પ્રદેશોમાં જ થાય
૧ પુલ પરાવર્તના ચાર પ્રકારે છે–સૂક્ષ્મદ્રવ્યપુતલપરાવર્ત, સૂક્ષ્મક્ષેત્રપુગલપરાવર્ત, સૂમકાળપુદગલપરાવર્ત અને સૂક્ષ્મભાવપુદગલપરાવર્ત. પ્રસ્તુતમાં જે પુદ્ગલપરાવની સમજુતી આપી છે, તે સમક્ષેત્રપુગલપરાવર્તે છે. કારણ કે સિદ્ધાન્તમાં પ્રાયઃ ક્ષેત્રપુગલપરાવર્તન વ્યવહાર છે.
+ " सूक्ष्माणामपि चतुर्णी पुद्गलपरावर्तानां मध्ये जीवाभिगमादौ पुद्गलपरावर्तः क्षेत्रतो बाहुल्येन गृहीतोऽस्ति । क्षेत्रतो मार्गणायां तस्योपादानात् + + + + તતડચત્રા પર વિરોષનિર્દેશો નારિત તત્ર પુકૂaकायर्सग्रहणे क्षेत्रपुद्गलपरावर्तो गृह्यते ” । .. -प्रवचनसारोद्धारे द्विषष्टयधिकशततमे द्वारे ।
$10

Page #465

પ્રકરણ. ]
SPIRITUA1 LIGHT.
એવા નિયમ નથી; એ માટે આકાશપ્રદેશ કેવા ક્રમથી સ્પવા ોઇએ, એ સાવધાનતાથી વિચારવાનું છે. કાઇ આકાશપ્રદેશમાં મરણુ થયા પછી ગમે ત્યારે તે પ્રદેશાના અનન્તર પ્રદેશમાં જ્યારે મરણ થાય, ત્યારે તે *પ્રદેશે! ક્રમથી સ્પર્શીયા કહેવાય. પરંતુ વચ્ચેના વખતમાં જે અન્ય પ્રદેશેમાં મરણે થયાં, તે પ્રદેશે! ક્રમથી સ્પર્શાયેલા કહેવાય નહિ. એવીજ રીતે વળી ગમે ત્યારે પણ પેલા ક્રમપૃષ્ટ પ્રદેશોના અનન્તર પ્રદેશામાં જ્યારે મરણ થાય, ત્યારે તે પ્રદેશે! ક્રમથી સ્પર્શીયા કહેવાય. આવી રીતના ક્રમથી સર્વ આકાશપ્રદેશે જ્યારે મરણાથી સ્પર્શાય . અને એવી રીતે સ્પર્શીવામાં જેટલા કાળ જાય, તેટલા કાળને પુદ્ગલપરાવર્ત્ત કહે છે. આ ઉપરથી સમજી જવાય છે કે આ કાળ કેટલા બધા માટે છે. આ કાળ અનન્તકાળ કહેવાય છે. અડધા પુદ્ગલપરાવર્ત્ત કાળ પણ અનન્તકાળ કહેવાય છે.
सम्यक्त्वं लक्षयति
विमलः परिणाम आत्मनः किल सम्यत्वमुदीरितं बुधैः ।
अपवर्ग पुरप्रवेशनं
न हि मुद्रा मनवापुषामिमाम् ॥ ४७ ॥
This unsullied pure state of the soul is emphatieally called by the wise–Samyakóva-perfect faith in the essential principles of Jainism. This perfect faith is the passport for admission into the city of Liberation. Without this passport, no one is entitled to Liberation~~( Moksha). ( 47 )
Notes: Every thing is subject to the law of causation. The effect must follow the cause. The cognition of the nature of the soul must be due to something-it is Samvyaktva (right attitude chiefly
311

Page #466

By Alcudruids. [ Morginstrumental in bringing about Self-illumination ). So without this attitude nothing can work out true realization of the soul. Samvyaktva ( right belief) serves as a beacon light on the path of liberation.. Religious teachers have emphatically pronounced unshakable and perfect faith in the essential principles of Jainism as declared by Passionless to be the preliminary necessity. Meditation, concentration, philophical reflection can not be exercised unless one has attained the state of Samvyaktva.
It would not be out of place to give a very brief account of Samvyaktva according to the Jain philosophy. Karma according to the Jain philosophy, is classified into eight heads. Mohaniya Karma forms the fourth head. Its nature is to infatuate our moral and mental capacities in such a way as to cloud the discrimination between right and wrong. It is again classified into two heads,--the Darshnamohaniya Karmas which obstruct the faculty of relishing the truth when it is heard, and the Charitramohaniya Karmas which obstruct right conduct. When the three Darshanmohaniya Karmas and the four Anantānubandhis ( worst kind of anger, pride, deceit and greed ) are controlled the light of Samvyaktva dawns upon the human mind and the knot of karmas-/ likes & dislikes ) is cut off. The aspirant after Samvyaktva must pass through three processes-Yathā prayriti-karana, Apurvakarana, and Aniyritti-karana. These three processes refer to the reduction of the duration of the seven Karmas and
312

Page #467

પ્રકરણ.
SPIRITUAL LIGHT.
the amount by which the duration is reduced. When a man is in a Yathāpravrittikarana he feels that this phenomenal life is a misery. In the second process, the desire to be free from the four Anantānubandhis becomes manifest. In the third, the control of the four Anantanubandhis is actualised and the knot of karmas is cut off and the Mithyatva becomes inoperative. It is called Vyavahar Samvyaktva or Dravya Samvyaktva. The other aspect is Bhāva Samvyaktva when he understands that his own Soul is true God, true Guru & true Dharma.
Right faith, leads to all kinds of purity and ultimately to final liberation. It prevents one's births in lower grades of life and physical deformity. One who is endowed with perfect belief, becomes possessed of energy, wealth and grateness. He is enabled to realize the highest ideals. He becomes endowed with miraculous power and enjoy long in the heaven worlds. It is on account of this unshaka
ble right belief, one secures ths Supreme Status. numerous advantages of the Right Faith.
These are
સમ્યકત્વનું લક્ષણ
“ આત્માના ઉજ્જવલ પરિણામવિશેષને સમ્યકત્વ કહેવામાં આવ્યું છે. આ સમ્યક્ત્વ મુક્તિના સિકા છે. એ સિઝંકા મેળવ્યા વગર કાઇ મેાક્ષનગરમાં પ્રવેશ કરી શકતા નથી. ”—૪૭
G11919.
સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ જોવાઇ ગયું છે. સરળ રીતે તેની વ્યાખ્યા સમજાવતાં જૈન શાસ્ત્રકારા કહે છે કે જીવ, અજીવ આદિ તત્ત્વાના
313

Page #468

અધ્યામતાલોક, [ બીજા યાઈ સ્વરૂપમાં બુદ્ધિપૂર્વક સમજપૂર્વક અટલ વિશ્વાસ રાખવે, એ સમ્યગ્દર્શન છે.' વિશેષતઃ–દેવ, ગુરૂ અને ધર્મને યથાર્થ રીતે ઓળખી તેમના ઉપર નિશ્ચલ શ્રદ્ધા રાખવી એ પણ સમ્યગ્દર્શન છે.
" तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम्"। " जीवाजीवाऽऽश्रवसंवरनिर्जराबन्धमोक्षास्तत्त्वम् "
(ભગવઉમાસ્વાતિકૃત તત્વાર્થસૂત્ર) ' ૨ “વા સેવે તેવતાવારિ ૧ પુરતામતિઃ | धौ च धर्मधीः शुद्धा सम्यक्त्वमिदमुच्यते " ॥
–ોગશાસ્ત્ર હેમચંદ્રાચાર્ય
કે આ સમ્યગ્દર્શનને જૈનશામાં સ્થળે સ્થળે બહુ ઉંચા શબ્દોથી વખાણ્યું છે. એટલું જ નહિ, પણ આની અગત્ય સર્વ ધર્મશાસ્ત્રકારે સ્વીકારે છે. જુઓ, મનુસ્મૃતિના છઠ્ઠા અધ્યાયને ૭૪ મે – * બીનસમ્પન્નઃ વર્ષના નદિ વધ્યતે | ' નેન વિહિનતુ સાર ગતિપથ ”
–“સમ્યગ્દર્શનથી જે સમ્પન્ન છે, તે કર્મથી બંધાતું નથી. અને દર્શનથી (સમ્યગ્દર્શનથી) જે રહિત છે, તે સંસારમાં રઝળ્યા
વિવેક ચૂડામણિમાં પણ– કલામનાત્માને માઁ સંસાવારિથી
' योगारूढत्वमासाद्य सम्यग्दर्शननिष्ठया " ॥ ९ ॥
એ કમાં, સંસાર સમુદ્રમ આત્માને ઉદ્ધાર સમ્યગ્દર્શનદ્વારા વેગ મેળવવાથી થાય છે, એમ કહ્યું છે.
814

Page #469

પ્રકરણ ] SPIRITUAL ItalT.
પૂર્વસેવા’ નામનું દ્રિતીય પ્રકરણ પૂર્ણ થયું. આની અંદર ગુરૂદેવસેવા, સદાચાર, તપ અને મુકયેષ, એટલી બાબતે જેવાઈ. આ માર્ગનું આરાધન કર્યોથી અષ્ટાંગયોગ ઉપર આરહણ કરવાનું બળ પ્રાપ્ત થાય છે, “ અષ્ટાંગયોગ” શું છે ? એ જાણવાને હવે ત્રીજા પ્રકરણમાં પ્રવેશ કરીએ.
318.

Page #470


Page #471

तृतीय-प्रकरणम् ।
37219
: 1
CHAPTER III.
Ashtanga Yoga.
( Shlokas 131. ) The word Yoga is derived from yuj (95) to join and means conjunction or absorption and the Yoga Shastra is the same which treats of the process of achieving this result.
To understand the nature of Yoga, one must understand the nature of man and of Universe. As is stated elsewhere, Jain philosophy divides the Universe into two main classes; Jiva and Ajiva. The real nature of Jiva is consciousness; but it is clouded by Anādi Karma and the Yoga system explains the method of removing the Karma, the Yoga enables the Jiva to join himself with or to be absorbed in its

Page #472

અધ્યાત્મતવાલક
[ sloja own real and eternal nature, unalloyed with Karmic ore. It unfolds the supreme consciousness.
Yoga is a practical science based upon psychological laws. Its object is to evolve the pure Atman out of the Jiva, hedged in by the jungle of Karmic forces. Every thing in the Universe is regulated by certain laws and the spiritual evolution has its own laws. Yoga is the systematised knowledge of laws. This is the general meaning of Yoga. The word is used in another sense also as in Jnānayoga and Karmayoga. Here it means ' application,' for instance Jnānayoga means applying oneself to the study of real knowledge. But here also, the original idea is present because in all these latter Yogas the ideal aimed at, is identical-Realisation of the true nature of Self. They only indicate a difference in procedure; the end is the same.
Realisation of the Self involves two things. Knowledge of the true nature of Self and the removal of matter ( Karma ) which screens it; these two form the subject matter of Jnānayoga and Kriyāyoga respectively. But we should note that these two do not stand independent of each other. Because, as it is plain to see, the real nature of Atma will not be unfolded unless the karmic fetters are removed, in other words, the ideal of Jnānayoga will not be achieved unless the Kriyāyoga is practised to the end. Similarly the uninterrupted practice of Kriyāyoga as it gradually removes one layer of Karma after another, will also unfold proportionately the nature of Atman,
318

Page #473

3189191. )
SPIRITUAL LIGHT.
that is, it also helps in the attainment of the end sought by Jnānayoga. It will thus be seen that Jnanayoga and Kriyāyoga march hand in hand. One supplements the other. They are two sides of the same shield. One lays emphasis not so much on the process as on the end to be gained; while the other pays particular attention to the process implying at the same time that if the process be rigidly and rightfully carried out, it will not fail to achieve the end. In fact both are equally necessary.
We may incidentally state that it is a very important feature of the Jain Metaphysics that it lays stress on Karma equally with Jnāna. The Western metaphysics does not stand comparison with the Eastern in this respect. In the West, metaphysics is to all intent and purposes divorced from practical ethics. On the other hand practical sciences are tending to ignore the metaphysical basis of life. The science of sociology which for instance attempts to give a rational explanation of the principles which should govern the human conduct practically ignores its metaphysical basis but only takes into consideration anthropological, historical, economic and such other causes. But human Soul is not a product of these; it has in it something deeper and more sublime than such externals. It is on a recognition of this fact that in all Indian Religions Karmayoga has a metaphysical basis and is made a companion to Jnānayoga. Without the practice of Karmayoga there is no possibility of attaining the final goal.
319

Page #474

अध्यात्मतत्या. [ logअष्टाङ्गयोग विवक्षुस्तत्साध्यमादर्शयतियंत्राऽस्ति दुःखाननुविद्धमेवानन्तं सुखं शाश्वतमेष मोक्षः। समग्रकर्मक्षयलक्षणोऽसौ नास्ति मुक्तिः सति कर्मलेशे ॥ १॥
Final emancipation is that state where there is boundless and eternal bliss unalloyed with miseries. It is characterised by the destruction of all the Karmic forces. Final beatitude cannot be attained so long as there is left even an iota of Karma. (1) . योग साध्यमि.--
“ो स्थितिमा मिस हु:॥२हित अने अविना सुभ मनु. लवाय छ, ते स्थितिने 'मोक्ष' हेवामां आवे छे. या मोक्षनु सक्षणસર્વ કમેને ક્ષય થવો, એ છે. જ્યાં સુધી લેશમાત્ર પણ કર્મ રહ્યું હોય, सां सुधा मोक्ष प्राप्त थय। हेवाय नहि. "-१ स्वर्गाद मोक्षं भिनत्ति- . स्वर्गापवर्गों भवतो विभिन्नौ स्वर्गाद् यतः स्यात् पतनं, न मोक्षात्। स्वर्गे सुखश्रीः पुनरिन्द्रियोत्था ज्ञेया परब्रह्ममयी तु मोक्षे ॥२॥
Heaven and final beatitude are quite different states because one may fall down from heaven while there is no such lapse from final beatitude. The bliss in heaven is derived from senses; while that in final beatitude is of the very nature of the Supreme Soul. ( 2 ). • Here Moksha and Heaven are distinguished. Moksha means final beatitude. It implies unqualified perfect status, which the spiritual soul attains after destroying all kinds of impurities of Karma.
320

Page #475

31529. ] SPIRITUAL LIGHT. The Soul becomes free from old age, diseases, destruction etc. It becomes free from birth in the cycle of Evolution. While on the other hand the attainment of Heaven does not carry with it the blessings of Moksha. Even the Rulers of Devas and Lords of Asuras are subject to happiness and misery. Their lives are limited. According to the Jain Scriptures the shortest period of their life is ten thousand years and the largest period of their life is thirty-three Sāgaropamas. Though the Devas enjoy pleasures, happiness and exquisite joys yet they are not free from miseries and troubles. They are subject to lust, jealousy, rivalry, vengeance, jarring brawls and quarrels. They have their bodies and embodied as they are, they suffer calamities. The happiness they enjoy is subject to changes. It is not an absolute bliss which is enjoyed in the state of Moksha. When they have completed the enjoyment of their good Karmas, they fall down and are reborn in human kingdom. Time according to the Jain theory is scaled as below:
“ In the Jain idea of time the smallest division is called a “ Samaya ", and it is so small that there are innumerable “ samayas " in a wink of the eye etc., which is called an ávali ". Sixteen million, seven hundred and seventy-seven thousand two hundred and sixteen" āyalis " make 48 minutes, or one • Muhurta."
Thirty muhurtas make one day. Fifteen days make one fortnight.
321

Page #476

અધ્યાત્મતત્ત્વાલે ક.
Two fortnights one month. Twelve months one year.
Innumerable years make 66 one palyopama 1,000,000,000,000,000 palyopamas make one sāgaropama. In India, five sorts of years are recognized viz. Sola, Lunar, seasonal and two others. The seasonal year is of 360 days.
સ્વર્ગ અને મેાક્ષ જુદા છે—
–
[ ત્રીજું
""
"3
“ સ્વગ અને મેક્ષ એ એ જુદાજ છે; કારણ ( આયુષ્ય પૂર્ણ થયે ) નીચે આવવાનું અવશ્ય થાય છે, માંથી પાછા કરવાનું હતુંજ નથી. આ સિવાય સ્વર્ગમાં જે ઇન્દ્રિયજન્ય છે, જ્યારે મેક્ષઅવસ્થાનું સુખ સચ્ચિદાનંદમય છે.
સ્વર્ગ માંથી જ્યારે મેક્ષ
સુખ છે, તે
'
—૨
વ્યાખ્યા.
જૈનશાસ્ત્રકારા કહે છે કે સ્વર્ગમાં એછામાં એન્ડ્રુ હજાર વર્ષતુ હાય છે, અને વધુમાં વધુ આયુષ્ય તેત્રીસ હાય છે. અન્યધર્મ શાસ્ત્રકારો પણ પ્રકારાન્તરથી સ્વમાં એના આયુષ્યની માઁદા માને છે. આ ઉપરથી એ જોઇ શકાય છે કેસ્વર્ગોમાં કાયમ બેસી રહેવાનું હેાતું નથી. વળી સ્વર્ગનું સુખ દુઃખમિશ્રિત છે. વિમાનમાં દિવ્ય સુખા અનુભવનારા દેવતાએ પણ દુ;ખના અનુભવથી મુક્ત નથી. સ્પર્ધા, ઇર્ષ્યા, ગ્લાનિ, વૈર, વિરાધ વગેરે અનેક કારણાથી ઉદ્ભવતા દુઃખ-સંતાપે દેવતાઓને પણ અનુભવવા પડે છે. જેમ આપણે (મનુષ્યા) શરીરધારી છીએ, તેમ દેવતાએ પણ શરીરધારી છે, અને શરીરની હૈયાતીમાં દુ:ખ રહેલું છે, એ નિર્વિવાદસિદ્ધ વાત છે. આ ઉપરથી દેવતાઓ પણ એકાન્ત સુખી નથી, એ સહેજે સમજી શકાય તેમ છે. જે સુખથી દેવતાએ સુખી કહેવાય છે, તે સુખ પણ નિવિકાર નથી,. કિન્તુ તે સુખ ઇન્દ્રિયજન્ય હેાવાથી સ્વરૂપતઃ તુચ્છ છે. આ માટે, માની લ્યેા કે કદાચ કાઇ એવું સ્થાન હાય કે જ્યાં ઇન્દ્રિયજન્મ સુખા સદા સ્થાયી ભાગવાતાં હોય, તે પણ તે સ્થાન કરતાં શરીરરહિત મુક્તિઅવસ્થાનું સુખ ઘણેજ દરજ્જે ઉંચું અને પ્રથમ
322
આયુષ્ય દશ
સાગરે પમ
રહેતા દેવતા

Page #477

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
નખરે ઇચ્છવા જોગ છે. પરન્તુ વસ્તુતઃ ત્રિકાળમાં કયાં ઇન્દ્રિયોથી થનારાં સુખ દુ:ખથી રહિત અને નિત્યસ્થાયી
.
'
3
ઉપરની હકીકતથી સ્વર્ગ અને મેક્ષનું અત્યન્ત પાય સમજાય તેમ છે. જ્યાંથી અધઃપાત થાય, તે મેાક્ષ કહેવાયજ નહિ. મેક્ષ અથવા મુક્તિના સીધા સાદો અર્થ - છૂટવું ' થાય છે. અર્થાત્ શરીરથી કે કર્મસમૂહથી છૂટવું, તેનું નામ મેક્ષ ય! મુક્તિ છે. મુક્ત થયા પછી બધાવાનું થાય, તે તે “ મુકત અવસ્થા કહેવાયજ નહિ. વસ્તુતઃ મુક્તતા એજ છે કે ફરીને બધાવાનું થાયજ નહિ. શરીર, ઈન્દ્રિય, મન યા કસમૂહથી અત્યન્ત વિયેાગ-હમેશાંને માટે વિયેાગ થવેા, એજ મેાક્ષ છે. આવા લક્ષણવાળી મુક્તિ મેળવ્યા પછી સંસારમાં આવવાનું ખની શકે ખરૂં ? કદાપિ નહિ, ખીજ બળી ગયા પછી અંકુરે। થતા નથી, તેમ કરૂપ ખીજ અથવા રાગ-દ્વેષરૂપ ખીજ પછી સંસારરૂપ ` અંકુરે યા શરીરરૂપ કા ઉત્પન્ન થાયજ નહિ. મહાભારતમાં પણ ગીતમ્યુપાખ્યાનની અંદર કહ્યું છે કે
જેમ ઉત્પન્ન
મળી ગયા
तैलक्ष्याद् यथा दीपो निर्वाणमधिगच्छति । कर्मक्षयात्तथा जन्तुः शरीरं नाधिगच्छति
,
પણ શરીરહાતાંજ નથી.
અર્થાત્—તેલને ક્ષય થવાથી દાવે! જેમ બુઝાઇ જાય છે, તેમ કમેîતા ક્ષય થવાથી આત્મા શરીરથી છૂટી જાય છે–નિર્વાણ પામે છે.
आत्मनो मुख्यभेदावाह—
कर्मकर्मको द्विधाऽऽत्माऽऽदिमस्तु संसारितया प्रसिद्धः । અમેજો નિવૃત—મુદ્દ—સિદ્ધ-બ્રહ્માશિઔરમિષીયતે = ॥ ૨ ॥
Souls are of two kinds namely, those subject to and those free from the forces of Karma; the former
r
* द बीजे यथाऽत्यन्तं प्रादुर्भवति नाङ्कुरः । कर्मबीजे तथा दग्धे न रोहति भवाङ्कुरः
॥
——ઉમાસ્વાતિ, તત્ત્વાર્થ સૂત્ર.
323

Page #478

અધ્યાત્મતવાલેક,
[ ત્રીજું
are termed embodied beings while the latter are designated, Nivrita, Mukta, Siddha, Brahma etc. (3) આત્માના મુખ્ય ભેદે
આત્માના મુખ્ય બે ભેદ પડે છે–સકર્મક આત્મા અને અકર્મક આત્મા. સકર્મક (કર્મ સહિત) આત્મા “સંસારી” કહેવાય છે, જ્યારે અકર્મક (કર્મ રહિત) આત્મા નિત, મુક્ત, સિદ્ધ, પરબ્રહ્મ, સચ્ચિદાનન્દ વગેરે શબ્દોથી વ્યવહત થાય. –૩
विषयप्रस्तावःमोक्षाऽऽनये योगविदः पुराणा योगस्य पन्थानमदीदृशन्नः । अष्टाङ्गभेदः स पुनः प्रसिद्धः प्रदश्यते किञ्चन तत्स्वरूपम् ॥ ४॥
Ancient saints conversant with Yoga have chalked out to us the path of Yoga for the attainment of absolution. It is treated under eight heads. A brief exposition will be attempted here. ( 4 ) વિષયપ્રસ્તાવ–
મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે પ્રાચીન યોગિઓએ આપણને વેગને માર્ગ દર્શાવ્યું છે. તે યોગનાં આઠ અંગે પ્રસિદ્ધ છે. તે આઠ અંગેનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે. ” અછાનિ નામાન– यमनियमाऽऽसनप्राणायामाः प्रत्याहृतिश्च धारणया । साध ध्यानसमाधी इत्यष्टाङ्गानि योगस्य ॥ ५ ॥
Restraint ( of mind and senses ), observance of - religious and moral rites, different postures of the
* આત્માના આ ભેદો અને તે સિવાય તેના અવાન્તર ભેદો પ્રથમ પ્રકરણના ચાદમા લેકની વ્યાખ્યામાં આપણે જોઈ આવ્યા છીએ.
. 324

Page #479

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
body, suspension and suppression of the breath, withdrawal of the senses from sensual objects, concentration of the mind, contemplation and profound meditationthese are the eight stages of Yoga. ( 5 )
આઠે અંગાનાં નામ—
યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ એ ચેગનાં આ અગે છે. ”—પ્
તંત્ર ચમ-નિયમો મતઃ પ્રાદ—
::
तत्राहिंसासत्यास्तेयब्रह्मापरिग्रहाश्च यमाः । शौचं तोषश्च तपः स्वाध्यायः प्रभुविचिन्तनं नियमाः ॥ ६ ॥
Non-injury, truthfulness, refraining from stealing, complete celibacy, non-acceptance of things, belonging to others—these constitute ( Yama ) restraint, while purification of the body and mind, contentment, austerities (external and internal) study of scriptural texts and persevering devotion to God-these form religious observances ( Niyama ). ( 6 )
યમ અને નિયમના ભેદ——
kr
પૂર્વોક્ત આ અંગે પૈકી પ્રથમ અગ યમના પાંચ ભેદો છે અહિંસા, સત્ય, અચાર્ય, બ્રહ્મચર્યાં અને અપરિગ્રહ. ખીજું અંગ જે નિયમ, તેના પાંચ ભેદેા છે–શાચ, સાષ, તપ, સ્વાધ્યાય અને ઇશ્વરપ્રણિધાન. ”—૬
૪૨
325

Page #480

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
अहिंसा ।
[ श्रीaj
तत्र तावदहिंसां व्याचिकीर्षुहिंसां स्पष्टयति
एकान्ततोऽभिन्नतया शरीर - शरीरिणौ सम्भवतो न युक्तौ । परो भवः कस्य हि जाघटीतु नाशे शरीरस्य शरीरिनाशात् ! ||७||
नाप्येवमेकान्तपृथक्त्वमङ्गाङ्गिनोर्विचाराध्वनि सञ्चरिष्णु । एवं हि हिंसा नहि सम्भवित्री हते शरीरेऽपि शरीरभाजः ||८|| मेधाविनस्तत्प्रतियन्ति देहाद् विभिन्नमप्यङ्गभूतं कथञ्चित् । संयोगतोऽभिन्नमतोऽङ्गनाशे या स्याद् व्यथा तां प्रवदन्ति हिंसाम् ॥ ९॥
It does not stand to reason to say that the body and the embodied soul are absolutely connected, be-. cause if we suppose the soul perishing with the body, the existence of the other world remains unaccounted for.
Neither can it be reasonably maintained that the soul and the body are absolutely separate, because then there will be no Himsa even if the body of a living being be destroyed.
The wise persons therefore believe that the soul, though distinct from the body has come somehow or other to be encased in it and that this relation brings about an identity between them. Hence the pain caused by hurting the body or by the loss of body is called ( Himsā ) injury. ( 7-8-9 )
326

Page #481

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ Morja understanding, will clearly prove why they have such tendencies and propensities. These embodied Souls, being in continued association with fleeting, transitory and perishable things attribute such properties to immortal souls and being prompted by wanton cruelty, luxury, relishing taste, imaginary and misleading notion of gratifying gods and goddesses through ignorance of real spiritual truth, recklessly and mercilessly take away the invaluable lives of innocent poor creatures,
Every religion emphatically lays down rules embodying the high principles of non-injury (Ahimsā), truth, non-stealing, chastity and non-covetousness. These are the natural attributes of the Soul. They are clogged and obscured in living beings by selfish and worldly motives and desires. An aspirant after emancipation must get mastery over them through the practice of Yoga, in order to attain complete control over body, mind and speech.
The first and foremost is the avoidance of Himsā. Himsā in its wide significance, includes wishing evil or doing harm by word, thought, or action. It is therefore a necessary conclusion from it that it is obligatory to refrain from animal food which can not be obtained without direct or indirect killing. It will be pointed out further on, that flesh-eating is not in any way advantageous but on the contrary it is positively injurious to health. The. Hindoo scriptures most vehemently deprecate the practice of Himsā and flesh-eating. It is very impossible to cite all
328

Page #482

અધ્યાત્મતત્વાક
[ Movie understanding, will clearly prove why they have such tendencies and propensities. These embodied Souls, being in continued association with fleeting, transitory and perishable things attribute such properties to immortal souls and being prompted by wanton cruelty, luxury, relishing taste, imaginary and misleading notion of gratifying gods and goddesses through ignorance of real spiritual truth, recklessly and mercilessly take away the invaluable lives of innocent poor creatures,
Every religion emphatically lays down rules embodying the high principles of non-injury (Ahimsā), truth, non-stealing, chastity and non-covetousness. These are the natural attributes of the Soul. They are clogged and obscured in living beings by selfish and worldly motives and desires. An aspirant after emancipation must get mastery over them through the practice of Yoga, in order to attain complete control over body, mind and speech.
The first and foremost is the avoidance of Himsā. Himsā in its wide significance, includes wishing evil or doing harm by word, thought, or action. It is therefore a necessary conclusion from it that it is obligatory to refrain from animal food which can not be obtained without direct or indirect killing. It will be pointed out further on, that flesh-eating is not in any way advantageous but on the contrary it is positively injurious to health. The. Hindoo scriptures most vehemently deprecate the practice of Himsā and flesh-eating. It is very impossible to cite all
328

Page #483

344783I SPIRITUAL LIGHT. the authorities in this small note; but a very few quotations will suffice. In the Dharma Shastras eight persons are condemned as sinners in the slaughter of animal-one who directly or indirectly permits the killing of animals, one who divides the dead body after the animal is killed, one who actually kills animals, one who sells meat, one who cooks it, one who distributes it at the table, one who eats it, are all looked upon as killers of animal. ManuSmruti in the fifth chapter, Shlokas 44-49 and 53, 55, prescribes wholesale abstention from killing animals and meat-eating altogether. Vyāsji in the Purānas also reprobates the practice of killing animals, for the purposes of sacrifice.“ Expectations of incurring merit and heavenly bliss, cherished by one from animal-killing, are as futile and worthless as hopes of getting nectar from the mouth of a deep black serpent. ”. A careful and minute reading of the Hindu Shastras will conclusively prove the strict prohibition of killing animals, irrespective of community, country, and time. The killing of animals even for scriptural and sacrificial purposes, is also strongly deprecated. Bhishma-Pitāmaha (Shānti Parva, 264th chapter shlokas 4 to 12), censures the heinous practice of Himsā for the performance of sacrifice. The Purānas such as Bhāgavata, Vishnu, Padma and Brahmavaivarta strongly disallow such wicked practice. Now let us turn our eyes to Mahomedan, Christian and others. It is the command of God to extend mercy to all living beings as' laid down in the Kurān and so. He is styled Rahim. The killing
329

Page #484

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[ilovja of animals is strongly prohibited within the limits of Macca. It is also laid down in the Kuran to keep Rojab (fasts), to abstain from killing animals and from meat-eating from the beginning to the end of the pilgrimage. These injunctions strongly prove that killing of animals is strictly prohibited in the Mahomedan faith, many eni perors as Sabaktgin, Akbar and others issued edicts prohibiting slaughter of animals during the Hindu and Mussalman holidays. It is clearly laid down that souls of all creatures are alike and therefore they should be treated equally with sympathy and mercy. The venerable, Hazratali, distinctly reproves this practice, saying, “ Do not turn your belly into a burial place for birds and beasts.”
Mahomed, the great prophet of Islanı said,
“ The creation is a family; for its sustenance is from Him; therefore, the most beloved unto God is the person who doeth good unto God's family.
An adulteress was forgiven who passed by a dog at a well; and when the dog was holding out his tongue from thirst which was near killing him, the woman drew off her boot and tied it to the end of her garment and drew water for the dog and gave him to drink; and she was forgiven her sin in return for that act of kindness.
A woman was punished for a cat; which she tied, till it died of hunger; and she gave the cat nothing to eat, nor did she set it at liberty, so that it might have eaten the reptiles of the ground.
330

Page #485

પ્રકરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
"There are rewards for benefiting every animal having a moist liver ( i. e. every one alive) Sayings of Mahomed.
22
66
Mr. Abdullah Suhrawardy adds the following as an explanatory note to the above passages.
"In the Kuran animal life stands on the same footing as human life in the sight of God. There is no beast on earth' says the Kuran, nor bird which flieth with wings, but the same is a people like unto you (Mankind )-unto the Lord they shall return. (Key of Knowledge.)
"2
99
It means you should refrain from meat-eating. Similar are the words of the Emperor Akbar against this wicked practice. Even the poet Sadi recommends non-injury to all living creatures. "Do not injure the ant which is a carrier of grain
For it has life, and life is dear to all.
""
Even in the Bible, it is said " And God said,
'Behold, I have given you every herb bearing seed which is upon the face of all the Earth, and every tree, in which is the fruit of a tree, yielding seed; to you it shall be for meat. (Genesis)
" ""
""
"He shall have judgment without mercy that hath showed no mercy. "Blessed are the merciful for they shall obtain mercy.
""
The sixth commandment of the Bible forbids the killing of animals. In one of the educational institutions of Moscow, a girl, being asked whether Himsa
'331

Page #486

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
-flag
(killing) is absolutely or partially forbidden, she firmly replied, that the old Testament and Jesus Christ have strictly forbidden Himsā. She further said even acts though involving slight injury or harm are also sinful-( Ahimsā ).
""
Even in the book-" Imitations of Christ, it is pointed out that knowledge without universal sympathy is useless. Further it is said, one great in love is . really great. A careful reading of passages in the Bible clearly points out mercy for all living beings.
Even the followers of the Venerable, Zoroaster, are recommended abstention from flesh-eating. The three verses dictated by the venerable, Ahurmazad, prescribe mercy, sympathy and compassion towards all creatures and deprecate the slaughter of animals.
Flesh-eaters lay great stress on the taste they enjoy with pleasure in eating meat but they are really speaking groping in the dark. It is not a natural article of food, so the taste remains changing according to the acquired habits of human beings. The taste is not inherent in the thing but it is moulded in conformity with the tendencies and habits of those who use it. A thing which may be once repugnant to the taste, may be delicious at some other time so the argument for taste, is altogether untenable and is successfully contradicted by those who. were in the habit of taking flesh and have afterwords renounced it. Even in the dim dusk of past ages it has been proved by eminent scientists that human beings did not take animal food.
332

Page #487

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
but contrarily they lived upon vegetables and fruits. Afterwards on account of climatic changes and the absence of fruits and vegetables, they adopted artificial means of maintenance. But it is apparent that nature prohibits this flesh-eating custom. It is against the laws of nature to kill any animal life for the sake of the satisfaction of our bellies. Men are not endowed with claws and teeth as carnivorous animals are, but they are given such teeth as naturally indicate that human beings are by nature allowed to eat vegetables and fruits; and human stomachs are not capable of perfectly digesting flesh. The flesh-eaters argue that flesh-eating imparts strength. If this were to be the case, lion must have more enduring power than the elephant, but we find by experience that elephant has greater power of endurance than lion.
It is not even borne out by fact that flesh-eaters are stronger, if it be so, the Russians would have defeated the Japanese, but this is not so; on the other hand, Japan, was victorious; again the central part of Bengal wherein the people generally live upon flesh, is neither strong, nor heroic. The Vegetarians are generally capable of possessing greater enduring power and as a rule, are heroic and strong. "In France, vegetable diet prevails to a very great extent. M. Dupin informs us that two-thirds of the French people, to this day, are wholly deprived of animal food; and live on chestnuts or maize or potatoes-the peasantry of Norway, Sweden, Russia, Denmark, Germany, Turkey, Greece, Switzerland, Spain, Portugal and of
४३
333

Page #488

અધ્યાત્મતત્વાલક.
Ti thoja almost every other country in Europe, subsist principally and most of them entirely on vegetable food." ( Ahimsă Dharma Prakāsh ).
Flesh-eaters are disqualified to perform any religious rite; because their bodies remain impure with the bundle of flesh in their stomachs. Look at the absurdity in the idea of propitiating the goddess Chandi with goat-offerings ! This practice cannot be justified on any rational ground. Can we imagine that the goddess who protects and who is Mercy-incarnate can ever think of accepting the flesh of gentle, guileless, and innocent lamb, goat or he-buffalo ? It is simply the jugglery of the flesh-eating Brahmins.
Plutarch remarks-“ Desist 0 i mortals to violate living bodies for your infamous dishes. There are crops, there are fruits bending the branches by their weight, and swelling grapes, on the vines, there are sweet herbs, there are those which you may soften and make palatable by fire, nor is milk wanting to you, nor honey redolent of thymes, and the bounteous earth causes Sweet elements to spring up richly and affords feasts without slaughter and without blood. X
X
At length some mischievous innovator desirous of new food commenced to fill a greedy belly with animal dishes and opened the way to wickedness.
What an evil habit does he contract and how he prepares himself to shed human blood, who cuts
- 334

Page #489

Min. 1 SPIRITUAL LIGHT. the throat of the innocent calf and unmoved lends his ears to its moanings or who can slaughter the kid uttering its childlike cries or can nourish himself with the fowl which he has fed with his own hands ? How is this less than a great crime ?
Animals possess the same feelings: they are not mere automatic machines. They have also fears, joys, passions and sympathy. When they are deprived of their young ones, they ring the whole forest by their agonies. When the wounded animal lingers and expires, the intensity and depth of torment is so immeasurably great that the poor dumb animal canont express. and cannot offer resistance to it, as we are able to do.
So, on the whole, it could be clearly seen from above, that animal diet, instead of serving as a nutritious food, strongly impairs health because animal food tends to generate uric acid in large quantity in the systems of flesh-eaters, as declared by eminent doctors in their medical enquiries. Hence such wanton acts of cruelty stand no justification. Abstention from animal diet tends to develop spirituality. It brings on control over mind, speech and body. It naturally curbs desires which, according to all systems of philosophy are the main-springs propagating this Samsara. ( Cycle of Transmigration. ) These desires kill or impair the vital forces in proportion to intensity with which they are entertained and cherished. It is highly essential therefore to curb or root them out. In proportion to the intensity with which
335

Page #490

અધ્યાત્મતવાલાક.
[ alloy
they are eliminated, the growth of spirituality is promoted and that of animality is checked. Thus the elimination of the Karmic forces of desires helps in bringing on freedom from pain and happiness which every living being tries to secure.
It is even absurd to kill living animals in extreme pain and distress and also to destroy creatures with naturally cruel and evil propensities. It is a wrong belief that they become happy, being freed from painful distress. By destroying cruel animals the evil is not mitigated and none can guarantee that similar beings would not take birth in the same place. On the contrary when one entertains and practises universal love ( Ahimsa ) natural antipathy is even held in abeyance..
Let us now consider the principle of Ahimsā according to the Jain theory. It is the highest form of religion or piety. It is highly desirable and necessary, if one desires release from this Cycle of Transmigration. It is grossly misunderstood. The pernicious results of flesh-eating are already pointed out. This principle also extends to drinks. Stimulating drinks are as much injurious to health. They also retard the progress of spiritual development. Brewing and distilling also involve the destruction of millions of small lives. The Jains also refrain from carrying on such avocations which are more or less connected with the destruction of animal life, such as cutting down forests, working as a black-smith, potter, those of a dealer in leathern articles, feathers, skins
336

Page #491

stipendi SPIRITUAL LIGHT. etc. Hunting, shooting, fishing, vivisection, wars, etc., are strictly prohibited as they involve the loss of life.
Notwithstanding every one is allowed to do his duty; so a king may carry on war in self-defence. A householder may prevent a thief from taking away his property, or can defend himself against those who assault or by beating or killing a ferocious animal if he is in imminent danger of his life. A householder must always take precautions to avoid emergency. He should always use corn, wood, clarified butter, &c., after clearing them of life-forms lying invisible within the article. He should use filtered water. He should be very careful in the treatment of animals used for drive &c., by refraining from beating them cruelly, tying them with strong ropes, piercing their ears &c., heavily loading them and starving them. There are many other ways in which a Jain householder is required to abstain from doing injury to animal life.
Every living being desires freedom from pain and happiness so any act tending to bring pain to the body as well as mind is Himsā. There are many anecdotes of ravenous beasts and ferocious animals having stood calm and quiet before Lord Mahāvira and other high personalities who had rightly followed the practice of Ahimsā—“ Panacea for all evils, mundane and extra-mundane.” So the practice of Ahimsā never destroys the spirit of dignified manliness, heroism and other higher virtues as is alleged by some without properly understanding it. The practice of Ahimsa
337

Page #492

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
ત્રીજુંvaries with different persons under different circumstances, so a Jain ascetic is required to observe the vow of Ahimsā in toto. It signifies total abstention from injury to any kind of sensient being on earth, in water, light, fire, wind and vegetables. Practically, he tries to abstain from doing injury while walking, speaking, taking food free from impurities, placing articles after carefully seeing the ground with his eyes, and throwing always dirty things in a place free from worms etc. Such is the high ideal of the Jain asceticism eminently qualified for moral and spiritual attainments.
અહિંસાના પ્રસંગે હિંસાનું સ્પષ્ટીકરણ–
શરીર અને આત્માને પરસ્પર એકાન્ત અભિન્ન માનવામાં આવે, તે તે વાત યુક્ત નથી, કારણકે તેમ માનવામાં શરીરને નાશ થયેથી આત્માને પણ નાશ થવાને દોષ આવે છે અને એથી પરલેક (પુનજન્મ ) ઉડી જાય છે. ”–૭
એવીજ રીતે આત્મા અને શરીરની એકાન્ત જુદાઈ પણ વિચાર કરતાં ઘટી શકતી નથી; કેમકે તેમ માનવામાં અર્થાત શરીર અને આત્માને અત્યન્ત ભેદ–અત્યત ભિન્નતા–તદ્દન જુદાઈ માનવા જતાં કેઇના પણ શરીરને કતલ કરવાથી તે કતલ કરનારને આત્મહત્યાનું પાતક ન લાગવું જોઈએ, ”—૮
આ માટે પુરૂષો શરીરથી વસ્તઃ ભિન્ન એવા આત્માને શરીરથી ગાઢ સંયુક્ત હોવાને લીધે શરીરથી અભિન્ન પણ માને છે, અને એથી જ શરીર પર આઘાત થતાં જે પીડા આત્માની અંદર અનુભવાય છે, તેને હિંસા કહેવામાં આવે છે.”—
888

Page #493

313391. 1
SPIRITUAL LIGHT. f&ei faqafa -
आकीटकादा च सुराधिराजात् सर्वत्र जीवेषु सुखासुखस्य । मियाभियत्वं परिचिन्त्य धीमान् न क्वापि हिंसाऽऽचरणं विदध्यात्
112011 All the creatures from Indra down to a worm like happiness and dislike pain. Taking this into consideration, a wise person should ever refrain from doing harm. ( 10 ) Notes:“ No flocks, that range the meadow free, to slaughter
. I condemn, Taught by that power that pities me I learn to
pity them. But from the mountain's grassy side a guiltless feast
I bring. A scrip with herbs and fruit supplied and water
from the spring.”
Goldsmith. “ I would not rank that man among my friends,
Though graced with polished manners and good sense Who heedlessly would set his foot upon a worm. They are all the meanest thing that lives, As free to live and to enjoy that life.”
Cowper. હિસાને નિષેધ–
એક કીડાથી લઈને ઇન્દ્ર પર્યન્તના તમામ જીવોને સુખ પ્રિય અને દુઃખ અપ્રિય સમજીને બુદ્ધિમાને ક્યાંઈ પણ હિંસાનું આચરણ ન Bagi yan. "-90
339

Page #494

- અધ્યાત્મતત્વાલક,
[ ત્રીજું
વ્યાખ્યા.
અહિંસા એ સર્વમાન્ય ધર્મ છે. કઈ પણ ધર્મશાસ્ત્રકાર હિંસામાં ધર્મ રહેલો બતાવી શકે નહિ. જુઓ ! મહાભારતમાં ક્યાં સુધી
" अहिंसा परमो धर्मस्तथाऽहिंसा परो दमः ।
अहिंसा परमं दानमहिंसा परमं तपः "॥ “ ઇતર સાિચા મૂય યુપુવ! . ન હિ રાવયા ગુણ વધુમાં વર્ષાવૈર”િ . . !
(અનુશાસનપર્વ, ૧૧૬ મે અધ્યાય, ૩૭–૪૧ ) અર્થાત–અહિંસા એ પરમ ધર્મ છે. અહિંસા એ પરમ દમ છે. અહિંસા એ પરમ દાન છે. અહિંસા એ પરમ તપ છે. હે કુરૂપુંગવ! આ બધું ફળ અહિંસાનું છે. સેંકડો વર્ષો સુધી અહિંસાના ગુણ ગણા કરીએ, તે પણ તેની પૂર્ણતા થઈ શકે નહિ.
આગળ વધીને મહાભારતમાં ત્યાં સુધી કહેવામાં આવ્યું છે કે –
“ વેઢા ન તત્ ર્યું: સર્વે જ્ઞાશ્વ માત ! .. सर्वे तीर्थाभिषेकाश्च यत् कुर्यात् प्राणिनां दया" ॥
(શાન્તિપર્વ) તે –“હે અર્જુન! બધા વેદો, બધા યજ્ઞો અને બધા તીથભિષેકે તે ફળ આપી શકતા નથી કે જે ફળ જીવદયાથી પ્રાપ્ત થાય છે.”
આ ઉપરથી એ સુસ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે કે હિન્દુધર્મશાસ્ત્રકારે દયાના કેટલા હિમાયતી છે. યજ્ઞના પ્રસંગે અથવા બલિદાનના પ્રસંગે જે હિંસાને પ્રચાર જોવામાં આવે છે, તે પણ શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ છે. જે યજ્ઞમાં કે જે પૂજામાં પશુવધ કરવામાં આવે, તે યજ્ઞ કે તે પૂજા ધર્મસાધક માની શકાય નહિ, એમ તટસ્થષ્ટિથી જેનાર કોઈ પણ વિચારક સમજી શકે તેમ છે. પશુહત્યાવાળું કોઈ પણ કામ સુકૃત્ય હોઈ શકે નહિ, એ નિઃસંદેહ શ્રદ્ધેય સિદ્ધાન્ત છે. આ વાતને મહાભારતમાં કેવી સખ્તાઈથી પ્રતિપાદન કરવામાં આવી છે, તે જુઓ ! –
240

Page #495

પ્રકરણ ! SPIRITUAL LIGHT.
“ગથિતમવિમૂર્તિ રે ..
संशयात्मभिरव्यक्तहिंसा समनुवर्णिता" ॥ ___“ यदि यज्ञांश्च वृक्षांश्च यूपांश्चोद्दिश्य मानवाः । - वृथा मांस न खादन्ति नैष धर्मः प्रशस्यते " ॥ “મરચાનું પુ માર મારવં કૃરીરના ધૂર્તી પ્રવર્તિત ચૈતન્ નૈતદ્ વેવુ તિ” |
( શાન્તિપર્વ, ૨૬૪ મો અધ્યાય, ૪-૮ન્ક ) અર્થાત–અમર્યાદિત-મૂઢ-નાસ્તિક લેકેએ હિંસાને પ્રચાર કર્યો છે. યદિ યજ્ઞ, વૃક્ષ અને યૂપને ઉદ્દેશીને પશુવધ કરી માંસ ખાવામાં આવે—એ રીતે વિધિયુક્ત માંસ ખાવામાં આવે, તે તે પણ અધર્મ છે. દારૂ, માછલાં, મધ, માંસ, તાડી વગેરે મનુષ્યએ પ્રવર્તાવ્યાં છે, તેમાં એ વસ્તુઓ ખાવાનું કહ્યું નથી.
વિધિપૂર્વક–મન્નસંસ્કૃત માંસ ખાવાને આગ્રહ પણ દુરાગ્રહજ છે. જુઓ, મનુસ્મૃતિમાં શું કહે છે–
નાઝા ગાળિનાં ણિાં મામુવઘતે કવતિ.. न च प्राणिवधः स्वय॑स्तस्मान्मांसं विवर्जयेत् " ॥
(પાંચમો અધ્યાય.) – પ્રાણિઓની હિંસા કર્યા વગર કદાપિ માંસ ઉત્પન્ન થતું નથી, અને પ્રાણિઓને વધ સ્વર્ગને આપી શકનાર નથી, એ માટે માંસને પરિત્યાગજ કરવો જોઈએ ” * આગળ વધીને મનુ મહારાજ આ બાબતની વિશેષ પુષ્ટિ કરતા કહ્યું
" समुत्पत्तिं च मांसस्य वध-बन्धौ च देहिनाम् । * પ્રસદ્ઘિ નિવસ્વૈત લવમાંશ મક્ષના” I -
આ (પાંચમે અધ્યાય – માંસની ઉત્પત્તિ, અર્થાત્ માંસ એ શુક્ર-શોણિત વગેરેનુંજ પરિણામ છે, એમ સમજીને તથા પ્રાણિઓને જ્યારે વધ કરવામાં આવે.
31

Page #496

' અધ્યાત્મતત્વોલક
| શ્રીજુંછે, ત્યારે તે વખતે તેઓને થતી ભયંકર પીડા જઈને સર્વ પ્રકારના (વિધિસહિત યા અવિધિવાળા ) માંસભક્ષણથી નિવૃત્ત થવું જોઈએ.”
આ શ્લોક ઉપરથી શું એ નથી સમજાતું કે-પશુવધ કર યા માંસભક્ષણ કરવું, એ સર્વ પ્રકારે ત્યાજ્ય છે ?. મનુસ્મૃતિના એક શ્લેકથી કેટલાકે વ્યાહમાં પડી જતા જોવાય છે, અને તે લેકને આગળ ધરીને કેટલાકે પિતાની રસનેન્દ્રિયની લાલચને ગોપવવાને પણ પ્રયાસ કરે છે. તે ક આ છે –
* માંસમક્ષ તે ન મળે મૈથુને ! , ! '' પ્રષિા મતાનાં નિવૃત્તિનુ મહાપા ”
(પાંચમે અધ્યાય.) * * અર્થાત–માંસભક્ષણમાં દોષ નથી, મઘમાં દોષ નથી અને મૈથુનમાં દેશ નથી, કારણ કે એ પ્રાણિઓની પ્રવૃત્તિ છે; એથી હઠવું એ ફળદાયક છે. " પરનું આ કથી માંસભક્ષણની મંજૂરી મળી શકે તેમ નથી; કારણ કે એ લેકને ઉપર બતાવેલ અર્થ ઘટી શકતા નથી. વિચાર કરવાની વાત છે કે જે વસ્તુમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી પાપ લાગતું ન હોય, તે તે વસ્તુથી નિવૃત્ત થવામાં પુણ્યપ્રાપ્તિ હેઇ શકે ખરી ? કદાપિ નહિ. જે વસ્તુથી નિવૃત્ત થવામાં કલ્યાણની સિદ્ધિ થતી હોય, તે માનવું જ જોઈએ કે તે વસ્તુની પ્રવૃત્તિમાં ચોકકસ અકલ્યાણું સમાયેલું છે. આ શ્લોકમાં જ્યારે માંસાદિને ત્યાગ કરવામાં મહાફળ બતાવ્યું છે, તે એ ઉપરથી નિસંદેહ સમજી શકાય છે કે માંસાદિનું સેવન કરવામાં અને વય દોષ રહેલો છે. માંસાદિના સેવનમાં દેષ હોય, તેજ તેની નિવૃત્તિમાં મહાફળ બતાવી શકાય. આ ન્યાયની તરફ દષ્ટિપાત કરતાં પ્રસ્તુત શ્લોકનો બીજ ભાવાર્થ શોધવાની જરૂર સમજાય છે. _ <
ખરે અર્થ એ છે કે-માંસભક્ષણ તથા મધ અને મિથુનમાં મરણ નથી, એમ નથી, કિન્તુ દોષજ છે. અતએ તેમાં પ્રાણિઓની ભણાનજન્ય પ્રવૃત્તિ છે; તે વસ્તુઓની નિવૃત્તિ જ મહાફળદાયક છે.
આ અર્થ કરવામાં વ્યાકરણની અસંગતિ લગારે કલ્પવાની નથી, કેમકે મલળે ” એ વાક્યમાં જે “ક” શબ્દ શ્રવણચર ' થાય છે, તે “” શબ્દ જોડવામાં આવ્યો નથી, કિન્તુ “બા”
342

Page #497

SPIRITUAL LIGHT. શબને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. એમ છતાં “શ ” ના “બ” નું શ્રવણ થતું નથી, તેનું કારણ વ્યાકરણને નિયમ છે, વ્યાકરણને નિયમ છે કે-પદાન્તમાં રહેલા “ઉ” યા “ ” પછી આવેલે “ ” લુપ્ત થાયું છે. આ નિયમ પ્રમાણે પ્રકૃતિમાં “ગોપ”ના “ક”ને લેપ થયે છે; એથી જ સ” નું શ્રવણ થતું નથી. બાકી પ્રગતે “અદેષ' શબ્દને જ કરવામાં આવ્યો છે.
“પ્રવૃત્તિના મૂતાન ” એ વાક્યને અન્ય પણ અર્થ થઈ શકે છે. જેમકે–માંસ વગેરે “મૂતાનાં ” એટલે સૂક્ષ્મ જતુઓનું “ પ્રવૃત ” (પ્રવર્તત્તે સ્થાતિ પ્રસૃત્તિ, સત્તસ્થાનમા) એટલે ઉત્પત્તિસ્થાન છે. એ માટે માંસ વગેરેની નિવૃત્તિ ફળદાયક છે. વળી એમ પણ ભાવાર્થ નિકળી શકે છે કે “મૂતાનાં” એટલે ભૂત-પિશાચની તેવી વસ્તુઓમાં (માંસ વગેરેમાં ) પ્રવૃત્તિ હોય છે, એ માટે તેવી વસ્તુઓના સેવનથી નિવૃત્તિ કરવી, એજ ફળદાયક છે.
આવી રીતે અર્થાનુસધાન કરવાથી કોઈ જાતને ઉપદ્રવ રહેતો નથી અને પૂર્વોપર વાકયે પરસ્પર સંગત થવાથી વિરોધ ટળી જાય છે તથા સર્વમાન્ય ધર્મ અહિંસા વગેરેને પુષ્ટિ મળે છે. - પૂર્વાપર વાકનું અનુસન્ધાન કરી વિરોધરહિત તાત્પર્ય શેધવું, એજ બુદ્ધિમાનેની બુદ્ધિમત્તા છે. વિચારવું જોઈએ કે-એક વાક્યને માંસભક્ષણની તરફ ખેંચી જવામાં આવે, તે માંસભક્ષણને નિષેધનારાં બીજા વાની શી ગતિ થાય ?.
મનુસ્મૃતિમાં ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે"मांस भक्षयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाद्रयहम् ।
एतन्मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः" ॥ - – જેનું માંસ આ જન્મમાં હું જાઉં છું, તે, પરલેકમાં મારું માંસ ખાશે; આ પ્રમાણે માંસનું માંસત્ય વિદ્વાને કથે છે.”
માછલાં ખાવાની અતિપત્તિ, જેમ અત્યારે બંગાળ આદિ પ્રદેટે શમાં જોવાય છે, તેમ પૂર્વકાળમાં પણ હતી, અને એ વાતની સાબિતી માના શ્લોકથી આપણને મળે છે. તે શ્લેક આ છે

Page #498

અધ્યાત્મતવાલેક [ત્રી" यो यस्य मांसमश्नाति स तन्मांसाद उच्यते । मत्स्यादः सर्वमांसादस्तस्मान्मत्स्यान् विवर्जयेत् " ॥
(પાંચમો અધ્યાય.) અર્થાત –જે જેનું માંસ ખાય છે, તે, તેને ભક્ષક ગણાય છે. પરંતુ માછલાં ખાનાર તે કેવલ મત્યભક્ષકજ નહિ થતાં સર્વમાંસભક્ષક બને છે; કારણ કે માછલાં દરેક પ્રકારનો મળ અને મડદાં ખાઈ જનારાં હોય છે, એ માટે માછલાંને ખાનાર સર્વમાંસભક્ષી કહેવાય, એમાં નવાઈ નથી.
" માછલાંની મારકીટમાંથી માછલાં લઈ આવનારાઓ અથવા કેઈને ઘેર તૈયાર માંસ ખાનારાઓ કદાચ એમ કહેવા માંગતા હોય કે-“અમે
ક્યાં માછલાં પકડવા અથવા પ્રાણિવધ કરવા ગયા હતા, કે અમને તે હિંસાનું પાતક લાગી શકે ?. ” તે તેઓનું આ કથન અયુક્ત છે, એમ ખુલ્લે ખુલ્લું મનુ જણાવે છે– ( 1 ૬ ગનુણતા વિરાસત નિરુતા –વિજયી . સંસ્જ પર્તા વાઢાયેતિ, ઘાત: ”
(પાંચમે અધ્યાય.) અર્થાત–માંસને માટે અથવા પ્રાણિવધને માટે અનુમતિ આપનાર, માંસના કકડા કરનાર, પ્રાણીને હણનાર, માંસને ખરીદનાર, વેચનાર, પકાવનાર, પીરસનાર અને એને ખાનાર એ બધાએ ઘાતક છે.
આવી રીતે અન્ય સ્મૃતિઓ અને પુરાણેમાં પણ પાણિવધ કે માંસભક્ષણ સારી પેઠે નિષેધેલું છે. આ પ્રમાણે ધર્મશાસ્ત્રકારોની જ્યારે આજ્ઞા છે, તે તે આજ્ઞાને અનુસરીને ચાલવાની દરેકને ફર્જ છે; અતએવા કઈ પણ પ્રકારના-યજ્ઞ વગેરે ધાર્મિક પ્રસંગેના બહાના નીચે પણ પશુવધે કે માંસભક્ષણ કરવું જોઈએ નહિ. પ્રસ્તુતમેવ તથતિशरीस्णिां वल्लभवल्लभं च प्राणाः स्वकीया इदमर्थमेव । . साम्राज्यमप्याशु जनास्त्यजन्ति तत् किंविधं दानमलं वधाय? ॥११॥
* * *
. .
.
.
.
844

Page #499

પ્રકરણ.
SPIRITUAL LIGHT.
One's own life ( Prāna) is the dearest thing to the embodied beings. For its sake alone, even sovereignty is discarded. Can we then conceive of any charitable act to expiate the sin of killing ? (11) પ્રસ્તુતનું દૃઢીકરણ—
tr
પ્રાણિઓને વલ્લભમાં વલ્લભ પોતાના પ્રાણા છે; એનેજ માટે મનુષ્યા સામ્રાજ્ય પણ ત્યજી દે છે; તે પછી એવું કયું દાન છે કે જે, હિંસાની હામે–હિંસાના પાપને મટાડવા સમર્થ થઇ શકે ?
-૧૧
વ્યાખ્યા.
અહિંસા, એ જૈનોને અને હિન્દુઓનાજ ધર્મ છે, એમ સમજવાનું નથી; મુસલ્ખાનાને પણ અહિંસાનુંજ પરિપાલન કરવાનું છે. કાઇ મુસમાનભાઇએ એમ સમજવાનું નથી કે હિંસા કરવાથી ખુદ્દા પ્રસન્ન થાય છે. ખુદાના તા એ ઉપદેશ છે કે—સર્વ જીવા ઉપર રહેમ રાખા ” કુરાને શરીફના પ્રારંભમાંજ ખુદાને રહીમ બતાવવામાં આવ્યા છે. તે ગ્રંથના શરૂઆતના- બિસ્મિલ્લાહુ રહિમાન્નુર રહીમ ” આ મંગળાચરણથી દરેક મુસક્ષ્માન ભાઇ સમજી શકે તેમ છે કેઅલ્લાતાલાને યાજ વ્હાલી છે. અલાતાલા કાઇ પ્રાણિવધને માંગતા નથી, કિન્તુ જીવરક્ષાનેજ ચાહે છે. લગાર વિચાર કરવાની વાત છે કે—ખુદા જ્યારે સર્વ જગા પિતા છે, તે જગની અંદરના પશુઓને! શું તે પિતા નથી ? જ્યારે તે બધા પ્રાણિઓના પિતા છે, તો તે કાઇ પણ પ્રાણી, કે જે પોતાના પુત્ર છે, તેને મારવાનું ફરમાવે ખરા ?. પોતાના કાઈ ( પ્રાણીરૂપ ) પુત્રને મરાતા તે પસ ંદ કરે. ખરા ?, ખરી રીતે જોઇએ તો ખુદાની હામે કાઇ પણ પ્રાણિતા વધ કરવાથી તે નાખુશજ થાય છે. જ્યારે આમ હકીક્ત છે, તો પછી કાઇ પણ દૃષ્ટિએ પશુને કતલ કરવા, એ વ્યાજખી લેખી શકાય ખરૂં ?.
કુરાને શરીફમાં ત્યાં સુધી ફરમાવવામાં આવ્યું છે કે— “ શકામાં તેની હદ સુધીમાં જીવહિંસા કરવી નહિ, + અને મક્કાની યાત્રાએ નિકળેા, ત્યારથી લઈને, યાત્રા કરી જ્યાં સુધી પાછા ન ફ્રા, ત્યાં સુધી કાઇ જાનવરને મારવા નિહ, ”
..
+ સુરાલમાયદ સિપારા, મજલ ૩ આયત ૩ માં.
345

Page #500

, અધ્યાત્મતવાલોક.
ત્રી. કુરાને શરીફમાં બકરી ઈદના દિવસે પણ જીવહિંસા કરવાનું નહિ ફરમાવતાં એમ ફરમાવવામાં આવ્યું છે કે –“માંસ કે લેહી મને પહેચશે નહિ, પણ એક પરહેજગારી પહોંચશે”
આવી રીતે મુસલ્માન ભાઈઓના ધર્મગ્રન્થમાં સ્થળે સ્થળે જવદયાનીજ પુષ્ટિ કરવામાં આવી છે, અને વાત પણ બરાબર છે કે જેમ આપણુ શરીરે કઈક ઘા લાગવાથી. આપણને વેદના અનુભવાય છે, તેમ જાનવરે પણ આપણા જેવાં પ્રાણી હોવાથી તેઓને મારતાં શું તેઓને વેદના નહિ થતી હોય ? આ માટે સર્વ ધર્મનેતાઓને એજ ઉપદેશ છે કે પિતાના આત્મામાં થતું દુઃખ વિચારીને કેઈ જાનવરને તક્લીફ પહચાડો નહિ.” - ઇબ્રાહીમ પેગંબરને અલ્લા તરફથી જ્યારે એમ કહેવામાં આવ્યું હતું કે તું તારી વહેલામાં વહેલી ચીજનો ભોગ મને આપ” ત્યારે તેમણે પોતાના એકના એક પુત્ર ઇસ્માઇલને ભોગ આપવા તૈયારી કરવા માંડી. પિતાની આંખે પાટા બાંધીને તેઓ તે છોકરાને જેટલામાં છરીથી મારવા જાય છે, તેટલામાં ઈશ્વરી શક્તિથી તે છોકરાને ઠેકાણે એક ઘેટું આવી ઉભું રહ્યું, અર્થાત કેઈ ફિરસ્તાએ તે છોકરાને ઉઠાવી લઈ તેની જગ્યાએ ઘેટું મૂક્યું. તે ઘેટું કપાઈ ગયું, છોકરે બચી ગયે અને પાછળથી તે ઘેટાને સજીવન કરવામાં આવ્યું.
આ ઉપરથી જેઓ ( જે મુસલ્માન ભાઈઓ) એમ સમજતા હોય કે છોકરાની જગ્યાએ ઘેટે મરવાથી ઘેટાની યા બકરાની કુરબાની કરવી જોઈએ, તે તે તદન ભૂલ ભરેલી વાત છે. સમજી રાખવું જોઈએ કે ઈબ્રાહિમ પેગંબરની પરીક્ષા કરવાની ખાતરજ અલ્લાએ તેમને તેમની અતિવલ્લભ ચીજને ભેગ ચઢાવવાનું કહ્યું હતું, પરંતુ હાલમાં જે કુરબાની કરવામાં આવે છે, તે શું અલ્લાની તેવી આજ્ઞાને અમલ કરવા માટે ? શું અલ્લાએ એમ ફરમાવેલું કોઈ બતાવી શકે તેમ છે કે મને અમુક દિવસે ઘેટા, બકરા યા બીજા જાનવરનો ભોગ આપ ?” કદાચ કઈ એમ માનતા હોય કે–અલ્લાનો એવો હુકમ છે કે દરેકે પિતાની હાલામાં હાલી ચીજ તેને ચઢાવવી જ જોઈએ, તે શું અત્યારે
* સુરાહજની ૩૬ મી આયતમાં.
848

Page #501

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
કાઇ મુસલ્માનભાઇ અલ્લાને પોતાના પુત્ર ચઢાવે છે ખરા ? કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે–અલાને છેકરા હમણાં ચઢાવીએ જો પહેલાંની જેમ તે પાછો સજીવન થતા હાય, તે ભલા ! ઘેટા, બકરા જે અન્નાને ચઢાવાય છે, તે શું પહેલાંની જેમ ફરી સજીવન થાય છે ખરા ? અગર તેમ બનતું નથી, તો પછી ફેગટ ખીજાના પ્રાણાને હરણ કરવા, એ શું ડહાપણ કહેવાય ખરૂ ?.
હઝરતઅલી સાહેબ તથા સમ્રાટ્ટ અકબરની શિક્ષાએ વાંચનારાઓને ખબર હશે કે તેઓ માંસ ખાનારાઓને એમજ કહેતા હતા કે“તમે તમારા પેટને ખીજા જીવાનુ કબરસ્તાન બનાવવાનુ દુષ્ટ કૃત્ય કરેા છે.”
આ ઉપરથી મુસક્ષ્માન ભાઈઓએ સજ્જડ વિશ્વાસ રાખવા જોઇએ છે કે–તેઓના ધર્મ ગ્રન્થકારા અહિંસાનેજ માન આપે છે, અને તે વાતને ખરાબર ખ્યાલમાં રાખીને તેઓએ પશુ-પક્ષિની હત્યાથી વેગળા રહી રહીમ બનવું જોઇએ.
ફ્રાઈસ્ટની પણ આજ પ્રમાણે શિક્ષા છે. ઇસામસીહના છઠ્ઠા ક્રૂરમાન તરફ દૃષ્ટિ કરીએ છીએ, ત્યારે એજ મુદ્રાલેખનું દર્શીન થાય છે કે- કાઇ પણ જીવની હિંસા કરો નહિ. આ મહાન સૂત્ર શું એક અહિંસાની ઉદ્ઘોષણા નથી ?. શું ક્રાઇસ્ટની એ આજ્ઞા નથી કે— જગના સર્વ પદાર્થોનું જ્ઞાન હેાવા છતાં પણ મારામાં જો યા ન હોય, તા પ્રભુસમક્ષ તે જ્ઞાન મારા શા ઉપયોગમાં આવવાનું ?*
બાઇબલમાં લખ્યું છે કે—
“ And God said, Behold, I have given you every herb bearing seed which is upon the face of all the earth, and every tree, in the which there is the fruit of a tree, yielding seed; to you it shall be for meat." ( Genesis ).
માજીએ- ફ્રાઇસ્ટનું અનુકરણ ' નામક પુસ્તકનાં ૧૯, ૨૫, ૩૨ માં પૃષ્ઠો,
347

Page #502

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ત્રીજ
*
અને પ્રભુએ કહ્યું-જીએ, દુનિયા ઉપરના ખીયાવાળા દરેક શ
પા અને ખીયા આપનાર દરેક ફળદ્રુપ ઝાડા મેં તમને આપેલાં છે, તે તમે માંસને બદલે વાપરી શકશો. ’
વળી કહ્યું છે કે—
“ He shall have Judgment without
Mercy that has showd no mercy.
""
“ જેઓએ વ્યા દર્શાવી નથી, તેને છેવટના ચુકાદા વખતે યા અતાવવામાં નહિ આવે. ”
જસ્થાસ્તી ધર્મમાં પણ અહિંસાનું મહત્ત્વ વર્ણવવામાં આવ્યું છે, છતાં કેટલાક પારસી ભાઇઓની હિ ંસકવૃત્તિએ જોવામાં આવે છે, એ ખરેખર શોચનીય સ્થિતિ છે. પારસી ભાઈઓના માન્ય ગાથામાં યાધને માટે બહુ ઉપદેશ આપવામાં આવ્યા છે.+
આ પ્રમાણે સ ધર્મવાળાઓનાં મૂળ શાસ્ત્ર, અહિંસામાંજ ધર્મનું તત્ત્વ રહેલું ફરમાવે છે. એ માટે સવ ધમ સમ્મત-સ લેાકમાન્ય અહિંસાજ આરાધન કરવા યેાગ્ય સિદ્ધ થાય છે.
प्रकृतमेव पोषयति
अन्यस्य चेतःकमलस्य खेदहिमोदकेन ग्लपनेऽपि धीराः । हिंसावकाशं समुदीरयन्ति कथीकृतौ किं पुनरङ्गभाजाम् ? ॥१२॥
Even injuring the lotus-like heart of another by the cold water of causing pain, is considered by wise persons to be a kind of Himsa ( injury ). Much more it is a Himsa if a life is blotted out from the surface of this world. ( 12 )
Notes:-all living beings possess ten Pranas, five senses, ayuh, bodily strength, breathing, speech and mind. Life is dear to all who strive for the acquisition
+ જીએ-ગાથા હા. ૩૨, ૧૨. ગાથા હા. ૩૪, ૩. ગાથા ૩૩, ૪
348

Page #503

પ્રકરણુ. ]
SPIRITUAL LIGHT.!
of happiness and avoidance of pain, so if any Prāna is injured and put to trouble and pain, wantonly by any one, he is said to commit Himsa. When all the Prānas are impaired and destroyed, undoubtedly, the act of killing or destroying, stands worthy of being condemned and censured. It is somewhere remarked" Remember that when we destroy life of any kind, we destroy something we did not give, cannot restore, do not understand-which has many principles and elements exactly like our own-which demands of us, when we take it without provocation or need of self-preservation, that we should not cast aside our common human feelings."
પ્રકૃતનું' પાષણ—
ખીજાના ચિત્તરૂપ કમલને ખેદરૂપ ( સન્તાપરૂપ ) હિમ વડે ગ્લાનિ પહેાંચાડવામાં પણ શાસ્ત્રકારો જ્યારે હિંસા હાવાનું બતાવે છે, તેા પછી પ્રાણીને નામાવશેષ કરી દેવામાં ( મારી નાખવામાં ) શું કહેવુ ? ”—૧૨
..
વ્યાખ્યા.
ઃઃ
વસ્તુસ્થિતિએ વિચારતાં જીવહિંસા અને માંસભક્ષણ એ માનુષિક પ્રકૃતિના ધર્મ નથી, એમ સ્પષ્ટ જોઇ શકાય છે. મનુષ્ય જો માંસ ખાવાને અધિકારી હાત, તા તેના શરીરની રચના સિંહ, વાધ, વરૂ, છ વગેરે માંસાહારી જાનવરેાના શરીરને મળતી હેત; પરંતુ તેમ જોવાતું નથી. માંસાહારી સિંહ વગેરે જાનવરે કરતાં વનસ્પત્યાહારી ગાય, ભેંસ, ધેાડા, હાથી વગેરે પ્રાણિઓ સાથે માણસનું વધારે મળતાંપણુ જોવાય છે. અવ્વલ તા હિંસક ચાંદની જેમ મનુષ્યની એવી જડરાગ્નિ નથી કે તે માંસને પચાવી શકે. એ સિવાય માંસાહારી પ્રાણિએ જેમ જીભથી પાણી પીએ છે, તેમ મનુષ્યા પીતા નથી. મનુષ્યોને સ્વભાવ ટકે પાણી પીવાના છે. માંસાહારી પ્રાણિઓના દાંત જેમ કુદરતી રીતેજ વાંકા હાય છે, તેમ મનુષ્યાના દાંત કુદરતી
૪૫
349

Page #504

ત્રીજું
અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, રીતે વાંકા નહિ હેઈ કરીને ચિપટા હોય છે. માંસાહારી પ્રાણિઓને બીજાને ફાડી ખાવા માટે વાંકા અને તીકણ નખ હોય છે, તેવા નખ મનુષ્યોને હોતા નથી. માંસાહારી પ્રાણિઓ બધા દિવસે છુપી જગ્યામાં જઈને ઉધે છે અને રાત્રિ પડતાં પોતાને ખોરાક શોધવા બહાર નિકળે છે, જ્યારે વનસ્પત્યાહારી દિવસે પિતાના આહાર માટે ઉદ્યમ કરે છે અને રાત્રે આરામ લે છે. આવી અનેક બાબતોથી સિદ્ધ થાય છે કે માણસનું પેટ મરેલા જીવોનાં મડદાં નાંખવા માટે નથી, કિન્તુ વનસ્પત્યાહારને માટે છે.
માંસાહાર કરનારાઓનાં હૃદય એવાં ક્રૂર બની જાય છે કે સ્વાભાવિક રીતે જે દયાની લાગણી મનુષ્યના આત્મામાં રહેવી જોઈએ તે તેઓને રહેતી નથી. માછલાં, બકરે કે પાડે જોતાં માંસલુબ્ધ માણસની ચિત્તવૃત્તિ માંસલોલુપ બની જાય છે. માંસાહારી માણસે પિતાની શારીરિક, આર્થિક અને ધાર્મિક એ ત્રણે જિન્દગીને પાયમાલ કરી નાખે છે.
માંસાહારથી શારીરિક નુકસાન.
ઘણું યુરોપીયન ડાકટરોએ એ સિદ્ધ કરી આપ્યું છે કે માંસમાં કેટલીક જાતના જીવડા હેય છે, અને તે જંતુઓ માંસ ખાનારના શરીરમાં દાખલ થઈ ખરાબ પરિણામ નિપજાવે છે. રોગવાળાં જાનવરોનું માંસ પણ રોગગ્રસ્ત જ હોય છે અને એવું માંસ ખાવામાં આવવાથી ખાનારના શરીરમાં પણ તે રોગનું સંક્રમણ થાય છે. બહુધા જાનવરોના રેગ એવા ગુપ્ત હોય છે કે ઘણી વખતે મોટા મોટા ડાકટરથી પણ તે તપાસી શકાતા નથી. આવાં જાનવરનાં માંસ માંસભક્ષીઓના ખાવામાં આવતાં તેઓના શરીરનું આરોગ્ય જાળવી શકાતું નથી કસાઈખાનામાં જે જાનવરે કાપવામાં આવે છે, તેમને ઘણો મોટો ભાગ રાગી જાનવરેનેજ હોય છે. પશુપાળકે પણ બહુધા પશુ રોગી થતાં તેને કસાઈને
ત્યાં વેચી મારે છે. આવી રીતે મોટે ભાગે રોગી જાનવરોનું માંસ પ્રચલિત હોવાથી માંસભક્ષક માણસ પિતાની તન્દુરસ્તી જાળવવા ભાગ્યવાન થઈ શકે ખરો કે ? વનસ્પત્યાહારમાં જેટલા પ્રમાણમાં પિષ્ટિક તત્વ રહેલું છે, તેટલા
350

Page #505

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. પ્રમાણમાં માંસાહારમાં નથી, એ વાત રસાયનપ્રયોગથી વિજ્ઞાનશાસે સિદ્ધ કરી બતાવી છે. જોઈએ પણ છીએ કે ફલાહારી જાપાનીઝે જેટલું શૈર્ય ધરાવે છે, તેટલું શાર્ક માંસાહારી ચીની મનુષ્યમાં નથી. બંગાલીઓનો માંસ એ હમેશનો આહાર છે, છતાં પચાશ બંગાલીઓ હામે તેની નજીકમાંજ રહેનારા છપરા જિલ્લાના દશ માણસ, કે જેઓ સાથે-ઘઉં, ચણાને સેકેલે આ ખાનારા છે, તેઓને યુદ્ધ કરવા. ઉભા રાખવૃમાં આવે, તો પેલા પચાશે બંગાળીઓ તરત ત્યાંથી પલાયન કરી જાય.
આવા માંસાહારી-ફલાહારીઓના અનેક દાખલાઓ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે ફળમાં જે શકિત રહેલી છે, તે માંસમાં નથી જ. ફલાહારથી જે સામ્યસ્વભાવ, સાત્વિકતા, બુધ્ધિબળ અને આરોગ્ય મેળવાય છે, તે માંસાહારમાંથી મેળવી શકાતું નથી. માવાને મૂકી માંસને અને દૂધ મૂકી દારૂને વળગવું, એ ડહાપણનું કામ નથી.
માંસાહારથી આર્થિકક્ષતિ.
સહુને જાણીતું છે કે-ગાય, ભેસ, ઘેટાં, બકરાં, બળદે વગેરે જાનવરે મનુષ્યજાતિને કેટલાં ઉપયોગી છે ? ખેતી કરવામાં અને એક સ્થળેથી અન્ય સ્થળે બે ઉઠાવી–ખેંચી લઈ જવામાં તથા મુસાફરી કરવામાં એઓ કેટલાં મદદગાર બને છે? માણસને ખાવાનાં પકવાને પણ એ જાનવરેના દૂધથી તૈયાર થાય છે. દૂધ, ઘી વગેરે શરીરપષક પદાર્થો તેમની પાસેથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. ખેતીને ઉપયોગી ખાતર પણ એઓના છાણમાંથી જ મળે છે. ગરમ કપડાને માટે ઉન પણ તેઓજ પૂરી પાડે છે. એકંદર મનુષ્યજાતિના જીવનને આધાર તેઓ ઉપર રહેલો છે એમ કહીએ તો તે અત્યુક્તિભરેલું નથી; તેઓના અભાવે માણસને હરવખત ઘણુંજ મુશકેલીઓ ભોગવવી પડે, એ દેખીતી વાત છે. આવી રીતે અત્યંત ઉપયોગી જાનવને સંહાર કરીને માંસ ખાવું એ કોઈ પણ માણસને માટે યોગ્ય નથી, તેમ કરવામાં દેશને ભારે ધકકે પહોંચે છે. એક જમાને ભારતવર્ષમાં એ હતું કે બબે અને અઢી અઢી રૂપયે મણ ઘી મળતું હતું, જ્યારે અત્યારે મનુષ્યને કેટલી હાડમારી ભેગવવી પડે છે ?, ચાલીશ રૂપયે પણ મણુ થી જોઈએ તેવું સારું મળી શકતું નથી. એવી જ રીતે દૂધ વગેરે
851

Page #506

અધ્યાત્મતત્ત્વક
ત્રી – પદાર્થોને ભેગ પણ કેટલે બધો મુશ્કેલીભર્યો થઈ પડ્યો છે. કપડાં, કાંબળે માટે પણ કેટલી કઠણાઈ આવી પડી છે. આ સર્વ દુઃખનું કારણ એજ છે કે આપણાં હિતકારી જાનવરે દરવર્ષે લાખોની સંખ્યામાં કતલ થાય છે. અને એનું જ એ પરિણામ છે કે દેશની પ્રજા ભિખારી જેવી બની ગઈ છે. દેશની સમૃદ્ધિરૂપ પશુઓને સંહાર એટલો બધો વધી ગયો છે કે આવી ને આવી સ્થિતિ જારી રહેતાં ભવિષ્યમાં દેશની શી દશા થશે એ કલ્પી શકાતું નથી. પરંતુ આ દુર્ભાગ્યનું કારણ માત્ર એક માંસાહાર છે. એને પ્રચાર જે બંધ પડી જાય, તે પછી પશુઓને સંહાર સ્વતવ અટકી જવાને. આવી રીતે આર્થિક સ્થિતિએ પણ માંસાહાર કેટલો નુકસાનકારક છે, તે સ્પષ્ટ રીત્યા સમજી શકાય છે.
ધાર્મિક દૃષ્ટિએ તે માંસાહાર ત્યાજ્ય છે, એ તે ખુલ્લી વાત છે અને એ વિષે અવલોકન કરી ગયા છીએ. વર્તમાનપત્રો વાંચનારાઓ જાણે છે કે આજકાલ યુરેપમાં અનેક વનસ્પત્યાહારી સભાઓ સ્થાપિત થતી જાય છે. અને તે સભાઓ પુસ્તકે અને હસ્તપત્રક દ્વારા વનસ્પત્યાહારની મહત્તાનું સમર્થન કરે છે. આથી અનેક યુરોપવાસીઓ માંસાહારી મટી વનસ્પત્યાહારીઓની પાર્ટીમાં શામિલ થવા લાગ્યા છે. અને વનસ્પતિને ખોરાકજ મનુષ્યજાતિને ઉચિત છે, એ પક્ષને અનુસરનારાઓ પાશ્ચાત્ય દેશમાં વધતા જાય છે, આમ જ્યારે બીજા દેશે સુધરવાની લાઈન ઉપર આવતા જાય છે, તો પછી આર્યાવર્ત (હિંદુસ્તાન ) દેશ, કે જે અહિંસાપ્રધાન દેશ છે, તે દેશની પ્રજાએ તે સુતરાં માંસાહારથી બિલકુલ અલગ રહેવું જોઈએ છે; એમાંજ કલ્યાણસિદ્ધિ સમાયેલી છે. व्याधिग्रस्तस्य मारणं निषेधतिप्रचण्डरोगाभिहतः पशुर्वा नरोऽथवा मारयितुं न युक्तः। केनोदितं प्राप्स्यति शंस मृत्वा नेतोऽपि च प्राप्स्यति दुःखमुग्रम्॥१३॥
It is not proper to kill a being infected by horrible diseases whether it be a man or an animal. Who guarantees that, after death, he will obtain happiness and not be subjected to still more racking pain ? (13)
352,

Page #507

પ્રકરણ. ! SPIRITUAL LIGHT. વ્યાધિગ્રસ્તને ન મારી નાંખવે
પ્રચંડ રોગથી પીડાતે પશુ અથવા મનુષ્ય મારો ન જોઈએ. કેણ નિશ્ચય કરી બતાવે તેમ છે કે–પીડાતા પ્રાણીને મારી નાંખવાથી, તે. મરીને સુખવાળી ગતિ પામશે ? અથવા આથી પણ વધારે દુઃખ નહિ જ પામે ?” –૧૩ हिंसका अपि प्राणिनो न मारणीयाःव्यापादनं हिंसकवृत्तिभाजामपि क्षमं नेत्यवधारणीयम् । लोके श्व-मार्जार-मयूर-गृध्रादयोऽङ्गिनः केन भवन्ति हिनाः॥१४
To kill even carnivorous animals cannot be considered proper. What creatures in this world, dogs, cats, peacocks, and vultures, are not preying upon others ? ( 14 ) હિંસક પ્રાણુઓ ન મારવા
સમજી રાખવું કે-હિંસકવૃત્તિવાળા પ્રાણીઓ મારી નાખવા, એ વ્યાજબી નથી, કારણ કે દુનિયામાં કુતરાં, બિલાડાં, મોર, ગિદ્ધ વગેરે કયા પ્રાણીઓ હિંસક નથી ? –૧૪
ભાવાર્થકર પ્રાણીઓને મારી નાંખવાથી તેનાથી થતી હિંસા બચી જશે, એવો ખ્યાલ બાંધવો એ ટૂંકી દૃષ્ટિનું પરિણામ છે. કઈ પણ જીવને મારવામાં પોતાની ચિત્તવૃત્તિ કેવી કલુષિત થાય છે, એને વિચાર કરતાં સ્પષ્ટ જણાઈ આવશે કે જીવહિંસા એ ચિત્તકાલુષ્યદ્વારા પાપનું જ કારણ છે. વસ્તુતઃ સંસારમાં સર્વ પ્રાણીઓ કોઈને કોઈ જીવના હિંસક બને જ છે. કુતરે બિલાડાને મારનાર છે, તે બિલાડે ઉંદરને મારનાર છે. મેર સર્પને મારનાર છે, તે સર્ષ બીજા જતુઓને મારનાર છે. આમ દરેક પ્રાણીઓ એક બીજાની હિંસા કરનાર છે; હકીકત આમ હોવા છતાં, હિંસક પ્રાણીઓથી થતી હિંસા બચાવવાના હેતુએ તેઓને મારી નાંખવાને વિચાર કરવામાં આવે, તે એ વિચારને છેડે સર્વ . જીવોને પ્રલય કરી નાંખવા સુધી કાં નહિ પહોંચે છે. માટે એવી ઉછુંબલ કલ્પનાઓ કરવામાં બુદ્ધિનો ઉપયોગ કરે ન જોઈએ.
. . 859:

Page #508

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
ત્રીજુંदष्टवन्तोऽपि सर्पादयो न हननीया:भयङ्करैर्वृश्चिक-दन्दशूकादिभिः परिक्लेशमधिश्रितोऽपि । न मारयेनापि च ताडयेत् तान् नात्र कश्चित् फलसिद्धिलेशः ॥१५॥
A man, though he may suffer great pain from bites of dreadful scorpions and serpants, &c., should neither beat them, nor kill them, because by doing so he does not in the least accomplish his desired object ( diminution in their cruel nature ). ( 15 )
સર્ષ, વિંછી વગેરેને ન મારવા
“ભયંકર વિંછી, સર્પ વગેરેથી દુઃખ ઉઠાવવાનો સમય આવે, તે પણ તે પ્રાણિઓને મારવા યા તાડવા જોઈએ નાહ, કારણ કે એમ કરવામાં કઈ જાતની ફલસિદ્ધિ થતી નથી. ”—૧૫
ભાવાર્થ માની કે સર્ષ યા અન્ય કેઈ ઝેરીલે પ્રાણ આપણુને ડા, હવે એ પ્રાણીને મારવામાં કશો ફાયદો છે ખરે, એ વિચારવું જોઈએ. એને તાડન કરવાથી જે એને શિક્ષા થતી હોય અથવા એને મારી નાંખવાથી બીજા ઝેરીલા પ્રાણુઓ સમજી જઈને પિતાની ડેસવાની આદત છેડી દેતા હોય, તે તેમ કરવું વ્યાજબી લેખાય. પરન્તુ એમ બનતું નથી, તે પછી તેની વ્યર્થ હિંસા શા માટે કરવી જોઈએ ? એ પ્રાણી યદિ બુદ્ધિપૂર્વક-સમજીને આપણને કરડ્યો હોય, તે આપણે એની સાથેનું પૂર્વજન્મનું વૈર સમજીને શાંતિ પકડવી જોઈએ છે. અગર અજ્ઞાનતાથી અથવા તથાવિધસ્વભાવવશાત કરડ્યો હોય, તો તેને લિષ્ટકમધીન અને દયાપાત્ર સમજી તેના ઉપર કરૂણાબુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરવી જોઈએ છે. મતલબ કે એક રીતે તે અજ્ઞાની પ્રાણીઓ મારવાને લાયક નથી. हिंसा न सुकृतादिहेतुःन पापहेतुः सुकृताय पापोच्छेदाय वा प्राणिवधः कदापि । किं जायते जीवितनाशहेतुर्हालाहलं जीवितसम्पदायै ? ॥ १६ ॥
854

Page #509

31879. ] SPIRITUAL LIGHT.
The slaughter of beings neither brings merit nor destroys sin. Can the deadly-poison (Halāhal ) which destroys life, ever prolong it ? ( 16 )
Notes:-Animals afford good scope for reflection. We derive great pleasure in seeing the beautiful birds and beasts sparkling with animation. Every bird and every beast display qualities fitted to their wants. One would be amazed to see how tiny young birds and beasts adopt themselves to this external world and maintain their place amidst perpetually jarring interests. Ruskin says “ There is in every animal's eye a dim image and a gleam of humanity, a flash of strange light through which their life looks out and up to our great mystery of command over them and claims the fellowship of the creature, if not of the Soul.” Even some animals have organs more sensitive than many people have. Our thoughts, emotions and feelings touch and influence them more easily than many human beings. So we can do good to them by sending out our thoughts of love and sympathy to them. It would be very instructive and interesting to see how these dumb creatures appreciate our love and sympathy. How revolting and repugnant it is to think, that slaughter of such innocent, harmless and useful animals, for sacrificial purposes, in order to propitiate deities, for the attainment of personal gain and glory would tend to bring merit and destroy sin 11 What is the sin of Himsā ( injury ) cannot, under any circumstances and at all times, be changed into merit ( Ahimsā ). It cannot be justified by plausible grounds and deluding reasons.
355

Page #510

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
હિસા પુણ્યનું કારણ નથી—
#
પ્રાણિવધ પાપને હેતુ છે, એથી
નહિ, તેમજ તેથી પાપને ઉચ્છેદ થઇ જે હાલાહલ ( ઝેર ) વિતને નાશ રાખનાર થઇ શકે ખરૂ? '—૧૬
સુકૃતને ઉત્પન્ન કરી શકે શકે નહિ. દૃષ્ટાન્ત ખુલ્લું છે કે કરનાર છે, તે, વિતને ટકાવી
[ ત્રીજાં
हिंसा तो धर्मो न भवति
',
धर्मस्वहिंसाप्रभवः, कथं दद् हिंसा आविर्भविता कदापि ? । नाम्बुतः सम्प्रभवन्ति पार्थ. रुक्षाण वन्हेर्जननं लभन्ते ॥ १७ ॥
Merits which accrue from nonn-injury can never accrue from injury. Lotuses which grow only in water can never have fire as their source. ( 17 ) હિંસાથી ધર્મ થતા નથી—
“ અહિંસાથી ઉત્પન્ન થનારા ધર્મ હિંસામાંથી ઉત્પન્ન થઈ શકતા નથી. પાણીથી ઉત્પન્ન થવાના સ્વભાવ ધરાવનારાં કમલા અગ્નિમાંથી ઉત્પન્ન થઈ શકે નહિ ”—૧૭
सत्यम् ।
–
अथ सत्यव्रतं कीर्त्तयति—
इदं परं तेज इयं परा श्रीरिदं परं भाग्यमिदं महत्त्वम् । अशेषविश्वेश्वरनम्रमौलिनमस्कृतं सत्यमहात्रतं यत् ॥ १८ ॥
This is the refulgent light. It is all surpassing wealth. It is the best fortune and real greatness; namely the great vow of truthfulness, adored by the humble heads of all sovereign kings. ( 18 )
356

Page #511

3874.
SPIRITUAL LIGHT. ..Truthfulness—The second requirement in practining Yama is the avoidance of falsehood. The words of one thoroughly pure in mind, speech and body surely become effective. There are various occasions when falsehoods without any benefit to the speaker are spoken. Misrepresentations, hypocrisy, pretentions, false eyidence, false measures and weights, false defamatory: reports, forging accounts and documents, betrayal of gross falsehoods degenerate the purity of soul and are condemned as sins by the Scriptures.
The author rightly appeals to the reader to balance the advantages and disadvantages of falsehood in connection with monetary transactions, trade operations and other social functions. He earnestly appreciates the value of truth, and recommends its observance at any cost of wealth, loss of friendship and relationship, etc., all of them being transitory and perishing. He properly disallows truth unnecessarily causing injury to the minds of others.
According to the tenets of Jainism rigid. observance of the Mahāvrata of refraining from falsehood: is enjoined on Sādhus who are required to speak words which are only true but pleasing and beneficial and to refrain from speech which would tend to hurt the feelings of others without doing any good to them, while laymen are enjoined to refrain from speaking gross falsehood prompted by high expectations of social and worldly gain or by anger, malice, vengeance, perversion, etc.. Refraining from doing so. is highly essential as it concerns all the daily occusi
357

Page #512

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
sloga pations of life and is not confined to any particular act: only. સત્યવ્રતનું કીર્તનછે. “ આ પ્રચંડ તેજ છે, આ મોટી લક્ષ્મી છે, આ ઉત્કૃષ્ટ ભાગ્ય છે અને આ ખરૂં મહત્વ છે, યું ? સમગ્ર વિશ્વના અધીશ્વરના નમ્ર મુકુટથી પૂજાયેલું સત્ય મહાવ્રત. ”—૧૮
सषाफल-मृषापराधयोरन्तरम्मृषोद्यते यत् फलमाकलय्य फलस्य खल्वस्य मृषाऽऽगसश्च । अस्त्यन्तरं कीडगवेक्षणीयं युक्ता हि कार्येषु तुलासमा धीः ॥१९॥ : A man should examine the difference between falsehood and the object for the attainment of which it is uttered. Intellect in action should work like a balance. ( 19 )
Notes :-It is an imperative duty to maintain at all times and under all circumstances, the habit of righteousness and truth, for there is no virtue, independent of truth and no vice apart from falsehood. It sometimes happens that truth is not immediately re. cognised but it is sure to be recognised by judgment of true impartiality, while, on the other hand falsehood, fraud, dissimulation are liable to be condemned when detected by the keen eyes of sharp judgment. Truth helps us in withdrawing the curtains, in removing impediments, in destroying the sins brought on by falsehood. It is intellect which only requires to be guided into the proper channels to balance the advantanges of truth and disadvantages
358

Page #513

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
of falsehood. The proper appreciation of truth necessitates the rigid training of the mind for it. A mind, untrained and unprepared for it, pollutes it. It is well remarked: "He who pours water into the muddy well, does but disturb the mud.
""
મૃષાવાદ ખેલતાં સિદ્ધિ તરફ દષ્ટિપાત—
“ જે ફળ ઉપર નજર રાખી અસત્ય ખેલવામાં આવે છે, તે ફૂલ અને મૃષાવાદજન્ય અપરાધમાં ( પાપમાં ) ફરક કેટલા છે ? તે બુદ્ધિથી વિચારવું જોઇએ. બુદ્ધિ તુલા ( ત્રાનુડી ) સમાન છે અને દરેક કાર્યોંમાં તે બુદ્ધિરૂપ તુલાથી તાલ કરવા, એ બુદ્ધિમાનાનું કર્ત્તવ્ય છે.”-૧૯
धनोपार्जनेऽपि मृषावादोऽनुपयोगी
धनार्जनं न्यायपथेन सम्यगुद्योगतोऽशक्यतया क आह ? | आरम्भतो धीरतया तु सह्या आपद्यमानाः प्रतिकूलयोगाः ॥२०॥
Who says that wealth cannot be obtained in trades justly and honourably conducted? A man should bear with patience the obstacles which beset his path in the beginning. ( 20 )
Notes: It is a popular belief that deception, fraud, misrepresentation and tricks are necessary for achieving success in commercial purposes, but this kind of belief is wholly unfounded on rational basis. One though by such means gains success for the time being but he eventually becomes ruined. While, on the contrary one who rigidly follows the path of honesty and righteousness in the path of trade, is, in the end, sure to be blessed with eminent success and becomes able to amass a large fortune though,
359

Page #514

અધ્યાત્મતત્વાલક
* ત્રીજું in the beginning, he may have to encounter tremendous difficulties and troubles. સત્ય બેલવાથી ધન કમાઈ શકાય છે
ન્યાયના માર્ગે બરાબર ઉદ્યોગ કરવાથી ધન મેળવવું અશક્ય છે, એમ કણ કહેનાર છે ? હા, એટલું તો જરૂર છે કે શરૂઆતમાં આવતા પ્રતિકૂલ સંયોગો પૈર્યથી સહન કરી લેવા જોઈએ.”–૨૦ સત્યવતી દ્રૌઢિમrg– शाम्यन्ति सर्वाण्यपि दूषणानि यथार्थवादे प्रविजृम्भमाणे । मृगेश्वरे क्रीडति वारणानां सम्भावनीयो हि कुतः प्रचारः? ॥२१॥
When the principle of truth fully develops in man, all his faults vanish in no time. It is quite impossible for elephants to roam where the lion sports. ( 91 ). સત્યવ્રતનું પ્રઢાવ
યથાર્થવાદ (સત્યવાદ ) જે બરાબર દઢતા ઉપર આવી ગયો હોય, તે તમામ દો પલાયન કરી જાય છે. જ્યાં સિંહ ક્રીડા કરી રહ્યો હોય, ત્યાં હાથીઓને પ્રચાર ક્યાંથી હોઈ શકે ?”—૨૧ कीदृशेऽप्युपद्रवे प्राप्ते नासत्यं वदेत्प्रयातु लक्ष्मीः स्वजना अरातीभवन्त्वकीर्तिः प्रसरीसरीतु ।।
अद्यैव वा मृत्युरुपस्थितोऽस्तु वदेदसत्यं न तथापि धीरः ॥ २२ ॥ - Wealth may be destroyed, relatives may become enemies, ill-fame may spread around, death may approach at this very moment, but a wise person will never tell a lie. ( 22 )
860

Page #515

3101.1
SPIRITUAL LIGHT
Notes :--
Rigid observance of truth is supremely essential for those who desire to advance on the path to Moksha. There are numerous examples illustrating the excellent results following from adherence to truth and bitter consequences of deviation from it. Vasu was the son of Abhichandra, king of the Māhāl country. He ruled his kingdom with a high sense of morality and great impartiality. He was universally known as the truth-teller. His throne was supported by his righteousness and absolute fidélity to truth at a great height above the ground. Once upon a time a serious question about the interpretation of the word 'Aja’ was brought before him by Parvata and Nārada ( who were his co-students ) for solution. Parvata interpreted the word Aja, to be a goat, while Narada contradicted the interpretation and reminded him of the true meaning as grain, once interpreted by their spiritual teacher. So they agreed to refer the matter to the king and abide by his decision. The king being influenced by the mother of Parvata gave the word a double signification in order to satisfy both the parties. He said, it might mean both goat or grain. So his throne fell to the ground and he was hurled down on the ground and became a denizen of hell in the next birth.
Yudhishtira, the eldest son of Pāndu, who had gained great reputation as the only man who always spoke the truth, the whole truth and nothing but
...361

Page #516

આ યાત્મતત્વાલક truth suffered, also for such equivoca tions, here as well as in the next world. ગમે તેવા કચ્છમાં પણ અસત્ય ન બોલવું
લક્ષ્મી ચાલી જાઓ, કુટુંબવર્ગ શત્રુ બની જાઓ, અકીર્તિને પ્રચાર થાઓ અથવા તે આજેજ મરણ પ્રાપ્ત થાઓ, તે પણ ધીરે બનીને અસત્ય બોલવું ન જોઈએ.”—૨૨ कि सर्वमपि यथार्थ वाच्यम् ?यतः परिक्लेशमुपैति जन्तुर्भाषेत सत्यामपि तां गिरं न । पृष्टोऽपि जल्पेन कदापि मर्मावित् कर्कशं वैरनिवन्धनं च ॥२३॥
A person should not speak even truth if it casuses pain to another. Even when asked he should ever refrain from uttering harsh words which generate ill-feeling. ( 28 ). શું બધું યથાર્થ જ બેલવું—
- “જે બેલવાથી જીવવધનું પરિણામ આવતું હેય, અથવા બીજાના - હૃદયમાં દુઃખ ઉપજવાને પ્રસંગ આવ હોય, તેવું સાચું પણ ન
બોલવું જોઈએ. કોઈના પૂછયા છતાં પણ એવું ન બેલવું જોઈએ કે જે કર્કશ હેય, બીજાના મર્મને વિંધી નાખનારું થતું હોય અને વૈર-વિરેધને ઉત્પન્ન કરનારું બનતું હેય.”—૨૩ ભાવાર્થ.
મનુસ્મૃતિમાં પણ કહ્યું છે કે – ७. " सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयाद् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम् । ( કિ નામૃત ગૂંથાત્ gણ ધર્મ સનાતનઃ ” મે ૧૨૦ ||
(ચેથો અધ્યાય.)

Page #517

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT.
અર્થાત–સત્ય બેલવું, પ્રિય બેલવું, પરંતુ સત્ય હેઈ કરીને પણ અપ્રિય ન બોલવું, તેમજ પ્રિય છે અને અસત્ય ન બેસવું.
મહાભારતમાં ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે જે અયથાર્થ બેલવાથી બીજાનું ભલું થતું હોય, પ્રાણિઓ મરતાં બચતાં હોય, તે તે અસભૂત વચન પણ સત્ય છે; અને જે યથાર્થ વચનથી પ્રાણીની હિંસા થતી હોય, તે તે સત્યવચન પણ અસત્ય છે. જુઓ તે લેફ
* ફૉડા મ ચત્ર ત્રાળનાં બાળરક્ષT. अनृतं तत्र सत्यं स्यात् सत्यमप्यनृतं भवेत् " ॥ ...
( બહુપાખ્યાન છે. - દશક્રલિક સૂત્રમાં એમ પણ કહ્યું છે કે-કાણને કારણે, આંધબાને આંધળે કહેવાથી તેને દુઃખ ઉત્પન્ન થતું હોવાને લીધે તેવું વચન બેલવું નહિ.
આચારાંગ સૂત્રમાં એવી મતલબવાળું કથન છે કે કઈ સાધુને પૂછે કે- પશુઓ કઈ તરફ ગયા ?’ તે તે વખતે સાધુ તે બાબતને જાણતા હેઈ કરીને પણ મૌનજ ધારણ કરે. કદાચ મન ધારણ કરવાથી કઈ રીતે છૂટકારે ન થતો હોય અને જવાબ આપવાનું જરૂરનું જણાતું હોય, તે તે સમયે સાધુ જાણુત છતે પણ “ હું નથી જાણતે” એમ કહે. જુઓ ! તે પાઠ“તુલિસ કહેઝ ઘા નો જ્ઞાતિ પST”.
(બીજે શ્રુતસ્ક, ત્રીજું અધ્યયન, ત્રીજો ઉદ્દેશ.) જેન સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રમાં ( પ્રથમ શ્રુતસ્કન્ધના ૮ મા અધ્યયનની ૧૯ મી ગાથાની વૃત્તિમાં ) પણ કહ્યું છે કે “ અહિંસાને માટે મેં મૃગે જોયા નથી ” એમ જે અસદ્ભૂત કહેવું તે દોષને માટે નથી .... "
આ બધા ઉપરથી એ રહસ્ય નિકળે છે કે “સદ્ધ હિતં સત્ય –અર્થાત તેજ વચન સત્ય છે કે જે પ્રાણુને અહિતકારી નથી. * “ તહેવ વા વાળા પંf imત્તિ વા. वाहि वावि रोगित्ति तेणं चोरत्ति नो वए " ॥ .
| (સાતમું અધ્યયન. ) 363

Page #518

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
सत्यवादिनोऽभिष्टौति
पुनन्ति ते स्वीयपदारविन्देः पृथ्वीतलं सुन्दरभागधयाः । मनोवचोभूषनचेष्टितानि स्पृशन्ति नासत्यविषं यकेषाम् ||२४||
Those persons of enviable fortune whose mind, speech and actions are not contaminated with the poison of falsehood, really purify the earth, with the prints of their lotus-like feet. ( 24 )
[ alloy
સત્યવાદિઓને સ્તવે છે.
“ તે સુન્દરભાગ્યવાળા ખરેખર પોતાનાં ચરણકમલા વડે પૃથ્વીતલને પવિત્ર કરે છે કે જેએનાં મન, વચન, શરીરાની ચેષ્ટાઓને असत्य३५ विषनो स्पर्श थतो नथी, ” – २४.
"
दुष्टादुष्टवचनानां प्रत्यक्षं फलं दर्शयति
प्लुष्टोऽप्यहो ! प्रज्वलिताग्निना द्रः सान्द्रीभवेद्, दुर्वचसा न लोकः । वाक् सूनृता यं तनुते प्रमोदं न चन्दनं तं न च रत्नमाला ||२५||
Notes :
It is really wonderful that a tree even though burnt down by blazing fire, puts forth new foliage, but the wound made by cruel words never heals. Neither sandal paste nor a necklace of jewels is able to give that pleasure which truthful speech gives. ( 25 )
Fair words hurt never a bone,
But foul words break many a one.
Apt words have power to suage, The tumours of a troubled mind.
364
Milton.

Page #519

પ્રકરણ.] SPIRITUAL LIGHT. Never use a word that may offend a chaste ear.
Moral Maxim. Speak but little, and let that little be the truth.
Shakespeare. દુષ્ટાદુછવચનેનું પરિણામ
' “ જ્વલંત અગ્નિવડે બળેલો વૃક્ષ પાછો પુષ્પ-ફલાદિથી સઘન બની જાય છે, પરંતુ દુષ્ટ વચને વડે માણસના હૃદયમાં પડેલે ઘા રૂઝાતો નથી. સત્ય વાણી જે આનન્દ ઉપજાવે છે, તે આનન્દ ચન્દન કે રત્નોની માળા ઉપજાવતી નથી. ”—૨૫ मृषावादः कथं सेवितव्यः ?विनश्वरी श्रीश्चपलाश्च भोगाः स्वार्थैकबद्धाः स्वजनाः समग्राः। अतो मृषावाद उपासनीयः किमर्थमेषा सुधियां मनीषा ॥२६॥
: For what earthly purpose, should a man resort to falsehood, when the wealth is transitory, the objects of pleasure are evanescent and all the relatives are engrossed in seeking self-interest ? This is the way the wise think. ( 26 ) મૃષાવાદ શા માટે સેવા?—
“લક્ષ્મી વિનશ્વર છે, ભેગે ચપલ છે અને બધે સ્વજનવર્ગ મતલબી છે, તો પછી શા માટે કેને માટે મૃષાવાદ સેવવો જોઈએ ? આમ સજજનોની માન્યતા હોય છે.”—૨૬
असत्यदोषानाहअप्रत्ययं यद् वितनोति लोके दुर्वासनानां ददते निवासम् । दोषान् प्रसूते प्रबलान् क्रमेण तद् धर्मशीलो न वदत्यसत्यम् ॥२७॥ A religious minded person does not speak false
369
૪૭.

Page #520

* અધ્યાત્મતત્વાક.
[ ત્રીજુંhood which creates (listrust among people, which produces wicked desires in the mind and which gives rise to powerful sins one after another. ( 27 ) અસત્યથી થતી ખરાબી - “અસત્ય લેકમાં અવિશ્વાસને ફેલાવે છે, અસત્ય દુર્વાસનાઓને અવકાશ આપે છે અને અસત્ય ધીરે ધીરે મહેટા દેષોને જન્મ આપે છે, એ માટે ધર્મશીલ મનુષ્ય અસત્ય બેલ નથી.”—૨૭ સત્યમ ગતિમા– व्रतानि शेषाणि वदन्त्यहिंसासरोवरे पालिसमानि धीराः । सत्यस्य भङ्गे सति पालिभङ्गादनगेलं तत् खलु विप्लवेत ॥२८॥
When wise persons believe all other vows to be embankments of the lake of non-injury, swerving from the vow of truthfulness, is pulling down the bank and then the waters ( of non-injury ) flow unchecked. ( 28 ) સત્યભગથી અહિંસાભંગ
શાસ્ત્રકારોએ સત્ય વગેરે વ્રતોને અહિંસારૂપ સરોવરની પાળ તરીકે બતાવ્યાં છે. આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે સત્યવ્રતનો ભંગ થયેથી અહિંસારૂપ સરોવરની પાળ તૂટી જાય છે, અને એથી અહિંસારૂ૫ જળ અર્ખલિત વહી જવા માંડે છે.”—૨૮
866

Page #521

3379.
SPIRITUAL LIGHT.
अचौर्यम् ।
Bureadaagalega - स्वमन्यदीयं हरताऽधमेन दत्तः स्वधर्मोपवने प्रदाहः ।। हृतं धनं स्वास्थ्यसुखं न सूते तस्मात् परिभ्रष्टमितस्ततोऽपि॥२९॥
A vile person who robs another of his wealth, burns the garden of his own religious merits by doing so. The stolen wealth does not allow a man to enjoy it with ease; he is thus deprived of happiness here as well as in the next world. ( 29 )
Asteya ( abstention from theft ).
Asteya means not coveting of another's property through the actions of one's mind, speech or body.
A Sādhu does not take anything without the permission of the owner and that too only necessary things for the maintenance of his body, allowed by the holy scriptures and by the Spiritual Guru. A layman should refrain from theft, i. e., taking of the property without the consent of the owner and from acts furthering such intent such as smuggling and supplying the enemies with goods in times of war, using false weights and measures, counterfeiting, adulteration, extortion, robbery and dacoity, etc..
The practice of theft leads to moral degeneration. The doer without the sense of responsibility launches into such acts which would bring on him shame, infamy, loss of riches, untrustworthiness, etc..
367

Page #522

અધ્યાત્મતત્વલોક
[ ત્રીજું
The author rightly condemns such a heinous practice. One who steals or misappropriates property of others, never becomes happy. He constantly suffers under anxiety, fear, and threatenings of authorities. He causes pain to all the members of the family whose property is stolen or in whose neighbourhood he resides, because property is the fundamental and vital basis of social life. Again, such a person cannot make any progress in spiritual development, so that he becomes a loser in this as well as in the next world.
અસ્તેયવ્રત
“ બીજાના દ્રવ્યને હરણ કરતા અધમ મનુષ્ય ખરેખર પોતાના ધર્મરૂપ બગીચામાં આગ સળગાવી મૂકી છે; એ સિવાય હરણ કરેલું ધન સુખેથી ભોગવી શકાતું નથી, એ માટે ચોરી કરવી એ ઉભયભ્રષ્ટ થવા બરાબર છે; એટલે કે ચોરી કરનારને આ જિન્દગીમાં સુખ નહિ અને પરલોકમાં સદ્ગતિ નહિ.”—૨૯ स्तेयदोषानाहदरिद्रता-दुर्भगता-शरीरच्छेदादिकं स्तेयफलं विलोक्य । तत्र प्रवृत्तिव्यसनं समुज्झेत्, युक्तो ग्रहीतुं न तृणोऽप्यपृष्टवा॥३०॥
Seeing that poverty, bad luck, mutilation of body, &c., are the fruit of theft, a person should give up this habit, even a blade of grass should not be touched without permission. ( 30 )
Notes :-Verse 30.
The story of Nāgadatta, a wealthy gentleman of Vārānasi ( Benāres ) illustrates well the fruits which one strictly observant of the vow ( Adattādāna Vira
868

Page #523

· 313781. I SPIRITUAL LIGHT. manavratta ) of keeping aloof from taking any kind of property which does not belong to him, without the permission of the owner. Nāgadatta was the son of Dhanadatta ; he received sound education in his childhood. Being in the constant society of a Jain ascetic, his mind began to withdraw from worldly affairs. Among other vows he strictly observed the above vow. Once upon a time while passing on the road he was seen by Nāgavasu, a daughter of the leading merchant of the city. She being enamoured of him, resolved to take him as her husband. She communicated her wish to her father, who thereupon, after negotiating with the father of Nāgdatta, settled the betrothal. The chief police officer (Kotval) also advanced his proposals for the bride to the leading merchant, (who declined to break the promise ) but could not succeed. So he brooded vengeance against Nāgadatta. Once upon a time the king lost his ear-ornament ( Kundala ) on the path near the Jain Temple, where Nāgadatta was going for worship. He saw the ornament on the road but did not take it in rigid observance of his above-said vow. He then returned to the temple and stood as usual in the contemplative posture. The police-officer, while passing by the road, found the ornament. When in the temple he accidently saw Nāgadatta, the idea of bitter revenge crossed his mind. He stealthily put the ornament in the ear of Nāgadatta and arrested him and brought him before the king, who sentenced him to death. The bride when she saw him being taken to the gallows, vowed to stand
369

Page #524

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ત્રીજું .
in the contemplative posture until the release of her fiance. All attempts and processes to hang Nagadatta proved unsuccessful. The rigid observance of the above vow and his unflinching faith in religion turned the gallows into a splendid and gorgeous throne. The blows of the sword inflicted on Nagadatta by the police-officer, were turned into garlands of flowers. The king on hearing this came to that place and apologised and brought Nagadatta in the city on an elephant with full pomp and grandeur and condemned the police-officer to death. Nagadatta being melted with the pity successfully submitted his humble prayers to the king to save the policeofficer's life. He then married Nagavasu and enjoyed a happy unsullied life with her. Such is the potent influence of close adherence to the third vow.
ચારીનાં કળા
નિર્ધનતા, દુર્ભાગ્યતા, શરીરના ચેરીનાં ફળ ઉપર દૃષ્ટિ કરીને તેનું
અવયવાના છેદ, એ વગેરે વ્યસન છેડી દેવું; પૂછ્યા
વિના ( અનુમતિ વગર ) ખીજાતી તૃણુ સરખી ચીજ લેવી, એ પણ ગેરવ્યાજખી છે. ”–૩૦
66
न कश्चित् स्तेनः सानन्दीभवति
अद्यापि नो दृष्टमिदं श्रुतं वा यत् स्तेयमालम्बितवान् मनुष्यः । प्रभूतमानन्दमपेतशङ्कमभुक्त कोटीश्वरतां प्रपद्य ॥ ३१ ॥
Uptil now, we have neither seen nor heard that a man has, by theft, become a millionaire and enjoyed great happiness without a lurking sense of fear. ( 31 )
370

Page #525

પ્રકરણ. ]
ચાર સુખી ન હોય—
આજ સુધીમાં એ દેખ્યું તેમ સાંભળ્યું નથી કે ચેરીનું આલંબન લેનાર મનુષ્યે કાટીધ્વજ બનીને નિઃશ ંકપણે ખૂબ આનન્દ અનુભવ્યેા હાય. ૩૧
SPIRITUAL LIGHT.
64
स्तेनान् परिदेवयते-
चौर्यपापमधिष्ठितोऽस्ति स्वास्थ्यं परं हारितवान् न, किन्तु । धृतिं च धैर्ये च मतिं च सम्यग् जन्मान्तरं चापि स हीनभाग्यः॥ ३२ ॥
Not only does the unfortunate man who has ascended the tree of theft lose complete peace of mind but also steadiness, patience and discrimination in the next world. ( 32 )
ચારી કરનાર પૂર્ણ દુ:ખી—
“ જે, ચેરીરૂપ પાપના વૃક્ષ ઉપર ચઢી બેઠો છે, તે પાતાના સ્વાસ્થ્યનેજ ફ્કત ખાઇ એડો છે, એમ નથી, પરન્તુ તે દુર્ભાગી સ્થિરતા, ધીરતા, વિવેક અને ભવિષ્યની સદ્ગતિને પણ હારી ગયા છે.”—કર
हिंसातोsपि चौर्य विभीषणम्यो मार्यतेऽसौ क्षणमेक एव प्राप्नोति दुःखं द्रविणे हृते तु । सपुत्रपौत्रोऽप्युपयाति यावज्जीवं विचिन्त्येति जहातु चौर्यम् ॥ ३३॥
A man, who is murdered, suffers pain alone and that too for a moment, but with the deprivation of wealth a man suffers during his whole life and along with his sons and grandsons. The habit of stealing, therefore should be given up. ( 38 )
હિંસાથી પણ ચારી વધુ ભયંકર—
“ જે પ્રાણીને મારવામાં આવે છે, તે પ્રાણી એકલેાજ, વળી ક્ષણમાત્રજ દુ:ખ ભોગવે છે, પણ જેનું ધન લૂંટી લેવામાં આવે છે,
371

Page #526

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, [ત્રીજુંતે પિતાનાં બાળબચ્ચાં અને સ્ત્રી વગેરે પરિવાયુત, જિન્દગી પત દુઃખ ભોગવે છે એમ સમજીને ચોરી ત્યજી દેવી.”—૩૩ चौर्याचौर्ययोनिन्दास्तुतीस्तेयप्रवृत्तिः खलु नीचकार्यमस्तेयवृत्तिः पुरुषार्थमार्गः। विशुद्धहस्तस्य च साधुवादः शाम्यन्त्यनाश्च परत्र नाकम् ॥३४॥
The habit of stealing is base indeed ; while non-stealing is the path of right action ( the end of human life ). The man whose hands are unstained with sin is praised. His difficulties, if any, are overcome and he obtains heaven after death. ( 34 ) ચારીના વિષયમાં છેવટ–
“ચેરીને વ્યવસાય ખરેખર નીચ કામ છે અને ચોરીથી વેગળા રહીને જે વ્યવસાય કરવો એ પુરૂષાર્થને માર્ગ છે. જેના હાથ ચોખા છે, તેને માટે સર્વત્ર સાધુવાદ છે, અને તેને આવેલા ઉપદ્રવ તુરત શાત થઈ જાય છે તથા તેને પરલોકમાં સ્વર્ગ પ્રાપ્ત થાય છે.”–૩૪
ब्रह्मचर्यम् ।
ब्रह्मचर्यस्पृहायस्मिन् प्रदीपे शलभन्ति दोषा यस्मिन् सुधांशौ परितापशान्तिः । यस्मिन् समुद्रे गुणरत्नभूतिस्तद् ब्रह्म को न स्पृहयेत् सचेताः?॥३५॥
What knowing persons would not care for celibacy which like a lamp burns down all faults, which like the moon alleviates mental agonies, and which like the ocean produces the jewels of virtue, (3ૐ )
372

Page #527

uzgl. ] . SPIRITUAL LIGHT.
Brahmacharya. Brahmacharya means abstaining from sexual passion and intercourse in all places and at all times, in mind, speech and body.
Rigid practice of this virtue by a sādhu means entire abandonment of sexual appetites. A layman is forbidden to commit adultery actual or in thought by refraining from indulging in sexual intercourse with women other than his own wife or unmarried girl or a widow, from cherishing ardent immoral love for others or by using indecent gestures and words exciting lust or using stimulants for the same purpose.
Brahmacharya is the foundation of the Grahasthashrama-the householder's stage. The influence of its preservation cannot be too much emphasised. If a man has preserved his own life-fluid, he would not generally remain a physical wreck.
Now-a-days we generally find even youths in weak health, and tender-framed skeletons ; the reason of their physical debility is that on account of their company and various other circumstances of civilized life, they have found it very difficult to preserve their virility.
Some young men, through the influence of their bad companions, indulge in various types of bad habits ultimately injurious and decreasing their vital stamina. Hence, they are quite unable to feel the . XL
373

Page #528

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ alloja joys and pleasures of their sweet home, and they, through their own ignorance and foolish unnatural acts, hurl themselves down in the abyss of misery, pain and misfortune.
Contrasted with the well-preserved men, who enjoy each and every moment of their existence, they are completely wretched and miserable. The wellpreserved youths are buoyant, cheerful, optimistic, robust and powerful. They truly enjoy what it is to live and exist. They are not easily fatigued in their undertakings and in the end it is they only who prosper and enjoy this world.
While the other weak party is coy, shy, effiminate, pessimistic, cheerless, unable to possess the enduring power, quite unfit to move themselves in this time of keen competition and as it were carrying their life-time half dead, and full of pain and misery.
It is the duty, even of householders to preserve the seminal fluid. They are also required by the skāstras to observe strict rule of partial celibacy.
This practice is carried lifelong by some and in consequence they achieve very remarkable success in the world. It is not impossible to be practised, if one is determined to do it. If one is desirous of preserving his Virya, he should particularly pay attention to his diet. His diet should be simple, his bed little rough, and his thoughts pure and holy, and if he successfully carries out his resolution, he is sure to taste the sweet fruits of his persistent efforts.
374

Page #529

પ્રકરણ.
SPIRITUAL LIGHT.
Man is very careful about his money and property, but it is a very lamentable fact that he is not very painstaking to preserve his life-fluid, his all-in-all Virya. He should try to avoid the company and passionate thoughts of the fair sex and should thoroughly devote his heart and soul to some good spiritual development and social progress.
The author rightly appreciates the advantages of the practice of celibacy and chastity and condemning the evil results of immoral and vicious habits.
The cultivation of this virtue brings on supreme spiritual lustre and helps the acquisition of worldly gain and commands high respect even from the great god Indra and tends to the success of the mantras and gives fresh blood and invigorating energy to the body by the preservation of vital fluid and assists in the formation of right conduct, strengthens the powers of discrimination and advances social status and blesses one with celestial abode.
The author rightly condemns the association with prostitutes full of hypocrisy, dissimulation, ever ready to associate with men affected with dangerous diseases. Even their soft dalliance with starry eyes and flowery smiles, destroys all manly energy, good sense and discrimination, ultimately resulting in misfortunes and calamities.
થાય—
“ જે બ્રહ્મચર્ય રૂપ પ્રદીપમાં બધા દેષા પત ંગિયાનું અનુકરણ કરે
375

Page #530

અધ્યાત્મતત્વલોક, | ત્રીજુંછે, જે બ્રહ્મચર્યરૂપ ચન્દ્ર રહેતે સર્વ સત્તાપ શાન્ત થઈ જાય છે અને જે બ્રહ્મચર્યરૂ૫ સમુદ્રમાં અનેક ગુણરૂપ રત્ન નિપજે છે, તે બ્રહ્મચર્યને કેણ સહદય ન ચાહે ?”–૩૫ ब्रह्मचर्य स्तौतियस्मिन् दिनेशे परितप्यमान उपद्रवध्वान्त उपैति नाशम् । इष्टार्थसम्पादनकल्पवृक्षेऽस्मिन् ब्रह्मचर्ये सुधियो यतेरन् ॥३६॥
Wise persons should try to observe the vow of celibacy which like the sun shining with full lustre destroys the darkness of various kinds of calamities and which, like the wish-yielding tree, gives the desired objects. ( 36 )
Notes :-Sudarshana, a leading citizen, rigidly observed chastity. Unfortunately he was condemned to the gallows. By the force of chastity and purity of conduct the gallows were turned into a superb throne. The king who passed the sentence reverently came before him and brought him back to the city on the elephant with full pomp and unbounded respect. All the deities praised his excellent virtue. Sitā who was thoroughly chaste and who did not yield to the temptations offered by Rāvana tided over all difficulties and troubles by the power of her virtuous conduct.
બ્રહ્મચર્યનું મહત્વનું
છે જે બ્રહ્મચર્યરૂપ સૂર્યના તાપ આગળ ઉપદ્રવરૂપ અન્ધકાર નાશ પામી જાય છે, તે–અભીષ્ટ વસ્તુઓને પ્રાપ્ત કરાવવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાનબ્રહ્મચર્યને માટે બુદ્ધિમાનોએ પ્રયત્ન રાખવો જોઈએ.” –૩૬

Page #531

પ્રકરણું.]
SPIRITUAL LIGHT.
વ્યાખ્યા
રહ્મળ જળમિતિ ત્રણ –અર્થાત આત્મસ્વરૂપમાં વિચરવું–રમવું એ બ્રહ્મચર્ય છે. આ હદ સુધી પહોંચવાને માટે વીર્યનિરોધની પ્રથમ અગત્ય છે. એ માટે વીર્યનિષેધને પણ બ્રહ્મચર્ય નામ આપ્યું છે.
બ્રહ્મચર્યના બે વિભાગે છે. એક સાધુનું બ્રહ્મચર્ય અને બીજું ગૃહસ્થનું બ્રહ્મચર્ય. સાધુને માટે તે સર્વસ્ત્રીવિરમણરૂપ મહદ બ્રહ્મચર્ય છે, અને ગૃહસ્થને માટે સ્વસ્ત્રીસંતોષરૂપ લધુ (દેશતઃ ) બ્રહ્મચર્ય છે.
જેઓને આત્મોન્નતિની પ્રબળ આકાંક્ષા હોય છે તેઓ વિવાહ કર્યા વગરજ સંન્યસ્ત થઈને મુનિધર્મની આરાધના કરે છે. અને એ રસ્તે તેઓ શીધ્ર આત્મસિદ્ધિ સંપાદન કરી શકે છે. અહીં કોઈ કદાચ એમ કહેવા માંગે કે
“ પુત્રઢ વિનત્તિ સ્વ નૈવ = નૈવ ૨ ”
– પુત્રરહિતને કોઈ સારી ગતિ યા સ્વર્ગ મળતું નથી તે એ કથન નિતાન્ત અયુક્ત છે. કર્મવાદના સિદ્ધાતો સમજનારા આવાં કથનને પ્રમત્તપ્રલપિત માને છે. મનુસ્મૃતિકાર તે એ કથનનું ખંડન કરતાં કહે છે કે" अनेकानि सहस्राणि कुमारब्रह्मचारिणाम् । दिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसन्ततिम् " ॥ :
(પાંચમે અધ્યાય, ૧૫ શ્લેક) – અનેક સહસ્ત્ર અવિવાહિત-બ્રહ્મચારી બ્રાહ્મણપુત્રો કુલસંતતિ કર્યા વગર સ્વર્ગમાં ગયા.”
આ ઉપરથી એ નિઃસંદેહ વાત છે કે સર્વથા બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું એ સહુથી શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે. સાધુ-મહાત્માઓ આ શ્રેષ્ઠ બ્રહ્મચર્યના અધિકારી છે. આમ છતાં પણ સાધુ જે પિતાના ધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય, તે તેને માટે મનુસ્મૃતિમાં કહ્યું છે કે
377

Page #532

અધ્યાત્મતત્વોક 1 ઝીલતું “ થરા પ્રત્રાતો મૂતા પુનઃ વેત મૈથુનનું ! ઉર્વશાળ વિઝાય જાયતે કૃમિઃ ”
(૧૯ મે અધ્યાય ), “જે પ્રવજ્યા લઈને પુનઃ મૈથુનમાં પ્રવર્તે છે તે સાઠ હજાર વર્ષો સુધી વિષ્કામાં કીડે થાય છે. ”
*" સાધુના નામથી ઓળખાતા કેટલાક એવું ગુપ્ત દુરાચરણ સેવે છે કે તેઓ “સ્વયં ના ટુરમાનો નારાયન્તિ ઘરાનાએ વાક્યને ચરિતાર્થ કરે છે. સરહદયવાળી સધવા યા વિધવાને મીઠાં મીઠાં વચનથી મોહિત કરી તેને અધર્મના કુવામાં નાંખે છે. આવા મુનિપિશાચથી સ્ત્રીઓએ બહુજ સાવધાન રહેવાની જરૂર છે.
અહીં કદાચ કેટલાકને એવી શંકા ઉભવે કે બધા યદિ બ્રહ્મચારી થઈ જશે તે પછી સંસારસંતતિ શી રીતે ચાલશે? પરંતુ આ કથનમાં કંઇ વજૂદ નથી. યાદ રાખવું કે કુદરતથી વિરૂદ્ધ કંઈ બનતું નથી. કુદરતના કાનૂન પ્રમાણે સંસારનો પ્રવાહ એક સરખો સદા વહેતો રહે છે. મનુષ્ય પોતાની સ્થિતિ સમજવી જોઈએ કે મારે કયે રસ્તે ગતિ કરવી. એક મનુષ્ય યદિ ઉચ્ચભાવનાબલાત સર્વથા. બ્રહ્મચારી બને, તે શું એની જેમ બધા માણસો બ્રહ્મચારી બની જવાના હતા ખરા કે ? એક માણસે કાપડનો વેપાર શરૂ કર્યો, તે એથી શું બધા કાપડીયા થઈ જાય ખરા કે ? એક મનુષ્ય વકીલાંતને ધધો ઉઠાવ્યા, તે એની જેમ બધા માણસે શું વકીલ બની
જાય ખરા કે ? નહિ, કદાપિ નહિ. એ જ પ્રમાણે એક, પાંચ, પચાશ કે - હજારે બ્રહ્મચારી થતાં સર્વ જનસમાજ બ્રહ્મચારી થઈ જાય, એવી આશંકા કરવાની હોયજ નહિ.
ब्रह्मचर्यस्य गौरवम्सिंहासने चोपविशन् सुरेन्द्रः प्रवन्दते यान् शुचिभक्तिनम्रः। ते ब्रह्मचर्यव्रतबद्धचित्ता मनस्विनो मर्यभुवां जयन्ति ॥ ३७॥
878

Page #533

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT.
These high-minded persons who are intent upon observing the vow of celibacy ( in mind, speech and body. ) and to whom Indra, the Lord of the gods, humble with pure devotion, bows down, while taking his seat on the throne, are always victorious among mortals. ( 37 ). બ્રહ્મચર્યનું ગૌરવ –
જેઓને સ્વર્ગ પુરીને સમ્રાટ-ઈન્દ્ર પણ પોતાના સિંહાસન ઉપર બેસવા જતે પવિત્ર ભક્તિથી નગ્ન થઈને નમસ્કાર કરે છે, તેબ્રહ્મચર્યવ્રતમાં દ્રઢચિત્તવાળા મહાપુરૂષ મૃત્યુલેકમાં જયવન્ત છે.”-૩૭ ब्रह्मचर्यस्योत्कर्षःफलन्ति मन्त्रा वहते च कीर्तिरध्यासते सनिधिमप्यमाः । यस्मिन् सति प्रस्फुरितप्रभावे तद् ब्रह्मचर्य सुविचारलभ्यम्॥३८॥
Celibacy, by means of which the sacred Mantras fructify, the fame spreads over the Earth and even the immortals honour the chaste persons with their presence, is attained only by good thoughts. ( 38 ) બ્રહ્મચર્યને ઉત્કર્ષ–
“ પ્રદીપ્તપ્રભાવવાળું જે બ્રહ્મચર્ય રહેતે મન્ચને જાપ ફળે છે, કીર્તિ સર્વતઃ ફેલાય છે અને દેવતાઓ સહામે ઉપસ્થિત થાય છે, તે બ્રહ્મચર્ય સવિચારેની સતત શ્રેણીથી મેળવી શકાય છે.”—૩૮ ब्रह्मचर्यस्य प्राबल्यम्अस्थ्नां प्रभूतं बलमर्पयन्तं रक्तप्रवाहं प्रविकासयन्तम् । मुखे प्रतापारुणतां दधानं न कः सुधीब्रह्मयमं सुरक्षेत् ? ॥ ३९ ॥
Who will not honourably observe the vow of

Page #534

અધ્યાત્મતત્ત્વાલે ક.
[ ત્રીજું
chastity which gives immeasurable strength to the bones, which develops the corpuscles of blood and which imparts the glow of vigour to the face? (39)
યહાચ તુ પ્રાણત્ય—
હાડકાંઓમાં જબરદસ્ત શક્તિને અર્પણ કરનાર, લેહીને ખૂબ વિકસિત બનાવનાર અને મુખમાં પ્રતાપની લાલિમા ભરી દેનાર, એવા બ્રહ્મચર્ય તુ કાણુ ડાહ્યો માણસ સંરક્ષણ ન કરે ? ”—૩૯
66
ब्रह्मचर्य प्रशंसति
न तं शरत्पर्व हिमांशुरोचिः प्रहादमुत्पादयितुं क्षमेत । न तं रसं दिव्यफलानि चापि हार्द रसं ब्रह्म यमातनोति ॥४०॥
Neither the autumnal full moon nor the celestial fruits are able to give that pleasure and satisfaction which chastity bestows. ( 40 )
બ્રહ્મચર્યની શ્લાઘા—
“ તે આહ્વાદને આપવા શરઋતુના ચન્દ્રની કિરણા પણુ અશક્ત અને તે રસને આપવા સ્વર્ગીય ક્ળે પણ અસમર્થ છે, કે જે આહ્વાદ અને જે રસને બ્રહ્મચર્ય આપી શકે છે.”—૪૦
ब्रह्मचर्यस्य महोदयत्वमावेदयति
यत् प्राणभूतं मुनिधर्मलक्ष्म्या हेतुः परब्रह्मणि यच्च यस्मात् । निर्याति मेधा तटिनीव शैलात् तत् पालयन् ब्रह्म न पूज्यते कैः ? ॥ કરૈ ॥
What human being observing the vow of chastity is not worshipped by men. Celibacy which is the essence of the wealth of the saintly character which, is the cause of unity with the supreme spirit and
380
.

Page #535

પ્રકરણ: ]
SPIRITUAL LIGHT.
which is the source of intellectual lustre just as a mountain is that of a river ? ( 41 )
બ્રહ્મચર્યના મહાય—
re
જે, ચારિત્રધરૂપ લક્ષ્મીના પ્રાણરૂપ છે, જે પરબ્રહ્મનુ ( મેાક્ષનું) સાધન છે અને જેમાંથી સસવિવેકશાલિની પ્રજ્ઞા, પર્વતમાંથી નદીની જેમ નિકળે છે, તે બ્રહ્મચર્યને પાલન કરતા મનુષ્ય કાનાથી ન પૂજાય ? '—૪૧
..
अब्रह्मणि न प्रवर्त्तत -
इह प्रतिष्ठा च परत्र च स्वर्यस्माददो ब्रह्म विहाय मार्गम् । आपातमात्रे रमणीयमन्ते किम्पाकवद् दारुणमाश्रयेन्न ॥ ४२ ॥
A man should not give up the path of celibacy which secures fame in this world and heaven in the next, and resort to such a wicked path which is fascinating in the beginning but bitter in the end like the fruits of Kimpāk. ( 49 )
બ્રહ્મચર્યવિરૂદ્ધ ન વર્તવું—
આ લેાકમાં પ્રતિષ્ઠા અને પરલેાકમાં સ્વર્ગ જેનાથી મળે છે, તે બ્રહ્મચર્યના ત્યાગ કરી તેવી પ્રવૃત્તિ ન રાખવી જોઇએ, કે જે પ્રવૃત્તિ કિ પાકળની જેમ શરૂઆતમાં મીઠી-સુન્દર લાગવા છતાં અન્તમાં ભારે અનર્થ ઉપજાવનારી થાય છે.”—૪૨
r
अकष्टसाध्यं ब्रह्मचर्यम्
देहे तपस्येव न तापहेतुर्हेतुर्न वा भक्तिरिव श्रमस्य । स्वभावसिद्धो मनसः पवित्रीभावे स्थितो ब्रह्मयमश्चकास्ति ॥४३॥
Celibacy does not emaciate the body like religious austerities nor does it subject it to exertion as 381
૪૯

Page #536

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક. devotion. The Yama of celibacy appears to the best advantage with the attainment by mind of its inherent purity. ( 43 ) બ્રહ્મચર્ય પાળવામાં લગારે કષ્ટ નથી
“ તપસ્યામાં જેમ સંતાપ અનુભવાય છે, તેમ બ્રહ્મચર્યમાં સત્તાપ થતું નથી. ભક્તિ-સેવા કરવામાં જેમ પરિશ્રમ અનુભવાય છે, તેમ બ્રહ્મચર્યમાં પરિશ્રમનું નામ હેતું નથી. અએવ સમજી શકાય છે કે બ્રહ્મચર્ય, સ્વભાવસિદ્ધ એટલે કે જીવાત્માના સ્વભાવને અનુસરતી વસ્તુ છે. આવી રીતે મનની પવિત્રતાના આધાર ઉપર રહેલું બ્રહ્મચર્ય ખરેખર જીવનની અંદર બહુ અજવાળું પાડે છે.”-૪૩ * सर्वथा ब्रह्मचर्य पालयितुमशक्तान गृहस्थानुद्दिश्य निर्वक्तिपरिक्षमन्ते गृहमेधिनस्तु न सर्वथाब्रह्ममहाव्रताय । तद् देशतो ब्रह्मणि ते यतेरन् स्वदारतुष्टाः परदारवर्जाः॥४४॥
Householders cannot always and wholly observe the great vow of celibacy (in mind, speech and body ), therefore they should try to observe it partially by being faithful to their wives, &c., avoiding the contact of other women ( the scriptural texts prescribe continence in all modes of life for the ascetics ). ( 44 ) ગૃહસ્થનું બ્રહ્મચર્ય—
“ગૃહસ્થ લેકે ગૃહસ્થસ્થિતિમાં પૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય પાળી શકે નહિ, એ માટે તેઓએ દેશતઃ બ્રહ્મચર્ય પાળવું જોઈએ. પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરીને સ્વસ્ત્રીમાં સન્તુષ્ટ રહેવું, એ દેશતઃ બ્રહ્મચર્ય છે.”–૪૪ ક્યાખ્યા, બ્રહાચર્યનું રક્ષણ બ્રહ્મચર્યના વિરોધી સોગોથી દૂર રહેવામાં
882,

Page #537

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT. થઈ શકે છે. સાધુ લેકેને માટે તે સર્વથા બ્રહ્મચર્ય પાળવાનું છે, એ તે પ્રસિદ્ધ વાત છે, અને એ માટે તે સાધુઓને સ્ત્રીસંગીને સંગ કરવાનું પણ નિષેધ્યું છે; પરંતુ ગૃહસ્થાને માટે પણ બ્રહ્મચર્યથી ચલિત કરાવનાર સંયોગથી દૂર રહેવાનું વિધાન છે. જુઓ ! મનુસ્મૃતિમાં
" मात्रा स्वस्ना दुहित्रा वा न विविक्ताऽऽसनो भवेत् । बलवानिन्द्रियग्रामो विद्वांसमाप कर्षति " ॥
( બીજો અધ્યાય ) આ કથી ફરમાવ્યું છે કે “માતા, બહેન અને પુત્રી સાથે એકાન્તમાં રહેવું નહિ, કેમકે ઈન્દ્રિય બહુ બળવાન છે અને તે વિદ્વાનને પણ ચક્કરમાં નાખે છે. ”
આ શ્લોકથી માતા, બહેન અને પુત્રી સાથે પણ એકાંતવાસ નિષેધવામાં આવ્યો, તે પછી અન્ય સ્ત્રી સાથે એકાન્તવાસ સુતરાં નિષિદ્ધ થાય છે, એકાતવાસરૂપ ભુજંગના સહવાસમાં બ્રહ્મચર્યરૂપ દૂધ સહીસલામત રહી શકે, એ કઠિનતાભરેલું છે.
બ્રહ્મચર્યની રક્ષા માટે મિથુનનાં આઠ અંગે વર્જવાની જરૂર છે. દક્ષસ્મૃતિમાં કહ્યું છે કે
. " ब्रह्मचर्य सदा रक्षेद् अष्टधा रक्षणं पृथक् । - स्मरणं कीर्तन केलि: प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् ॥ " संकल्पोऽध्यवसायश्च क्रियानिवृत्तिरव च ।। ઇતમૈથુનમwાં પ્રવૃત્તિ મનીષિાઃ ” |
(અધ્યાય ) મિથુન આઠ પ્રકારનું છે-સ્મરણ, કીર્તન, ક્રીડા, જેવું, ગુહ્ય ભાષણ, સંકલ્પ, અધ્યવસાય અને કુપ્રવૃત્તિ. ” - આ મૈથુનનાં આઠ અંગેથી દૂર રહેવામાં જ બ્રહ્મચર્યનું પાલન થઈ શકે છે.
એ જોઈ ગયા છીએ કે ગૃહસ્થને માટે દેશતઃ બ્રહ્મચર્ય પાળવાની અનુજ્ઞા છે, અર્થાત ગૃહસ્થોને ધર્મ છે કે તેઓએ સ્વદારસતિષી થવું
જુએ, બીજા પ્રકરણમાં ૨૨૮ મા પૃષ્ઠની અંદર “જીનાં સ્ત્રીળિનાં સં” એ ભાગવતને શ્લોક,
888

Page #538

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
Bellag-k
જોઇએ. પરન્તુ એટલુ યાદ રહે કે સ્વસ્રીમાં અત્યાસક્ત રહેવું એ પણ ગૃહસ્થધ માં ક્ષતિ પહેાંચાડનાર છે. પરદારના ત્યાગ કરવા ઉપરાંત સ્વસ્રીની સાથે પણ મર્યાદાપૂર્વક વ્યવહાર રાખવા જોઇએ. સ્વસ્રી સાથે અયેાગ્ય અને અનિયમિત વર્તન રાખવું, તેણીની રજસ્વલા, સગર્ભા અને વ્યાધિગ્રસ્ત સ્થિતિના વિચાર કર્યાં વગર તેણીની તરફ ધસવુ અને જબરદસ્તીથી તેણીને પોતાની ઇચ્છા તરફ દોરવી, એ બધું ગૃહસ્થધર્મોચિત બ્રહ્મચર્યના શિખરથી સ્ખલિત થવા બરાબર છે.
તો માર્યામુવેયાત ” એ ભાવપ્રકાશનું વાક્ય છે, અને તે એમ શિખવે છે કે ગૃહસ્થાએ ઋતુકાળમાં સ્ત્રીના સમાગમ કરવા. રજસ્વળા સ્ત્રીને ઋતુસ્રાવ થયાના દિવસથી સોળ રાત્રિ સુધીના કાળને ઋતુકાળ કહેવામાં આવે છે. સ્ત્રીને ગર્ભ રહેવાને પણ આ સમય છે. પરન્તુ સ્ત્રીને ઋતુસ્ત્રાવ જ્યાં સુધી થતા રહે, ત્યાં સુધી તેણીને સમાગમ કરવા નહિ.
સ્ત્રીને જે દિવસથી ગર્ભ રહે, તે દિવસથી લઇને, સંતાપત્તિ થાય અને તે સંતાન ધાવણ છેડીને ખેારાક ખાવાની શરૂઆત કરે, ત્યાં સુધી પુરૂષ સ્ત્રીને સમાગમ કરવા નહિ. આ સમય લગભગ અઢાર મહીના જેટલા થાય છે. બાળક ધાવણ છેાડી ખારાક લેવાની શરૂઆત કરે છે, તે વખતે પણ સ્ત્રીના શરીરમાં કમજોરી રહેલી હેાય છે, એટલે ત્યાં સુધી પણ સ્ત્રી તન્દુરસ્ત હેાતી નથી, એ માટે ખરી રીતે તે ગર્ભાધાનના દિવસથી લઇને જ્યાં સુધી સ્ત્રીનું શરીર સ્વસ્થ ન થાય, ત્યાં સુધી પુરૂષે સર્વથા બ્રહ્મચર્ય પાળવું જોઇએ. આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે સ્ત્રીના ગર્ભાધાનના દિવસથી લઇને લગભગ અઢી વર્ષ સુધી બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પુરૂષને અગત્ય છે.
સ્ત્રી-પુરૂષે એકાદશી, ચતુર્દશી, અમાવાસ્યા, પૂર્ણિમા, દ્વિતીયા, પાંચમી, અષ્ટમી વગેરે દિવસેા તે ખસૂસ કરીને વિષયસેવનથી વેગળા રાખવા જોઇએ. ક્રમમાં કમ એક એક દિવસનું આંતરૂં પશુ વિષયસેવન માટે જેઓ નથી રાખતા, તેઓ ખરેખર પેાતાની જાતના કટ્ટર દુશ્મન છે. જેએ એક દિવસના ચાવીસ કલાકમાં પણ એકથી વધારે વખત વિષયસેવનમાં પ્રવર્તે છે, તેવાને માટે ક્યાં સુધી લિગીરી બતાવી શકાય ?.
384

Page #539

SPIRITUAL LIGHT વિષયસેવનની પ્રવૃત્તિને બહુજ નિયમિત બનાવવાથી વીર્ય, પુષ્ટ થવાના પરિણામે તેનાથી ઉત્પન્ન થતું સંતાન પણ તેજસ્વી, પ્રોઢદેહ અને બુદ્ધિશાળી બને છે. જેઓ વધુ પુત્રોની લાલસાથી સ્ત્રીમાં આસક્ત રહે છે, તેઓની સંતતિ નિર્માલ્ય નિવડે છે. એવી નિર્માલ્ય પ્રજા વધવાથી શું ફાયદો ? એ વિચારવું જોઈએ; ઉલટું એથી આર્થિકદષ્ટિએ દેશને નુકસાન ખમવું પડે છે. परस्त्रियं न निरीक्षेतस्त्रियं स्वसारं जननी सुतां वा स्वां कामदृष्टया समवेक्षमाणे । . क्रोधोपतापप्रभवं विचिन्त्य परस्य ना- न दृशौ क्षिपेत॥४५॥
One gets wrath and is pained to the quick, when another looks with an evil eye at one's wife, sister, mother or daughter. Thinking that others also feel similarly, one should not entertain evil intention about others' wives. ( 45 )
Notes :-Verily the Messenger of God said to his companions, “ What are your opinions of the merits of that person who drinketh liquor, committeth adultery and stealeth? What should his punishment be? They said “God and His Messenger know best.” He said, “ These are great sins and the punishment for them very dire.”
Sayings of Mahomed. પરણીની હામે ન જોવું–
પરસ્ત્રી ઉપર નજર ફેંકનારે વિચાર કરવો જોઈએ કે-પિતાની * " नहीदृशमनायुष्यं लोके किचन विद्यते । યાદા પુષઃ વરરાવન” ૧૨૪ -
–મનુસ્થતિનો થો થાય. 885.

Page #540

અધ્યાત્મતત્વાક.
[ બીજું સ્ત્રી, હેન, માતા અને પુત્રીને ખરાબ નજરથી જોનાર માણસ ઉપર કેવો કેધ ફાટી નિકળે છે–હૃદય કે દુઃખી થાય છે ? આ વિચાર કરીને અને જે પરસ્ત્રી ઉપરની ખરાબ લાગણમાં હું ફસાયેલ છું, તેણીના હાલેસરીઓને તેટલોજ બળાપો થયા કરતો હશે, કે જેટલે બળાપો મારી બહેન, માતા, પુત્રી અથવા સ્ત્રી તરફ ખરાબ લાગણી ધરાવનારના ઉપર મને થાય ” એમ સમજીને કોઈ પણ પુરૂષ પરસ્ત્રી તરફ આંખ ફેંકવી જોઈએ નહિ, ”-૪૫ पीर्यस्य रक्षणीयत्वमाहनहि स्वदारा अपि सेवितव्या आसक्तितः, किं पुनरन्यनार्यः। नोत्सहते क्षेप्तुमितस्ततः स्वं ही ! यत्यते घातयितुं तु रेतः ॥४६॥
A man should not passionately indulge in the company of his own wife. We need not say any. thing about another's wife. Alas ! how prodigally a man wastes his semen ( the main-pillar of strengths though he is stingy in spending his wealth. ( 46 )
Notes:–Excessive passion even for one's wife is also highly condemned. This principle is strongly supported by various medical and scriptural authorities. It is surely a violation against purity to tempt one's own wife or other women at several periods of time strictly prohibited by medical and scriptural rules. Sexual intercourse is forbidden nearly for fifteen months from the time of conception. It should also be avoided for certain days as laid down in the holy texts. If one properly preserves his semen, he will be highly benefited. વીર્યરક્ષા– છે ખરી રીતે તે પિતાની સ્ત્રી સાથે પણ આસક્તિથી વ્યવહાર ને
986

Page #541

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
રાખવા જોઇએ, તે પછી પરસ્ત્રીને માટે પૂછવું શું? પરન્તુ અસાસની વાત છે કે ચંચલ જે ધન, તેને તે જ્યાં ત્યાં ફેંકવાના ઉત્સાહ પણ થતા નથી, જ્યારે વીતે ઇરાદાપૂર્વક કાપી નાંખવામાં આવે છે. '—૪૬
વ્યાખ્યા.
વમાનમાં બાળવિવાહ અને :ગૃહવિવાહને ઘણા ફેલાવ થયેલા જોવાય છે. આવી ને આવી કફોડી સ્થિતિ ચાલુ રહી, તે ભવિષ્યમાં સમાજ કેવી ભયંકર સ્થિતિ ઉપર મૂકાશે તે કલ્પી શકાતુ નથી. નાની ઉમરમાં છે.કરા–કરીને પરણાવી દેવાં, એ એમના ગળા ઉપર છરી ફેરવવા બરાબર છે. માતા-પિતાને એમ થયા કરે છે કે− કયારે છેકરાની વહુનુ` માઢું દેખું? ' અને એ દુરભિલાષથી નાની ઉમરમાં છેકરાને વિષયરૂપ અગ્નિની જ્વાળામાં પટકે છે. અહા ! જુએ. હિતૈષીઓનુ શત્રુથી પણ અધિક આચરણ. જૈન અને જૈનેતર શાસ્ત્રમાં તા કક્રમમાં ક્રમ પચીશ વર્ષોંના કુમાર સાથે સેાળ વર્ષની કન્યાના સબન્ધ કરવાનું ફરમાવવામાં આવ્યું છે. આ શાસ્ત્રીય નિયમ પ્રમાણે વિચારતાં કાણુ સમજી શકે તેમ નથી કે—પચીશ વર્ષ સુધીમાં તે શરીરના બાંધા બધાતા રહે છે; અને તે પહેલાં કુમાર-કુમારીને વિવાહના બંધનમાં નાંખવાં એ કુદરતની સ્લામે હુમલે કરવા જેવું છે. લગાર વિચાર કરવાની વાત છે કે તળાવમાં પાણી ભરાતુ હાય, તે વખતે બીજી તરફથી જો પાણીને નિકળવાને રસ્તે આપવામાં આવે, તો તે તળાવ પાણીથી ભરાય ખરૂ ? તેમજ આંખાની જડ મજબૂત થતાં તેના ઉપર કુઠારાધાત કરવામાં આવે, તે તે આંખે બનીને કરીએ આપવાના હતા ખરા ?
યેાગ્ય ઉમર વગર સંતતિ અતિદુળ અને શકતી નથી. ચરકશાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કે—
બાળકાને પરણાવી દેવામાં તેએથી થનારી સત્ત્વહીન હેાવા ઉપરાંત લાંખે વખત જીવી
66
,,
ऊनषोडशवर्षायामप्राप्तः पञ्चविंशतिम् । पुमान् गर्भ कुक्षस्थः स विपद्यते 11 जातो वा न चिरं जीवेद् जीवेद् वा दुर्बलेन्द्रियः " |
*
387

Page #542

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ બીજું–“સેળ વર્ષ સુધી નહિ પહોંચેલી સ્ત્રીમાં પચીસ વર્ષની ઉમરને નહિ પ્રાપ્ત થયેલ પુરૂષ યદિ ગર્ભાધાન કરે, તે તે ગર્ભ કુક્ષિમાંજ મરણને શરણ થાય છે, અગર જન્મ લે તે તે વધુ વખત જીવતું નથી અને જીવે તે તેની જિન્દગી દુર્બળ અવસ્થામાં પસાર થાય છે.”
નહાની ઉમરમાં વિવાહિત થઈને શરીરના સત્વને જે નાશ કરવામાં આવે છે, અને અવિવાહિત છતાં ઉન્માર્ગે જે દુર્વર્તન આચરવામાં આવે છે, તે ખરેખર દુર્ભાગ્યને વિષય છે. આપણે જોઈ ગયા છીએ કે પચીસ વર્ષ સુધીમાં શરીરને બાંધે બંધાય છે, હવે એ ઉમર આવતા પહેલાંજ સત્ત્વનો ક્ષય કરે, એ કેવી શોચનીય બીના ? એમ કર્યોથી આગળ શી રીતે જીવી શકાશે ? શારીરિક આરામ શી રીતે લઇ શકાશે ? જગતના વ્યવહાર વચ્ચે શી રીતે ઉભા રહી શકાશે ? અરે ! જિન્દગીને તકલાદી બનાવવાની આ શી મૂર્ખતા ?. વીર્યને ક્ષય થયા પછી, યાદ રહે કે ગમે તેટલા માલતી, મકરધ્વજ, ચન્દ્રદય વગેરે રાસાયનિક પદાર્થો સેવવામાં આવે ગરમ ગરમ બદામના હલવા-શિરા ખાવામાં આવે અને મસાલાદાર કેસરીયાં દૂધ ખૂબ ગરમ કરીને પીવામાં આવે તે પણ શરીરને નષ્ટ થયેલ બાંધો ફરી બંધાવાને નથી. જેણે વીર્યને જાળવ્યું છે, તેને સૂકા રોટલા મકરધ્વજ સમાન છે અને જેણે પિતાના શરીરના મોભને ઉખાડી નાંખે છે, તેને માટે દિવ્ય પિષ્ટિક પદાર્થો પણ નિરર્થક છે, વિશ–પચીસ વર્ષની જવાની અવસ્થામાં જે શકિત હોવી જોઈએ, તે આજકાલના નવીન યુવકોમાં કવચિત જ દેખાય છે. આ શું એ છે ખેદને વિષય છે ? જેઓના ઉપર ભવિષ્ય હિંદના ચળકતા હીરા બનવાની આશા આપણે રાખી બેઠા છીએ, તેઓ જ યદિ હતવીર્ય થઈ ગયા હોય, દુર્બલદેહ બની ગયા હેય, કમરથી વળી ગયા હોય, પુસ્તકને ચશમા પાસે લાવીને વાંચી શકતા હોય, મુખની પ્રભા ઈ બેઠેલા હોય અને લગાર બજે ઉઠાવતાં શ્વાસોચ્છવાસની ધમણ ખેંચવા લાગી જતા હોય, તે પછી આ હિદે કયાં જઈને પોકાર કરવો ? કોની પાસે આંસુ રેડવાં છે.
વૃદ્ધવિવાહે પણ આ સમયમાં ભારે જુલ્મ ગુજારવા માંડે છે. પચાસ-સાઠસિતેર વર્ષના ડેકરાને બાર-તેર-ચૌદ વર્ષની બાળા સાથે સંબન્ધ કરતાં શું બિલ શરમ પણ નથી આવતી ? ઘણી વખતે ધનના મદમાં
888

Page #543

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
એટલી બધી ઉચ્છ્વ ખલતા થતી જોવાય છે કે, ખીજાનું ભલે ખૂન કપાઈ જાય, પણ તૃષ્ણા પૂરણ થવી જોઇએ. આવા ધનપતિએ સમાજમાં ધાર કટક છે. પોતાની જાતિના સાધારણસ્થિતિવાળા અવિવાહિત યુવકાની દુઃસ્થિત જિન્દગી તરફ્ દૃષ્ટિ પણ નહિ કરતાં પોતાના વૃદ્ધે શરીરને લીલાલગ્ન અનાવવાતે ચાહતા ધનપતિએ ખરેખર સમાજના વૈરી છે. વૃદ્ધ થયા પછી પણ ભાગવિલાસની તૃષ્ણાના પ્રવાહ ન અટકે, તે તેના મરણ પાછળ વિધવા થનારી તેની બાળા–યુવતિને તૃષ્ણાપ્રવાહ શી રીતે અટકશે ?, એને વિચાર પુનર્વવાહિત થવા ઇચ્છનાર વૃદ્ધે કર્યાં છે ખરા ?.
વસ્તુતઃ માનવપ્રકૃતિની માન્યતાજ કાઇ વિલક્ષણુસ્વભાવવાળી છે. એમ ન હોત તા કાઈ પણ માણસ વી ક્ષરણમાં આનન્દ માટે ખરા ?; પરંતુ આ નિતાન્ત મૂઢતા છે. વિષયજન્ય સુખ કાઈ પણ રીતે સુખની કાટીમાં મૂકી શકાય તેમ નથી. જેમ કૂતરો હાડકાને તાડતાં તેના દાંતમાંથી નિકળતા લેાહીને આસ્વાદ લે છે અને તેમાં માહ માને છે, તેવી સ્થિતિ વિષયજન્ય સુખની સમજવાની છે. કામ–ભાગજનિત સુખમાં શું સુખત્વ છે ? શું કંઇ નવા રસાસ્વાદ પ્રાપ્ત થાય છે ? શું કંઇ શરીરમાં પુષ્ટતાને અનુભવ થાય છે ? શું કઇં શીતળ પવનની લહેર અનુભવાય છે? શું કંઇ સુગન્ધી ફૂલના જેવી સુગધ લેવાય છે ? કશું નહિ, આમાંનું કશું અનુભવાતું નથી; ઉલટુ અમૂલ્ય વીના સ્રાવનું નુકસાનજ ખમવુ પડે છે. બ્રહ્મચર્ય વ્રતને દેશતઃ યા સ`થા પાળવા માટે આવા તત્ત્વમેધની બહુજ જરૂર છે. વસ્તુસ્થિતિનું યથા અને સચોટ પ્રતિભાન થવું જોઇએ, ત્યારેજ મનુષ્ય ઉન્માથી હઠીને વિવેકના પથ ઉપર પદાપણ કરી શકે છે.
वीर्यस्य महत्त्वमाह -
शुक्रं शरीरस्य समस्ति राजा हते पुना राज्ञि पुरस्य हानिः । रक्षेत् ततः कामशरेभ्य एनं ब्रह्मोच्च सन्नाहधरं विधाय ॥ ४७ ॥
Semen is the king of one's body. When the king is killed, his city becomes a mass of ruin,
૫૦
389

Page #544

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[ ત્રીજું Therefore, the king should be saved from the arrows of cupid by making him put on the armour of brahmacharya. ( 47 ). વીયનું મહત્વ
વીર્ય એ શરીરનો રાજા છે, રાજા હણાઈ જાય, ત્યારે પુર (નગર અથવા શરીર)ની હાનિ થવી સ્વાભાવિક છે; માટે તે રાજાને બ્રહ્મચર્યરૂપ બાર પહેરાવી કામનાં બાણથી બચાવવો જોઈએ.”–૪૭ વ્યાખ્યા.
વિયે સમગ્ર શરીરમાં વ્યાપ્ત થઈ રહ્યું છે. શરીરની-શરીરના પ્રત્યેક અંગ-ઉપાંગની પ્રવૃત્તિ વીર્યના ઉપર આધાર રાખે છે. શરીરરૂપ ઇમારતને એકજ આધાર વીર્ય છે. આવી સ્થિતિમાં વીર્યના રક્ષણની કેટલી જરૂર છે, એ દરેક મનુષ્ય સમજી શકે તેમ છે. છતાં અનાદિમોહવાસનાને વશ થતાં મનુષ્યનું હૃદય એટલું નિર્બળ થઈ જાય છે, કે તે જાણી જોઈને પોતાની જાતને દુઃખના ખાડામાં ઘસડી જાય છે. વીર્યની પાયમાલી થતાં શરીરમાં કંઈ સત્ત્વ બચવા પામતું નથી. જેમ શેલડીને કાલુમાં પીલવાથી તેને રસ બહાર નિકળી જતાં માત્ર તેના કૂચાજ બાકી રહે છે, તેમ શરીરરૂપ શેલડીમાંથી વીર્યરૂપ રસ નિકળી જતાં શરીર શેલડીના કૂચા સમાન બની જાય છે. દહીમાંથી ઘી નિકળી જતાં પાછળ છાસરૂપે પાણી જ રહે છે, તેમ શરીરરૂપ દહીમાંથી વીર્યરૂપ ઘી નિકળી જતાં શરીરનું પાણી થઈ જાય છે. આ ઉપરથી શરીરની રક્ષા માટે વીર્ય સાચવવાની અગત્ય દરેક મનુષ્ય હૃદયમાં ખૂબ સમજી રાખવી જોઈએ. ઘણી વખત અગાધ શારીરિક બળ અને અત્યન્ત માનસિક બળ ધરાવનારા પૂર્વ મહાત્માઓનાં ચરિત્ર શ્રવણગોચર થતાં આપણને આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થાય છે, પણ સમજી રાખવું જોઈએ કે બ્રહ્મચર્યના પ્રતાપ આગળ કંઈ અસાધ્ય નથી. પચીશ ત્રીશ મણ બોજો ઉઠાવી લઈ જવો, લેઢાની મજબૂત સાંકળને આંચકે મારી તોડી નાખવી, જેસર ચાલી જતી મેટરને ઉભી રાખવી, પિતાની છાતી પર ગાડી ચાલી જવા છતાં આંચકે ન ખાવો, તથા એક એક કલાકમાં બર્સે ત્રણસો કે કંઠસ્થ કરી લેવા, કરેડે શ્લેક જેટલા ગ્રન્થ રચવા, ચતુરંગી મહાસભાઓમાં પ્રબળ
390

Page #545

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. વાદિસિંહોને પરાસ્ત કરવા, મોટી મોટી વિદ્વત્પરિષદોને અતિપ્રૌઢ વક્તતાઓથી આકર્ષણ કરવી, એ બધો બ્રહ્મચર્યા–રાજેશ્વરનો પ્રસાદ છે. બ્રહ્મચર્યનું તેજ એટલું તીવ્ર છે કે એની આગળ જનતા અંજાઈ જાય છે. આત્મોન્નતિ અને લોકિક ઉન્નતિ મેળવવાનો કષ્ટ વગરને આનન્દમય માર્ગ કોઈ હોય તે તે બ્રહ્મચર્ય છે. પ્રાચીનકાળમાં જેઓ, મહાત્મા-મહાપુરૂષ બની પોતાની પવિત્ર નામરેખાને અમર કરી ગયા છે, તેઓ સાચા બ્રહ્મવીર હતા. એ મન્ત્ર પ્રત્યેક માણસે પોતાના શરીરના પ્રત્યેક રમમાં ફેલાવી દેવો જોઈએ, કે જીવનને રેશન બનાવીને આ જિન્દગીમાંથી પસાર થવું હોય, તે બ્રહ્મચર્ય વિના એકે રસ્તો નથી. પરલોકના માર્ગમાં પસાર થતાં રસ્તામાં યદિ અંધારું રહ્યું, તે ઘણે ઠેબાં ખાવાં પડશે, એ માટે બ્રહ્મચર્યના તેજથી તેજસ્વી બનવાની બહુ અગત્ય છે; એવી રીતે તે જ સ્વરૂપ આત્મા બન્યથી પરલકના રસ્તે અંધકારને પ્રતિબંધ રહેશે નહિ. परस्त्रियां को विश्वासः ?का प्रत्ययस्तत्र परं पुमांसं या सेवते स्त्री चपलाऽपलज्जा । विषस्य पानं दहने च पातो वरं परस्त्री न तु सेवनीया ॥४८॥
How can a woman who is fickleminded and who, discarding her modesty resorts to other persons, be trusted ? Swallowing poison and taking a leap into fire are preferable to looking with an evil eye at other woman. ( 48 )
Notes :—" Every eye is an adulterer, and whatever woman perfumeth herself and gooth to an assembly where men are, wishing to show herself to them, with a look of lasciviousness, is an adulteress ( that is, every eye that looks with desire upon a woman commits adultery).”
Sayings of Mahomed. 891

Page #546

અધ્યાત્મતત્ત્વક [ બીજી પરસ્ત્રી ઉપર વિશ્વાસ છે?—
“ તે સ્ત્રી ઉપર શે વિશ્વાસ, કે ચંચલચિત્તવાળી અને નિર્લજજ એવી જે સ્ત્રી પોતાના પતિને છોડી બીજા પુરૂષને સમાગમ કરવા તૈયાર રહે છે ?. ઝેર પીવું બેહેત્તર અને અગ્નિમાં શરીરને પાત કરે સારે, પણ પરસ્ત્રીનું સેવન કરવું સારું નથી ”–૪૮ परस्त्रीसङ्गफलानिसर्वस्वनाशः प्रबलं च वैरं बन्धो वपुष्पातनसंशयातिः। परत्र घोरस्थलसङ्गमश्वाऽन्यस्त्रीप्रसङ्गस्य फलान्यमूनि ॥ ४९ ॥
Total destruction of property, deadly enmity, bondage, painful fear of the body being hanged, and residence in the terrible hells in the next worldthese are the penal fruits of coming in touch with other's wife. ( 49 ) પરસેવનનાં ફળ–
પરસ્ત્રીગમન કરનાર પિતાનું ધનમાલમિલકત સર્વસ્વ ખોઈ બેસે છે, તેને ઘણાની સાથે વૈરવિરોધમાં ઉતરવું પડે છે, તેને બેડીમાં બંધાઈ જવાનો પ્રસંગ આવે છે, તેને ફાંસી પર લટકાઈ જવાનો ભય પ્રાપ્ત થાય છે અને આ ઐહિક ફળો ઉપરાંત પરલોકમાં ભયંકર દુર્ગતિએ તેને જવું પડે છે. ”–૪૯ कीदृशीमपि परस्त्रियं वेश्यां वा न सेवेतशिरीषपुष्पाधिकमार्दवाङ्गी समुच्छलत्सुन्दरकान्तिपूराम् । समुच्छ्सत्पङ्कजगन्धि-पर्वशरत्सुधाधाममनोहराऽऽस्याम् ॥५०॥ एवंविधां प्रौढकलाकलापामपि त्यजेद् योषितमन्यदीयाम् । साधारणस्त्रीमपि कालकूटवल्ली परिज्ञाय विवेकशाली ॥५१॥
ગુમ ! 992

Page #547

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT.
A discreet man should give up thoughts of a woman who belongs to another, even though she may be more tender than a shirish flower; even if she possesses intoxicating beauty and even if her face be fragrant with the sweet odour of the fully developed lotus, and beautiful like the autumnal full moon, and even if she be eminently accomplished in various arts. He should also give up a harlot knowing her to be a poisonous creeper. ( 50–51 )
ગમે તેવી પરસ્ત્રી અથવા વેશ્યાના સગ ન કરવા—
જેણીનું શરીર શિરીષપુષ્પથી ( સરસડાના ફૂલથી ) પણ અધિક કામલ છે, જેણીના શરીરમાં સુન્દર કાન્તિનું પૂર ઉછાળા મારી રહ્યું છે, જેણીનું મુખ વિકસિત કમળના જેવા સુગન્ધથી ભરપૂર તેમજ શરઋતુની પૂર્ણિમાના ચન્દ્રસમાન મનેહર છે, અને જે વિવિધ કલાએમાં નિપુણતા ધરાવનારી છે, એવી પણ પરસ્ત્રી અને ગણિકાને વિષની વેલડી સમજી વિવેક પુરૂષાએ વઈ દેવી જોઇએ. ”—૫૦, ૫૧
वेश्यां जुगुप्सते
मनः प्रवृत्तिर्वचसः प्रवृत्तिर्देहप्रवृत्तिश्च मिथो विभिन्नाः । ચામાં, ન સાધારળથોષિતતા નિયંવિતા: હ્યુઃ જીવસમ્પલાવૈ ॥૧॥
ઃ
The company of harlots whose thoughts, speech, and action do not correspond to one another, yields no happiness to the man (who seeks it). (52)
વેશ્યાવિરમણ—
66
જેણીઓના મનમાં કાંઈ, વચનમાં કાંઇ અને વનમાં કાંઇ હાય છે, એવી માયાવિની વૈશ્યાને સંગ સુખસમ્પત્તિને માટે હાઈ શકે નહિ. ”—પર
393

Page #548

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ "Mary
वेश्यातो जीवनभ्रंश:
वेश्यानुषक्तः पुरुषः किलाऽसत्सङ्गप्रसङ्गाभिरतो विवेकात् । तथाविधं भ्रश्यति येन देवान् न मन्यते नापि गुरूंश्च बन्धून् ॥५३॥
A man attached to a harlot becomes eager to solicit the company of wicked persons and thereby loses the faculty of discriminating to such an extent that he ceases to pay respect to gods, elders and relatives. ( 58 )
વેશ્યાથી જીવનભ્રષ્ટતા—
65
વેશ્યામાં આસક્ત થયેલા પુરૂષ દુતાની સાબતમાં પડી ત્યાં સુધી વિવેકભ્રષ્ટ થાય છે કે-દેવ, ગુરૂ અને બન્ધુવતે તે માનતા नथी.”–५३
अप्रेमिण्या वेश्या कः स्नेहः ? -
द्रव्येच्छया कुष्ठिनमप्यमत्यपमं परिस्निग्धदृशेक्षते या । स्नेोज्झितां तां सृजतीमसत्यस्नेहं न गच्छेद् गणिकां कदापि ॥ ५४ ॥
A man should never seek the company of a harlot who, though devoid of true love in her heart, outwardly shows great regard to him and who out of greed for money looks upon even a leper with an eye of tender love as if he were a god. (54) वेश्याथी शो स्नेह ? -
66
· વેશ્યા, કાઢી પુરૂષને પણ લક્ષ્મીની લાલચથી દેવકુમારના જેવા સ્નેહભરી દૃષ્ટિએ જુએ છે. એવી–બહારના ખાટા સ્નેહ દેખાડતી, વસ્તુતઃ સ્નેહરહિત ગણિકાના સંગ કદાપિ કરવા હિ.”-૫૪
कामोन्मादं शमयितुमाह
रूपं देव प्रविलोक्य माद्यन्नाभ्यन्तरं तस्य यदि स्वरूपम् । विचिन्तयेत् तदृशा, न तर्हि भवेत् स्मरान्दोलितचित्तवृत्तिः॥५५॥
394

Page #549

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
If a man who runs mad with the handsome form, ponders philosophically over what its inward nature is his mind would not be tossed to and fro by passions. (55)
રૂપ ઉપર માહુ શા ?—
<<
આભ્યન્તર
જે રૂપ જોઇને મનુષ્ય ઉન્મત્ત થાય છે, તેજ રૂપનું ( અંદરનું ) સ્વરૂપ યદિ તત્ત્વદૃષ્ટિએ વિચારવામાં આવે, તે મનુષ્યની મનેાવૃત્તિમાં કામવાસનાથી થતું આન્દોલન જરૂરી ઠંડુ પડી જાય -૫૫
ܕܕ
प्रस्तुतेऽन्तिमसारं कथयति - पराङ्गनासङ्गमपातका सर्वे गुणा आहुतिमाप्नुवन्ति । अतः परं किश्चन नास्ति मौर्यमतः परं नाप्यधमं चरित्रम् ॥ ५६ ॥
All virtues are sacrificed in the fire of sin resulting from seeking the company of other's wife. This is the climax of folly. This is the meanest type of human character. (56)
છેવટ—
66
*પરસ્ત્રીસ’ગજનિતપાપરૂપ અગ્નિમાં સર્વ ગુણા હામાઇ જાય છે; આથી વધીને ખીજી કેાઇ અજ્ઞાનતા નથી, આથી વધીને બીજું કંઇ અધમ ચરિત્ર નથી ’
૫૬
इमं ब्रह्मचर्यविषयकं सर्वमुपदेशं स्त्रियः प्रत्यवतारयति - पुंसः प्रतीदं प्रतिपाद्यते स्म यद् ब्रह्मचर्य वनिताजनोऽपि । तात्पर्यतस्तत् क्षमते ग्रहीतुं निजस्थिति चेतसि लक्षयित्वा ॥५७॥
* પરા શ્વાસો સ્રો ચ વરસ્રો । અર્થાત્—પેાતાની સ્ત્રી તરીકેના સબંધ વગરની. પરસ્થ છો પછી । અર્થાત્ ખીજાની સ્ત્રી. આ પ્રમાણે અને રીતિએ ‘ પરસ્ત્રી ’ શબ્દના અર્થોં થતા હાવાથી ‘ પરસ્ત્રી ’ શબ્દથી—કુમારિકા, ખીજાતી સ્ત્રી અને વેશ્યા એ સર્વ ગ્રહણ કરી શકાય છે.
'
395

Page #550

અધ્યાત્મતત્તાલોક.
I love The vow of celibacy, which in the foregoing exposition is said to refer to men, will be found equally applicable to women themselves if they think over their own condition. ( 57 ) આ બ્રહ્મચર્યને ઉપદેશ સ્ત્રીઓ પ્રત્યે ઉતારે છે–
જે આ બ્રહ્મચર્યને ઉપદેશ પુરૂષો પ્રત્યે કર્યો, સ્ત્રીવર્ગ પણ તે ઉપદેશને પિતાની સ્થિતિ ઉપર લક્ષ્ય બાંધી તાત્પર્યથી ગ્રહણ કરી 213 AH 9. "-400
अपरिग्रहः
अथ अपरिग्रहत्वव्रतावसरःपरिग्रहाद् मूर्च्छति, मूर्च्छनाच कर्मप्रबन्धा इति सम्प्रवीक्ष्य । परिग्रहं सर्वमपि त्यजन्ति द्रव्यादिरूपं मुनयोऽपसङ्गाः ॥ ५८ ॥
Because of covetousness, illusory attachment creeps on a being and illusion forges the bonds of action (Karma); seeing this the sages being disattached, do not covet money and other worldly objects. ( 58 )
Parigraha means desire of possession of property through mind, speech and body.
An aspirant after Yoga should be free from the desire of possession of property, etc.. A Sādbu does not own any property in the legal sense. He does not possess his clothings given to him as owning them. A layman should limit his possessions of property, wealth, land, etc..
Desire is the root-spring of all evils. It is the source of all troubles and difficulties. Desire for riches impels human beings to adopt most abominable
396

Page #551

31879. ] SPIRITUAL LIGHT. and heinous means in life though all people know the evanescence of things, still it is this desire which prompts them to do what they otherwise would not do; again desire for authority, power, property; etc.,: works so forcibly on human mind that all possible means either good or bad are employed for their attainment. Thus it clogs the purity of the soul. So by all means one should try to destroy the desire which germinate Karmic energies calculated to bring on evil results. Desires for spiritual wisdom, and righteous conduct natural to the pure soul should be entertained and cherished, becanse they would gradually serve as means to Moksha.
With this underlying principle a householder should limit his possessions of property, wealth, houses, land, etc.. 24412ugan
પરિગ્રહની ઝેરીલી છાયા ફેલાવાથી મનુષ્ય મૂચ્છિત થઈ જાય છે, અને મૂચ્છથી કર્મનાં બન્ધનમાં બંધાવું પડે છે; આ પ્રકારે નિરીક્ષણ કરીને સંસારના સંગથી નિકળી ગયેલા મુનિઓ દ્રવ્યાદિરૂપ તમામ, faigal Alat za . "-46 गृहस्थत्वाद् मुनित्वं भिनतिगृहस्थभावो मुनिता च भिन्ने परिग्रही तन्न मुनिगृहीव । परिग्रहाऽऽसक्तमुनर्मुनित्वे भवेन्न कस्माद् गृहिणां मुनित्वम् ।।५९॥
Housholdership and Yatihood are quite different states. One who accepts gifts from others, is not a sage but a householder. If we call a man who is
397

Page #552

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ ત્રીજુંcoveting and accepting gifts an ascetic, then why should a householder who also accepts gifts be not called an ascetic ? ( 59 ) ગૃહસ્થ અને સાધુની ભિન્નતા
ગૃહસ્થપણું અને સાધુપણું એ બે ભિન્ન અવસ્થાઓ છે. એ માટે જે પરિગ્રહધારી હાઈ કરીને મુનિ કહેવાય છે, તે વસ્તુતઃ મુનિ નથી. જેમ ગૃહસ્થ, મુનિ તરીકે મનાતો નથી, તેમ સાધુવેશધારી જો પરિગ્રહી હોય, તે તે મુનિ તરીકે માની શકાય નહિ. પરિગ્રહમાં ફસેલાને યદિ મુનિ માનવામાં આવે, તે ગૃહસ્થોએ શે અપરાધ કર્યો કે તેઓને મુનિ માનવામાં ન આવે ?”–૫૯
ભાવાર્થ સ્ત્રીને છેડવા માત્રથી સાધુધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ, એમ કદાપિ ન સમજવું. સાધુના પ્રતિષ્ઠિત આચારોને પાળવાથીજ સાધુધર્મની સિદ્ધિ થાય છે. ભારતવર્ષના સાધુઓને મોટો ભાગ શિથિલતાથી એટલે બધો ઘેરાઈ ગયું છે, કે તેઓએ ગૃહસ્થાથી પણ વધારે સાંસારિક ઉપાધિઓ માથે ઉઠાવી લીધી છે. હાથી, ઘેડા, ગાડી, ખેતર, મકાન, ખજાને વગેરે પરિગ્રહમાં આકંઠ ડૂબેલા મહંત-સાધુઓ અને ગૃહસ્થમાં કંઈ ફરક માની શકાય ખરે છે. સંસારવાસ (ઘરવાસ) છેડી સાધુ બન્યા, છતાં નગદ નારાયણના ફંદામાં આવી જવાય, તે વિચાર કરે કે સાધુપણું ક્યાં રહ્યું છે. દેલત રાખવા છતાં સાધુત્વ બચી રહેતું હોય, તે ગૃહસ્થોએ શું અપરાધ કર્યો, કે તેમને સાધુ ન કહેવાય ? બીજા પ્રકરણમાં બતાવેલ સાધુના આચારો તરફ દષ્ટિ કરતાં એ સિદ્ધ થાય છે કે દ્રવ્ય અને સ્ત્રીને સંસર્ગ સાધુને હોવોજ ન જોઈએ, એ બાબતમાં સર્વ ધર્મશાસ્ત્રોની એકવાક્યતા છે.
निन्द्यो गृही स्यादपरिग्रहत्वे निन्द्यो मुनिः स्यात् सपरिग्रहत्वे । द्रव्योपभोगे मदनप्रसक्तेरपि प्रचारस्य न दुर्वचत्वम् ॥ ६० ॥
A householder will deserve censure if he has no
398

Page #553

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
property, while an ascetic will deserve censure if he has property. If the desire for enjoyment of wealth finds place in the heart of an anchorite then what guarantee is there that the desire for satisfying lust will not find place in his heart? ( 60 )
Notes -A householder is allowed to reserve property with limitations but he must be scrupulously careful in acquiring it by honest means. He should avoid base tricks and evil means for earning it. He should keep himself aloof, if in the acquisition of property, ruin of the whole family, bringing starvation to the poor, wresting necessary things from the needy and labouring souls, would inevitably be the eventual result. Such methods would evoke cries and complaints which would pierce even heavens. If one has wealth, it should be freely used in acts of benevolence without being overflowed with superfluity and without being wasted in needless expenses. On the other hand the ascetic should renounce property in toto. He should never desire in mind, speech or body, enjoyment of wealth. If he does so, his desires for the attainment of other objects, would know no bounds. Consequently he would be entangled into the fresh bonds of Karmas.
સુનિઓને દ્રશ્ય અનર્થના હેતુ
છે.
---
66
ગૃહસ્થ યદિ ધનરહિત ( દરિદ્ર ) હાય, તેા તે લેાકમાં હલકા દેખાય છે, અને મુનિ યદિ ધન રાખતેા હાય, તે તે હલકા મનાય છે. વળી સાધુઓને માટે એ યાદ રાખવાની વાત છે કે-દ્રવ્યના ઉપભાગ 3291211 કામવૃત્તિઓને સહેજે અવકાશ મળે છે, ”—૬૦
399

Page #554

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[logसाधूनां निष्परिग्रहत्वमेव धर्मःद्रव्यग्रहे लाभदृशापि मूलक्षतिं विनाऽन्यन्न वदन्ति सन्तः । संसारदुर्वातनिरोधहेतुः सुनिश्चितं साध्वपरिग्रहत्वम् ॥ ६१॥
Though the accumulation of wealth is apparently advantageous, the pious see in it nothing but the cause of utter ruin. Most assureilly non-covetousness is the means of subduing the pernicious whirlwind of worldly life. ( 61 ) મુનિઓને અપરિગ્રહજ ધર્મ છે – - “ ગમે તે લાભની દ્રષ્ટિથી પસા રાખવામાં આવે, પણ તેનું પરિણામ મૂળથી નુકસાન થયા સિવાય બીજું આવતું જ નથી, એમ સતે કહે છે. આ ઉપરથી મુનિજનોને માટે અપરિગ્રહિત એજ નિશ્ચિત રીતે श्रेय२४२ भाग छ, भाग संसा२नी ०५२।०५ सयाने २४नार छ."-११ गृहस्थानां परिग्रहपरिमाणं धर्म:गृहस्थवर्गस्त्वपरिग्रहत्वमध्यासितुं न प्रभविष्णुरस्ति । अतः स कुर्वीत परिग्रहस्य प्रमाणमाशाप्रसरावरोधि ॥ १२॥
Householders are not able to practise non-covetousness, therefore they should set a limit to their holding of property and thus check the currents of ambition. ( 62 )
Covetousness is the root of all evils. Fresh desires always spring up in the heart and cause unbearable pain to the mind. One possessed of wealth and materials suflicient for his livelihood becomes subject to overwhelming anxieties and troubles, when he yields to temptations and irresistible
100

Page #555

પ્રકરણ. 1
SPIRITUAL LIGHT.
desire for the acquisition of more wealth and pleasures. In order to check this evil, one should limit his property and possessions. A rigid observance of this meritorious vow brings on happiness here and hereafter. The following story well illustrates the utility and necessity of such observance.
There was a rich merchant named Shripati. He had one son called Dhana, who was married to a rich girl. Once upon a time a Jain ascetic discoursed effectively and eloquently on the importance and utility of limiting the property and possessions, etc.. Shripati being deeply embarrassed took this vow and in accordance therewith he resolved to spend the excess of his money and wealth in doing pious works, especially in the construction of Jain temples. When his life came to an end, he was blessed with good birth in the next life. His son who was greedy and wanting in discrimination disliked his father's habits and stopped all expenses for pious works and resolved to add much to the existing stock of his wealth. He consequently began to live in the lowest style possible. Once upon a time the very ascetic who impressed his father accidentally met him on the road. He tried to call him but when he failed he went near him and asked him to take a vow to dine after visiting the temple and paying obeisance to God. He accordingly took the vow and went away from the place saying that he could not stay there any longer. Once upon a time he came back at noon after repeated tourings in villages for the trade purposes and was extremely hungry. He at
401

Page #556

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક. [ ગ્રીonce sat to dine, but on remembering his vow left the dish and went to the temple where the guardian deity being pleased asked to propose a boon for him. After consulting his wife he went to the deity and l'equested him to favour him with proper discrimination. Thus blessed he began to see things in their proper light and then took the vow of limiting his property and became an object of respect everywhere and at last after cleath he became a denizen of heaven.
ગૃહસ્થને માટે પરિગ્રહપરિમાણ –
ગૃહસ્થલેકે (મુનિજની પેઠ ) અપરિગ્રહવત ધારણ કરવાને સમર્થ નથી, એ માટે તેઓએ પરિગ્રહનું પરિમાણ કરવું જોઈએ. પરિગ્રહનું પરિમાણ પણ આશાના વધતા વેગને રોકનારું છે”—ર. परिग्रहप्रचारस्तृष्णाप्रचारहेतुः-- परिग्रहस्याऽस्खलितपचारे तृष्णा प्रचार लभते नितान्तम् । ततो जनः पोत इवाम्बुराशौ भवे निमज्जेदिति चिन्तनीयम् ॥६३॥
We should bear in mind that greed obtains unlimited hold on the mind of a man if covetousness be unrestrained. A man is undone in the ocean of the world just as a boat ( overloaded ) sinks down in the ocean. ( 63 )
પરિગ્રહનું પૂર તૃષ્ણાને ફેલાવે છે— - “ સમજી રાખવું જોઈએ કે-પરિગ્રહને અખલિત પ્રચાર થવાથી તૃષ્ણનો પ્રવાહ ખૂબ જોરથી વહેવા માંડે છે, અને એથી સમુદ્રમાં નાવની જેમ પ્રાણી સંસારમાં ડૂબી જાય છે”—૬૩.
402

Page #557

પ્રકરણ. ] SPRITUAL LIGHT. परिग्रहलुब्धस्योपद्रवाःपरिग्रहस्यातिवशीभवन्तं मुष्णन्ति चौरा विषयाभिधानाः। दहत्यनङ्गो दहतः, कषायव्याधा निरुन्धन्ति पुनः समन्तात् ॥६४॥
A man who abondons himself to greed is robbed by thieves called worldly objects, is burnt by the fire of lust and is besieged all around by the hunters in the form of passions. ( 64 )
પરિગ્રહાસક્તને થતા ઉપ
“પરિગ્રહને અત્યન્ત આધીન થયેલા મનુષ્યને વિષયરૂપ ચોરે લૂટવા માંડે છે, કામાગ્નિ બાળવા માંડે છે અને કષાયરૂપ શિકારીઓ ચારે તરફથી ઘેરી લે છે. ”–૬૪.
gબરા સૂરમાર નિતિपापस्य वल्लीमसुखस्य खानि दोषावलीमातरमाहुराशाम् । आशोर्मयस्तत्र चरन्ति गाद् न यत्र भासः शशिनो रवेश्च ॥६५॥
Hope is called ( by the Yogis ) the creeper of sins, pit of misery, and source of vices ; the waves of hope dash violently in the place where neither the rays of the moon nor those of the sun are able to penetrate. ( 65 )
પરિગ્રહની જનની આશાને નિજે છે –
આશાને શાસ્ત્રકારે પાપની વેલડી, દુઃખની ખાણ અને દેશેની માતા તરીકે બતાવે છે. આશાની ઉમિઓ તેવા સ્થળે પણ અખ્ખલિત જઈ પહોંચે છે, કે જે સ્થળે ચન્દ્ર-સૂર્યની રશ્મિઓને સંચાર થત નથી.”-૬૫,
408

Page #558

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ श्रीaj
परिग्रहपरिमाणव्रतिनः स्तौतिआक्रान्तविश्वत्रितयोऽपि लोभपयोनिधिस्तैः प्रसरन् निरुद्धः । यमोंऽशतोऽप्येष समाश्रितो यैरेवंविधाः स्युर्गृहिणोऽपि धन्याः ॥ ६६ ॥
Those only, who have even partially practised self-control, are able to check ( the tides of) the ocean of greed which has pervaded the three worlds. Such persons though householders deserve to be congratulated. ( 66 ) પરિચહુપરિમાણવાળાઓને ધન્યવાદ—
“ ત્રણે જગત્ત્યે આક્રાન્ત કરનાર લાભરૂપ સમુદ્રને તેઓએ વધા અટકાવ્યા છે, કે જેએએ . આ અપરિગ્રહવ્રતને! અંશથી પણ સ્વીકાર કર્યાં છે. અર્થાત્ જેઓએ પરિશ્ચંહના સર્વથા ત્યાગ નહિ, કિન્તુ પરિગ્રહનું પરિમાણુ કર્યું છે, એવા ગૃહસ્થા પણ ધન્યવાદને પાત્ર છે ”—ક प्रस्तुतेऽन्तिममाह
आरम्भभारा भववृक्षमूलं परिग्रहः कारणमस्त्यमीषाम् । तस्मादवश्यं नियतप्रमाणं परिग्रहं संविदधीत गेही ॥ ६७ ॥
Activity (worldly undertakings involving sinsinjury and others) is the root of the worldly tree and acceptance of property is the cause of this activity. A householder should therefore set a limit to the acquisition of property. ( 67 )
छेवर
66
સંસારરૂપ વૃક્ષનું મૂળ આર્ભના ખાજો છે, અને તે આરંભના મેજાનું કારણ પરિગ્રહ છે. એ માટે ગૃહસ્થે પરિગ્રહનુ નિયમિત પરિમાણ अवश्य हो.”–१७
उक्तान् पञ्च यमानुपसंहरति
एतानहिंसादियमान् स्वशक्तेरर्हन्ति सम्पालनितुं समग्राः । धर्मोऽस्त्यं सार्वजनीन एव स्वाभाविकी जीवननीतिरेषा || ६८ ||
404

Page #559

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
All should always observe these five Yamas according to their own capacity. The observance of all these Yamas applies to all and forms the root principles of conduet in life. ( 68 )
ઉપસ’હાર—
*
આ ( પૂર્વોક્ત ) અહિંસા આદિ પાંચ યમાતે સમસ્ત મનુષ્યા યથાશક્તિ પાળી શકે તેમ છે. આ સાજનિક ધમ છે. આ જીવનની સ્વાભાવિક નીતિ છે ”—૬૮.
अहिंसादीनां महाव्रतत्वम्उक्ता अहिंसादियमा अमी दिक्कालायवच्छिन्नतया विमुक्ताः । महाव्रतं सन्ति च सार्वभौम वितर्कबाधे प्रतिपक्षचिन्ता ॥ ६९ ॥
We have enumerated the Yamas Ahinsa (noninjury) and others. They are not delimited by time and space, etc., and hence they constitute the great vow which can be observed in all places and at all times. When doubts assail us we should think of their opposites ( and thus dispel them ). ( 69 )
કેવા અહિંસા વગેરે યમા મહાવ્રત છે?—
“ એ પ્રકારે અહિંસા આદિ યમા કહી બતાવ્યા. દેશ, કાલ વગેરેની મર્યાદાથી મુક્ત અને સદા સેવ્ય એવા અહિંસા આદિ યમાને ‘ મહાવ્રત ’ કહેવામાં આવે છે. × વિતક થી (હિંસાઆદિથી) જ્યારે યમને બાધા થાય, ત્યારે પ્રતિપક્ષની ભાવના કરવી ”—૬૯.
×
“ जातिदेशकालसमयानवच्छिन्नाः सार्वभौमा महाव्रतम्
ke
अहिंसासू नृतास्तेयब्रह्माकिञ्चनता यमाः दिक्कालाद्यनवच्छिन्नाः सार्वभौमा महाव्रतम्
""
( પાતંજલયેાગસૂત્ર, ખીજો પાદ )
""
1
( યશોવિજયજી, ૨૧ મી દ્રાત્રિશિકા )
405

Page #560

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[ બીજુંભાવાર્થ. આ યમો દેશ, કાળ, જાતિ અને સમયથી મર્યાદિત ન હોય, ત્યારે મહાવત કહેવાય છે. જેમકે–અમુક દેશમાં, એટલે તીર્થસ્થળમાં હિંસા ન કરું, અમુક કાળમાં અર્થાત એકાદશી વગેરે તિથિઓમાં હિંસા ન કરું, અમુક જાતિની એટલે બ્રાહ્મણની હિંસા ન કરું, અથવા મને છેડી હિંસા ન કરું, આને સમયથી મર્યાદા એ કે દેવ, બ્રાહ્મણ યા અમુકના કાર્યપ્રસંગને છોડી હિંસા ન કરું, આવી રીતે મર્યાદા બાંધી જે અહિંસાનું ક્ષેત્ર સંકુચિત કરી દેવાય છે, તે મહાવ્રત કહેવાય નહિ. કિન્તુ સાર્વભૈમ એટલે સર્વ ભૂમિ ઉપર સર્વદા અહિંસાનું પાલન કરવામાં આવે, ત્યારે તે મહાવ્રત કહેવાય. અહિંસાની જેમ સત્ય આદિમાં પણ સમજી લેવું.
- યમનિયમના વિરોધી હિંસા વગેરેને વિતક ” નામથી ઓળખાવ્યા છે. તે વિતર્કના તરફથી જ્યારે યમ-નિયમમાં બાધા ઉભી થાય, જેમકે “ અમુક અમુક વખતે મારું બગાડ્યું હતું, મને લેકની વચ્ચે જૂઠ પાડ્યો હતો, માટે એને ખાડામાં ઉતારું અથવા મારી નાંખું.”– ત્યારે પ્રતિપક્ષની ભાવના કરવી, અર્થાત હિંસા આદિનું દુષ્ટવ ચિતવવું. આવી ભાવના કરવાથી, કે-“અહા ! સંસારના અંગારામાં સેકાતા એવા મે સર્વ ને અભય દેનારે ગધર્મ મહાપુણ્યના બળે પ્રાપ્ત કર્યો, છતાં હું હિંસાદિ પાપવૃત્તિઓ તરફ દોરાઉ છું ! ધિકકાર છે મારી ધાનવૃત્તિને, કે વમન કરીને ફરી તેને ચાટવા જેવું કરું છું”-વિતર્કોના હુમલાઓ ઠંડા પડે છે. यमस्य (नियमस्यापि ) योगाङ्गभावे हेतुमाह*वितर्कबाधे प्रतिपक्षचिन्तनाद् योगस्य सौकर्यमवेक्ष्य योगिनः । xयमेषु योगस्य बभाषिरेऽङ्गतां विघ्नापनेता प्रथमं हि युज्यते ॥७०॥
Doubts ( Vitarkas) are removed by pondering over their opposites and thus the path of Yoga is rendered easier. Therefore the sages regard the
ક વિતર્ક વધે. x उपलक्षणत्वाद् नियमेष्वपि.
408.

Page #561

31328. ] SPIRITUAL LIGHT. Yamas as forming the preliminary stage of Yoga. It is but proper that the remover of impediments should top the list. ( 70 ) : These Yamas are called great vows when they are not modified by place, time, species, or urgency. It is not meant to be a great vow when it is qualified in respect of a place, e. g., when one says “I will not commit slaughter in a sacred place, I will not injure or slay on the eleventh day of the month, I will not slay an ascetic, I will not slay except for the sake of gods and Brahmins, or for other sacrificial ceremony. These modifications detract the value and efficacy of the great vow. It must be characterised by absolute spotlessness.
When perverse considerations of taking revenge arise such as, e. g,.“ I will slay him because he has done me wrong, I will ruin him by telling a lie, I will rob him of his money, I will seduce his wife, I will deprive him of his estate. ” Opposites of the same should be cultivated and he must reflect “ I take my refuge in right living extending protection to all living creatures heated as I am upon the coals of this Samsāra ( Cycle of births ). Repeatedly I am drawn towards these aggressions. I resort to that which I once discarded as a dog licks that what he vomitted.” Such repressions of perverse considerations should be employed. . યમ-નિયમને બેગનાં અંગ માનવાનો હેતુ
ગના દુશ્મન એવા વિતર્કોની વિરૂદ્ધમાં ભાવના કરવાથી તે વિતર્કો
407

Page #562

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
| श्रीoj -
દ્રુમાઈ જાય છે, અને એથીજ યાગભૂમી ઉપર પ્રસ્થાન કરવું સુગમ થાય છે. આજ કારણથી યમ-નિયમને યાગનાં અંગામાં દાખલ કરવામાં આવ્યા છે. - વાત પણ બરાબર છે કે-દરેક કામની ઔંદર શરૂઆતમાં વિઘ્નાને હઠાવનાર પ્રથમ જરૂરના છે.
-७०
ܕܝ
हिंसादीनां भेद-प्रभेदा :
हिंसादयः सन्ति वितर्कसञ्ज्ञकाः प्रत्येकमेते खलु सप्तविंशतिः । कृतानुमोदास्पदकारिता हि ते क्रोधाच्च लोभाच्च तथैव मोहतः ॥ ७१ ॥ नवेति भेदा मृदु-मध्य-तीत्रैर्भेदैस्त्रिभिः सन्ति यथोक्तसंख्याः । प्रत्येकमेते मृदुमध्यतीत्रास्त्रिधा पुनः स्युर्मृदुमध्यतीत्रैः * ॥ ७२ ॥
Hinsa and others are called Vitarkas. Each of them has twenty-seven varieties. They are either ( 1 ) committed by oneself, or ( 2 ) caused to be committed by others, or (3) suffered with approval to be committed by others; again through ( a ) anger, ( b ) greed, or ( c ) infatuation. We thus get nine varieties. Each of them is again three-fold, according as the sin is of mild, ordinary or impetuous nature. Thus we get twenty-seven varie
+ "" बाधनेन वितर्काणां प्रतिपक्षस्य भावनात् । योगसौकर्यतोऽमीषां योगाङ्गत्वमुदाहृतम् " ॥
( यशोविनयक, २१ भी द्वात्रिंशिअ . ) " वितर्का हिंसादयः कृतकारितानुमोदिता लोभक्रोधमोहपूर्वका मृदुमध्याधिमात्रा दुःखाज्ञानानन्तफला:, इति प्रतिपक्षभावनम् " ।
( पातं सयोगसूत्र, जीने पाह )
66
क्रोधाल्लोभाच्च मोहाच्च कृतानुमितकारिताः । मृदुमध्य विमात्राश्च वितकाः सप्तविंशतिः " ॥
( यशोविनयक, २१ भी द्वात्रिंशिअ ) 408

Page #563

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT. ties. Every one of these last again is further divided under three heads according as it is mild, ordinary or impetuous. ( 71-72 )
Notes :—The injury is however multiplied according to specifications, options and accumulations. The varieties of living creatures are innumberable so the varieties of injury multiply. This procedure is applied equally to falsehood, theft, adultery, and appropriation.
These perverse considerations have endless painful consequences. The man doing injury has to suffer pain in health and in taking bodies of animals and departed spirits and such other forms so the cultivation of the opposites is essential.
હિંસાદિના ભેદ-પ્રભેદ–
“હિંસા, અસત્ય વગેરેને “વિતક' સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. એ પ્રત્યેકના (હિંસા આદિના) સતાવીશ ભેદ પડે છે. જેમકે-ધથી, લેભથી તથા મોહથી હિંસા કરવી, કરાવવી અને અનુમોદવી, એમ હિંસાના નવ ભેદો થાય છે. હવે તે નવ ભેદવાળી હિંસાના મૃદુ, મધ્યમ અને તીવ્ર એમ ત્રણ વિભાગો પડવાથી હિંસાના સતાવીશ ભેદો પડે છે. વળી તે પ્રત્યેક સતાવીશ ભેદેના મૃદુ, મધ્યમ અને તીવ્ર એમ ત્રણ ભેદે થતાં એકાશી ભેદ પડે છે.”—-૭૧, ૭ર.
ભાવાર્થ. * ૧ ક્રોધથી મૃદુ હિંસા કરવી, ૨ ક્રોધથી મધ્યમ હિંસા કરવી, ૩ કેધથી તીવ્ર હિંસા કરવી, ૪ લોભથી મૂદુ હિંસા કરવી, ૫ લેભથી મધ્યમ હિંસા કરવી ૬ લેભથી તીવ્ર હિંસા કરવી, ૭મેહથી મૃદુ હિંસા કરવી, ૮ મેહથી મધ્યમ હિંસા કરવી, ૯ મેહથી તીવ્ર હિંસા કરવી.
409

Page #564

અધ્યાત્મતવાલેક,
ત્રીજુંધથી મૃદુ હિંસા કરાવવી, ૨ ક્રોધથી મધ્યમ હિંસા કરાવવી, ૩ કેધથી તીવ્ર હિંસા કરાવવી, ૪ લેભથી મૃદુ હિંસા કરાવવી, ૫ લેભથી મધ્યમ હિંસા કરાવવી, ૬ લેભથી તીવ્ર હિંસા કરાવવી, ૭ મેહથી મૃદુ હિંસા કરાવવી, ૮ મોહથી મધ્યમ હિંસા કરાવવી, ૯ મેહથી તીવ્ર હિંસા કરાવવી. - ૧ bધથી મૃદુ હિંસા અનુમોદવી, ૨ ધથી મધ્યમ હિંસા અનુમેદવ, ૩ કેધથી તીવ્ર હિંસા અનુમોદવી, ૪ લોભથી મૃદુ હિંસા અનુ
દવી, ૫ લોભથી મધ્યમ હિંસા અનુમોદવી, ૬ લોભથી તીવ્ર હિંસા અનુમોદવી, ૭ મોહથી મૃદુ હિંસા અનુમોદવી, ૮ મેહથી મધ્યમ હિંસા અનુમેદવી, ૪ મોહથી તીવ્ર હિંસા અનુમોદવી.
આમ સતાવીશ ભેદ હિંસાના સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શક્યા છીએ. હવે તે પ્રત્યેક સતાવીશ ભેદોના ત્રણ ત્રણ ભેદ પાડવા. એ માટે સતાવીશ ભેદમાંને પહેલો ભેદ જે “ક્રોધથી મૃદુ હિંસા કરવી, એના ઉપર ત્રણ ભેદ પાડી જોઈએ-૧ કેધથી મૃદુ મૃદુ હિંસા કરવી, ૨ ક્રોધથી મધ્યમ મૃદુ હિંસા કરવી અને ૩ ક્રોધથી તીવ્ર મૃદુ હિંસા કરવી. આવી રીતે બાકીના છવીશ ભેદોના પણ ત્રણ ત્રણ ભેદ પાડવા. એટલે કુલ એકાશી ભેદ હિંસાના પડે છે. - મૃદુ હિંસા એટલે સામાન્ય-હલકી હિંસા, મધ્યમ હિંસા એટલે સામાન્ય નહિ અને તીવ્ર પણ નહિ એવી હિંસા અને ઘેર હિંસાનું કર્મ એ તીવ્ર હિંસા છે. મૃદુ હિંસાના પણ મૃદુ મૃદુ, મધ્યમ મૃદુ અને તીવ્ર મૃદુ એવા જે ત્રણ ભેદ પાડયા, તે અપેક્ષા ઉપર આધાર રાખે છે. વિવક્ષાનુસાર ભેદ પાડી શકાય છે. અલ્પ મૃદુ એ મૃદુ મૃદુ, સાધારણ મૃદુ એ મધ્યમ મૃદુ અને અત્યન્ત મૃદુ એ તીવ્ર મૃદુ કહેવાય. वितर्काणां भीषणपरिणामता भाव्या-. अनन्तमज्ञानमनन्तदुःखं फले अमीषां नितरां विभाव्ये । अतः प्रकर्ष समुपेयुषां यत् फलं यमानामभिधीयते तत् ॥ ७३ ॥ * One should bear in mind that they bring on unfathomable ignorance and unending misery. I
410

Page #565

५२. ]
SPIRITUAL LIGHT. shall now state what result is brought about by the Yamas when they are practised to perfection, "(73')
આ વિતર્કોનું ફળ-અનન્ત અજ્ઞાન અને અનન્ત દુઃખ છે, એમ પુનઃ પુનઃ દઢભાવના કરવાથી અહિંસા આદિ યમો સુસ્થિર થાય છે: અહિંસા આદિ યમો દઢતા ઉપર આવવાથી જે ફલસિદ્ધિને પ્રાદુર્ભાવ થાય छ, ते लीये छी.* "-७३. यमपञ्चकफलानिदयाव्रतस्थैर्यवतः पुरस्ताद् निसर्गवैरा अपि देहभाजः। .. मिथः प्रशाम्यन्ति तदेवमाये व्रते फलं योगबुधा अवोचन् ॥७४॥ सत्यव्रते प्राप्तवति प्रतिष्ठां फलं प्रसिध्यत्यकृतेऽपि यत्ने। स्यादस्य वाचा च फलं परस्याऽनुद्यच्छतोऽपीति फलं द्वितीये ॥७॥ अस्तेयनामव्रतनिश्चलखे भवन्ति रत्नानि न दुर्लभानि । प्रतिष्ठिते ब्रह्मणि वीर्यलाभोऽपरिग्रहे जन्मकथन्त्वबोधः ॥ ७६ ॥
In the presence of one who observes the vow of Ahinsă even creatures with natural antipathy against one another are quieted down into being friendly. This is the fruit of the first vow. Thus the adepts in Yoga say.
When the vow of truthfulness is determinately practised it fructifies actions without efforts. Mere words of such a man enable others to realise their ends without exertion. This is the fruit of the second vow.
* “ दुःखाज्ञानानन्तफला अमी इति विभावनात् । - प्रकर्ष गच्छतामेतद् यमानां फलमुच्यते " ॥
( यशविन्य, २१ भी शिक्षा.) 411

Page #566

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, [ ત્રીજુંWhen the vow of non-stealing remains unshaken no precious jewel is beyond reach. When the vow of celibacy is firmly observed it gives infinite power and the vow of non-covetousness fructifies into illumination of past births. ( 74-75–76. ) પાંચ યમેનાં ફળ–
અહિંસાવતમાં પૂરી રીતે સ્થિર થયેલા મહાત્માની આગળ સ્વાભાવિક–જન્મવૈરવાળા પ્રાણિઓ પણ પરસ્પર શાન્ત થઈ જાય છે. એમ પ્રથમ વ્રતનું ફળ ગવિદ્વાને કહે છે”–૭૪
સત્યવ્રતની પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત થતાં ફળ એ આવે છે કે વિના પ્રયત્ન કાર્યસિદ્ધિ થાય છે, એટલું જ નહિ પણ સત્યવતપ્રતિષ્ઠિત મહાત્માના બલવાથી જ, કે- જા તું ધનાઢ્ય થઈશ”-હામે માણસ અનાયાસે ધનાઢ્ય બની જાય છે; આ વચનસિદ્ધિ, એ દ્વિતીયવ્રતનું ફળ.”–૭૫
અસ્તેયવ્રત (અચાવત)માં નિશ્ચલ થવાથી ચારે દિશાઓનાં રત્નનિધાને દુર્લભ રહેતાં નથી. બ્રહ્મચર્યવ્રતની પ્રતિષ્ઠામાં પ્રઢ વીર્યને લાભ મળે છે. અપરિગ્રહનું વ્રત પરાકાષ્ઠા ઉપર આવવાથી પૂર્વ જન્મનું સ્મરણ પ્રકટ થાય છે.” —૭૬
વિશેષ. અહીં એ વાત ખાસ ખ્યાલમાં રાખવી કે-મહાવ્રતની કે શ્રાવકધર્મોચિત અણુવ્રતની કેટી ઉપર પહોંચેલા એવા ય યોગના પ્રથમ અંગ તરીકે સમજવાના નથીજ. એવા ઉચ્ચ યમે તે આગળ કહેવાતાં ચાદ ગુણસ્થાને પિકી ચોથા-પાંચમા-છઠ્ઠા
* “હિંસાગ્રતિષ્ઠા તનિધી વૈચાઃ” “થતિહાય ક્રિયાઅથવ” “વાસ્તે પ્રતિકાર રત્નજરથાન”, “ત્રહ્મવયંપ્રતિષ્ઠામાં વૈર્યજામઃ”“સર્વેિ નમસ્વરોધઃ”|
(પાતંજલ યોગસૂત્ર, બીજે પાદ.) " वैरत्यागोऽन्तिके तस्य फलं चाकृतकर्मणः । रत्नोपस्थान-सद्वीर्यलाभो जनुरनुस्मृतिः " ॥
(યશોવિજયજી, ૨૧ મી દ્વત્રિશિક.)
412

Page #567

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. ગુણસ્થાનથી પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે યોગના પ્રથમ અંગ તરીકે યમની પ્રાપ્તિ તે સમ્યક્ત વગરના માર્ગાનુસારીને હોય છે. આગળ કહેવાતી ગની આઠ દૃષ્ટિએ પિકી પ્રથમ મિત્રાદષ્ટિ, કે જે સમ્યકત્વરહિત (મિથ્યાત્વયુક્ત) અવસ્થા છે, તેમાં યોગના પ્રથમ અંગ તરીકે યમને પ્રાપ્ત કરવાનું બતાવવામાં આવ્યું છે. એ માટે અહિંસા વગેરે પાંચ વ્રતનું સાધારણ રીતે જે પાલન, તેને યોગનું “યમ” નામનું પ્રથમ અંગ સમજવું.
योगदृष्टिः
Yoga-Drashti. The word Drashti means the acquisition of the knowledge of the true nature of the soul assisted by well-reasoned and firm faith derived from the Jain texts. This description of Drashti excludes one-sided opinions and conclusions of intellectualists and also dogmatic assertions of persons infatuated with blind faith, both of them being unreliable. Such reasoned conviction with unflinching faith serves to bar the entry of evil tendencies and passions and favours the movements towards the noble promptings of heart and head and assist the evolution of living beings. Evolution embraces innumberable gradations looking to human springs, aspirations and emotions and thoughts. But they are confined to eight aspects for the sake of convenience.
Ogha Drashti. This involves undifferentiated vision derived from densely clouded perceptions closely following the hereditary traditions, etc., general and popular notions and blindly accepted dogmas of the masses. This ૫૩
418

Page #568

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[ Flooja vision is as weak as that of a child or a man of distracted faculties or a decrepit old man. It takes its colour more from acquired habits, tastes, inclinations, feelings and family usages, than from a deliberate and well-reasoned regard to the good. It bars the right operation of mental and intellectual faculties as to dive deep into metaphysics and to fathom the underlying dogmas and principles to get unravelled the most inscrutable laws of nature and divinity. It thus keeps closed the channels and avenues that would lead to right perception, right knowledge and right conduct, the cardinal factors in the evolution of human life.
Thus infected by corruption, selfish motives, etc., from inside and poisoned by ruinous traditional influences externally he strays away from the path of the highest spiritual truth which ought to be his final goal. From eternity he is subject to the cycle of revolutions involved as he is in wrong temptations, selfish desires and motives daily multiplying. This is due to the one-sided, deluded and dogmatic view of the whole without differentiation. So wise and highly evolved sages have devised a system with definite external and internal differentiations and have placed us in a position to make general and individual progress by the effacement of the Karmic dross. Thus vision is divided for the sake of convenience into eight heads or stages, each with progressively higher evolution than the preceding one. Even the first stage of Yoga-vision requires highly superior evolution to that of the undifferentiated stage. The path
414

Page #569

3529. ] SPIRITUAL Lighr. of activities and the path of Upshama ( eradication ), &c., ( Yoga ) though different in their nature are for all practical purposes so much interwoven with each other that they have to be trodden more or less together.
Concept of Mitra Stage. One on the path of Yoga becomes initiated into Yama classified into non-injury, abstinence from stealing, truth, celibacy or chastity and non-receipt of gifts. His power of perception is very slow. It is like the fire of grass, i, e., perception is very fleeting like the flash of lightning. The chief characteristic of this stage is untiring patience in doing good works. Apathy towards truth and liberation becomes weakened. Spirit and feeling of toleration thrives so that hatred and repulsion towards evil deeds are held in check. On the contrary, sympathy is aroused in him for those who are deluded into false belief as to true deity, spiritual teacher and right faith. Thus spirit of inquiring into and knowing the basic principles ( Tattvas of truth, &c. ) will be aroused in him henceforth. :: Proportionally to this growth in his mind and sentiments, the aspirant sows the seed of Yoga which signifies his devotion to the Omniscient with prostrations and salutations. The status of perfect Godhood now becomes his ideal.
His devotion also extends to excellent sages and Sādhus in giving them food and useful help when required. He grows apathetic towards worldly
415

Page #570

અધ્યાત્મતવાલક.
[ Floogenjoyments, attractions and objects. He tries to observe vows externally though not strictly. The seeds of renunciation are just sown in him. He tries to further the advance of learning in various ways. In this stage he is blessed with the association of the good. He salutes and prostrates before them reverently. Through their help and good wish, he aspires to final success. With these germs his advance towards the high ideal begins in the first stage.
Tārā Stage. In this stage, self-restraint is practised in the following forms :- Purity, contentment, austerity, study and contemplation of self (including reverent prostrations and salutations to deities and spiritual teachers ). The latest thoughts of inquiry into and knowledge of the principles now begin to manifest in him. Ardour for religious practices and good deeds develops further in this stage. He also makes a further progress in observing vows, &c., though externally. He feels repugnance in political matters and mundane things. He begins to take delight in statements, instructions relating to the elimination of delusion, conquest of attraction and repulsion quietude and renunciation. He begins to appreciate rightly the amount of spiritual good done to him by good asssociations. Thus he reduces the Karmic forces which impede his right actions though desired. While trying to attain the qualifications required for self-restraint, he feels disgust for his body and for worldly affairs.
416

Page #571

jરણું |
SPIRITUAL LIGHT.
He further acquires passivity, purity, mastery over senses and fitness for the introspection of the inner-self.
The practice of self-restraint blesses him in several directions with acquisitions when uninterruptedly and continuously observed.
He also feels his intellectual weakness in fully comprehending the large number of scriptural texts and therefore humbly admits and accepts the words of competent authorities as true and beyond doubt.. Perception in this stage is like the fire of the cowdung cake.
Bala Stage.
While the aspirant reaches the third stage, the perception becomes like the spark of wooden fire. It becomes capable of lasting longer than the second "stage. He ardently desires to hear the principles of Truth. He now feels unique delight in advanced thoughts and experiences spiritual force hitherto unexperienced. Worldly desires now are on their decline. His fickleness vanishes. He thereby attains to the easy and comfortable attitudes and postures which strongly help him in meditation for the realization of self.
Though he is not quite free from delusion (Mithyātva), yet he is virtually near right attitude (Samyaktva). He has advanced so far as to remain unaffected by the wonderful and miraculous feats of others with a firm belief that they are per
417

Page #572

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ allog
formed in the ordinary course of nature. He happily does not meet with impediments in his religious practices and doing good deeds. If he meets them he manages to avoid them. The very formation or rise of desire to hear the principles of Truth does him an immense good. He is no longer obstructed by the pairs of cold, heat, etc.. He thus marches onward on the path of Yoga.
Dipra Stage.
The chief characteristic of this stage is the practice of Pranayama. Having become firm in the posture with perfect self-control the aspirant should in order to clear away the impurities resort to three processes one of drawing the breath in, the other of throwing it out, and the third of controlling the breath. These are called Puraka, Rechaka and Kumbhaka. These again are varied by place and time. This process results in the awakening of Kundalini. This is also called Dravya Prānāyāma. The second is Bhāva Prānāyāma which consists in breathing out feelings with regard to externals, breathing in feelings with regard to internals, and making them steady inside with regard to real truth. By this practice the humours of the body are cleared. The body becomes capable of adjusting itself to different positions. The digestive organs become strong and healthy. The impurities being expelled, a great calm, serenity and peace result. It leads to the development of various occult powers. It is this Bhāva Prānāyāma which helps in cutting off the Karmic
418

Page #573

345719. ] SPIRITUAL LIGHT. knot. Still the state of not knowing the comprehensible' persists and works as a bar to the acquisition of right conviction and right knowledge, notwithstanding he has advanced so far as to sacrifice his dear life for the sake of religion. When he subdues Karmic passions and worldly feelings, he becomes able to know what is knowable. All the sophistical and perverted reasonings then cease to impede the progress of the aspirant.
The perception is like the light of a lamp. In short, he makes a good progress on the path of Yoga in this stage which manifests on his entry in the fifth stage.
Sthira Stage.
When the aspirant advances and reaches the fifth stage, his perception is clear and continuous like the lustre of a jewel. In the preceding four stages, the knowledge he received was unsteady and superficial. In this stage true knowledge begins to dawn upon him on account of the Karmic knot being cut off, upon the attainment of the power of knowing the comprehensible ( Vedya-Samvedya-Pada ). His wavering beliefs, scepticism and doubts are removed. Upto this time he identified himself with the character assumed and acted his part accordingly, but now, with the withdrawal of senses from worldly objects, he becomes conscious of his true state of being and experiences a striking contrast between the inner Self and outward appearance. The senses
419

Page #574

24 B41cHatuals. [ Alojabide in their mere nature with cessation of their activities with regard to their respective objects. To him the grandeur and display of worldliness appear like a structure on sand built up by children. All infatuating illusions disappear and though he acquires occult powers, he believes them as the cause of the cycle of births and deaths. He tries to concentrate his thoughts on Self and its true ( svābhāvik ) attributes.
When the light of discrimination dawns upon him, he rightly imagines that the accumulation of good actions done with the desire of discharging even religious duties tends to facilitate the entry of Karmic matter into the soul and thereby propagates his samsāra just as fire produced from coal, and sandal wood, burns the whole forest. Thus he, according to his capacity, attains to some extent to Yogic merits, i. e., partial suppression of obscuring activities and steady advance. His body becomes free from diseases and handsome with natural fragrance emanating from it. His speech becomes melodious, sweet and harmless. Thus he progresses onward on the path of immortal light and consciousness.
Kānta Stage.
Henceforth the enlightened student passes on to the sixth stage where the perception is as steady as the light of stars. The characteristic of this stage is Dhāranā-fixing the mind with great steadiness on some external or internal object. Here the object
420

Page #575

પ્રકરણ. 1
SPIRITUAL LIGHT.
being to inquire into the principles of Truth (Tattvas). He makes a rapid progress towards Truth by controlling immoral and unnatural passions, emotions and feelings and thereby enjoying the happy currents of pure thoughts. His conduct being free from transgression and negligence becomes noble and sublime. The practice of Yama and Niyama is highly superior to that superficially observed in the first and second stages. He gets a powerful control over subreption, stains and passions and dislikes worldly enjoyment with strong repulsion. He remains still engaged in social and worldly concerns with his mind thoroughly fixed on the attainment of Truth ( Tattvas) like a chaste woman performing her household duties, but with her mind concentrated devotedly to her husband. Consequently the Karmic forces are rendered impotent to impede his advancing soul. In short, he focusses all his mental and spiritual force in the investigation of the cardinal principles leading to the realisation of Self (Sata-chit-ānandship). The mental abstraction must be so deep as to present the object even with absence vividly and at once. This development corresponds to the development of the Soul in the seventh stage of the Gunasthāṇ System.
Prabha Drashti.
The perceptive light resembles the brilliancy of the sun. Holy thought forms which were shaped in the imaginative mind begin to be actualised in the course of action based on right conduct. Being free from mental agonies and physical maladies owing to 421
૫૪

Page #576

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[Hoodie
various postures and Prānāyāma, etc., he begins to enjoy supreme happiness and deliglit. In this stage the practice of Dhyāna ( absorption that is the course of uniform modification of knowledge fixed only on one object at the place where the internal organ is fixed in Dhāranā. The mind is conscious of itself and the object. It, being prevented from wandering in other directions, becomes firmly fixed and steady on the import and significance of the holy attributes of Self. Desirelessness is the secret of success. Without any thought or word of help, health, wealth or craving for heavenly bliss, he meditates on the Liberated Soul and his qualities and thus achieves its objective ideal. He now realises that whatever relates to Self and its pure attributes, contributes to real bliss and anything else in relation to not-Self eventually turns into affliction and misery. All this is due to his non-attached attitude and course of Conduct) ( Asanga Anushthān). This state closely resembles Prashantavāhita stage of the Sānkhyas, Vishābhāga Parikshaya of the Buddha ; Shiva Vartma of the Shaivas and Dhruya mārga of the Yogis. While under this stage he enjoys transcendental peace and quietude. He is now within the reach of the subject of intense self-absorption ( Samādhi ).
Parā Stage.
In the preceding stage the obstacles to contemplation are partially settled down and partially uprooted, but, in this stage, they are removed in toto. So the absorption is carried out to the extent of forgetting

Page #577

megang 1 SPIRITUAL LIGHT. the act and of becoming the object thought of. In - the conscious Samādhi there remains something which the mind entirely transforms itself into. When all doubts are removed, mental activity ceases and the mind transforms itself into Self absolutely pure 'and resplendent, fortified • as he is in the realm of spiritual light after commanding and destroying the strong ramparts of the Karmic forces working in several directions. With the achievement of good as well as bad results in the phenomenal representation of countless gradations in the degree of happiness, states of consciousness and embodiments ensouled by Self he becomes fully established in right knowledge, right belief, right conduct, infinite power and joy.
He is now pure intelligence in essence and ideal of absolute perfection and worship for all Jivas (Bhavya). Fragrance, virtue and tranquillity flow from his person. His glorious beauty and perfection are beyond description. Thus the Yogi reaches the final goal, that is the goal of Satchidānandship, by deep meditation based on the firm conviction derived from the unflinching and undecaying faith and knowledge acquired through the continued practice of the great vows and five samitis (careful attitudes), three Guptis ( restraints ), Charana and Karana Sitaris ( jural and ethical rules of practice, etc. ) prescribed in the holy texts. There are several methods of progress on the path of Yoga but all lead to the final goal-the final realisation of Self. The Liberated Soul being purged of the weight of the Karmic matter ascends upwards
423

Page #578

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક t - and reaches the place Siddha Sila, the abode of eternal wisdom and bliss staying there for ever distinct from other Liberated Souls but in an interpenetrating manner. अथ योगदृष्टीः प्रस्तुवन् प्रथमा मित्रादृष्टिमुपन्यस्यति
अष्टौ च योगस्य वदन्ति दृष्टीरष्टाभिरङ्गैः सह ताः क्रमेण । सुश्रद्धया सङ्गत एव बोधो दृष्टिबभाषे प्रथमात्र मित्रा ॥ ७७ ॥
They say that Yoga is practised in eight progressive stages which are respectively correlated with the eight divisions of the Yoga. Drashti is a perception associated with right belief. The first of these Drashtis is called Mitra. ( 77 )
ગદૃષ્ટિએ
અને
મિત્રાદષ્ટિ, “ગની આઠ દૃષ્ટિઓ છે, એમ ચોગિઓ કથે છે. એ દષ્ટિઓ ક્રમશઃ પૂર્વોક્ત ગનાં આઠ અંગેથી સમન્વિત છે. સુશ્રદ્ધાયુક્ત જે બોધ, તેને દૃષ્ટિ કહેવામાં આવે છે. આઠ દષ્ટિએમાં પ્રથમ દષ્ટિ વિવા
યાખ્યા.
દષ્ટિ” શબ્દને સરળ અર્થ સભાવનાગભિત આત્મપાિમવિશેષ છે. આઠ દૃષ્ટિએ સંકલનબદ્ધ છે. તેમાં ક્રમશઃ દોષને ક્ષય અને ગુણેને પ્રાદુર્ભાવ થતું જાય છે. આજ આત્માની ઉન્નાત ક્રમ છે. જ્ઞાન અને વર્તનમાં જેમ જેમ ઉન્નત થવાય છે, તેમ તેમ તે તે હદ પ્રમાણે આગળની દૃષ્ટિએમાં પસાર થયાનું કહેવાય છે. જ્ઞાન અને ક્રિયાની આ આઠ ભૂમિકાઓ છે. પૂર્વ પૂર્વ ભૂમિકા કરતાં ઉત્તરોત્તર ભૂમિકામાં જ્ઞાન અને ક્રિયાને પ્રકર્ષ હોય છે. ગરૂપ મહેલ ઉપર ચઢવાને
494

Page #579

SPIRITUAL LIGHT. આ આઠ સોપાન છે. એ માટે આ આઠ દૃષ્ટિએ યોગદષ્ટિના નામથી ઓળખાય છે. પ્રથમદષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ કે યોગભૂમિકામાં પદાર્પણ થયું.
જ્યાં સુધી પ્રથમ દૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ ન હોય, ત્યાં સુધી જીવની દશા બહુજ શોચનીય સ્થિતિ ઉપર હેય છે. તે ધર્મ–અધમને જાણ નથી, મેક્ષને ચાહત નથી, સાધ્યબિન્દુને સમજતો નથી, ફક્ત વિષયેના તરંગમાં જ
બેલો રહે છે. ધાર્મિક ક્રિયા કરનારાઓની દેખાદેખી તે ધર્મક્રિયા કરવામાં પણ ભાગ લે છે, પરંતુ જે મૂઢબુદ્ધિ અને કુદૃષ્ટિવાળો હોય, તેને તે ક્રિયાનું શું પરિણામ આવે ? ભગવાનન્દમાં અત્યાસક્ત, કુદષ્ટિ પ્રાણિઓ જે ગતાનુગતિક ક્રિયા કરે છે, તે, ઘેટાંઓની ચેષ્ટાથી આગળ વધે તેમ હેતી નથી. આવી સ્થિતિવાળા જીવો ઓઘદૃષ્ટિવાળા કહેવાય છે. આ પ્રાણી અનન્તકાળ ઓઘદૃષ્ટિમાં રહ્યો. ઓઘદૃષ્ટિમાંથી નિકળી ગદષ્ટિમાં આવવું, એ બહુજ દુષ્કર કાય છે. પહેલી ગદષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ કે સંસાર તરાઈજ ગયો સમજવો, પણ તે પ્રાપ્ત થવીજ કઠિન છે. સમકિત વાતો જાણવા અને ધર્મક્રિયા કરવાને ફાંકિ રાખનારાઓએ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે, પ્રથમ દૃષ્ટિ માટે કેવા ગુણ વિકસિત થવા જોઈએ છે. દરેકે પિતાની જાતને નિહાળી વિચાર કરવો જોઈએ છે કે પ્રથમ દૃષ્ટિગત ગુણેમાં હું ક્યાં સુધી પહોંચ્યો છું ? તેવા ગુણે જ્યાં સુધી પ્રાપ્ત ન થાય, ત્યાં સુધી મિથ્યાત્વવાળી પણ પહેલી દષ્ટિ દૂર છે, તે સમ્યત્વની વાત શી કરવી ? ચાર દૃષ્ટિએ પસાર થયા પછી જ પાંચમી દષ્ટિએ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થાય છે, એ નિઃસંદેહ વાત છે. દષ્ટિ અને સમ્યકત એ આત્માની અંગત સ્થિતિ છે. એ સ્થિતિને લાભ બાહ્ય ધર્મક્રિયા કરવા માત્રથીજ માની લેવો, એ ખરેખર આત્મવંચના છે. નીતિથી હજામત કરી પિ કમાવનાર હજામ પણ સમતાને અંગે જે આત્મસ્થિતિ (દષ્ટિ કે સમત્વ) પ્રાપ્ત કરે છે, તે સ્થિતિ, વિમૂઢબુદ્ધિ અને કુદૃષ્ટિવાળા ભવાનદગ્રસ્ત છ, દેવમંદિરમાં જઈ ઉચે સાદેથી ઢાળો ગાવા છતાં, કપાળ ઉપર તિલક કરવા છતાં અને ક્રિયાને દેખાવ બહુ ઉત્તમ રાખવા છતાં પણ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આ માટે બાહ્ય સાધનની સાથે આવ્યનવાર સાધને સંગૃહીત કરવાની ઘણી અગત્ય છે. આત્મસ્થિતિમાં કંઈ ફેરફાર થયો કે નહિ ? એ તરફ દષ્ટિ રાખવાની પ્રથમ જરૂર છે. એ ખ્યાલ રાખીને જે યથાશક્તિ શુભ પ્રયત્ન કરવામાં આવે, તે પછી દષ્ટિએમાં પ્રવેશ કરવાનું દુષ્કર રહેતું નથી.
495

Page #580

* અધ્યાત્મતલાક
ત્રીસિનારિ – मन्दं च मित्राशि दर्शनं स्यात् तृणानलोद्योत इहोपमानम् । न देवकार्यादिषु खेदवृत्ती रोषप्रसङ्गोऽपि च नापरत्र ॥ ७८ ॥
In this Drashti perception makes a tardy progress. Hence it is said to resemble a spark of the fire of grass. In this stage one does not get tired in the worship of gods and such other matters ; neither does he get angry with others. ( 78 ) મિત્રાદષ્ટિને પરિચય–
“ મિત્રાદષ્ટિમાં દર્શન (બધો મંદ હોય છે, એટલે આ દૃષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થતા બેધને તૃણાગ્નિના કણની ઉપમા આપવામાં આવી છે. આ દૃષ્ટિમાં દેવ-ગુરૂસંબધી સેવાના કાર્યમાં કંટાળે આવે નહિ અને બીજા ઉપર વૈષની કિલષ્ટ લાગણી ઉદ્ભવે નહિ. –૭૮
- ભાવાર્થ –ખડને પૂળે જેમ ભભક કરતે જલ્દી બળી જાય છે, તેની જેમ સામાન્ય પ્રકારનો બોધ આ પ્રથમ દૃષ્ટિમાં માનવામાં આવ્યો છે. - આઠ દૃષ્ટિએમાં ક્રમશઃ એક એક દેવ ટબતે જાય છે અને એક એક ગુણ ઉદ્ભવતો જાય છે. પ્રસ્તુત દૃષ્ટિમાં શુભ કાર્યો કરતાં ખેદ ઉદ્દભવતું નથી. દેવ-ગુરૂસંબધી સેવા અને ધાર્મિક કાર્યો કરવામાં કંટાળે આવતું નથી. એથી આ દૃષ્ટિમાં ખેદ દોષને નિરાસ થાય છે. એ સિવાય આ દૃષ્ટિમાં વર્તતા પ્રાણીને અશુભ કામ કરનાર તરફ ઠેષ ઉ૬ભવ નથી. તે એમ સમજે છે કે સર્વ જીવો કર્મપરવશ છે. કર્મપરાધીન જીવને કામ કરતાં અટકાવવાને સમુચિત પ્રયત્ન કરે જોઈએ, પણ તેઓની હામે કષાયની પરિણતિમાં ઉતરવું એ ઠીક નથી. આમ સમજવાનું જ એ પરિણામ છે કે તેને પાપી માણસો ઉપર પણ દયાની લાગણી પુરે છે. આવી સ્થિતિ પ્રાપ્ત થવી, એ આભેન્નતિનું પ્રથમ પગથીયું છે. ધર્મરક્ષાના બહાના નીચે જે ઝઘડાઓ કરવામાં આવે છે અને જે વૈરવિરોધના ભયંકર ખાડામાં ઉતરાય છે, એ તદન ગેર

Page #581

પ્રકરણ. | SPIRITUAL LIGHT. વ્યાજબી છે, એમ આ દૃષ્ટિવાળો સમજે છે અને અએવ માધ્યસ્થ ભાવની શ્રેણી ઉપર આ દષ્ટિવાળાનું હદય વર્તતું હોય છે.
આ દૃષ્ટિમાં આવ્યા પછી ભવાભિનન્દની વૃત્તિઓ ઉછળતી નથી. અને એથી જ મેક્ષ તરફ અદ્વેષ ગુણ પ્રાપ્ત હોય છે. બીજા પ્રકરણમાં પૂર્વસેવાના નામથી બતાવેલા ધર્મો પૈકી ખાસ અગત્યને જે મોક્ષઅદ્વેષ ધર્મ છે, તેને પ્રાદુર્ભાવ આ દૃષ્ટિમાં થાય છે. આ પ્રથમ પ્રાપ્તવ્ય ગુણની પ્રાપ્તિ ઉપર આત્મોન્નતિનાં સાધનોને આધાર રહેલે હેવાથી, ઉન્નતિક્રમની ભૂમિકારૂપ આ પ્રથમદષ્ટિમાં એ ગુણ પ્રાપ્ત હોવો જ જોઈએ; એથીજ ઉત્તરોત્તર દૃષ્ટિએમાં ક્રમશઃ પસાર થવાનું બની શકે છે.
જળીવાભાઇ
श्रीवीतरागे कुशलं मनोऽस्मै नमश्च पश्चातया प्रणामः। संशुद्धमेतत् किल योगवीजं गृह्णाति दृष्टाविह वर्त्तमानः ॥७९॥
One who has elevated himself to this position indeed sows the pure seed of the Yoga consisting of the fond attachment to the Dispassionate one, salutation and prostration ( Bending the five parts of the body ) before Him. ( 79 )
થિગબીજ–
“આ દૃષ્ટિમાં વર્તતે પ્રાણુ યાગનું શુદ્ધ બીજ ગ્રહણ કરે છે. તે બીજ-શ્રીવીતરાગદેવ ઉપર પ્રીતિયુક્ત હૃદય, તેને નમસ્કાર તથા *પંચાંગ
* બે હાથ, બે ઢિંચણ અને એક મસ્તક એમ પાંચ અંગે ભૂમિતલ સાથે યથાવિધિ લગાવીને નમસ્કાર કરવો તે પંચાંગ પ્રણામ છે, જુઓ આચારપદેશ, પ્રથમવર્ગ–
" उत्तमांगेन पाणिभ्यां जानुभ्यां च भुवस्तले । વિધિનાં છૂરાતઃ સચવ વંશતિમતિ ” . ;
49 :

Page #582

અધ્યાત્મતત્વાલક.
[ત્રીપ્રણામ એ છે. ( આ પ્રથમદષ્ટ્રિમાં ગબીજની વાવણી થાય છે.)”–૭૮ विशेषं दर्शयतिन केवलं तत् खलु वीतरागे मुनिप्रवेकेष्वपि शुद्धरूपम् ।। तेषां विशुद्धाशयतश्च सेवाऽऽहारप्रदानादिबहुपकारैः ॥ ८० ॥
Not only is this selflessly done in the service of the Dispassionate one, but also of the excellent sages. These sages should be served with the most sincere devotion in various ways by giving of food, etc., and in such other ways. ( 80 )
વિશેષતા
ઉપર કહેલી બાબતે સિવાય બીજી બાબતે પણ યોગબીજમાં દાખલ થાય છે. તે એ કે-મુનિ-મહાત્માઓ તરફ કુશલ ચિત્તવૃત્તિ અને એઓની શુદ્ધ આશયથી અનાદિદાન દ્વારા સેવા.”—૮૦
उद्विग्नता चात्र भवाम्बुराशेः सामान्यतोऽभिग्रहपालनं च । श्रीधर्मशास्त्रेषु समादरश्च श्रद्धा च पीजश्रवणे प्रभूता ॥ ८१ ॥
While a man is in this Drashti he naturally feels a disgust for the ocean-like world. He ordinarily submits to progressive discipline and has deep respect for religious books and full faith in listening to the exposition of the seed of Yoga. ( 81 )
આ દૃષ્ટિમાં વર્તનારને સંસારસમુદ્ર તરફ ઉગ હેય છે, સામાન્ય રીતે વ્રત-નિયમ તરફ પ્રવૃત્તિ હોય છે, ધર્મશા તરફ માન હોય છે અને યોગબીજની વ્યાખ્યા સાંભળવામાં બહુ ઉત્કંઠા રહે છે-૮૧
498

Page #583

प्रय
SPIRITUAL LIGHT. एवं च दृष्टाविह वर्तमानः कृपापरो दुःखिषु, निर्गुणेषु । अद्वेषकश्चोचितसम्प्रवृत्तियोगप्रवीणैः कथयाम्बभूवे ॥ ८२ ॥
Those adepts in Yoga say that one who has attained to this stage, sympathises with the distressed and does not resent the meritless and takes to exalted line of action. ( 82 )
એ પ્રમાણે યોગીશ્વરોએ આ દૃષ્ટિમાં વર્તતા ચેતનને દુઃખી પ્રાણિઓ તરફ દયાપરાયણ, નિર્ગુણ મનુષ્ય ઉપર પણ ઠેષરહિત અને अथित प्रवृत्तिने सायवनारे! मताव्यो छ."-८२ अत्र दृष्टौ सत्सङ्गःदुर्बोधधर्मे विपुलोऽम्बुवाहो दुर्वर्त्तनद्रौ निशितः कुठारः । सत्सङ्गतिर्या मुनिभिन्यंगादि तत्प्राप्तिरत्र प्रगतेर्निदानम् ।। ८३ ॥
In this stage is acquired the association of the good which accelerates development of the soul and is the heavy shower of rain in removing the heat of ignorance and a sharp axe in cutting the tree of bad conduct. ( 83 ) साइष्टिमा सत्स
દુર્બોધરૂપ ગરમીને શમાવવામાં મહામેઘસમાન અને દુરાચરણરૂપ વૃક્ષને છેદવામાં તીણ કુઠાર તુલ્ય, એવી-જે મહાપુરૂષોએ બતાવેલી सत्संगति, 37 उन्नतिनुं साधन छ, ते 20 दृष्टिमा त थाय छे."-3 . एषा दृष्टिः कदा प्राप्यते ?अन्त्ये परावर्त्त इमां च दृष्टिं कल्याणरूपां लभते सुभागः । . हेतुः परो भावमलाल्पताऽत्र घने मले सत्सु न सत्वबुद्धिः ॥८॥ । ५५
429

Page #584

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક,
[ ત્રીજું
The fortunate one attains to this beneficial stage in the last cyclic period. The chief reason why a man should strive to attain to this Drashti is the lessening of the internal impurity. If the internal impurity is dense, one cannot recognise the excellence of a Sadhu. ( 84 )
આ દૃષ્ઠિ યારે પ્રાપ્ત થાય છે?——
t
“ કલ્યાણમયી આ દૃષ્ટિને છેલ્લા પુદ્ગલપરાવત્ત માં ભાગ્યવાન પ્રાપ્ત કરે છે. આ દૃષ્ટિને પ્રાપ્ત કરવામાં મુખ્ય કારણ-ભાવ મળને ઘટાડા થા એજ છે; કેમકે આત્માની સાથે ડિન કમૉના ગાઢ સબન્ધ રહેતે સાધુ તરફ સાધુપણાની પ્રતીતિ થઇ શકે નહિ. "−૮૪
पुनः
यथावृत्त करणेऽन्त्य ईहर्ग आसत्तिमद्ग्रन्थिभिदः स्वरूपम् । ગતાં તેન યયાત્રવૃત્તે-રાસનમાયન સુધા ગોપન॥ ૮૬ ॥
*
પુદ્ગલપરાવર્તનું સ્વરૂપ બીજા પ્રકરણમાં ૪૬ મા શ્લોક ઉપરની વ્યાખ્યામાં જોઇ આવ્યા છીએ. આપણતે એ જણાઇ ગયું છે કે એ કાળ કેવડા બધા મોટા છે. જૈનશાસ્ત્રકારા અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણી એવા એ માટા કાલના વિભાગે માને છે, એ આપણે પ્રથમ પ્રકરણના પાંચમા શ્લોક ઉપરની વ્યાખ્યામાં જોયું છે. એક એક અવસપિણી અને ઉત્સર્પિણીમાં દશ દશ કાડાકેાડી સાગરોપમ કાળ પસાર થાય છે. (કાડાકીડી અને સાગરોપમ કાને કહે છે, તે ખીજા પ્રકરણના ૪૫ મા શ્લોક ઉપરની વ્યાખ્યામાં બતાવી દીધું છે. ) એક અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણી એમ બે મળીને એક કાળચક્ર થાય છે. આવાં કાળચક્રો એક પુદ્ગલપરાવતમાં કેટલાં પસાર થાય છે, તેને અન્ત નથી.
આવાં અનન્ત પુદ્ગલપરાવર્તો સંસારમાં ભ્રમણ કરતા જીવને વીતી ગયાં. જ્યારે વધુમાં વધુ એકજ પુદ્ગલપરાવર્ત્ત કાળ સોંસારમાં ભ્રમવાના બાકી રહે છે, ત્યારે આ પ્રથમ દૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે,
430

Page #585

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGÁT.
In the last Yathāpravrutikarana stage, such is his nature that he is nearing the cutting of the Karmic knot. The wise say that he is metaphorically said to have reached the Apuryakarana stage because it immediately follows the Yathāpravruti stage. ( 8 ) વળી–
ગ્રન્થિને ભેદ કરવાનું કામ જેને નજીકમાં થવાનું છે, એવા ચેતનને છેલ્લા ક્યથાપ્રવૃત્તિકરણમાં આ પ્રથમ દૃષ્ટિનું સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થાય છે. જો કે આ સ્થિતિની હદે અપૂર્વકરણને ઉદય નથી, છતાં આ દૃષ્ટિવાળાને તે અતિદૂર ન હોવાથી આ દૃષ્ટિમાંના યથાપ્રવૃત્તિકરણને ગીશ્વરે (ઉપચારથી ) અપૂર્વકરણ કહે છે.”—૮૫ -
* યથાપ્રવૃત્તિકરણનું સ્વરૂપ બીજા પ્રકરણમાં ૪૫ મા શ્લોક ઉપરની વ્યાખ્યામાં આપ્યું છે. યથાપ્રવૃત્તિકરણ એ બુદ્ધિપૂર્વક વિનાનો આત્માને પરિણામવિશેષ છે. આ પરિણામ ઘણી વખત અભવ્યને પણ ઉત્પન્ન થાય છે. અતઃ એ મહત્ત્વનું નથી, તે પણ આત્મોન્નતિની દિશા તરફ ચાલનારાઓને માટે એ પ્રથમ સ્ટેશન છે. ત્યાં આવવું જ જોઈએ. ત્યાંથી જ આગળ વધી શકાય. પરંતુ ત્યાંથી આગળ વધીજ શકાય, એ વાત નથી. ત્યાં આવવું એ દુષ્કર નથી, પરંતુ ત્યાં આવ્યા વિના આગળ જવું એ અશક્ય છે, એ માટે તેટલેક અંશે તેનું ગેરવ લેખી શકાય. કિન્તુ જે છેલ્લું યથાપ્રવૃત્તિકરણ, કે જ્યાંથી આગળ વધવાનું જ છે, તે ખરેખર ગારવાપાત્ર છે અને તેવા યથાપ્રવ્રુતિકરણ પછી અપૂર્વકરણને ઉદય દૂર રહેતો નથી. આવું યથાપ્રવૃત્તિકરણ પ્રથમ દૃષ્ટિમાં વર્તતા પ્રાણીને પ્રાપ્ત હોય છે, અને એ કમશઃ અપૂર્વકરણ દ્વારા સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરાવે છે.
૧ અપૂર્વકરણ એટલે અપૂર્વ (પૂવે નહિ પ્રાપ્ત થયેલ) અધ્યવસાયવિશેષ, આનું સ્વરૂપ, બીજા પ્રકરણમાં ૪૫ મા લેક ઉપરની વ્યાખ્યામાં જણાવ્યું છે.
481

Page #586

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
प्रथम दृष्टि प्राप्तवतः किं गुणस्थानकम् ?
चतुर्दशोक्तानि जिनागमे गुण - स्थानानि, तत्र प्रथमं निगद्यते । समागतस्य प्रथमामिमां हर्श शास्त्रे तु सामान्यत एव वर्णितम् ॥ ८६ ॥
[ ત્રીજું
In the Jain scriptures there are fourteen stages of development of the virtues. He who has attained to this Drashti is said, according to the Yoga, to have reached the first stage of development, while according to scriptures ordinarily all are said to have reached the first stage. (89)
Gunasthanas.
The first stage is called the Mithyātva stage of development. It involves gross ignorance. The soul is utterly incapable of distinguishing right from wrong as it is then completely under the influence of Karmas. Delusion, lack of self-restraint, unclean passions and other activities of thought, speech and body work together in this stage and they generate lower life. The being in this stage has inveterate hatred towards truth productive of invincible false belief. In order to get out from this stage the seven energies of Karma, namely (Mithyatva) false belief, (Samyak Mithyatva) mixed with true and false belief, (Samyaktva) blurred faith tinged with superstition and (Anantānubandhis) intense type of Kashayas, anger, pride, deceit and greed should be quiescent. With the thoughts relating to the world and how he is connected with it he would advance in development. Subsequently if he is again overtaken with
432

Page #587

31823.
SPIRITUAL LIGHT. one of the intense passions he falls back to the second stage ).
Sāsādana (Sā = with + Sãdan = to be exhausted) signifies exhausted faith. It is a transitory stage in the act of falling down from right faith.
Mishra (lit. mixed) signifies a state of fluctuating between doubt and certainty as to Faith.
Avirata-samyagdrishti signifies the stage of the . acquisition of Right Faith which is reached when the doubts of a being are renoved by meditation or the instructions of a guru and when seven prakritis have been wholly or partially destroyed.
Persons in this stage appreciate self-restraint and try to exert in this direction but fail. Some sluggishly lag behind to do so. Persons in this stage are free from intense dislike of truth and worst type of Kashāyas. Delusion becomes quelled so foreign energies of evil type are not generated. They become true believers but do not follow still the vows prescribed for a layman. Persons under this stage are under good influence of Sama, quietude that is control over anger, Sanvega, renunciation of the world, Nirveda, disattachment towards family relations, Anukampa, compassion for the people in distress, and Astha, a strong faith in the Jinas.
Desha Virati ( Desa =partial+Virati=vow ).
In this stage the soul begins to practise right conduct. It specially tries to observe the six
19
433

Page #588

અધ્યાત્મતવાલેક.
[ flori rules of daily practice. It becomes able to curb moderate type of passions. It begins to observe the twelve vows prescribed for a layman to destroy the Karmic forces. Sometimes it becomes prepared for asceticism.
Pramatta Stage-In this stage the first five vows are rigidly and strictly observed as enjoined on a Sädhu. This stage can be reached only by the ascetics. Here mild passions are either quelled or uprooted, but attachment in the form of serving the needs of the body still persists.
Apramattagunasthānaka is the seventh stage wherein the ascetic becomes free from negligence and breach of vows. The three Kashāyas work in a very mild degree. Dharmadhyāna ( concentration ) is on its progress. Latent powers in the soul now begin to manifest.
Apurvakarana ( Apurya =new, karana =bhava i. e. mental state ).
The observance of the great vows being perfect the soul is initiated into highly elevated life and enjoys such an intense delight as it has never experienced before. It now attains to the state of highly purified mind, the causes of disturbance being inoperative. Pride is altogether destroyed in this stage.
Now it begins the practice of Shukladhyāna ( superior contemplation ). At the end of the seventh stage there are two routes of progress, one Upāsana route ( the Karmic forces are quelled here ) and the other Kshapaka Shreni ( the Karmic forces are
434

Page #589

345991. ) SPIRITUAL Ligur. gradually uprooted ). The Upāsana course. is completed in the eleventh stage because the Karmic forces, though totally subsided, remain in existence. So the advanced soul falls back to a lower one between the first and the eleventh stage. The path of total annihilation taken by the soul with determined will to destory gradually all the Karmic forces is a sure route conveying the soul to final liberation. So the eradication of the Karmic forces is highly essential for liberation.
Anivrittikarana—This is a more advanced stage than the preceding one. Deceit totally disappears here. The soul in this stage advances further in concentration.
Sukshmasamparāya-In this stage the ascetic becomes quite free from worldly pleasures, cares, and anxieties and also from sensation of pleasure and pain. Slight greed still lingers on.
Upashāntamohagunasthānaka—The mildest greed is totally supressed here. He is now generally free from all desires. Entire suppression of Chāritramohaniyakarma is the special characteristic of this stage. If entire suppression or eradication of greed be not achieved in this stage backsliding from this stage even into the lowest stage would be the result.
Kshinamohagunasthana-In this stage the soul becomes absolutely free from delusion ( Mohaniyakarma ). Greed is totally eradicated in this stage, Now nothing remains to disturb right conduct.
435

Page #590

અધ્યાત્મતત્ત્વાક.
[ ત્રીજું
Sayogikevaligunasthāna-In this stage all the destructive Karmic forces (Ghatiya Karmas ) are entirely eradicated. The soul is now in blessed with Omniscience in its embodied state because it is still inder the influence of non-ilestructive forces (Aghātiya Karmas ). The activities of mind, speech and body ( Yoga ) still remain to be eradicated in the fourteenth stage. The ascetic in this stage is called Sayogikevali. Questions referred to through mind by those who have knowledge of the remote and the past and of the thoughts and feelings of others are solved through mental comunications by the Omniscient. Those who assimilate the Tirthankar Prakriti ( 80 ) become masters ( makers of the Order Tirth ) and reveal the true principles in Anākshari tongue, interpreted by advanced ascetics (Ganadharas) for the elevation of masses. These truths are generally designated revelations absolutely free from all kinds of inaccuracies and imperfections, unimpeachably warranted by the total era lication of the Mohaniya Karma.
Ayogikevaligunasthanaka is the last stage wherein the practice of Shukla Dhyāna ( Samuchhinnakriya ) reaches its culmination or highest perfection. The activities of mind, speech and body successively merge into the transcendent true nature of the Liberated Soul. The vibrations continuing in the thirteenth stage now completely cease on the complete exhaustion of the Ayhātiya Karmas. The Liberated Soul is called Siddha who ascends to the topmost part of Loka Universe and resides there for
436

Page #591

પ્રકરણુ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
ever with other Liberated Souls in an interpenetrating manner in the full enjoyment of perfect · knowledge, perfeet perception, etc., the divine attri
butes of the Soul.
The duration of this stage is enough for the utterance of the five short vowels , ૬, ૩, ૬ and ē. આ દૃષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થયેલાને કયુ' ગુણસ્થાન હોય ?——
lk
જૈન સિદ્ધાંતામાં ચૌદ ગુણસ્થાને બતાવ્યાં છે. તેમાંનું પ્રથમ ગુણસ્થાનક આ દૃષ્ટિમાં વતા ચેતનને હાય છે. શાસ્ત્રામાં સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ સુધીના જીવેામાં પણ જે પ્રથમ ગુણસ્થાન કહેવામાં આવ્યુ' છે, તે સામાન્ય અભિપ્રાયથી છે.
=૮ }
વ્યાખ્યા.
અહીં આપણે પ્રથમત: ચાદ ગુણસ્થાને જોવાં પડશે.
જૈન શાસ્ત્રામાં ચાદ શ્રેણિએ બતાવી છે. આ શ્રેણિ ગુણસ્થાનની છે. ગુણસ્થાન એટલે ગુણના વિકાસ. આત્માના ગુણાના વિકાસ યથાયેાગ–ક્રમશઃ ચૈાદ શ્રેણિઓમાં થાય છે.
પહેલી શ્રેણી ( પ ંક્તિ)ના જીવા કરતાં ખીછત્રીજી શ્રેણીના જીવે આત્મગુણના વિકાસમાં સામાન્યતઃ આગળ વધેલા હાય છે. અને તે કરતાં ચેાથી શ્રેણીના જીવા વધુ ઉન્નત ઉપર હેાય છે. આ પ્રમાણે ઉત્તરાત્તર શ્રેણીના જીવા-યથાસંભવ-પૂર્વ પૂર્વ શ્રેણીના જીવાથી અધિક ઉન્નતિ ઉપર પહેાંચેલા હેાય છે. યાવત્ ચાદમી શ્રેણીમાં આવેલાએ અતિનિ લ-પરમકૃતાર્થ હોય છે અને તત્કાલ મુક્તિ પ્રાપ્ત થઇ જાય છે. બધા પ્રાણિઓ પહેલાં તે પ્રથમ શ્રેણીમાં વનારા હાય છે, પણ એમાંથી જેએ, આત્મબલ ફેરવી આગળ વધવાના પ્રયાસ કરે છે, તેએ, બધી શ્રેણિમાં યોગ્ય ક્રમથો પસાર થતા અન્તતઃ ચૈાદમી શ્રેણીમાં આવી પહેાંચે છે. મન્દપ્રયત્નવાળાઓને વચલી કેટલીક શ્રેણિઓમાં વધારે રાકાનું પડે છે, જેથી બારમી–તેરમી—ચાદમી શ્રેણીએ પહેાંચવામાં એઆને ધણા બહુ
પ
437

Page #592

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ ત્રીજુંઘણે વિલંબ લાગે છે. કેટલાક પ્રબળ પુરૂષાર્થ ફેરવનારાઓ તીવ્રવેગથી કામ લેતા, વચલી શ્રેણિઓની મુલાકાત લેવામાં વધુ વખત ન લગાડતાં ફેરન તેરમી-ચાદમી શ્રેણી ઉપર આવી પહોંચે છે.
આ વિષય સૂકમ હોવા છતાં સમજવામાં ધ્યાન અપાય તે બહુ મજાને લાગે એવો છે. આ આત્માની ઉત્ક્રાન્તિની વિવેચના છે. મેક્ષમહેલ ઉપર પહોંચવાને આ ચાર પગથિઓની નીસરણી છે. પહેલા પગથિઆથી સર્વ જીવો ચઢવા માંડે છે અને કેાઈ હળવે, તે કોઈ ઉતાવળથી ચઢતા ચિંદમે પગથિએ પહેચી, તત્કાળ મોક્ષમહેલમાં પ્રવેશ કરે છે. કેટલાક ચઢતાં ચઢતાં ભાન નહિ રાખવાથી નીચે–પહેલે પગથિએ જઈ પડે છે. અગ્યારમા પગથિઓ સુધી પહોંચેલાઓને પણ મોહને ફટકે લાગવાથી એકદમ નીચે પડવાનું થાય છે. ત્યારેજ શાસ્ત્રોમાં એ વાતની વારંવાર ઉલ્લેષણ કરવામાં આવી છે, કે-ચઢતાં ચઢતાં લગારે પ્રમાદ કે લગારે ગફલત ન થવી જોઈએ. બારમે પગથિએ પહોંચ્યા પછી પડવાનો કોઈ જાતને ભય રહેતું નથી. આઠમે પગથિએ મોહને ક્ષય શરૂ થયા પછી પડવાને ભય ટળી જાય છે.
ચિદ ગુણશ્રેણિઓનાં નામ
મિથાદષ્ટિ, સાસાદન, મિથ, અવિરત-સમ્યગ્દષ્ટિ, દેશવિરતિ, પ્રમત્ત, અપ્રમત્ત, અપૂર્વકરણ, અનિવૃત્તિ, સૂક્ષ્મસંપાય, ઉપશાન્તહ, ક્ષીણુમેહ, સાગકેવલી, અગિકેવલી.
મિથ્યાદષ્ટિ ગુણસ્થાન. સર્વ જીવો પહેલાં તો અધોગતિમાં હોય છે, એ સહુ સમજી શકે છે. અએવ પહેલી શ્રેણીમાં વર્તતા જેવો મિથાદષ્ટિવાળા હોય છે. મિયાદષ્ટિ એટલે વસ્તુતત્ત્વના યથાર્થજ્ઞાનને અભાવ. આ પહેલા પગથિઆ ઉપરથી આગળ વધાય છે. આ દેષયુક્ત પ્રથમ શ્રેણી અથવા અન્ય દોષયુક્ત પ્રથમ પગથિયું છે એવો ગુણ ધરાવે
-
-
૧ “ઉત્તરાધ્યયન' સૂત્રના દશમા અધ્યયનમાં ભગવાન મહાવીરે ગૌતમને સંબોધીને-ગોયમ ! મ કર પ્રમાદ” એવા અર્થના શબ્દોથી ભૂરિ ભૂરિ ઉપદેશ કર્યો છે.
૨ બીજા પ્રકરણના ૪૫ મ ક ઉપરની સમ્યકત્વવિષયક વ્યાખ્યામાં બતાવ્યા પ્રમાણે, દર્શનમોહના અશુદ્ધ પુજેને ઉદ્દય થવાથી
499

Page #593

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL Lickr. છે કે જેથી એને પણ ગુણશ્રેણિ” અથવા “ગુણસ્થાન” શબ્દ ઘટી શકે? એ સહજ પ્રશ્ન અહીં ઉભો થઈ શકે છે. આના સમાધાનમાં એમ સમજવું કે દરેક છો-સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ અને સહુથી નીચેની હદના. જીવોમાં પણ કિંચિત ચિત માત્રા તો અવશ્ય ઉજવળ રહેલી હોય છે, અને એ ગુણને લીધે મિથ્યાદષ્ટિને પણ “ગુણસ્થાન’ શબ્દ લાગુ પડી શકે છે.
સાસાદન ગુણસ્થાન-સમ્યગ્દર્શનથી પડતી અવસ્થાનું નામ છે. સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થયા પછી પણ ક્રોધાદિ અતિતીવ્ર કાયોને ઉદય થતાં પડવાનો વખત આવે છે. આ ગુણસ્થાન પડતીઅવસ્થારૂપ હોવા છતાં પણ તેની પૂર્વે સમ્યગ્દર્શનરૂપ અમૃતનું પાન થઈ ગયેલું હોવાથી આ ગુણસ્થાનવાળાને, “સંસારમાં કેટલે કાળ ભટકવાનું છે” એની અવધિ બંધાઈ ગઈ હોય છે.
મિશ્ર ગુણસ્થાન–આત્માના એવા વિચિત્ર અધ્યવસાયનું નામ છે કે એ ગુણસ્થાનવાળો સત્યમાર્ગ અને અસત્યમાર્ગ એ બંને ઉપર શ્રદ્ધાને ભાવ ધરાવે છે. અથવા જે દેશમાં ફક્ત નાળિએરનોજ ખોરાક હેય, અને એથી તે દેશના લોકોને જેમ, અન્ન ઉપર રાગ કે દ્વેપ ન થાય, તેમ આ ગુણસ્થાનવાળાને પણ સત્ય માર્ગ ઉપર રૂચિ કે વૈમનસ્યને પરિણામ હોતા નથી. બળ અને ગોળ સરખો માનવામાં જેવી મેહમિશ્રવૃત્તિ રહેલી છે, તેવા પ્રકારની મેહમિશ્રવૃત્તિ આ ગુણસ્થાનમાં મિથ્યાત્વને યા મિથાદષ્ટિગુણસ્થાનને ઉદ્ભવ થાય છે. અથવા પુજેથી વિભક્ત નહિ થયેલા અનાદિસ્વભાવસિદ્ધ દર્શનમોહના ઉદયથી મિથ્યાત્વ . યા મિથ્યાદૃષ્ટિગુણસ્થાન હોય છે.
૧ “આસાદન” એટલે અતિતીવ્ર (અનન્તાનુબી ) ક્રોધાદિ કષાય, તે કષાયોથી યુકત એ “સાસાદન” કહેવાય. ઉપશમસમ્યકત્વથી પડતી અવસ્થાને “સાસાદન” સંજ્ઞા આપી છે. એ અવસ્થાને પતત સમ્યકત્વ (પડતું સમ્યક્ત) કહી શકાય. ૨ “ નાચતર મુમૂતિર્વરવા-હાથોથા |
ગુણવો : સમાયોજે રસમયાન્તરં યથા” | " तथा धर्मद्वये श्रद्धा जायते समबुद्धितः । मिश्रोऽसौ भण्यते तस्माद् भावो जात्यन्तरात्मकः " ॥
(ગુણસ્થાનક્રમાહ. ) 439 .

Page #594

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
(ત્રીજુંસંભવે છે. પરંતુ દ્રિતીય ગુણસ્થાનની પેઠે આ ગુણસ્થાનની પૂર્વે પણ સમ્યવરૂપ અમૃતનું પાન થઈ ગયેલું હોવાથી આ ગુણસ્થાનવાળાને પણ ભવભ્રમણના કાળનો છેડો બંધાઈ ગયેલું હોય છે.
અવિરતસમ્યગ્દષ્ટિ. વિરતિ એટલે વ્રત, તે વિનાનું સમ્યક્ત, એ “અવિરતસમ્યગ્દષ્ટિ' શબ્દનો અર્થ છે. માત્ર સમ્યકત્વને લગાર સ્પર્શ થઈ જાય, તે ભવભ્રમણના કાળનો છેડો નિયમિત થઈ જાય છે. આનાજ પ્રભાવથી પૂર્વ બે ગુણસ્થાનવાળાઓને ભવભ્રમણકાળ નિયમિત થઈ ગયેલ હોય છે.
દેશવિરતિ, સમ્યકવસહિત, ગૃહસ્થનાં વ્રત પરિપાલન કરવાં એ દેશવિતિ છે. સર્વથા નહિ, કિનતુ અમુક અંશે શાસ્ત્રવિહિત નિયમાનુસાર પાપકર્મથી હઠવું એ “દેશ-વિરતિ’ શબ્દનો અર્થ છે.
રમતગુણસ્થાન. સાધુનાં મહાવ્રતને ધારણ કરનાર, પણ પ્રમદેના બંધનથી સર્વથા મુક્ત નહિ થયેલ, એવા મુનિમહાત્માઓનું આ છઠ્ઠ ગુણસ્થાન છે.
અપ્રમત્તગુણસ્થાના પ્રમાદના બંધનથી મુક્ત થયેલ મહામુનિવરેનું આ સાતમું ગુણસ્થાન છે.
અપૂર્વકરણ. મોહનીય કર્મને ઉપશાન્ત યા ક્ષીણ કરવાને અપૂર્વ (પહેલાં નહિ પ્રાપ્ત થયેલે) અધ્યવસાય આ ગુણસ્થાનમાં પ્રાપ્ત થાય છે.
અર્થાત–ઘડી અને ગધેડાને સંયોગ થતે જેમ અન્ય જાતિની ( ખચ્ચરની) ઉત્પત્તિ થાય છે, વળી ગોળ અને દહીને સંયોગ થતાં જેમ એક જુદો રસ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ સત્ય ધર્મ અને અસત્ય ધર્મ એ બંને તરફ સરખા ભાવનું મિશ્રણ થવાથી જે પરિણામ ઉદ્ભવે છે, તેને મિશ્ર પરિણામ કહે છે. - બીજા પ્રકરણના ૪૫ મા લેક ઉપરની વ્યાખ્યાની અંદર સમ્યકત્વના વિષયમાં શુદ્ધ, અશુદ્ધ અને મિત્ર એમ જે ત્રણ પુજે બતાવ્યા છે, તેમાં મિશ્ર પુંજના ઉદયથી મિશ્રભાવ (મિશ્રદષ્ટિ)ને ઉદ્ભવ થાય છે. ૧ “કરણ” એટલે અધ્યવસાય-આત્મપસ્થિમ.
440

Page #595

પ્રકરણ : SPIRITUAL LIGHT.
અનિવૃત્તિગુણસ્થાન, અહીં પૂર્વ ગુણસ્થાનના કરતાં એવો અધિક ઉજજવલ આત્મપરિણામ હોય છે, કે જે વડે મોહને ઉપશમ યા ક્ષય થવા માંડે છે.
સૂમસં૫રાય. ઉક્ત ગુણસ્થાનમાં મેહનીયર કર્મને ઉપશમ યા ક્ષય થતે થતું, જ્યારે બધું મોહનીય કર્મ ઉપશાન્ત યા ક્ષીણ થઈ જાય અને માત્ર એક લેભને સૂક્ષ્મ અંશ અવશિષ્ટ રહે, ત્યારે આ ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થયું કહેવાય છે.
ઉપશાન્તાહ પૂર્વ ગુણસ્થાનમાં મોહને ઉપશમ જ કરે જેણે પ્રારંભે છે, તેને સંપૂર્ણ મેહ ઉપશાન્ત થયે આ ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થયું કહેવાય છે.
ક્ષીણમેહ. પૂર્વ ગુણસ્થાનમાં મોહનીય કર્મને લયજ જેણે પ્રારંભે છે, તેને સંપૂર્ણ મેહ ક્ષીણ થયે આ ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થયું કહેવાય છે.
અહીં ઉપશમ અને યમાં ફરક સમજવાને છે-મોહને સર્વથા ઉપશમ થયો હોય, છતાં પુનઃ મોહનો પ્રાદુર્ભાવ થયા વગર રહેતો નથી. જેમ પાણીના વાસણમાં પાણીની રજ બધી તળીયે બેસી જાય છે, ત્યારે તે પાણું સ્વચ્છ દેખાય છે, તેમ મેહનાં રજકણે-મેહને તમામ પુંજ આત્માના પ્રદેશમાં જ્યારે સ્થિર થઈ જાય છે, ત્યારે આત્માના પ્રદેશે સ્વચ્છ જેવા બને છે. પરંતુ આ સ્વચ્છતા કેટલા વખતની ?, પેલા પાણીની નીચે બેસી ગયેલાં રજકણો થોડી વારમાં પાણીમાં કિંચિત માત્ર ક્રિયાની અસર લાગવાથી જેમ આખા પાણીમાં પસરી જાય છે, તેમ ઉપશાન થયેલ મેહપુંજ ડી વારમાં પુનઃ ઉદયમાં પ્રાપ્ત થાય છે; અને તેથી કરી–જેવી રીતે ગુણણિઓમાં ચઢવાનું થયું હતું, તેવી રીતપડવાનું થાય છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે-મોહને સર્વથા ક્ષય થવાથી જ કેવલજ્ઞાનને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે, કારણ કે મોહને (કોઈ પણ કર્મને) ક્ષય થવા પછી તેને પુનઃ ઉદ્ભવ થતું નથી.'
- ૧ “પરાય ” એટલે કષાય. પ્રકૃતમાં લાભ લેવો. ૨ અહીં અને ઉપર-નીચેનાં ગુણસ્થાનોમાં “મોહ” “મોહનીય” એમ સામાન્ય શબ્દો મૂકયા છે, પરંતુ એથી મેહના વિશેષ પ્રકારે થાયેગ્ય ઘટી શકે તે લેવા તે સંબધી વિશેષ પ્રક્રિયાને અહીં સ્થાનનો સંકોચ છે.
441

Page #596

અધ્યાત્મતત્ત્વાક.
[ ત્રીજું કેવલજ્ઞાનના પ્રાદુર્ભાવના ક્ષણથીજ
સાગકેવલી. ગુણસ્થાનની શરૂઆત થાય છે. આ ગુણસ્થાનના નામમાં જે “સાગ” શબ્દ મૂક્યો છે, તેને અર્થ “યેગવાળો ” થાય છે. યુગ એટલે શરીર વગેરેના વ્યાપારો. કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી પણ ગમનાગમનને વ્યાપાર, બેલવાને વ્યાપાર વગેરે વ્યાપાર રહ્યા હોવાથી તે સયોગ કહેવાય છે.
તે કેવલી પરમાત્માઓને આયુષ્યના અન્તમાં પ્રબલ શુકલધ્યાનના પ્રભાવે જ્યારે તમામ વ્યાપારને નિરોધ થઈ જાય છે, ત્યારે તે અવસ્થાનું ગુણસ્થાન–
અગિકેવલી. એ નામનું છે. અમેગી એટલે સર્વવ્યાપારરહિતસર્વ ક્રિયારહિત.
ઉપર જોઈ ગયા તેમ, ગુણણિઓમાં આગળ વધતો આત્મા, કેવલજ્ઞાન મેળવી અને આયુષ્યના અને અગી થઈ તત્કાલ મુક્તિ પામે છે.
દિ ગુણસ્થાને જોયાં. હવે અહીં પ્રશ્ન એ છે કે-પ્રથમ મિથ્યાષ્ટિ ગુણસ્થાન સૂમવનસ્પતિ સુધીના તમામ નીચી હદના જતુઓમાં પણ
જ્યારે માનવામાં આવ્યું છે, તે પછી પ્રસ્તુત શ્લોકમાં એમ કેમ કહેવામાં આવ્યું કે પ્રથમ દષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થવાથીજ પ્રથમ ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે ?.
પ્રશ્ન બરાબર છે. સમાધાન પ્રસ્તુત લેકના ચતુર્થ પાદથી સ્પષ્ટ કહેવામાં આવ્યું છે કે આગામાં તમામ નીચી હદવાળા-સૂક્ષ્મ જન્તએમાં પણ પ્રથમ ગુણસ્થાન જે બતાવ્યું છે, તે સામાન્ય અપેક્ષાએ છે. અને તે સામાન્ય અપેક્ષા એજ કે સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ જતુઓમાં પણ કિંચિત ચિત માત્રા તે અવશ્ય ખુલ્લી રહેલી હોય છે. આજ અપેક્ષાથી સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ જીમાં પણ પ્રથમ ગુણસ્થાન સિદ્ધાન્તમાં માનવામાં આવ્યું છે.
આ સંબન્ધમાં કેટલાક આચાર્યોનું અપેક્ષાકૃત જુદું પણ કથન જોવાય છે. તેઓ કહે છે કે-લગાર પણ ઉન્નતિ દશામાંજ ગુણસ્થાનને પ્રયોગ કરવો સમુચિત છે. આમ ખ્યાલ રાખીને તેઓ કહે છે કેઅનાદિ અવ્યકત મિથ્યાત્વમાંથી બહાર નિકળી વ્યક્તિ મિથ્યાત્વબુદ્ધિને પ્રાપ્ત થવું, એ પ્રથમ ગુણસ્થાનક છે.
442

Page #597

પ્રકરણ, ]. SPIRITUAL LIGHT.
આ સંબંધમાં ગુણસ્થાનકમારેહમાં લખ્યું છે કે“ અહેવાયુર્વધર્મગુ ચા કેવ-ગુરુ-ધર્મથી ! ___तन्मिथ्यात्वं भवेद् व्यक्तमव्यक्तं मोहलक्षणम् " ॥
" अनाद्यव्यक्तमिथ्यात्वं जीवेऽस्त्येव सदा, परम् ।। - મિથ્યાત્વથીગ્રારિબસ્થાનતોરતે ” ( - ).
અર્થાત –કુદેવ, કુગુરૂ અને કુધર્મ ઉપર યથાર્થદેવ, યથાર્થગુરૂ અને યથાર્થધામ તરીકેની જે બુદ્ધિ થવી, તે વ્યક્તમિથ્યાત્વ છે. અને તદ્દન અજ્ઞાનદશા–એટલું વિપરીત સમજવાની પણ અયોગ્યતા-ઘેર તમ સ્થિતિ એ અવ્યકતમિથ્યાત્વ છે. આ અવ્યકત મિથ્યાત્વ અનાદિકાળથી છવામાં રહ્યું છે, પરંતુ તે અવ્યક્તમિથ્યાત્વમાંથી નિકળી બતમિથ્યાત્વબુદ્ધિને પ્રાપ્ત થવું, એ પ્રથમ ગુણસ્થાન છે.
આ અભિપ્રાય ઉપર યોગિ મહાત્માઓનું એમ કહેવું છે કે-ગની આઠ દૃષ્ટિઓ પૈકી પ્રથમ મિત્રા દૃષ્ટિને પ્રાપ્ત થવામાં જ પ્રથમ ગુણસ્થાનની પ્રાપ્તિ રહેલી છે. “ગુણસ્થાન” શબ્દજ આપણને એમ બતાવે છે કે કંઈક ગુણેને વિકાસ થવો જોઈએ, ત્યારેજ ગુણસ્થાન ઘટી શકે. એ માટે મિત્રાદષ્ટિના ગુણોના આધાર ઉપર પ્રથમ ગુણસ્થાનની પ્રાપ્તિ માનવી જોઇએ. અવ્યકમિથ્યાત્વમાંથી વ્યક્તિ મિથ્યાત્વબુદ્ધિ ઉપર આવવું, એ જેમ એક અપેક્ષાએ ઉન્નતદશા છે, તેમ બીજી અપેક્ષાએ એમ પણ કહી શકાય છે કે અવ્યકતમિથ્યાત્વ કરતાં રદ્ધપરિણામવાળી વ્યકતમિથ્યાત્વ બુદ્ધિ વધુ ખરાબ પરિણામ નિપજાવનાર બને છે. વ્યક્તમિથ્યાત્વબુદ્ધિની ઉગ્રતાદશામાં જેવો કિલષ્ટકર્મને બંધ પડે છે, તે અવ્યક્તમિથ્યાત્વથી પડતો નથી. વ્યક્તમિથ્યાત્વ બુદ્ધિની દુષ્ટતાથી જેવાં ખરાબ કૃત્ય થાય છે, તેવાં અવ્યક્તમિથ્યાત્વથી થતાં નથી; એ માટે જે વ્યક્તમિથ્યાત્વબુદ્ધિને પ્રથમ ગુણસ્થાન કહેવામાં આવ્યું છે, તે વિશિષ્ટ પ્રકારની સમજવી; એવી
* આ અભિપ્રાય ભગવાન હરિભદ્રસૂરિને છે. જુઓ તેઓને યોગદષ્ટિસમુચ્ચય
" प्रथमं यद् गुणस्थानं सामान्येनोपवर्णितम् । अस्यां तु तदवस्थायां मुख्यमन्वर्थयोगतः " ॥ ४० ॥
448

Page #598

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[-lay
વિશિષ્ટપ્રકારની, કે મિત્રાદષ્ટિની સ્થિતિવાળી. આવી વ્યક્તમિથ્યાત્વબુદ્ધિને પ્રથમ ગુણસ્થાન કહેવું એ વધારે ઉચિત છે.+
मित्रादृष्टिमुपसंहरन तारादृष्टि प्रस्तौति-
यमप्रधाना प्रथमा दृगुक्ता तारा द्वितीया नियमप्रधाना । शौचस्य सद्भावनया च तत्र घृणा स्वदेहेऽन्यशरीर्यसङ्गः ॥ ८७ ॥ सुसच्वसिद्धिः सुमनस्कभाव एकाग्रभावो जय इन्द्रियाणाम् । आत्मस्वरूपेक्षणयोग्यता च फलान्यमूनि प्रतिपादितानि ॥ ८८ ॥ सन्तोषतोऽनुत्तमसौख्यलाभः स्वाध्यायतो दर्शनमिष्टदेवे । तैपेन कायेन्द्रिययोश्च सिद्धिः प्रोक्ता समाधिः प्रणिधानतश्च ॥ ८९ ॥ In the first stage stress is laid on observance of forbearance (Yama) while in the second
+
(6
व्यक्तमिथ्यात्वधीप्राप्तिरप्यन्यत्रेयमुच्यते ।
""
घने मले विशेषस्तु व्यक्ताव्यक्तधियोर्नु कः ?
अस्य टीका - " अन्यत्र - ग्रन्थान्तरे व्यक्त मिथ्यात्वधीप्राप्तिः मिथ्यात्वगुणस्थानकपदप्रवृत्तिनिमित्तवेन । इयं मित्रादृष्टिरेवोच्यते । व्यक्तत्वेन तत्र अस्या एकग्रहणात् । ' घने ' तीव्रे मले तु सति । 'नु' इति वितर्के । व्यक्ताव्यक्तधियोः को विशेषः ? दुष्टाया धियो व्यक्ताया अव्यक्तापेक्षया प्रत्युत अतिदुष्टत्वात् न कथंचिद् गुणस्थानत्वानिबन्धनम्
"
1
( यशोविनयद्वात्रिंशिका २१ भी, २५ भो . )
ભાવા પૂર્વોક્ત પ્રમાણે છે કે—
માર્ગાનુસારીની સ્થિતિ પ્રાપ્ત થઇ ન હોય અને આત્મા તીવ્ર ભાવમળથી વ્યાપ્ત હાય, તેા તેવી સ્થિતિવાળી વ્યમિથ્યાત્વમુદ્ધિમાં અને અવ્યકતમિથ્યાત્વદશામાં શું વિશેષતા છે ? બલ્કે તેવી સ્થિતિવાળી વ્યકત મિથ્યાત્વમુદ્ધિ અવ્યક્ત મિથ્યાત્વ કરતાં વધુ દુષ્ટ છે. માટે પ્રથમ ગુણસ્થાનના નિમિત્તભૂત–વ્યક્તમિથ્યાત્વબુદ્ધિથી મિત્રાદષ્ટિ ગ્રહણ કરવી.
१ अकारान्तोऽप्यस्ति ।
444

Page #599

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
stage called Tārā, observance of rights and ceremonies ( Niyama ) is imperative. In the second standpoint constant contemplative practices of purity bring on disgust for one's own body and disattachment towards other bodies; moreover in this Drashti one acquires passivity, purity, concentration, mastery over senses and fitness for the introspection of his inner-self.
From contentment results the acquisition of unsignalled happiness; repetition of sacred verses and mantras, leads to the blessed sight of the tutelary deity. Perfection of the body and the senses is acquired through religious austerities and the meditation of God facilitates deep concentration (Samādhi). (87-88-89)
મિત્રાદ્રષ્ટિના ઉપસ‘હારપૂર્વક—
તારાષ્ટિ.
“ યમપ્રધાન એવી પ્રથમ દૃષ્ટિ કહી. ખીજી દૃષ્ટિ તારા નિયમપ્રધાન છે.
નિયમના પાંચ ભેદો છે-શૈાચ, સ ંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય અને ઇશ્વરપ્રણિધાન. તેમાં શૈાચની ભાવનાથી પોતાના શરીર તરફ ઘણા ઉદ્ભવે છે અને ખીજાના શરીરની સંગતને પરિત્યાગ કરાય છે. તેમજ સત્ત્વબળની જાગૃતિ, માનસિક ઉલ્લાસ, એકાગ્રતા, ઇન્દ્રિયજય અને આત્મસ્વરૂપને જોવાની ચેાગ્યતા, એટલાં ક્ળેા પ્રાપ્ત થાય છે.
66
“ સન્તોષથી ઉત્તમ સુખને લાલ, સ્વાધ્યાયથી ઇષ્ટદેવતાનું દર્શન, તપથી શરીર-ઇન્દ્રિયાની સિદ્ધિ અને ઇશ્વરપ્રણિધાનથી સમાધિ મેળવાય છે.”-૮૭, ૮૮, ૮૯.
ભાવા. ઉપર્યુક્ત અહિંસા આદિ પાંચ યમા, જે યાગનું પ્રથમ અંગ છે, તે પ્રથમ દૃષ્ટિમાં ( સામાન્યતઃ ) પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે બીજી
૫૭
445

Page #600

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ત્રીજુંતારા દૃષ્ટિમાં યાગનુ બીજું અંગ નિયમ પ્રાપ્ત થાય છે. નિયમેામાં પ્રથમ શાચ, બાહ્ય અને આભ્યન્તર એમ બે પ્રકારે છે. જળ વગેરેથી શારીરિક શુદ્ધિ, તે ખાદ્ય શાય છે અને મૈત્રી આદિ ભાવનાઓથી ચિત્તની શુદ્ધિ કરવી તે આભ્યન્તર શાય છે.
શાચની ભાવના કરવાથી શરીરના સ્વરૂપ તરફ્ ખ્યાલ જાય છે અને એથી શરીરના અશુચિવનું પ્રતિભાન થાય છે. શરીરનું અશુચિત્વ યથાર્થ રીતે જણાયેથી તેના ઉપરના માહુ ઠંડા પડી જાય છે, અને તેને હેય સમજવાને વિવેક જાગૃત થાય છે. આમ થતાં ખીજાના શરીર સાથેના સંપર્ક પણ એળેા થઈ જાય છે. આ ઉપરાંત શૈાચ ભાવનાના પરિણામે એ પણ કળા પ્રાપ્ત થાય છે કે-રજ અને તમ ગુણાના આધાત થતા અટકે છે, તથા હૃદયની વૃત્તિએ ઉજ્વલ બને છે, તેમજ અમુક નિયત વસ્તુ ઉપર ચિત્તને સ્થિર રાખી શકાય છે, એવં ન્દ્રિયાનુ તાન મંદ પડી જાય છે અને આત્મસ્વરૂપને જોવાની લાયકાત મેળવાય છે.ર
સંતોષને માટે પ્રથમ પ્રકરણમાં વાંચી આવ્યા છીએ. સ્વાધ્યાય જો બરાબર અભ્યાસમાં મૂકાયા હાય તે તેનું પરિણામ એ આવે છે કે ઇષ્ટ દેવતાનું દર્શન થાય છે. સ્વાધ્યાય કેાને કહેવા ? એ ઉપર યાવિજ પાધ્યાયનું કથન છે કે- ૩ स्वाध्यायः प्रणवपूर्वाणां मन्त्राणां जपः ” અર્થાત્ કારપૂર્વક પરમાત્માના મત્રને જન્મ કરવા તે સ્વાધ્યાય છે. આ સ્વાધ્યાય જપાતા મા કામદન કરાવે છે.
૧
" शौचसन्तोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः ॥
.:
२ शौचात् स्वांगजुगुप्सा परैरसंसर्गः ” । ' सुसत्त्वासिद्धिसौमनस्यैका—યોગપાત જલ સૂ॰ ૨-૪૦, ૪૧.
येन्द्रियजयाऽऽत्मदर्शनयोग्यत्वानि च
,,
યોગપાત’જલ સૂત્ર૦ ૨-૩૨.
66
शौचभावनया स्वांगजुगुप्साऽन्यैरसंगमः ।
सत्त्वशुद्धिः सौमनस्यैकाग्र्याक्षजय योग्यता ॥ ૩ ॥
( યશોવિજયજી, બાવીશમી દ્વાત્રિંશિકા ).
રૂ જીએ ૨૨ મી દ્વાત્રિશિકાના ખીજા ક્ષેાકની વૃત્તિમાં.
૪
“ સ્વાધ્યાય વિવેવતાસપ્રયોગ: ” —યોગપાતંજલ સૂત્ર૦ ૨-૪૪.
446

Page #601

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT.
તપના અભ્યાસ વડે અણુત્વ, મહત્ત્વ આર્દિ શરીરસિદ્ધિ અને સૂક્ષ્મ, વ્યવહિત, દૂરવર્તી પદાર્થોને જોવાના સામર્થ્ય રૂપ ઇન્દ્રિયસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી
શકાય છે.૧
શ્વરની ઉપાસના, એ સમાધિના માર્ગને સપાદન કરી આપનારી છે.ર
વસ્તુત: તપ, સ્વાધ્યાય અને ઇશ્વરપ્રણિધાન એ ત્રણે ઉજવલ અધ્યવસાયરૂપ હેાવાથી કલેશાના પ્રતિબન્ધક હાઇ કરીને સમાધિને મેળવવામાં અનુકૂળ બને છે.
विशेषमाह -
अस्यां च तारादृशि गोमयाग्नि- कणोपमं दर्शनमूचिवांसः । नोद्विभावोऽत्र हितप्रवृत्तौ तत्वावबोधस्य पुनः समीहा ॥ ९० ॥
In this Tārā Drashti they say that perception is like a spark of fire of cowdung cake. There is no fatigue in doing beneficient works in this Drashti and again there is an ardent desire for realisation of truth. ( 90 )
વિશેષતા
“ આ તારા દૃષ્ટિમાં છાણાતી અગ્નિના કણ જેવે એધ માન્યા છે. (પ્રથમ દૃષ્ટિમાં 1ણાગ્નિનાભડ ik '1 મ્ય, શુ આ દૃષ્ટિમાં કરતાં કઇંક વધારે ખાધ હોય ; અંજ ત. આ દાજેમા પ્રાપ્ત થતા ખાધતે છાણાના અગ્નિની ઉપમા આપવામા આવા છે. )
""
· આ દૃષ્ટિમાં વત્ત નારને હિતપ્રવૃત્તિએ માં ઉદ્ધૃસતા રહેતી નથી. (પ્રથમ
१
જાયેન્દ્રિયસિદ્ધિ વિક્ષયાત તવસ: ”—યાગપાત’૦ ૨૪૩. સમાાંસિદ્ધીશ્વળિયાનાત્ '—યાગપાત૦ ૨-૪૫.
..
ર
૩ જુઓ યાગપાત ́જલ સૂત્રના બીજા પાદના પ્રારંભમાં–
".
तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः
"6
r
। સમાધિમાવનાર્થ: હે
""
शतनूकरणार्थश्च ॥ જુએ યશોવિજયજીની ૨૨ મી ાત્રિશિકાના ચોથા
શ્લાક.
447
ލމ

Page #602

અધ્યાત્મર્સ વાલેકર ત્રીજું દષ્ટિમાં જે કે આ બાબત હોય છે, પણ આ દૃષ્ટિમાં તે વધુ સારા રૂપમાં હેય છે.) અને આ દૃષ્ટિને ખાસ ગુણ તત્વજિજ્ઞાસા છે. (એટલે આ બીજી દષ્ટિમાં ઉગ દેશને નિરાસ અને જિજ્ઞાસા ગુણને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે.)”—૯૦ प्रीतिस्त्वविच्छिन्नतयात्र योग-कथासु भक्तिमहती च सत्सु । भयं न ती भवतस्तथाऽनाभोगेऽपि नात्यर्थमयोग्यकर्म ॥९१॥
In this Drashti there is unmitigated fondness for Yoga; deep devotion towards the good; no great fear from this phenomenal world; and no extremely wicked action is ever done even unconsciously. ( 91 )
" “ અહીં વેગકથાઓ તરફ બહુજ પ્રેમ ઉદ્ભવે છે. સન્ત–મહામાઓ તરફ વિશિષ્ટ ભક્તિ જાગે છે. સંસારથી તે તીવ્ર ભય રહે. નથી, (શા માટે રહે? કેમકે તેવા પ્રકારની અશુભ પ્રવૃત્તિઓને અહીં સંભવ રહેતો નથી.) તથા પ્રમાદથી પણ અતિઅનુચિત ક્રિયા અહીં સંભવતી નથી. ”–૯૧ त्रासः स्वकीये विकले च कृत्येऽधिकेऽधिकस्थे च विबोद्धमिच्छा। दुःखप्रहाणाय सतां प्रयत्नं नानाविधं वीक्ष्य कथन्त्वबुद्धिः ॥१२॥ नास्माकमुच्चैःप्रतिभाप्रकाशो ग्रन्थाः पुनः सन्ति सुविस्तरेण । शिष्टाः प्रमाणं तदिहेत्यमुष्यां दृष्टौ सदा तिष्ठति मन्यमानः ॥१३॥
A man attaining this Drashti feels awfully humiliated with the incompleteness of work and desires to enquire into the noble doings of excellent man. On seeing the various efforts of the good to
- ૧ “સંસાપ તાત્રે ખર્ચ ને મવતિ, તથાફુમાડકઃ ” (યશોવિજયકૃત ૨૨ મી દ્વાિિશકાના સાતમા શ્લેકની વૃત્તિ.)
448

Page #603

પ્રકરણ ! SPIRITUAL LIGHT. annihilate the miseries of this world, his inquisitiveness is aroused-“ The why and the how ” of such matters arises in his mind. ::
A man in this stage entertains the belief that he is devoid of high intellectual light and that the religious works are many and" elaborate and that therefore the men of wisdom are his authority ( in matters of doubt ). ( 92-93 ) - “આ દૃષ્ટિમાં વર્તનારને પોતાની અવિધિવાળી ક્રિયા તરફ ત્રાસ ઉપજે છે અને અન્ય સુજ્ઞોની શુદ્ધ ક્રિયાપ્રવૃત્તિ થતી જોઈ તે જાણવાનીઆદરવાની ઈચ્છા ઉભવે છે. વળી સંસારનાં દુઃખ હણવા માટે સત્પરૂ
ના થતા નાનાવિધ પ્રયત્નને જોઈ આ દૃષ્ટિવાળાને એવી જ્ઞાનાતુરતા ઉત્પન્ન થાય છે કે- આ કમ ૨, આખું શું કારણ?, આ ભિન્નતા સારી પેઠે શી રીતે સમજી શકાય ?' આથી કરી એના મનમાં એમ થાય છે કે-“તેવા પ્રકારની બુદ્ધિ-શક્તિ આપણુમાં નથી અને ગ્રન્થને સમૂહ તે મોટા વિસ્તારમાં છે, એ માટે શિષ્ટ પુરૂષ કહે તે પ્રમાણ છે.”૯૨, ૯૩ - રાઠા – यत्राऽऽसनं नाम सुख-स्थिरं स्याद् दृष्टिबला सा विदिता तृतीया। दृढं च काष्ठाग्निकणप्रकाशसमं भवेद् दर्शनमत्र दृष्टौ ॥ ९४ ॥
The third standpoint is called Balā in which the seat or posture is comfortably fixed. Here the perception is as steady as the light of a spark of wooden fire. ( 94 )
બલાદષ્ટિ. જેમાં યોગનું ત્રીજું અંગ આસન પ્રાપ્ત થાય છે, તે ત્રીજી બેલા
* શુદ્ધ વિચારેને અનુસરી પ્રવૃત્તિ કરનાર...
. 49.

Page #604

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ત્રીજું
દૃષ્ટિ છે. આસન સુખકારી અને સ્થિર હાવું જોઈએ. આ દૃષ્ટિમાં કાની અગ્નિના કણસમાન દર્શન ( ખાધ ) માનવામાં આવ્યું છે. અતએવ પૂર્વ દૃષ્ટિની અપેક્ષાએ આમાં કંઇક વધુ દૃઢ દર્શીન હેાય છે. ”-૯૪
महांश्च तत्त्वश्रवणाभिलाषः क्षेपो न योगस्य पथि प्रयाणे । असाधुतृष्णाSenggon-acarenana ftyi yå anssaaqifacfta||89|||
At this stage one feels an ardent desire for hearing the religious truth (nine categories). Ficklemindedness vanishes and so it does not obstruct the path of Yoga; and on account of the absence of evil desires and of haste he attains to the fixed and comfortable seat. (95)
Notes:-The next step in the path of Yoga is Asana (posture); it derives from a to sit. It means a particular mode of sitting. There are various postures such as Siddha, Padma, Chacra, Kurma, Mayura, Vira, Svastika, Bhadra, Sinha, Mukta and Gomukha and others. Placing the left ankle on the right thigh and right ankle on the left thigh and keeping the body erect while sitting is the posture
chacra'. All these various postures are fully treated in the books on Yoga which may be conveniently referred to. But generally the posture must be stable and easy. One practising Yoga has to undergo a series of exercises physical and mental for a long time.
Under ordinary course of things, the soul being under the influence of the body and surrounding circumstances, the study of the physical and spiritual law is essential. The power invested in the soul is
450

Page #605

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
higher than the power of the matter. If matter is without power, the soul would not be acted upon by it, but the force of the material powers changes according to readiness or willingness with which soul is guided. In proportion the material powers diminish in strength, and the soul advances in development towards liberation. It is therefore necessary to control the powers of the body. With this end in view different postures are prescribed according to the experience of the previous Yogis and according to the capacity of the students of Yoga. A certain posture may help one man in concentration while it would be difficult for another.
Swami Vivekananda says
•
"Nerve currents will have to be displaced and given a new channel. New sorts of vibrations will begin, the whole constitution will be remodelled, as it were. But the m part of the action will be along the smal olumn, so that the one thing necessary for the posture is to hold the spinal column free, sitting erect, holding the three parts-the chest, neck and head-in a straight line.
Let the whole weight of the body be supported by the rib and then you have an easy natural posture, with the spine straight.
The revered Patanjali prescribes a posture which is steady and pleasant. The venerable Jain Acharya Shri Hemachandra enumerates in the Yoga Shastra
451

Page #606

.24x41cHd=1915.
[ tlorja Paryankāsana, Virāsana, Vajrāsana, Bhadrāsana and many others the detailed description of which may be found in the Yoga shāstra. He recommends holy places as safe resorts for the practice of Yoga where self-unfoldment may be quickened.
Again the practice of Yoga may be made easy if the body be healthy, so one must take care of his body and should be very particular about his food and drink. It improves and strengthens bodily powers. It prolongs life. One must also keep in mind that health is only a means to an end.
Those who practise Hatha Yoya develop their physical powers. They generally live long. They are free from irregularities and disarrangements of the body. Hatha Yoga is generally believed to be introduced by Goraksha Natha. It is a very hard and difficult process. Men of indomitable will and energy are able to pass through all stages of its practice. Many students have miserably failed in the attempt to exercise it. So the practice of Hatha Yoga is strongly denounced by the Jain ascetics and also by others. As it does not tend to any spiritual growth, it is wholly discarded by wise men.
આ દૃષ્ટિમાં તત્ત્વશ્રવણને અભિલાષ પ્રબળ હોય છે અને ક્ષેપ દેષ, (ચાંચલ્ય) જે યોગના માર્ગ ઉપર પ્રગત થવામાં નડતર કરનાર છે, તે અહીં નષ્ટ થાય છે. અસુંદર તૃષ્ણા (પાર્ગલિક પદાર્થો ઉપર વળખાં મારવાં એ) અને ઉતાવળી પ્રકૃતિ શાન્ત થઈ જવાના કારણથી આ દૃષ્ટિમાં સ્થિર અને સુખકારી આસન પ્રાપ્ત થાય છે.”–૯૫ વ્યાખ્યા. આ દ્રષ્ટિમાં, ક્ષેપ-ચંચલતા-એક પણ આરંભેલી ક્રિયામાં
452

Page #607

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
સ્થિરતા નહિ, એ દેખના નિરાસ થાય છે, કારણ કે પૂર્વ દૃષ્ટિમાં ઉદ્વેગને નિરાસ થયેલ હાવાથી આ દૃષ્ટિમાં તજ્જન્ય ક્ષેપ દોષને નિરાસ થવાજ ોઇએ. આ દૃષ્ટિમાં તત્ત્વશુશ્રુષા ગુણ પ્રાદુર્ભૂત થાય છે. બીછ દૃષ્ટિમાં પ્રકટ થયેલ તત્ત્વજિજ્ઞાસા ગુણુ અહીં વિકસ્વર થઇને તત્ત્વશુક્ષાના રૂપમાં મૂકાય છે.
હવે આસનને અંગે, જોઇ ગયા છીએ કે-મુખ્ય બે ગુણેા હોવા જોઇએ, એક તો તે સ્થિર હાવુ જોઇએ અને ખીજી' તે સુખાવહ હોવુ જોઇએ. ઋષિ પતંજલિ પેાતાના યોગસૂત્રમાં “ સ્થિર-મુલમાસનમ્ ” એ સૂત્રથી પ્રસ્તુત હકીકતને પોષે છે. તે આસન સહુથી ઉત્તમ છે કે જેમાં આપણાથી વધુ વખત સુખથી શુભચિન્તન કરી શકાય. ઉનના વસ્ત્રનુ આસન, કે જેના ઉપર એસી ધર્માનુષ્ટાન કરાય છે, તે પણ ‘ આસન ’ છે, પરન્તુ પ્રસ્તુતમાં શરીરને અમુક પ્રકારની સ્થિતિમાં વાળી સ્થિર રહેવુ, તેજ આસન અગત્યનુ છે. આસનના વિવિધ પ્રકારે ચાગના ગ્રન્થામાં બતાવ્યા છે, પણ પોતાને જે અનુકૂળ લાગે, તેજ પોતાને માટે ઉત્તમ છે. હયાગના અભ્યાસીએ અનેક પ્રકારનાં વિચિત્ર આસનેને અભ્યાસ કરે છે, પરંતુ આસન-સિદ્ધિમાંજ તેમેના અભ્યાસનુ પ વસાન આવે છે. તે સાધનથી શું સિદ્ધ કરવાનુ છે, એ તરફ તેઓ અજ્ઞ અથવા મેદરકાર રહે છે. જૈન યાગીશ્વરાએ તથા પત’જલિ ઋષિએ પોતાનાં યેાગશાસ્ત્રામાં રાજયાગ અથવા સાત્ત્વિકયાગ વિચાર્યા છે, કિન્તુ હયાગ તરફ તેમણે આખું લક્ષ્ય આપ્યું છે; આનું કારણ સ્પષ્ટજ છે કે હઠયેાગમાં બધી .હાજ છે. એકન્દર બલાત્કારવાળી પ્રવૃત્તિ સિવાય તેમાં કશું નથી. દુઃખની વાત તે એ છે કે હઠના પ્રયાગામાં પ્રવીણતા મેળવ્યા છતાં પણ રાજયોગ તરફ્ ઉપેક્ષા રખાતી ઘણે સ્થળે જોવામાં આવે છે. ફકત સાધનનાજ ક્ષેત્રમાં મમત્વ ખંધાઇ જવાથી, તેનું ફળ એ આવે છે કે ત્યાંથી મૂળ નિશાન તરફ પ્રયાણુ અધ પડી જાય છે. હાયેગ શરીરને શુદ્ધ કરવામાં અથવા પાલિક વિજ્ઞાનપ્રયોગ મેળવી આપવામાં જેટલે કુંતેહમદ નિવડે છે, તેટલા પ્રાય: આત્મશુદ્ધિમાં નિવડતા નથી. યાગથી શરીરના કાઠાએ પરિશુદ્ધ થતાં પેાતાની જાતને કૃતાર્થ માનવાની ભયંકર ભૂલ ઘણા હયાગએ કરતા જોવાય છે.
માની લઇએ હડયેાગના પ્રભાવથી શરીર અગ્નિતપ્ત સુવર્ણની
* બીજો પાદ અને ૪૬ મું સૂત્ર.
૫૮
453

Page #608

* અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, [ બીજુંજેમ અતિદીપ્ત અને પ્રતિનિર્મલ બનાવી શકાય છે, પરંતુ વિચારવું જોઈએ કે એથી આત્મોન્નતિ પ્રાપ્ત થઈ ગઈ ખરી કે ? ત્યારે આ ઉપરથી એ સમજવું દુષ્કર નથી કે આત્મોન્નતિને સંબન્ધ શરીરની શુદ્ધિ સાથે રહ્યો નથી. શરીર અને આત્મા જ્યારે નિતાન્ત ભિન્ન પદાર્થો છે, તે શરીરની શુદ્ધિ યા અશુદ્ધિ સાથે આત્માની શુદ્ધિ-અશુદ્ધિને લાગે વળગે શું?
બેશક, આપણુ જેવાઓને વાતાવરણની અસર જલદી ઉત્પન્ન થાય છે; અને અએવ બાહ્ય શુદ્ધિની અગત્ય બરાબર સમજી શકાય છે. પરંતુ બાઘને બાહ્યજ શુદ્ધિમાં રહી આભ્યન્તર શુદ્ધિના પ્રયત્નોથી વેગળા રહેવું, એ તે “યેગી” નામ ધરાવનારાઓને માટે અક્ષમ્ય ભૂલ ગણી શકાય છે. શરીરના કાઠાઓને શુદ્ધ કરવા માટે કરાતો હોગ મનઃશુદ્ધિ વે મને રોધને માટે કામ લાગી શકે તેમ નથી. મનશદ્ધિને માટે તે હઠયોગ સિવાયને ખાસ જુદો પ્રયત્ન કરવાનો રહે છે. જો કે તથાવિધ પ્રાણાયામની ક્રિયા ધ્યાન માટે ઉપયોગી કહેવામાં આવી છે, પરંતુ તે ઉપયોગિતા, ફક્ત મનની ચંચળતાને પોષનાર તથા વિધ વાતાવરણને રોકવા પૂરતી છે, એ સિવાય ધ્યાન યા સમાધિ સાધવાની મુખ્ય સામગ્રી તેનાથી પૂરી પડી શકતી નથી, ખેર, પરંતુ પ્રાણાયામથી ઉપર બતાવેલ પૂરતે પણ લાભ લેવાય, તે એ સારૂં, કિન્તુ ઘણે ભાગે પદ્ગલિક સંપત્તિની વ્યામોહમાં પડી જઈ પ્રાણાયામને દુરૂપયોગ કરવામાં આવે છે. હઠાગની ક્રિયાઓને સાનુકૂળ રીતસર આચરવા છતાં પણ મૂળ નિશાન રાજગ તરફ જ રાખવું જોઈએ. રાજગને શબ્દાર્થ એ થાય છે કે-“પાન (સપિયાન) રૂતિ પાકા (મામા) તસ્ય ચોળે રાક: ” અર્થાત “રાજા” એટલે સચ્ચિદાનન્દ વડે રાજતે-દીપ એવો આત્મા, અને તેને યોગ અર્થાત તવિષયક ધ્યાન, બીજા શબદમાં આત્મસાક્ષાત્કારાભિમુખ વ્યાપાર, એ રાજયોગ છે. એજ વસ્તુત: યોગ છે. એને માટે ચિત્તની સ્થિરતાને અંગે ઓસનો જય કરવાની બહુ અગત્ય છે. જ્યાં સુધી શરીરની વૃત્તિઓ ચંચળ રહે, ત્યાં સુધી આસન સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. જો કે શરીર સર્વથા નિષ્ક્રિય થઈ શકતું નથી, છતાં તેટલી સ્થિરવૃત્તિ ઉપર તે શરીર આવવું જ જોઈએ કે જે સ્થિતિ આસનસિદ્ધિ માટે ઉપયોગી છે. શરીરના વ્યાપારે શિથિલ થવાથી આસનની સિદ્ધિ થાય છે અને આસનની સિદ્ધિ દઢતા ઉપર પહોંચવાથી શરીરની સ્થિરતા તે પ્રમાણમાં વધુ દઢ થાય છે. ઋષિ પતંજલિ પિતાના

Page #609

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
યોગસૂત્રમાં “ પ્રયત્નૌજિયાડમન્તસમાનિયા ” એ સૂત્રથી-જણાવે છેકેપ્રયત્ના ( શરીરની ચેષ્ટાઓ ) શિથિલ થવાથી આસનની સિદ્ધિ થાય છે. આસનની સિદ્ધિ માટે આ એકજ કારણ નિષે જણાવતાં ખીજું પણ કારણુ અને તે અગત્યનુ' એ જણાવ્યું છે કે– અનન્ત ’ અર્થાત્ અવિનાશીસનાતન પરમાત્મતત્ત્વમાં ચિત્તને પરાવવાથી આસનની સિદ્ધિ થાય છે. ભગવદ્ગીતામાં આસન કરવાના પ્રકાર જણાવતાં કહ્યું છે કે—
" समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः ।
tt
संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन्
प्रशान्तात्मा विगतभर्ब्रह्म चारित्रते स्थितः । मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥
""
,,
#1
( છઠ્ઠો અધ્યાય. )
અર્થાત્—છાતી, માથું અને ગરદન સરખાં રાખવાં, હાલવા દેવાં નહિ અને નાકના ટેરવા ઉપર સ્થિર દૃષ્ટિ રાખવી, નજરને આસપાસ ભમવા દેવી નહિ, એ પ્રકારે આસસ્થિર અને શાંતાત્મા, નિર્ભય તથા બ્રહ્મચારી બની ધ્યાન કરવા પરાયણ થયું.
अतोऽन्तरायाः सममाप्नुवन्ति द्वन्द्वाभिघातो न च सम्भविष्णुः । अपायदूरीभवनेन कृत्यं भवेत् समस्तं प्रणिधानपूर्वम् ।। ९६ ॥
Owing to the acquisition of this posture all the obstacles are removed. There is no possibility of his being affected by heat and cold and all impediments being removed, all his actions are done with mature deliberation. ( 96 )
455
“ આસનના પરિણામે અન્તરાયા શાંત થાય છે, શીતેષ્ણાન્દ્વિન્દ્વજનિત પીડા દૂર થાય છે અને અતએવ ચંચલતાના દૂર થવાથી સર્વ ધાર્મિક ક્રિયાઓ સાવધાનતાપૂર્વક થાય છે. ”—૯૬
ભાવાર્થ. આ દૃષ્ટિમાં ક્ષેષ દોષ દૂર થતા હેાવાથી દેવદર્શીન, ગુરૂભક્તિ અને નિત્યકર્મા સ્થિરતાપૂર્વક કરાય છે. જેમ ધમક્રિયાઓને જલદી આટેાપી લેવાની વૃત્તિ
પહેલી અવસ્થાની આ દૃષ્ટિમાં હતી
* ૨ પાદ, ૪૭ મું સૂત્ર.

Page #610

* અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
1 ત્રીજું નથી. અતએ આ દૃષ્ટિવાળાનું ચિત્ત ધાર્મિક અનુદાનમાં પ્રશાંતવાહિતા વાળું રહે છે. यूनः सकान्तस्य विदग्धबुद्धयों दिव्यगेयश्रवणेऽभिलाषः। तत्कोटिमारोहति तत्त्वविद्यासुधासमास्वाद इहाऽभिलापः ॥९७॥
One who has attained to this state takes as much delight in tasting the nectar like knowledge of reality as does a young man of refined taste with his beloved by his side in hearing celestial song. (97)
આ દૃષ્ટિમાં તત્ત્વશ્રવણને અભિલાષ કેટલો બધો વિકસ્વર હોય છે, એ અહીં જોવું જોઈએ. કોઈ ચતુર યુવકને પિતાની રમણી સાથે દિવ્ય સંગીત સાંભળવામાં જેટલી ઉત્સુકતા હોય છે, તેટલી ઉત્સુકતા ચાલુ દષ્ટિવાળાને તત્ત્વજ્ઞાનરૂપ અમૃત પીવામાં હોય છે. ”—ટ૭ असत्यमुष्मिन् श्रुतमप्यपामिवोपरायां भुवि बीजवापः । सति त्वमुष्मिन्नसति श्रुतेऽपि निःसंशयं कर्मपरिक्षयः स्यात् ॥९८॥
If there be no desire for the knowledge of truth, the knowledge of scriptures bears no fruit as do the seeds in a barren soil, while if the desire for the knowledge of truth exists, the karmic forces are undoubtedly destroyed even in the absence of scriptural knowledge. ( 98 )
“ આ શુશ્રષાગુણની અતિ જરૂર છે. એ નહિ રહેતે શાસ્ત્રશ્રવણ, ઉપદેશશ્રવણ એ બધું ઉખર જમીનમાં બીજવપનની જેમ નિષ્ફળ નિવડે છે; ( ઉત્સાહ વગર કાર્ય માં મજા પડતી નથી, એ સહુ જાણે છે. તવપિપાસા ખૂબ લાગી હોય, ત્યારે જ ધર્મોપદેશની અસર સજજડ રીતે થાય છે.) અને એ શુકૃપાગુણના સર્ભાવમાં ધર્મશ્રવણના પ્રસંગે નહિ રહે તે પણ નિઃસંદેહ કર્મક્ષયને લાભ મેળવી શકાય છે. ”–૯૮ | ભાવાર્થ. શુશ્રષાગુણથી આત્મા ઉપર એટલી બધી અસર થાય છે
૧ સપ્તમી,
4ø6

Page #611

પ્રકરણ ! SPIRITUAL LIGHT. કે શ્રવણને લાભ નહિ મળવા છતાં પણ કર્મને ક્ષય થાય છે. જો કે કર્મક્ષયમાં શ્રવણ જેટલે દરજજે સાધન છે, તેટલે દરજજે શુશ્રષા નથી, પરન્તુ એ ધ્યાનમાં રાખવું કે શુશ્રષાની ઉત્કટદશાનું એ પરિણામ આવે છે કે શ્રવણનો લાભ અટકાવનારા અતરાય કર્મનો નાશ થાય છે અને એથી શ્રવણને લાભ સુલભ થઈ પડે છે. શુશ્રષાગુણની પ્રબળતાદશામાં શ્રવણને ગમે ત્યારે પણ ઘસડાઈને આવવું જ પડે છે. આજ કારણથી શુક્રપાનું મહત્ત્વ ત્યાં સુધી બતાવવામાં આવ્યું કે તે કર્મક્ષય થવામાં કારણભૂત છે. વાત બરાબર છે, કેમકે શુશ્રષા શ્રવણદ્વારા સન્માર્ગ ઉપર ચઢાવીને કર્મક્ષયની સામગ્રી મેળવી આપે છે. એ માટે પ્રાથમિક આવશ્યક સાધન તરીકેની દષ્ટિએ શુભ્રષાને કર્મક્ષયનું કારણ કહેવું, એ જરાએ ખોટું નથી. चतुर्थी दीपा दृष्टिःतूर्यान्विता पाणयमेन योगोत्थानेन मुक्ता गवादि दीपा । अस्यां च तत्वश्रवणप्रवृत्तिने सूक्ष्मबोधः पुनरत्र भाति ॥ ९९ ॥
The fourth standpoint is called Diprā which is characterized by cessation of breath ( Prānāyāma ) and is free from the obstacles to the Yoga. In this stage he hears the scriptural truth yet there is no inner perception of it. ( 99 ) દીપ્રાદષ્ટિ
યોગના ઉત્થાનરહિત અને પ્રાણાયામયુક્ત એવી દીપ્રા નામની ચેથી દૃષ્ટિ છે. આ દ્રષ્ટિમાં તરવશ્રવણને ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે, કિન્તુ અહીં સુમબોધને ઉદય હોતો નથી. –૯૮
અર્થાત–આ દૃષ્ટિમાં ચિત્તની પ્રશાંતવાહિતા એવા પ્રકારની પ્રાપ્ત થાય છે કે, જેના લીધે પ્રારંભેલી પ્રવૃત્તિમાં ઉત્થાન થતું નથી.
આ દોષ આ દૃષ્ટિમાં ટળી જાય છે અને તવશ્રવણુગુણનો આવિર્ભાવ . થાય છે.
१ " प्राणायामः प्राणयमः ” इति हेमचन्द्रविरचितेऽभिधानचिन्तामणिनामनामकोषे देवाधिदेवनामकप्रथमकाण्ड ८३ श्लोके ।
467

Page #612

અધ્યાત્મતવાલેક
taflege
FOTOTA:-
.
यः श्वास-प्रश्वासगतिरोधः स योगिभिः प्राणयमो बभाषे । स रेचकः पूरक-कुम्भको च श्वासो बहिर्वृत्तिरिहाऽऽदिमः स्यात्
11800 11 प्रपूरणं यत् पुनरस्य पूरकः स्थिरत्वसम्पादनमेव कुम्भकः । नैकस्वभावाः खलु योगसाधका गच्छन्ति केचित् तत ईदृशा पथा
11 ?o? 11 ( 7994 ) Control over inhalation and exhalation of breath is called by sayes Pränāyāma. It consists of Rechaka, Puraka and Kumbhaka. Rechaka means exhalation, Puraka means inhalation and Kumbhaka means suspension. Those who practise Yoga do not necessarily follow the same method, therefore some follow this path. ( 100-101 )
These brief notes are an abridgment of Chapters III, IV, V. in Rajayoga.
The mind whose dross has been cleared away, realises in the true transcendent nature of Soul. First the nerves are to be purified, then comes the power to practise Prānāyāma. Stopping the right nostril with the thumb with the left nostril fill in air according to capacity, then without any interval throw the air out through the right nostril closing the left one, again inhaling through the right nostril eject through the left according to capacity, practising this three or five times at four intervals of the day in fifteen days or a month the purity of the nerves is attained.
458

Page #613

Hep ] SPIRITUAL. LIGHT.
There are several obstructions to the practice of Yoga. The first is an unlıealthy body. We have therefore to keep the body in good health. The second obstruction is doubt. With practice, within a few days a little glimpse will come to dispel the doubt and give encouragement. Breath is the fly-wheel supplying and regulating the motive power to everything in this body. Prāna is the most obvious manifestation of the subtle forces of soul. The control of these forces is essential for the realization of Truth, consequently the practice of Prānāyāma is necessary. It should be practised in a secluded place, set apart for it alone, free from all disturbances. By and by there will be an . atmosphere of holiness in the room, boly vibrations will keep it ever illumined. So the very entrance into the room will dispel sorrowful thoughts and doubts from our mind. The knowtedge and control of Prāna open to us the door to unlimited , owers. It successfully brings the whole nature under control. Even gods obey his bidding.
Prānāyāma really means the controlling of the motions of the lungs and this motion is associated with breath. Breath does not produce it but is produced by it. The Prāna moves the lungs and that motion draws in the air, so that Prānāyāma is not breathing but controlling that muscular power which moves the lungs. The faith-healers think that faith itself directly heals a patient, but it is not so, it is this Prāna that cures him. Great Prophets of the world had the most wonderful control of the Prāna which gave them tremendous will-power. The whole
459.

Page #614

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ ત્રી
Science of Yoga is directed to one end to teach man how to intensify the power of assimilation and thereby shorten the time for reaching perfection and the Raja-Yoga is the science which teaches us how to gain this power of concentration.
According to the Yogis, there are currents in the spinal column called Ida and there is a hollow canal called Sushumna running through the spinal chord. The left is Ida, the right, the Pingalā. The canal is closed at the lower end which is situated near what is called sacral plexus called Muladhar. Therein are centred all the sensations and there resides the coiled up energy of action called Kundalini and the aim of Pranayama is to rouse this coiled up power. When this Kundalini is roused and made to travel up the Sushumna canal, a tremendous reaction sets in. It is supersensuous and the mind in that state is called superconscious. The Kundalini travels from centre to centre until it reaches the metropolis of all sensations, the brain and the final result is the full blaze of illumination the perception of the true Self. The rousing of the Kundalini is the one and the only way to attaining divine wisdom, superconscious perception and the realization of the Soul. Along the Sushumna are ranged six plexuses, the reservoirs of occult powers. Their names are Muladhara, Swadhisthana, Manipur, Anahat, Vishuddha and Sahasrara. The energy which is stored up in the lowest has to be taken up to the highest. The first effect of the practice of Pranayama is that the
460
two nerve
Pingla and

Page #615

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIarn. face will change, harsh lines will diesappear and with this calmness will come over the face. Next, beautiful voice will come. No Yogi is ever seen with a croaking voice.
After the seat is conquered, there follows controlling the motion of exhalation and inhalation. Its modifications are either external or internal or motionless, regulated by place, time and number either long or short. The first three sorts of motion are Puraka, Kumbhaka and Rechaka. By place is meant that Prāna is held to some particular part of the body. By time is meant how long the Prāna should be confined. The result of this Prānāyāma is the awakening of the Kundalini. The fourth sort of Prānāyāma is restraining the Prāna by directing it either to the external or internal objects.
પ્રાણાયામ
શ્વાસ અને પ્રશ્વાસની ગતિને જે વિચછેદ કર, તેને ગિઓ પ્રાણાયામ કહે છે. તે પ્રાણાયામના ત્રણ પ્રકારે છે-રેચક, પૂરક અને કુલક.
અંદરના શ્વાસને બહાર કાઢવો તે રેચક અને બહારના વાયુને ખેંચી અંદર પૂરવાનું જે કામ, તે પૂરક તથા તે પવનને સ્થિર કરી રોકી રાખ, તે કુંભક કહેવાય છે.
ગના અભ્યાસીઓ એકસ્વભાવવાળા હોતા નથી, માટે આ પ્રાણાયામ કવચિત્ સાર્થક હોઈ શકે છે. ”—૧૦૦, ૧૦૧
વ્યાખ્યા.
પ્રાણાયામને માટે જૈનાચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્ર પગશાસ્ત્રમાં પાંચમા - ૫૯
461

Page #616

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક
ત્રિીપ્રકાશને પ્રારંભ કરે છે. પાતંજલ યોગસૂત્રમાં તેને માટે ત્રણ સૂત્ર આપ્યાં છે–
“ રિમનું સતિ શાસ-શ્વાસયોતિવિષે પ્રાણાયામઃ”. " बायाभ्यन्तरस्तम्भवृत्तिर्देशकालसंख्याभिः परिदृष्टो दीर्घसूक्ष्मः "। “વાઘાખ્યત્તરવિષયક્ષ ચતુર્થ ” “ (૨-૪૧, ૧૦, ૧૧. )
ભાવાર્થ એ છે કે શ્વાસ-ઉચ્છવાસની ગતિને વિચ્છેદ કરો, તે પ્રાણાયામ છે. તેના ચાર ભેદ છે-બાહ્યવૃત્તિ, આભ્યન્તરવૃત્તિ, સ્તંભવૃત્તિ અને કેવલકુંભક. રેચકને બાહ્યવૃત્તિ અને પૂરકને આભ્યન્તરવૃત્તિ કહેવામાં આવે છે. કુંભકના બે ભેદ છે-સહિતકુંભક અને કેવલકુંભક. તેમાં પહેલે સ્તંભત્તિ કહેવાય છે. કેવલકુંભક એ ત્રણે પ્રાણાયામોથી ભિન્ન પ્રકાર છે.
આ વિષયની સાધારણુ-સાદી રીતે સમજુતી આ પ્રમાણે છે –
પ્રથમ જમણા હાથની આંગળીઓ નાકનાં નસકેરાં ઉપર રાખે, તે એવી રીતે કે અંગુઠ જમણું નસકેરા ઉપર અને બે આંગળીઓ ડાબા નસકોરા ઉપર આવે. હવે પ્રથમ ડાબા નસકોરાથી ( જમણું નસકોરૂં અંગુઠાથી બંધ રાખી) બહારને વાયુ અંદર લે. અંદર લીધા પછી ડાબું નસકેરૂં બે આંગળીઓથી દબાવવું. આથી બહાર પવન શરીરમાં પૂરાઈ જશે. આમ જે પૂરાઈ જવું, તે પૂરક ક્રિયા કહેવાય. તે પૂરાયેલા પવનને ગોંધી રાખવાથી તેનું સ્તંભન થાય છે; એ સ્તંભન થવું તે આન્તર કુંભક કહેવાય. પૂરક ક્રિયા કર્યા પછી નાક, મોં બંધ કરી શરીરના કોઠામાં તે પવનને બંધ કરી રાખવો, એનું જ નામ આભ્યન્તર કુંભક છે.
કક જ્ઞાનાવમાં શુભચન્દજી મહારાજ પણ પ્રાણાયામને માટે લંબાણથી લખે છે.
યશવિજાપાધ્યાય બાવીશમી કાત્રિશિકામાં ૧૭ મા શ્લોકની વૃત્તિમાં ચોથી દૃષ્ટિ સાથે સંબંધ રાખતા પ્રાણાયામ ઉપર આ (પાતંજલ) યોગસૂત્રને અનુસરીને વ્યાખ્યા આપે છે.
402

Page #617

પ્રકરણું.
SPIRITUAL LIGHT.
હવે કુંભક કરેલા વાયુને જમણા નસકેારા ઉપરથી અંગુઠ્ઠો ઉઠાવી લઇ તે દ્વારા બહાર કાઢી નાખવા, એને રેચકક્રિયા કહે છે. આમ કર્યાં પછી જમણું નસકેારૂબંધ કરવું, અને ડાબું નસકેારૂ તે અંધ છેજ. આમ થવાથી બહારના વાયુ શરીરમાં જઇ શકશે નહિ, કારણ કે નાક અને મ્હાં, કે જે પવનને શરીરમાં આવવાનાં અને શરીરમાંથી જવાનાં દ્વારા છે, તે બંધ કર્યાં છે. આમ બહારના વાયુને બહારજ રાધી રાખવા, એ બાહ્ય કુંભકક્રિયા કહેવાય છે.
આ બધાના ક્રમ આવી રીતે ગાવાય છે-પ્રથમ શ્વાસને પૂરા એ પૂરક, તેને શરીરરૂપ કુંભમાં ભરી રાખવા એ કુંભક, ( આન્તર કુંભક) પછી શ્વાસને બહાર કાઢવા એ રેચક અને પુનઃ શ્વાસને પેસવા ન દેવા એ બાહ્ય કુંભક છે. આ ઉપરથી જણાઇ આવ્યું હશે કે કુંભક એ પ્રકારે થઇ શકે છે–રેચકસહિત અને પૂરકહિત. આમ બંને પ્રકારથી થતા કુંભકને સહિત કુંભક ' એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે. સ્તંભવૃત્તિ પ્રાણાયામ એ આનુંજ નામાન્તર છે, કારણ કે એથી આભ્યન્તરરૃત્તિ-પૂરક તથા ખાદ્યવૃત્તિ-રેચકનું સ્તંભન થાય છે, અર્થાત્ એ મને જાતના વાયુને એથી સ્તંભ થાય છે.
.
અહીં એક વાત સમજાવી દેવી જોઇએ કે-શ્વાસ લેવાનું કે મૂકવાનુ કામ નાસિકાથીજ કરવું. સાધારણ વ્યવહારમાં પણુ, મહાન પરિશ્રમથી થાક લાગી ગયા હાય, ત્યારે નાકથીજ શ્વાસ લેવા, મૂકવા કાયદામંદ છે; મુખથી તેમ કરવામાં શરીરબળ ઘટે છે અને ફેફ્સાં નરમ થઇ જાય છે. આ સિવાય બીજી એ વાત યાદ રાખવી કે શ્વાસ ધીમેથી મૂકવા.
હવે દેશ, કાલ અને સંખ્યાવર્ડ પ્રાણાયામની ભૂમિકાના નિર્ણય શી રીતે થાય છે, તે જોઇએ
દેશ એ પ્રકારના છે—બાહ્ય અને આભ્યન્તર. ખાદ્યદેશનું પરિમાણુ નાસિકાના અગ્રથી ગણવામાં આવે છે. નાસિકાથી ખાર આંગળ દૂર મૂકેલું રૂ વેચક પ્રાણાયામ કરતી વખતે જો હાલે, ચાલે, ઉડે, તેા સમજવું કે તે પ્રાણાયામનું પરિમાણુ ખાર આંગળનુ છે. એવી રીતે જેટલાં આંગળ કુ મૂકેલા રૂ વગેરે હલકા પદાર્થો રેચન કરાતા વાયુના બળથી ઉડે, તે
463

Page #618

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
[ત્રીજુંતે પ્રાણાયામ તેટલા આગળના પરિમાણવાળે સમજવો. આ થયું રેચક પ્રાણાયામનું દેશથી પરિમાણુ પૂરક પ્રાણાયામનું દેશતઃ પરિમાણ આભ્યતર દેશથી જણાય છે. શરીરના કંઠ, ઉદર વગેરે જે ભાગ સુધી પવન પૂરા હોય છે, તે ભાગમાં કીડીના સ્પર્શ જેવું ભાન થાય છે. આ ઉપરથી એ નિશ્ચય કરી શકાય છે કે પવન ક્યાં સુધી ભરાયો છે. પૂરણ કરાતા વાયુને સ્પર્શ જે કંઠદેશમાં અનુભવાય છે તે પૂરક કંઠદેશ સુધી થયે સમજો. આ રીતે માથાથી લઈને પગના તળીયા સુધીના સર્વ આભ્યન્તર દેશથી પૂરકનું પરિમાણ નિર્ણત કરી શકાય છે.
સહિતકુંભકનો નિશ્ચય, બાહ્ય અને આભ્યન્તર એ બંને દેશેથી કરી શકાય છે; કેમકે કુંભકમાં બહાર અને અંદર એ બંને સ્થળે રહેલા વાયુને રોધ થાય છે. રેચક વખતે બાહ્ય દેશથી નિર્ણય રૂ વગેરે હલકા પદાર્થની ગતિ નહિ થવાથી અને પૂરક વખતે આભ્યન્તરદેશનિર્ણય પવનને સ્પર્શ ન જણાવાથી થાય છે.
દેશથી પ્રાણાયામને નિર્ણય જે, હવે કાળ અને સંખ્યાથી જોઈએ. કાળથી થતો નિર્ણય સ્પષ્ટ છે. જેમકે–આટલા ક્ષણુ યા પળ સુધી રેચક થયે, આટલા ક્ષણ યા પળ સુધી પૂરક છે અને આટલા ક્ષણ યા પળ સુધી કુંભક થયે. સંખ્યાથી એવી રીતે કે-દશ કાર ગણુતાં સુધી પૂરક, વીશ એંકાર ગણતાં સુધી રેચક અને ચાલીશ કાર ગણતાં સુધી કુંભક થયો.
આવી રીતે દેશ, કાળ અને સંખ્યાથી પ્રાણાયામને નિર્ણય કરવામાં આવે છે. દેશ, કાળ, સંખ્યાનું પ્રમાણ જેમ મોટું, તેમ તે દીર્ધ પ્રાણાયામ કહેવાય છે, અને વાયુને સંચાર ક્રમે ક્રમે જેમ સૂક્ષ્મ થતું જાય છે, તેમ તેમ તે સુકમ પ્રાણાયામ કહેવાય છે.
પૂરક, રેચક અને સહિતકુંભક અથવા પૂરક, આભ્યન્તર કુંભક, રેચક અને બાહ્યકુંભક એમ ત્રણ ત્યા ચાર પ્રકારના પ્રાણાયામના સંબશ્વમાં જોયું, પરંતુ છેલ્લે અને ઉપર કહેલા બધાઓથી મહત્વને એક પ્રાણાયામ હજુ રહી જાય છે. તે છે-કેવલકુંભક.
ઉપર કહ્યું તેમ સહિતકુંભકમાં બે પ્રકારે વાયુને રોકવામાં આવે છે
484

Page #619

પ્રણ. 3. SPIRITUAL LIGHT. વાયુ અંદર આવે ત્યારે તેને અંદર રોકી રાખવો એ આન્તરકુંભક અને બહાર નિકળે ત્યારે તેને બહાર રેકી રાખવે એ બાહ્ય કુંભક. આન્તરકુંભક પૂરકસહિત અને બાહ્ય કુંભક રેચકસહિત હોવાથી એ બંને કુંભકે સહિત કુંભક નામથી ઓળખાય છે; પરંતુ રેચક અને પૂરક એ બેમાં એકને પણ સંસર્ગ ન હોય, ત્યારે તે કુંભક કેલકુંભક કહેવાય છે. પૂર્વોક્ત પ્રાણાયામનાં સૂત્રો પૈકી ત્રીજા સૂત્રમાં એજ કહ્યું છે કે બાસ્થવિષય જે રેચક અને આભ્યન્તરવિષય જે પૂરક, એ બેના ત્યાગપૂર્વક કરાતે જે કુંભક તે કેવળકુંભક *ચોથે પ્રાણાયામ છે. સહિતકુંભક સિદ્ધ કર્યા પછી કેવલકુંભક સાધવાને હોય છે. રેચક, પૂરક અને સહિતકુંભક એ ત્રણેનું પર્યવસાન અહીં આવે છે.
પ્રાણાયામની પ્રક્રિયામાં ઉપયુક્ત બાબતોને અંગે અને એ સિવાય પણ બીજું ઘણું જાણવાનું રહે છે, પરંતુ તે સર્વ હકીકતે અહીં નોંધવાની જરૂર જણાતી નથી. કારણ કે આ વિષય વાંચી જવા માત્રથી સફળ થતો નથી. આ વિષયનું ગમે તેટલું વિવેચન વાંચવામાં આવે, પણ પ્રક્રિયામાં મૂકવાની શિક્ષા તે તેવા અનુભવી સલ્લુરૂની સંગતિથી જ મળવાની, ચોપડીથી નહિ જ મળવાની. આ વાત ખાસ લક્ષમાં રાખવાની છે. વળી એ સમજી રાખવું જોઈએ કે ખાસ અનુભવી ગુરૂને યોગ વિના આ વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરવી, એ ખરેખર જોખમભરેલું કામ છે. આ વિષયના અભ્યાસીઓ બધા આત્મકલ્યાણકાંક્ષી હોય છે, એમ પણ સમજવાનું નથી. આ વિષયના અભ્યાસમાં નિપુણ બનેલાઓને મોટે ભાગએ વિદ્યાને પ્રાયઃ સંસારની મોજમજા ઉડાવવામાં દુરૂપયેગ કરે છે. પ્રાણાયામથી ચમત્કારિણી શક્તિઓ ઉત્પન્ન થતાં સંસારના ખાડામાં લથડી જતાં વાર લાગતી નથી. પવનને જય કરીને અદ્ભુત ચમકારે-નાડીવિજ્ઞાન, કાલજ્ઞાન વગેરે પ્રાપ્ત કરવા એ, જુદી વાત છે અને રાગ-દ્વેષાદિમળનું ક્ષાલન કરવું, એ અલગ વાત છે. આવી કષ્ટસાધ્ય દુર્ગમવિદ્યા સિદ્ધ કરીને પણ વિતરાગસ્થિતિ તરફ પગલાં ન ભરતાં રાગ-દ્વેષની ભયંકર ખાઈની અંદર ધસવામાં આવે. તે એ શું ઓછો ખેદને વિષય કહેવાય ?
“રે પૂર ચવા સુવં ચત્ વાયુધાળમા प्राणायामोऽयमित्युक्तः स वै केवलकुम्भकः "॥
–યાજ્ઞવલ્કયસંહિતા

Page #620

અધ્યાત્મતત્વાલક
ત્રિીઆ માટે પ્રાણાયામ કરનારે બહુજ ગંભીર દષ્ટિથી સાવચેતી રાખવાની જરૂર છે. અવ્વલ તે ઉપર કહ્યું તેમ, તેવા અનુભવી સદ્ગુરૂ પ્રાપ્ત કરવા જોઈએ. એ વગર પ્રાણાયામને ભૂલેચૂકે પણ સ્પર્શ ન કરવો જોઈએ. અને એ સિવાય પ્રાણાયામનું સાધ્યબિન્દુ- કર્મક્ષય, યા રાગદ્વેષક્ષય એજ હોવું જોઈએ. મોક્ષ પદની ઉત્કટ અભિલાષાએ-એક્ષપદને મેળવવા માટે જ જે સગુરૂસમક્ષ પ્રાણાયામની સાધના કરવામાં આવે, તે તે બેશક ઈચ્છવા જોગ છે.
જૈન આગમમાં “ક્ષા = નિર્મ” ઈત્યાદિ વાકથી પ્રાણને અતિનિરોધ કરવામાં *વ્યાકુલતા થવાને લીધે ચિત્તની એકાગ્રતાની સિદ્ધિ મુશ્કેલી ભરેલી બતાવી છે. આ કારણથી અને સીધી રીતે રાગદ્વેષના ક્ષય સાથે સંબન્ધ નહિ હોવાથી પ્રાણાયામને જૈનયોગીશ્વરે બહુ અગત્યને બતાવતા નથી; છતાં જેઓને પ્રાણાયામ તરફ ઉત્સાહ છે અને તેને માટે અનુકૂળ સામગ્રી પ્રાપ્ત છે, તેઓને તે દ્વારા પણ યોગની સિદ્ધિ બરાબર થઈ શકે છે. જુઓ ! ઉપાધ્યાય યશવિજયજી ૨૨ મી કાત્રિશિકાના ૧૮ મા લેકની વૃત્તિમાં શું લખે છે?—
“uતા તન્નાયુ “કવિ –પુરુષવેશે “પોતાનુ ” યોજાતાતુર પુરાતે, નાનાદાસ્વાર્ ગોળના પ્રાથમિટીનાં પ્રાણાયામ नापि फलसिद्धेः । स्वरुचिसम्पत्तिसिद्धस्योत्साहस्य योगोपायत्वात् । यथोक्तं योगविन्दौ- " उत्साहान्निश्चयाद् धैर्यात् सन्तोषात् तत्त्वदर्शनात् ।
મુનેન ટ્યાગાત્ પર્વમાં પ્રસિદ્ઘાત ” ૪૧૦ तस्माद् यस्य प्राणवृत्तिनिरोधेनैव इन्द्रियवृत्तिनिरोधः, तस्य तदुपयोगः, ફાતિ તત્તમ”. x “ तनाप्नोति मनः स्वास्थ्यं प्राणायामैः कदर्षितम् ।
प्राणस्याऽऽयमने पीडा तस्यां स्यात् चित्तविप्लवः " ॥ पूरणे कुम्भने चैव रेचने च परिश्रमः । चित्तसङ्क्लेशकरणाद् मुक्तेः प्रत्यूहकारणम् ” ॥
(હેમચન્દ્રાચાર્ય, છઠ્ઠો પ્રકાશ, ૪-૫.) 465

Page #621

પ્રકરણ.
SPIRITUAL LIGHT. અર્થાત કોઈ યોગ્ય મનુષ્યને પતંજલિ વગેરેએ બતાવેલી પ્રાણાયામની પ્રક્રિયા ઉપયોગી થઈ શકે છે; કેમકે યોગિઓ ભિન્ન ભિન્ન રૂચિવાળા હોય છે. પ્રાણાયામ તરફ રૂચિવાળાઓને પ્રાણાયામ “ વડે પણ ફલસિદ્ધિ થાય છે, કારણ કે પિતાની રૂચિના પ્રકર્ષથી થતો. “ જે ઉત્સાહ, તે યોગને ઉપાય છે. ગબિન્દુમાં કહ્યું છે કે- ઉત્સાહ,
નિશ્ચય, ધૈર્ય, સંતેષ, તત્ત્વજ્ઞાન અને સ્વદેશયાગ એ છથી વેગ “ સધાય છે.” એ માટે જેને પ્રાણવૃત્તિના નિધથી ઈન્દ્રિયવૃત્તિને નિષેધ
અનુકૂળ લાગતો હોય, તેને માટે તે ( પ્રાણાયામ ) ઉપયોગી છે. ”
ઉપયત લખાણથી વાંચનાર સમજી શક્યા હશે કે-ઉપાધ્યાયજી મહારાજ પ્રાણાયામના સંબન્ધમાં કે વિવેક બતાવે છે. આ ઉપરથી પ્રાણાયામની અગત્યનો તોલ વિચારક માણસ સ્વયં કરી શકે તેમ છે.
भावप्राणायामः
स्याद् भावतः प्राणयमस्तु बाह्यभावस्य रेकाद् अथ पूरणेन । अन्तःस्वभावस्य, यथार्थतत्वधीकुम्भनाद्, उत्तममेतदङ्गम् ॥१०२॥
Bhāva Prānīyāma is of three kinds, namely expiration, inspiration and suspension of breath; breathing out feelings with regard to externals is called Bhāvarechaka, breathing in feelings with regard to internals is Bhāvapuraka and making steady in the mind the real truth is Bhāvakumbhaka. This is the pre-eminent part of Yoga. ( 102 )
ભાવપ્રાણાયામ
“ભાવપ્રાણાયામના ત્રણ ભેદો પડે છે-વેચક, પૂરક અને કુંભક. પુત્ર, મિત્ર, કલત્ર વગેરે સંસાર તરફના મમવરૂપ બાહ્યભાવનું રેચન કરવાથી ( બાહ્યભાવને દૂર કરવાથી ) “રેચક,” અન્તર્ભાવને પૂરણ કરવાથી “પૂરક અને યથાર્થ તત્વનિશ્ચયને સ્થિર કરવાથી “કુંભક કહેવાય છે. ”-૧૦૨
467

Page #622

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, [ ત્રીજુંઅર્થાત–પૂર્વ શ્લેકમાં બતાવેલ પ્રાણાયામ દ્રવ્યપ્રાણાયામ કહેવાય છે. એના કરતાં આ ભાવપ્રાણાયામ બહુ જ અગત્યનું છે. પ્રત્યાહારને માટે પ્રાણાયામની જે અગત્ય માનવામાં આવી છે, તે આ ભાવપ્રાણાયામને આશ્રીને સમજવી. प्रस्तुतदृष्टौ हृदयवृत्तिमादर्शयतिस्त्रीतोऽपि मित्रादपि पुत्रतोऽपि धर्मः प्रियः स्यादिह * प्राणतोपि। धर्माय प्राणानपि विक्षिपेत प्राणान्तकष्टेऽपि न तु त्यजेत् तम्॥१०॥
When a man is under Bhāva Prānāyāma, religion is dearer to him even than wife, friend and son. He becomes ready to sacrifice his life for the sake of religion and does not abandon it even at the risk of life. (103 ) પ્રસ્તુત દૃષ્ટિમાં હૃદયને ભાવ
“(ભાવપ્રાણાયામના શાંતિમય આરામમાં ત્યાં સુધી સાત્ત્વિક બળ જાગે છે કે, સ્ત્રી, મિત્ર અને પુત્રથી પણ, અરે ! પ્રાણથી પણ ધમી અધિક વલ્લભ થઈ પડે છે. ધર્મને માટે (આ દૃષ્ટિવાળો) પ્રાણ આપવા તૈયાર થાય, પરંતુ પ્રાણાન્તકષ્ટ પણ ધર્મને છોડે નહિ.”—૧૦૩ થીનગર– एवं भवक्षारपयोनिरासात् तत्त्वश्रुतिस्वादुजलेन पुण्यम् । बीजं प्ररोहप्रवणं करोति सम्यङ्मतिः सद्गुरुभूरिभक्तिः ॥ १०४ ॥
The wise one with due devotion to his preceptor throws the salt waters in the form of the worldly life and feeds the seed of Yoga with the sweet waters of true knowledge. ( 104 ) * छन्दोभङ्गो नात्र सम्भाव्यः । अन्यत्रापीदृक्षु स्थलेषु ।
468

Page #623

SPIRITUAL LIGHT.
પ્રકરણ. ]
મીજપ્રરાહ—
“ એવી સ્થિતિમાં વર્તનાર સદ્ગુરૂભક્ત મહાશય સ'સારપ્રપંચરૂપ ખારા પાણીને છોડી તત્ત્વશ્રવણુરૂપ મધુર પાણી વડે પુણ્યબીજને વૃદ્ધિ
પમાડે છે. ’—૧૦૪
उक्तेऽस्मिन् दृष्टिचतुष्के सम्यक्त्वं भवति नवा ?मिथ्यात्वमस्मिञ्च दृशां चतुष्केऽवतिष्ठते ग्रन्ध्यविदारणेन । ग्रन्थेर्विभेदो भवति स्थिरायां तद् दृकचतुष्केऽत्र न सूक्ष्मबोधः ॥ १०५ ॥
In these four stages subreption persists because the knot of Karma is not loosened therein. It is however accomplished under Sthira aspect. No inner perception is possible in these four aspects. ( 105 )
આ ચાર દૃષ્ટિમાં સમ્યકત્વ હોઇ શકે ?-~
“ આ ચાર દૃષ્ટિમાં ગ્રન્થિના ભેદ નહિ થતા હેાવાથી આ ચારે દૃષ્ટિએ મિથ્યાત્વવાળી છે. · સ્થિરા ’ નામની પાંચમી દૃષ્ટિમાં ગ્રન્થિને ભેદ થાય છે, અને એથી આ ચાર દૃષ્ટિમાં સૂક્ષ્મમાધ હોતો નથી. ”-૧૦૫ अवेद्यसंवेद्यपदं निरूपयति
. अवेद्यसंवेद्यपदाभिधेयं मिथ्यात्वदोषाशय मूचिवांसः । तस्य प्रभावेण कृतावकाशा कृत्येष्वकृत्येष्वविवेकबुद्धिः ॥ १०६ ॥
The seat of Mithyatva ( falsehood, subreption ) is called Avedya Samvedyapada (the abode of incapacity to comprehend what is comprehensible ). Non-discrimination reigns supreme as regards actions good or otherwise under its influence. ( 106)
Vedyasamvedyapada ( proper comprehension of the knowables) enables one to ascertain with
१०
469

Page #624

અધ્યાત્મતત્તાક
ત્રીજુંaccuracy the nine principles of Jainism in all their aspects. He properly comprehends the infinite qualities and attributes in relation with Ātman. He becomes free from false argumentations, false beliefs and impediments to right knowledge, and from worldly attachment and vices to which a man in the condition of Avedya Samvedyapada is prone. The latter is characterised by strong attachment to worldly objects though he understands that miseries, dreadful diseases, births, old age and deaths, etc., are the experiences of this mundane existence. અઘસઘપદ બતાવે છે–
મિથ્યાત્વોષવાળો જે આશય, તેને ગિઓ “અદ્યસંવેદ્યપદ” કહે છે. આના પ્રભાવથી કૃત્યાકૃત્ય તરફ મૂઢતા રહે છે.”—૧૦૬
અર્થાત–વેશે ” તર ન સંવેચતે ચેન તત્ વેચક્ષવેશે વર્ષ ૨ વરં (મારાઃ ) તસ્ વેચવેશવતત્વનું યથાર્થ જ્ઞાન જે સ્થિતિમાં ન થાય, તે સ્થિતિ અદ્યસંવેદ્યપદ કહેવાય છે; અર્થાત મિથાદષ્ટિઆશય એજ અવેદ્યસંવેદ્યપદ છે. પરંતુ એટલું યાદ રાખવું કે મિથ્યાદષ્ટિ આશય
ગની દૃષ્ટિમાં આવ્યા પહેલાં જેટલું પ્રબળ હોય છે, યોગદષ્ટિમાં આવ્યા પછી તેટલો પ્રબળ તે હેત નથી. યોગદષ્ટિમાં આવ્યા પછી મિથ્યાદષ્ટિઆશયને ક્રમશઃ બહુજ હાલ થતો જાય છે. ૧ પ્રસ્તુત શ્લોકમાં અઘસંવેદ્યપદના પ્રભાવથી જે પ્રકારની કર્તવ્યાકર્ત
વ્યમૂઢતા બતાવવામાં આવી છે, તે, ગદષ્ટિમાં પ્રાપ્ત નહિ થયેલા પ્રાણિએને માટે સમજવી. ગદૃષ્ટિમાં આવ્યા પછી તે ક્રમશ: અવિવેક બુદ્ધિને હાર થતું રહે છે. પ્રસ્તુત (એથી) દૃષ્ટિમાં અવિવેક બુદ્ધિને ઘણે હાસ થઈ ગયેલ હોય છે; પરંતુ એમાં શું સંદેહ છે કેસમ્ય વિવેકબુદ્ધિ તે પાંચમી દષ્ટિથી જ જાગૃત થાય છે; અને એજ કારણ થી પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિએમાં જેટલા પ્રમાણમાં અસંવેદ્યપદ રહેલું છે, તેટલા પ્રમાણમાં અવિવેકબુદ્ધિ અવશ્ય રહેલી છે,
470

Page #625

પ્રાણ. ]
अबेद्य संवेद्य पदप्रकर्षपरिणाममाह
अवेक्षमाणा अपि जन्म - मृत्यु - जराऽऽमयोपद्रवदुःखपूर्णम् । संसारमल्पेतर मोहदोषात् समुद्विजन्ते नहि देहभाजः ॥ १०७ ॥
SPIRITUAL LIGHT.
Though men see that this world is full of miseries brought on by birth, death, old age, diseases and national calamities, they are not disgusted with ( disillusion ) because they are steeped in ignorance. ( 107 )
અવેધસ વેદ્યપદની ઉગ્રતાનું પરિણામ
<<
સંસારને જન્મ, જરા, મૃત્યુ, રેગા અને ઉપદ્રવાનાં દુ:ખાથી અઢૂંઢ ભરેલા જોવા છતાં પણ પ્રાણિઓને મહામાહના કારણે તેના ઉપરથી ઉદ્વેગ આવી શકતા નથી. ”—૧૦૭
જણાવવું જરૂરનું છે કે આ શ્લોકમાં બતાવેલી ખાખત યાગદષ્ટિમાં નહિ પ્રાપ્ત થયેલાઓને માટે સમજવી. અવેદ્યસ ંવેદ્યપદનું પ્રાબલ્ય કેવું ભયંકર પરિણામ નિપાવનારૂં છે, એજ દર્શાવવા આ હકીકત ને અહીં ઉપનિબદ્ધ કરવામાં આવી છે. બાકી આવું ઉગ્ર અવેદ્યસ ંવેદ્યપદ યાગદૃષ્ટિમાં હતુંજ નથી.
समुच्चयेन दृष्टिचतुष्टयस्य अवस्थां दर्शयति
अवेद्यसंवेद्यपदं चतुष्के दृशामभूषामपि वर्त्तमानम् । सत्सङ्गतस्तस्य विनिर्जयेन स्वतोऽपयात्येव कुतर्क राहुः ॥ १०८॥
Avedyasam vedyapada persists in these four stages. It can be overcome by the help of the company of the good. Then Rahu in the form of doubts vanishes of his own accord. ( 108 ).
471

Page #626

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાકડ
સમુચ્ચયથી ચાર દષ્ટિઓની અવસ્થા—
“પ્રથમની આ ચાર દષ્ટિએમાં અવૈદ્યસવેદ્યપદ સભવે છે, સત્સંગતિથી તેના વિજય કરવાથી કુતર્ક રૂપ રાહુ સ્વતએવ ગળી જાય છે. ”—૧૦૮
| ત્રી
એ તા નિઃસંદેહ જોઇ ગયા છીએ કે પ્રથમની ચારે દૃષ્ટિમાં વેદ્યસંવેદ્યપદ બરાબર રહેલું છે, અને સ્વસત્તા પ્રમાણે તેણે પોતાનું પરિણામ તાવવુ જ જોઇએ, એ સ્વાભાવિક વાત છે. આજ કારણથી ધણી વખત આ ચાર દષ્ટિવાળાઓને પણ કુતર્કો અથવા વિલક્ષણ પ્રકારના વિકલ્પોને હુમલા હેરાન કરવા લાગે છે. આવી સ્થિતિ જ્યાં સુધી રહે, ત્યાં સુધી સમ્યગ્દર્શનના ઉદય થઇ શકે નહિ, એ દેખીતી વાત છે, અને એજ કારણ થી પ્રથમની ચાર દૃષ્ટિ સુધી સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ માનવામાં આવી નથી. कुतर्क निन्दति
माम्बुवाहे प्रतिकूलवातं सद्बोधपद्मे च हिमोपपातम् । श्रद्धानशल्यं स्मयकारणं च प्रचक्षते योगविदः कुतर्कम् || १०९ ॥
Those who are well-versed in Yoga (meditation) condemn perverted reasoning which is an unfavourable wind dispersing the clouds of tranquillity and which is like a fall of snow on the lotus in the form of useful advice and which is like a thorn in a righteous belief and is a source of pride. ( 109 )
કુતર્ક નિન્દા
<<
કુતર્ક ઉપશમરૂપ મેધને રોકવામાં પ્રતિકૂળ પવન છે, એધ રૂપ કમળ ઉપર હિમસમાન છે, શ્રદ્ધાનની અંદર રાસ્યરૂપ છે અને ગને ઉત્પન્ન કરનાર છે, એમ યાગિએ કહે છે. ”—૧૦૯
कुतर्कजनिता वाद-प्रतिवादा व्यर्था:
वादस्य मार्गाः प्रतिवादमार्गा नानाविधाः सन्ति सतां सभासु । स्वान्तमाप्नोति न खल्वमभिर्दृष्टान्त आस्ते तिलपीलकोऽत्र ॥ ११०॥
472

Page #627

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
In the assembly of the learned people various are the ways of discussions and rejoinders. Indeed they do not lead to the realisation of truth or absolute conclusion. This is illustrated by the example of Tilapilak ' (an ox turning round in a mill ). ( 116 )
"
કુતક જનિત વાદ-પ્રતિવાદ વ્યર્થ છે—
"6
વિદ્વાનોની સભામાં અનેક પ્રકારના વાદ-પ્રતિવાદો થતા જોવામાં આવે છે; પરન્તુ એથી તત્ત્વતા અન્ત પ્રાપ્ત કરી શકાતો નથી. એ વિષે ઘાંચીના અળદનું ઉદાહરણ સ્પષ્ટ છે. ”—૧૧૦
,
વ્યાખ્યા.
વાંચીના બળદની આંખે પાટા બાંધેલા હાય છે. તે સ્હેવારથી કરવા માંડે છે અને ફરતાં ફરતાં સાંજ પૂરી કરે છે; એટલા લાંબા વખત સુધી ભ્રમણ કરવા છતાં પણ તે અળદ ત્યાંને ત્યાંજ સ્થિત રહેલા હોય છે; આ પ્રમાણે વિકલ્પનળાથી ભરેલા વાદ-પ્રતિવાદો કરવા છતાં પણ તેનુ ફળ વિકલ્પનામાંજ સમાપ્ત થાય છે, હૃદયંગમ તત્ત્વપ્રકાશ મળી શકતા નથી.
અહીં વાદના સબન્ધમાં કઇંક વિચાર કરી જઇએ-
વાક્ એ વાદી અને પ્રતિવાદી એ બંનેથી સબન્ધ રાખે છે. વાદી અને પ્રતિવાદી એ બંનેની વચનપ્રવૃત્તિ પરપક્ષનિરાસ અને સ્વપ સિદ્ધિ માટે હાય છે. આ ઉદ્દેશથી થતી. વચનપ્રત્તિને ‘ વાદ ’કહેવામાં આવે છે. વાદના પ્રારંભ એ પ્રકારની ઇચ્છાથી ઉદ્ભવે છે—એક વિજયલક્ષ્મીની ઇચ્છાથી અને બીજી તત્ત્વનિશ્ચયની ઇચ્છાથી. આ ઉપરથી, વઢ્ઢ એમાં કેટલાક વિજયલક્ષ્મીની ઇચ્છાવાળા અને કેટલાક તત્ત્વનિશ્ચયની સ્પૃહાવાળા હોય છે, એમ અર્થાત્ જણાઇ આવે છે; અને એથી જિગીષુ તથા તત્ત્વનિણિનીષુ એમ વાદી–પ્રતિવાદીના બે ભેદો પડે છે. તત્ત્વ નિર્ણિની પણ એક વિભાગામાં વિભક્ત થાય છે—એક સ્વાત્મતત્ત્વનિષ્ણુિ તીખું ( સ્વાત્મામાં તત્ત્વનિણૅય કરવા મ્હેનાર ) અને બીજા, પત્રતત્ત્વર્ણિ નીપુ. ( પ્રતિપક્ષીને તત્ત્વનિર્ણય કરી આપવા ઈચ્છનાર) વંદ
473

Page #628

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
I બીજું પરવતત્વનિર્ણિનીષ પણ બે ભેદોમાં વહેંચી શકાય છેએક તે *ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાનવાન અર્થાત અસર્વજ્ઞ અને બીજા સર્વજ્ઞ. આ પ્રમાણે ગણત્રી કરતાં વાદી પ્રતિવાદીના ચાર ભેદે થાય છે. તે આવી રીતે–
૧ જિગીષ, ૨ સ્વાત્મામાં તત્વનિષ્ણુ, ૩ પરત્રતત્વનિર્ણિનીષક્ષાપશમિજ્ઞાની અને ૪ પત્રતત્વનિર્ણયપ્રવૃત્ત સર્વજ્ઞ.
આ ચાર પ્રકારના વાદી તથા પ્રતિવાદી થયા. હવે એમાં એક એક વાદી સાથે એક એક પ્રતિવાદીને વાદ માનતાં વાદના સેળ ભેદે પડે છે. તે આવી રીતે –
પ્રથમ જિગીષ સાથે સંબંધ રાખતા ચાર ભેદે –
જિગી સાથે જિગીષ ૧, સ્વાત્મામાં તત્વનિષ્ણુ ૨, પરત્ર. તત્વનિર્ણયેચ્છુ-ક્ષાપશકિજ્ઞાની ૩ અને પરત્રતત્વનિર્ણયપ્રવૃત્ત સર્વજ્ઞ ૪.
(૨) - બીજા સ્વાત્મતત્વનિષ્ણુની સાથે સંબંધ રાખતા ચાર ભેદ– * વાત્મામાં તત્વનિષ્ણુ સાથે જિગીષ ૧, વાત્મામાં તત્વ- - નિર્ણચ્છુ ૨, પરત્રતત્વનિર્ણચ્છુ-ક્ષા પમિકલ્લાની ૩ અને પત્રતત્વનિર્ણયપ્રવૃત્ત કેવલજ્ઞાની જ.
ત્રીજા પરત્રતત્વનિર્ણચ્છ-ક્ષાપશમિકાની સાથે સંબંધ રાખતા ચાર ભેદ –
પર તરવનિયેચ૭-શાપથમિકજ્ઞાની સાથે જિગીષ ૧, સ્વાત્મામાં તત્વનિષ્ણુ ૨, પરત્રતત્વનિર્ણચ્છ-ક્ષાપશમિકતાની ૩ અને પરત્રતસ્વનિર્ણયપ્રવૃત્ત કેવલજ્ઞાની ૪.
- ચેથા પરત્રતત્વનિર્ણયપ્રવૃત્ત કેવલજ્ઞાની સાથે સંબન્ધ રાખતા ચાર ભેદ
* જ્ઞાનના આવરણભત કર્મના ક્ષય-ઉપશમથી ઉત્પન્ન થતું જ્ઞાન #ાથાવશકિજ્ઞાન કહેવાય છે. એ જ્ઞાન અપૂર્ણ છે.
474

Page #629

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT.
પરત્રજ્વનિર્ણયપ્રવૃત્ત કેવલજ્ઞાની સાથે જિગીષ ૧, સ્વાત્મામાં તત્વનિર્ણવેચ્છુ ૨, પરત્રતત્ત્વનિષ્ણુ-ક્ષાપશકિજ્ઞાની ૩ અને પત્ર તસ્વનિર્ણયપ્રવૃત્ત કેવલજ્ઞાની ૪.
આ પ્રમાણે ચાર ચાર ભેદના ચાર વર્ગ પાડતાં વાદના સેળ ભેદ થવા છતાં પણ, પ્રથમચતુષ્ક વર્ગમાં બીજે ભેદ, દ્વિતીયચતુષ્ક વર્ગમાં પ્રથમ તથા દ્વિતીય એમ બે ભેદ અને ચતુર્થચતુષ્ક વર્ગમાં ચે ભેદ, એમ કુલ ચાર ભેદો કાઢી નાંખવા જોઈએ. કેમકે જિગીષ સાથે સ્વાત્મામાં તત્ત્વનિર્ણને વાદ હોઈ શકતા નથી. કારણ એ છે કે સ્વાત્મામાં તત્ત્વનિશ્ચય ચાહવાવાળે ખુદ જ તત્ત્વજ્ઞાનની તૃષાથી જ્યારે વ્યાકુળ છે, તો પછી તે વિજયલક્ષ્મીની આકાંક્ષા રાખનાર સાથે વાદભૂમિને સંબધ ધરાવવા શી રીતે યોગ્ય કહી શકાય ?. એ માટે પ્રથમચતુષ્ક વર્ગને બીજો ભેદ વાદભૂમીથી બહાર છે. અને એ જ કારણથી દ્વિતીયચતુષ્ક વર્ગને પ્રથમ ભેદ પણ નિરસ્ત થઈ જાય છે. હવે જ્યાં બંને વ્યક્તિઓ સ્વાત્મામાં તત્ત્વનિર્ણયેછુ હેય, ત્યાં તે બંને પરસ્પર વાદ કરવાને અધિકારી નથી, એ સુસ્પષ્ટ છે. એથી દ્વિતીયચતુષ્ક વર્ગને બીજો ભેદ નિકળી જાય છે. બંને કેવલજ્ઞાનીઓને વાદ અસંભવજ હેવાથી ચતુર્થ ચતુષ્ક વર્ગને ચોથો ભેદ પણ ઉડી જાય છે. આમ ચાર ભેદે નિકળી જતાં વાદભૂમિકાને બાર પ્રકારે ઘટે છે. તે આવી રીતે
જિગીષ, સ્વાત્મામાં તસ્વનિર્ણયેષ્ણુ સાથે વાદ-પ્રતિવાદ કરી શકે નહિ, એ સિવાય ત્રણેની સાથે (૧ જિગીષ, ૨ પરત્રતસ્વનિર્ણચ્છક્ષાપશકિજ્ઞાની અને ૩ પરત્રતસ્વનિર્ણય સર્વજ્ઞ સાથે) વાદપ્રતિવાદ કરી શકે છે.
સ્વાત્મામાં તસ્વનિર્ણચ્છ, જિગીષ સાથે તેમજ સ્વાત્મામાં તત્વનિષ્ણુ સાથે વાદ-પ્રતિવાદ કરવાને લાયક નથી, તે સિવાય પરત્ર તત્ત્વનિષ્ણુ અસર્વજ્ઞ અથવા સર્વજ્ઞ સાથે વાદ-પ્રતિવાદ કરવાને રોગ્ય છે.
પરત્રતત્ત્વનિષ્ણુ અસર્વજ્ઞ, જિગીષ વગેરે ચારેની સાથે વાદપ્રતિવાદ કરવાને યોગ્ય છે. પરત્રતસ્વનિર્ણયપ્રવૃત્ત સર્વજ્ઞ, જિગીષ ૧, સ્વાભામાં તસ્વનિર્ણ
47.

Page #630

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક. ત્રીજુંવેચ્છુ ૨ અને પરત્રતસ્વનિર્ણવેચ્છુ અસર્વજ્ઞ એ ત્રણ સાથે વાદપ્રતિવાદના પ્રસંગમાં ઉતરી શકે છે, પણ સર્વજ્ઞ સાથે ઉતરી શકે નહિ.
આ પ્રમાણે જિગીષ સાથે સંબન્ધ રાખતા ત્રણ ભેદે, સ્વાત્મામાં તત્ત્વનિષ્ણુની સાથે સંબંધ રાખતા બે ભેદ, પત્રિતત્વનિર્ણવેચ્છ અસર્વજ્ઞ સાથે સંબંધ રાખતા ચાર ભેદે અને પત્રિતસ્વનિર્ણયપ્રવૃત્ત સર્વ સાથે સંબંધ રાખતા ત્રણ ભેદે, એમ બધા મળી બાર ભેદો વાદભૂમીના ઘટે છે.
જે વાદમાં વાદી યા પ્રતિવાદી તરીકે જિગીષ હોય, તે વાદ મધ્યસ્થ સભાસદ અને સભાપતિના સમક્ષમાં હેવી જોઈએ, જેથી ઉપદ્રવનો. પ્રસંગ ન ઉદ્ભવે. અએવ જિગીષુના વાદને ચતુરંગ (વાદી, પ્રતિવાદી, સભ્ય, સભાપતિ એ ચાર અંગોથી યુકત) બતાવવામાં આવ્યો છે. જ્યાં વાદી અને પ્રતિવાદી બંને તત્વનિર્થિનીષ (સ્વાત્મામાં તત્ત્વનિર્ણય ઇચ્છનાર અથવા બીજાને નિર્ણતતત્વ બનાવવા ચાહનાર) મળ્યા હોય, ત્યાં સભ્ય-સભાપતિની આવશ્યકતા હેતી નથી. કેમકે જ્યાં ખુદ વાદી-પ્રતિવાદી પિતજ તત્વનિર્ણય કરવા યા કરાવવાના ઉમેદવાર છે, ત્યાં કોઈ ઉપદ્રવને સંભવ હેયજ શાને કે જેથી સભ્ય, સભાપતિની જરૂર હોઈ શકે ? હાં એટલું છે કે અગર પરત્રતત્ત્વનિર્થિનીષ ક્ષાયાપશકિજ્ઞાની હામા પ્રતિવાદીના હૃદયમાં. યથાર્થ રીતે તત્વનિર્ણય ઉપર શ્રદ્ધા ન બેસાડી શકે, તે તેવા અવસરે મધ્યસ્થસભાસદોની હાજરી હોવી જરૂરી છે. જે વાદભૂમીમાં જિગીષ ન હોય અને સર્વજ્ઞ વાદી યા પ્રતિવાદી હોય, તે તે સ્થળે સભ્ય, સભાપતિની જરૂર પડતી નથી. અહીં એક પ્રશ્ન ઉભો થાય છે કે કોઈ એવો જિગીષુ અથવા પરત્રતત્વનિર્થિનીષ મનુષ્ય હેય ખરે કે જે સર્વ ને પણ યુક્તિ-પચેથી જીતવાની અથવા તેમને તત્ત્વજ્ઞ બનાવવાની ઇચ્છા રાખી તેમની સાથે વાદમાં ઉતરે. પરંતુ સમજવું જોઈએ કે મોહની દારુણતા સીમાવગરની છે. વિચિત્ર પ્રકૃતિના માણસોથી સંસાર ભરેલો છે, તે પછી ઉપર કહ્યો તેવો કોઈ માણસ નિકળે, એમાં અસંભવ જેવું નથી. સુપ્રસિદ્ધ વાત છે કે ભગવાન મહાવીરવામી જીતવા માટે ઈશ્વતિ (તમ , કેવા અહંકારપૂર્ણ આડંબરથી તેમની પાસે આવ્યા હતા . (પછીથી જે કે પ્રભુની મુદ્રા અને તેમનાં મધુર વચનેથી તે પ્રશાન્ત થયા) અસ્તુ.
476

Page #631

પ્રકરણ.1 SevarTUAL Lterm.
વાદ-કથા માટે સભાસદ એવા હોવા જોઈએ કે જેઓ વાદીપ્રતિવાદીના સિદ્ધાન્તોને સમજવામાં બહુ કુશળ હોય, તે સિદ્ધાંતોને ધારણ કરવામાં બહુ નિપુણ હોય, એવં બહુશ્રુત તથા પ્રતિભા, ક્ષમા અને માધ્યÀભાવવાળા હોવ. આવા સભ્યો વાદી-પ્રતિવાદી બંનેની સમ્મતિપૂર્વક મુકરર કરવામાં આવેલા હોવા જોઈએ. . સભાસદોનું કર્તવ્ય એ છે કે-વાદસ્થાન સ્થિર કરવું અને જે વિષય ઉપર વાદકથા ચલાવવાની હોય તેને પ્રસ્તાવ, તથા પૂર્વ પક્ષ-ઉત્તરપક્ષને નિયમ કરવો, તેમજ વાદી–પ્રતિવાદીની પરસ્પર સાધક-બાધક યુકિતઓના ગુણ-દૂષણનું અવધારણ કરવું, વળી સમય ઉપર ઉચિત રીતે યથાર્થ તત્વને જાહેર કરી કથા બંધ કરાવવી, એવં ફલની ઉલ્લેષણ કરવી અર્થાત જે વાદી-પ્રતિવાદીને જય અને પરાજય થયો હેય, તે વિષેનું
સ્કટીકરણ કરવું. - વાદને માટે સભાપતિ એવો હોવો જોઈએ કે જે પ્રજ્ઞાવાન, આશ્વર અને મધ્યસ્થષ્ટિ હોય. પ્રજ્ઞા વગરને સભાપતિ વાદભૂમિની અંદર કઈ પ્રસંગપર તાત્ત્વિક વિષય ઉપર બોલવાનું કામ આવી પડે તે શું બોલી શકશે? એ માટે સભાપતિમાં પ્રથમ ગુણ પ્રજ્ઞા અપેક્ષિત છે. આશ્વરત્વગુણ પણ સભાપતિમાં અતિઆવશ્યકતા ધરાવે છે; નહિ તે કદાચિત કલહ-ફિસાદ ઉભો થતાં વાદકથાનું પરિણામ શું આવે ?. એ પ્રમાણે મધ્યસ્થષ્ટિ રાખવાને પણ સ્વભાવ સભાપતિને માટે અતિ જરૂર છે.
સભાપતિનું કર્તવ્ય-વાદી, પ્રતિવાદી અને સભાસદોથી પ્રતિપાદિત થયેલા પદાર્થોનું અવધારણ કરવું, વાદમાં કોઈ ઝઘડો ઉભો કરે, તે તેને અટકાવવા અને વાદ પહેલાં વાદી–પ્રતિવાદીમાં જે પ્રતિજ્ઞા થઈ હોય, અર્થાત “ જે હારે તે વિજેતાને શિષ્ય થાય ” એવી યા બીજા પ્રકારની જે પ્રતિજ્ઞા થઈ હોય, તેને પૂરણ કરાવવી તથા છેવટે પારિતોષિક આપવું એ છે.
અન્ય વિદ્વાનો વાદ, જલ્પ અને વિતંડા એમ કથાના ત્રણ વિભાગો માને છે. છલ વગેરેના પ્રયોગ જેમાં થાય, તે કથાને “જલ્પ' કહેવામાં આવી છે.
સ્વપક્ષસ્થાપન તરફ પ્રવૃત્તિ નહિ કરતાં પરપક્ષને પ્રતિક્ષેપ કરવા તરફ વાગાબર ઉઠાવો એને “ વિતંડા” કહેવામાં આવી છે. આ
47.

Page #632

અધ્યાત્મતાલે. 1 ત્રીજુંવિતંડા વસ્તુસ્થિતિએ કથા હોવાને યોગ્ય નથી. જલ્પકથાને વાદમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. જિગીષુના વાદિત યા પ્રતિવાદિતમાં જે કથા ચાલે છે, તેને વાદકથા પણ કહી શકાય છે.
વાદસ્થામાં છલપ્રયોગ ન થાય એ ખરી વાત છે, પણ કદાચિત અપવાદદશામાં છલપ્રયોગ કરવામાં આવે, તે એથી તે વાદથી મટી શક્તી નથી. “ જલ્પ ” ને વાદકથાનેજ એક વિશેષભાગ માનીએ, તે એ ખોટું નથી.
પ્રકારાન્તરથી વાદના ત્રણ ભેદ પડે છે.x શુષ્કવાદ, વિવાદ અને ધર્મવાદ બકવાદી અધર્માત્માની સાથે જે વાદ કરે તે શુષ્કવાદ છે. ફક્ત વિજયલક્ષ્મીને ચાહનાર એવા વાવદૂક સાથે જે છલ-જાતિપ્રધાન વાદ કરવો તે વિવાદ છે. મધ્યસ્થ, ગંભીર અને બુદ્ધિમાન એવા શાણુ મનુષ્યની સાથે શાસ્ત્રમર્યાદાપૂર્વક જે વાત કરે તે ધર્મવાદ છે. આ ત્રણે વાદમાં છેલ્લેજ વાદ કલ્યાણકારી છે. પહેલે વાદ તે વસ્તુત: બકવાદ છે. બીજો વાદ પણ જોખમભરેલ અથવા ફલરહિત છે. દેશ, સમય, સભા વગેરે સગો જોઈ તદનુસાર વિવેકપૂર્વક વાદ કર. વિજયલક્ષ્મીને ચાહનારની સાથે વાદ કરવો અસ્થાને નથી, પણ સમયપ્રસંગ ઓળખી લેવું જોઈએ. સામગ્રી અનુકૂળ રહે તેવાની સાથે જે ઉચિત રીતે વાદ કરવામાં આવ્યું હોય, તે શાસનની પ્રભાવના થાય છે, અને એથી મહત પુણ્ય મેળવાય છે. પરંતુ બકવાદી, ધર્મથી અને દુરાગ્રહીની સાથે તે ભૂલે ચૂકે પણ વાદના પ્રસંગમાં ન ઉતરવું. प्रस्तुतं पुष्णातिएकेऽभियुक्ता अमुकं पदार्थ यथाऽनुमानैः परिकल्पयन्ति । अन्येऽभिरूपा अमुमेव भावमन्यस्वरूपं प्रतिपादयन्ति ॥ १११ ॥
The learned disputants on one side try to establish one sylogistic conclusion in one direction while their learned opponents prove the contrary, supposition. ( 111 ) * જુઓ હરિભકઅષ્ટકમાં બારમું અષ્ટક,
478
-
,

Page #633

પ્રિકરણ"]
SPIRITUAL LIGHT, પ્રસ્તુત ઉપર–
“એક તરફના વિદ્વાને અમુક પદાર્થને અનુમાન પ્રમાણે વડે જેવા રૂપમાં કપે છે, તેજ પદાર્થને બીજા વિદ્વાને બીજા રૂપમાં ખેંચવા મથે છે. ”—૧૧૧
વ્યાખ્યા.
દષ્ટિ પ્રમાણે ન્યાયની સૃષ્ટિ બંધાય છે. તર્ક-અનુમાનને ન્યાય કહેવામાં આવે છે. એક જ વસ્તુની અંદર જુદી જુદી વિદ્વત્સમાજે જુદી જુદી રીતનાં અનુમાનથી જુદું જુદું સ્વરૂપ પ્રતિ વાદન કરે છે. એકજ આત્માને કેટલાક વિદ્વાને વિશ્વવ્યાપક પરિમાણવાળે માને છે, જ્યારે અન્ય વિદ્વાને શરીરમાત્રવ્યાપી સ્વીકારે છે. આ બંને પક્ષકારો અનુમાન પ્રમાણથીજ પિતાના પક્ષની સિદ્ધિ કરે છે; પરંતુ તે બંનેને એક બીજાનું અનુમાન દૂષિત જણાય છે. કહો ! અનુમાન પ્રમાણની કેટલી પ્રતિષ્ઠા ? આ માટે તને યથાર્થ સ્યુટ પ્રતિભાસ કરવામાં તર્ક-અનુમાન વગેરે સમર્થ નથી, એમ કહેવું શું ખોટું છે ? હરિભદ્રસૂરિ પણ ફરમાવે
" एवं च तत्त्वसंसिद्धेयोग एव निबन्धनम् । ___ अतो यद् निश्चितैवेयं नान्यतस्त्वीदृशी क्वचित् " ॥ " अतोऽत्रैव महान् यत्नस्तत्तत्तत्त्वप्रसिद्धये । प्रेक्षावता सदा कार्यों वादग्रन्थास्त्वकारणम् " ॥
(યોગબિન્દુ, ૬૪-૬૫.) અર્થાત-એ પ્રકારે તત્વસિદ્ધિ મેળવવાનું સાધન ગજ છે. યોગથી જેવી રીતે તત્વસિદ્ધિ નિશ્ચિત થાય છે, તેવી રીતે બીજાથી થતી નથી. એ માટે એમાંજ (યોગમાંજ ) તે તે તને યથાર્થ સ્યુટ પ્રતિભાસ કરવા માટે પ્રેક્ષાવાને પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. એને માટે વાદના પ્રત્યે કારણ નથી.* * *" वादांश्च प्रतिवादाश्च वदन्तो निश्चितांस्तथा । तत्त्वान्तं नैव गच्छन्ति तिलपीलकवद् गतौ " ॥ ६ ॥
–ોગબિન્દુ. 479.

Page #634

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ ત્રીજ
અહીં આપણે તર્ક અનુમાન શું છે? એ જાણવા માટે ન્યાયની પ્રક્રિયા પ્રારંભથી લગાર ટૂકમાં જોઇ જવી જોઇશે—
જે વડે વસ્તુતત્ત્વને યથાર્થ નિશ્ચય થાય, તે પ્રમાણ છે. યથા જ્ઞાન વડે સંદેહ, ભ્રમ કે મૂઢતા દૂર થવાથી અને વસ્તુસ્વરૂપને યથા પ્રકાશ થવાથી તે યથાર્થ જ્ઞાન પ્રમાણ છે. પ્રમાણના બે ભેદ છે–પ્રત્યક્ષ અને પરેાક્ષ. મનસહિત ચક્ષુ આદિ ન્દ્રિયાથી જે રૂપ, રસ આદિનું ગ્રહણ થાય છે, અથાત્ ચક્ષુથી રૂપ જોવાય છે, જીભથી રસ ગ્રહણ કરાય છે, નાથી ગન્ય લેવાય છે, ત્વચાથી સ્પર્શ કરાય છે અને કાનથી શબ્દશ્રવણ કરાય છે, તે પ્રત્યક્ષ છે.
વ્યવહારમાં અનુભવાતાં ઉપર્યુક્ત પ્રત્યક્ષાથી જુદા પ્રકારનું પ્રત્યક્ષ યોગીશ્વરાતે હાય છે, જે ઇન્દ્રિય અને મનની અપેક્ષા બિલ્કુલ રાખતું નથી, માત્ર આત્મશક્તિની અપેક્ષા રાખે છે.
ઈન્દ્રિયાથી પ્રત્યક્ષ થવામાં વસ્તુની સાથે ઇન્દ્રિયના સયાગ થવા જરૂરતા છે કે કેમ ? એ અત્ર વિચારનું સ્થળ છે.
જીભથી રસ લેવાય છે, ત્યાં જીભ અને રસને સયેાગ ખરાખર હાય છે. ત્વચાથી સ્પર્શ કરાય છે, ત્યાં ત્વચા અને સ્પર્શીવાળી વસ્તુને સયાગ ચેોખ્ખા કળાય છે. ગન્ધવાળાં દ્રવ્યેા નાકની સાથે અવશ્ય સયેાગ ધરાવતાં હાય છે. દૂરથી ગન્ધ આવવામાં પણ દૂરથી ગન્ધવાળાં સૂક્ષ્મ દ્રવ્યાનું નાકની પાસે આવવાનું અવશ્ય હેાય છે. કાનથી સાંભળવાનુ પણ, દૂરથી આવતા શબ્દો કાનની સાથે અથડાય છે, ત્યારે જ થાય છે.
એ રીતે જીભ, ત્વચા, નાક અને કાન એ ચારે ઇન્દ્રિયે! વસ્તુની સાથે સયુક્ત થઇ પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે; પરન્તુ ચક્ષુ એ માત્રતમાં ઉલટી છે. ચક્ષુથી દેખાતા દૂરના વૃક્ષ વગેરે પદાર્થા ચક્ષુની પાસે આવતા નથી, એ ખુલ્લું છે, તેમ ચક્ષુ પણ શરીરથી બહાર નિકળી તે પદાર્થોં પાસે જતી નથી. આ ઉપરથી સાબિત થાય છે કે—ચક્ષુથી જોવામાં વસ્તુની સાથે ચક્ષુને સંયેાગ થતા નથ. અતએવ ચક્ષુને ન્યાયભાષામાં
"
,
અપ્રાપ્યકાર ' કહે છે. અર્થાત્ ‘ અપ્રાપ્ય ' એટલે પ્રાપ્તિ કર્યાં વગર– સયાગ કર્યાં વગર ‘ કાર ' એટલે વિષયને ગ્રહણ કરનાર. આનાથી ઉલટી ચાર ઇન્દ્રિયા પ્રાપ્યકાર ' કહેવાય છે. મન પણ ચક્ષુની જેમ અપ્રાપ્યકાર છે.
'
:
ܕ
480

Page #635

પ્રકષ્ણુ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
પ્રત્યક્ષથી ઉલટુ પરાક્ષ પ્રમાણુ છે. પરાક્ષ વિષયના અવમેધ પરાક્ષ પ્રમાણથી થાય છે. પરાક્ષ પ્રમાણના પાંચ ભેદે પાડવામાં આવ્યા છે—સ્મરણ, પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક, અનુમાન અને આગમ. પૂર્વે અનુભવ કરેલી વસ્તુની યાદી થવી, એ સ્મરણ છે. સ્મરણ, અનુભૂત વસ્તુ ઉપર ખરાબર પ્રકાશ નાંખે છે, અતએવ તે ‘ પ્રમાણ ’ છે.
'
“ તેજ આ
ખાવાઇ ગયેલી વસ્તુ, જ્યારે હાથ આવે છે, ત્યારે જ્ઞાન સ્ફુરે છે, તે પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. પૂર્વે જોએલે માણસ જ્યારે ફ્રી મળે છે, ત્યારે “ સોયં રેવત્તઃ અર્થાત્ “ તે આ દેવદત્ત ” એવું જે પ્રતિભાન થાય છે, તે પ્રત્યભિજ્ઞાન છે.
એવું જે
.
,,
સ્મરણ થવામાં પૂર્વ થયેલ અનુભવજ કારણ છે, જ્યારે પ્રત્યલિજ્ઞાન થવામાં અનુભવ અને સ્મરણ એ ખતે ભાગ લે છે. સ્મરણમાં · તે ઘડા ’ એવું સ્ફુરણ થાય છે, જ્યારે પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં તે આ ધડો ” એવા પ્રતિભાસ હાય છે. આથી એ બન્નેની ભિન્નતા સમજી શકાય છે, ખાવાયલી વસ્તુને દેખવાથી અથવા પૂર્વે દેખેલ મનુષ્યને જોવાથી ઉત્પન્ન થતા તેજ આ ' એવા જ્ઞાનમાં ‘· તેજ' એ ભાગ સ્મરણરૂપ છે, અને આ ’ એ ભાગ ઉપસ્થિત વસ્તુ કે મનુષ્યને દેખવારૂપ અનુભવ છે. આ અનુભવ અને સ્મરણુ એ તેના સંમિશ્રણરૂપ · તેજ આ ' એ અખંડ જ્ઞાન પ્રત્યભિજ્ઞાન ' છે.
'
6
"
કાઇ એક ગૃહસ્થે કદાપિ રાઝ જોયું ન્હોતુ. એક વખતે કાઇ ગેાવાળના કહેવાથી એને જ્ઞાન થયું કે ગાયના જેવુ રાઝ હાય છે. ક્રાઈ વખતે જંગલમાં ચક્કર મારવા ગયેલા તેને રાઝ હામે મળ્યું. શઝને દેખવાથી તેને ઝટ ગાયના જેવું જે હાય છે, તે’ એવી સ્મૃતિ (યાદી) આવી. એ સ્મરણુ અને આ ’ એવું રાઝનું પ્રત્યક્ષ દર્શીન, એ એના મિશ્રણરૂપ · તે જ આ રાઝ ’ એ વિશિષ્ટ જ્ઞાન જે થાય છે, તે પ્રત્યભિજ્ઞાન ' છે. આવી રીતે પ્રત્યભિજ્ઞાનનાં ઘણાં ઉદાહરણ છે.
<
ત—જે વસ્તુ જેનાથી જુદી પડતી નથી, જે વસ્તુ જેના વગર રહેતી નથી, એ વસ્તુને એની સાથે જે સહભાવરૂપ ( સાથે રહેવા રૂપ ) સબન્ધ છે, તે સબન્ધને નિશ્ચય કરી આપનાર ‘ તર્ક ’ છે. દૃષ્ટાંત તરીકેધમ, અગ્નિ વિના હાતા નથી–અગ્નિ વિના રહેતા નથી, જ્યાં જ્યાં
481

Page #636

'અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, ને ત્રીજું ધૂમ છે, ત્યાં ત્યાં અગ્નિ છે, એવો કઈ ધુમવાનું પ્રદેશ નથી કે જ્યાં અગ્નિ ન હેય; આ જે ઘમ અને અગ્નિને સંબંધ, બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે-ધૂમમાં રહેલો અગ્નિની સાથે રહેવાને જે નિશ્ચલ નિયમ, તે તર્કથી સાબિત થઈ શકે છે. એ નિયમને ન્યાયશાસ્ત્રિઓ “વ્યાપ્તિ' કહે છે. ધૂમમાં જ્યાં સુધી અગ્નિની વ્યાપ્તિને નિશ્ચય ન થયો હોય, ત્યાં સુધી ધમને દેખવા છતાં અગ્નિનું અનુમાન થઈ શકે નહિ, એ ખુલ્લી વાત છે. જેણે ધૂમમાં અગ્નિની વ્યાપ્તિને નિશ્ચય કર્યો છે, તે જ મનુષ્ય ધૂમ દેખી તે સ્થળે અગ્નિ લેવાનું ચોકકસ અનુમાન કરી શકે છે. આ હકીકતથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે અનુમાનને માટે વ્યાપ્તિનિશ્ચય થવાની જરૂર છે, અને વ્યાપ્તિનિશ્ચય તર્ક ઉપર આધાર રાખે છે.
બે વસ્તુઓ, અનેક જગ્યાએ સાથે રહેલી દેખવાથી એનો વ્યાપ્તિનિયમ સિદ્ધ થતો નથી, કિન્તુ એ બેને જુદી પડવામાં શો વાંધો છે,
એ તપાસતાં, વાંધે સિદ્ધ થતો હોય તો જ એ બંનેનો વ્યાપ્તિનિયમ સિદ્ધ થઈ શકે છે. આવી રીતે બે વસ્તુના સાહચર્યની પરીક્ષા કરવાને જે અધ્યવસાય, તે તર્ક છે. ધૂમ અને અગ્નિના સંબંધમાં પણ-“જે અગ્નિ વિના ધૂમ હોય, તે તે અગ્નિનું કાર્ય થશે નહિ, અને એમ થવાથી ધૂમની અપેક્ષાવાળાઓ જે નિયમેન અગ્નિની શોધ કરે છે, તે કરશે નહિ, આમ થતાં અગ્નિ અને ધમની પરસ્પર કારણ-કાર્યતા, જે લેપ્રસિદ્ધ છે, તે ટકશે નહિ”-આવા પ્રકારના તર્કથી જ તે બેની વ્યાપ્તિ સાબિત થાય છે; અને એ વ્યાપ્તિનિશ્ચયના બલથી અનુમાન કરાય છે; અતએવા તક” પ્રમાણ છે.
અનુમાન–જે વસ્તુનું અનુમાન કરવું હોય, તે વસ્તુને છોડી નહિ રહેનારા એવા પદાર્થનું, બીજા શબ્દમાં-હેતુનું દર્શન થવું જોઈએ, અને એ હેતુમાં અનુમેય (સાધ્ય ) વસ્તુની વ્યાપ્તિ રહ્યાનું સ્મરણ હોવું જોઈએ, ત્યારેજ કઈ પણ વસ્તુનું અનુમાન થઈ શકે છે.
જેવી રીતે, કઈ સ્થળે ધૂમની રેખા કઈ માણસની નજરે દેખાઈ. તે ધૂમની રેખા જોવાથી અને તે ધૂમમાં અગ્નિની વ્યાપ્તિ હેવાનું યાદ આવવાથી તે માણસને ઝટ તે સ્થળે અગ્નિ હોવાનું અનુમાન પુરે છે. १ " साधनात् साध्यविज्ञानमनुमानं विदुर्बुधाः ” ।
482

Page #637

રણુ. ]
SPIRITUAT LIGHT,
એ માટે અનુમાન થવામાં, ઉપર કહ્યા પ્રમાણે હેતુનું દર્શન અને હેતુમાં સાધ્યની વ્યાપ્તિ હાવાનું સ્મરણ અવશ્ય થવુ જોઇએ.
'
હેતુ ’ સાધ્ય ’
.
અનુમેય ” વગેરે બધા ન્યાયશાસ્ત્રપ્રસિદ્ધ શબ્દો છે. ‘ હેતુ ' એટલે સાષ્યને સિદ્ધ કરી આપનાર વસ્તુ. જેવી રીતે પૂ કથિત ઉદાહરણમાં ‘ ધૂમ ' હેતુનું લક્ષણ-સાધ્યથી કદાપિ ક્યાં જુદુ ન રહેવું એ છે. હેતુને ‘ સાધન' પણ કહે છે. ‘ લિંગ ’ એ પણ. સાધુનનુંજ નામાન્તર છે. ‘ સાધ્ય ’ એ, કે જે વસ્તુનું અનુમાન કરવાનું હાય. જેવી રીતે પૂર્વીત ઉદાહરણમાં અગ્નિ અનુમેય ' એ સાષ્યનું
'
9
નામાન્તર છે.
C
ઃ
ik
ખીજાના સમજાવ્યા વગર પાતાનીજ બુદ્ધિથી હેતુદ્રારા જે અનુમાન કરાય છે, તે · સ્વાર્થાનુમાન ' કહેવાય છે. ખીજાને સમજાવવા જે અનુમાનપ્રયાગ, જેવી રીતે કે અહિં અગ્નિ છે, કારણ કે ધૂમ દેખાય છે, જ્યાં જ્યાં ધમ હોય છે, ત્યાં ત્યાં અગ્નિ નિયમેન હેાય છે, જેમ રસાડામાં, અહીં પણ ધૂમ દેખાઇ રહ્યો છે, માટે અહીં અવશ્ય અગ્નિહાવી જોઇએ ”–એ પ્રકારે કરવામાં આવે છે, તે · પરાર્થાનુમાન ’ કહેવાય છે. પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, ઉદાહરણ, ઉપનય અને નિગમન એ પાંચ પ્રકારનાં વાયે પ્રાયઃ પરા અનુમાનમાં જોડાય છે. “ આ અગ્નિવાળા પ્રદેશ હાવા બેઇએ” એ ‘ પ્રતિજ્ઞા ’ વાય છે. “ કારણ કે અહીં ધૂમ દેખાય છે ” એ “ હેતુ વાક્ય છે. “સાડાનું ઉદાહરણ આપવું” એ ‘ ઉદાહરણ ’ વાક્ય છે. ઉદાહરણ આપ્યા પછી- અહીં પણ ( રસડાની જેમ ) ધૂમ દેખાઇ રહ્યો છે ” એ ઉપનય વાક્ય છે. “ માટે અહીં અગ્નિ અવશ્ય છે” એ
""
C
"
"
.
નિગમન' વાક્ય છે.
આવી રીતે સર્વ અનુમાનામાં યથાસ ́ભવ અનુ
સન્માન કરી લેવું.
'
હેતુ ખાટા હાય, તે ‘ હેત્વાભાસ ’ કહેવાય છે. હેત્વાભાસથી સાચું અનુમાન કાઢી શકાતું નથી.
આગમ. જેમાં પ્રત્યક્ષ, અનુમાન આદિ પ્રમાણેાથી વિરૂદ્ધ કથન ન હેાય અને આત્માની ઉન્નતિને લગતા જેમાં ભૂરિ ભૂરિ ઉપદેશ કર્યાં હાય, એવું–તત્ત્વના ગંભીર સ્વરૂપ ઉપર પ્રકાશ પાડનારૂં, રાગદ્વેષ ઉપર દુખાવ ફરી શકનાર, પરમપવિત્ર શાસ્ત્ર ‘ આગમ ’ કહેવાય છે,
483

Page #638

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
ત્રીજુંસદ્ભુદ્ધિથી યથાર્થ બેલનારને “આપ્ત” કહેવામાં આવે છે. સહુથી પ્રથમ નંબરે આત એ છે કે-જેના રાગ આદિ સર્વ દેષ ક્ષીણ થયા છે અને જેણે નિર્મળ જ્ઞાનથી બહુ ઉંચા પ્રકારને ઉપદેશ આપ્યો છે.
આગમમાં પ્રકાશ કરેલું તત્વજ્ઞાન અતિગંભીર હોય છે. અતએવા તટસ્થભાવથી વિચાર કરવામાં ન આવે, તે અર્થનો અનર્થ થઈ જવા પૂર્ણ સંભવ રહે છે. દુરાગ્રહને ત્યાગ, જિજ્ઞાસાગુણની પ્રબળતા અને સ્થિર તથા સૂક્ષ્મદષ્ટિ, એટલાં સાધને પ્રાપ્ત થયાં હય, તે આગમનાં તોના ઉડાણ ભાગમાં પણ નિર્ભીકતાથી વિચારી શકાય છે. અસ્તુ.
જ પ્રમાણની વ્યાખ્યા જોઈ. વાદભૂમીમાં પ્રાયઃ અન્ય પ્રમાણે કરતાં ઘધારે ભાગ લેનાર અનુમાન પ્રમાણ છે. પણ તે ગમે તેમ તે પક્ષઆ જ પ્રમાણ છે. પક્ષપ્રમાણથી જેટલું પ્રકાશ પડતું હોય તેટલું જ પડે; પ્રત્યક્ષપ્રમાણના જેટલું અજવાળું તેનાથી પડી શકે નહિ. પ્રત્યક્ષપ્રમાણ, જે ઇન્દ્રિયજનિત છે, તે પણ બહુ મહત્વનું લેખી શકાય નહિ. અતીન્દ્રિય પદાર્થો માટે તે તે નકામું છે. એથી તે અમુક અપેક્ષાએ અનુમાન પ્રમાણને દરજજો ઊંચે કહી શકાય, કે જે અતીન્દ્રિય પદાર્થો ઉપર પણ કેટલેક અશે પ્રકાશ નાંખે છે; પરન્તુ વસ્તુતઃ જ્યાં સુધી આત્મસ્પર્શી અનુભવજ્ઞાન પ્રકટ ન થાય, ત્યાં સુધી અંધારૂંજ છે, એ ચોકકસ સમજી રાખવું. એ જ્ઞાન પ્રકટ થયેથીજ અતીન્દ્રિય પદાર્થોને સુદઢ સાક્ષાત્કાર થઈ શકે છે અને સંશય કે ભ્રાંતિથી ઉત્પન્ન થનારા કલહે શાન્ત થઈ જાય છે. આને માટે આત્મા ઉપરનાં આવરણને હાસ થવાની અગત્ય છે. અને એજ અગત્યના કર્તવ્ય માટે મધ્યસ્થભાવદ્વારા કુતર્કને નાશ કરી મિથ્યાદષ્ટિમાંથી મુક્ત થવાની જરૂર છે.
પ્રણામે – अतीन्द्रियार्था यदि हेतुवादैविनिश्चयाध्वानमधिश्रयेयुः।। एतावतः कालत एव तेषु मुनिश्चयः प्राज्ञवरैः कृतः स्यात् ॥११२॥
If incontrovertibly logical proof had been possible as regards matters beyond the reach of senses, the
484

Page #639

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. pre-eminently learned men could have arrived at a definite conclusion long before the time. ( 112 )
“અતીન્દ્રિય પદાર્થો જે હેતુવાદ વડે (તર્ક-અનુમાનની કેટીએ વડે) નિશ્ચયના માર્ગમાં આવી શકતા હતા, તે આટલા કાળે વિદ્વાનોએ તે પદાર્થોને કયારનેએ નિશ્ચય કરી લીધો હત”—૧૧૨. तस्मात् कुतर्कग्रह उज्झितव्यो नानेन कोऽप्यस्ति फलोपलम्भः । मध्यस्थभावे च कृतावकाशे सम्यग्दृशां सम्भविता विकासः॥११॥
Therefore none should tenaciously adhere to fallacious reasoning; it leads to no good result, impartial attitude renders spiritual progress possible in the case of the thoughtful. ( 113 )
“માટે કુતરૂપ ગ્રહ ત્યાગ કરવા લાયક છે. એથી કોઈ જાતની ફલસિદ્ધિ થતી નથી. મધ્યસ્થભાવ (પક્ષપાતરહિત દષ્ટિ) ધારણ કરવામાં આવે, તેજ (અજ્ઞાન, સંદેહ, ભ્રમરૂપ પડદાઓના હઠી જવાથી) સદ્ દષ્ટિઓને વિકાસ થઈ શકે છે”—૧૧૩ - ; , ' सम्यग्दृष्टीः प्रस्तुबन् पश्चर्मी स्थिरां दृष्टिं प्राह- . सम्यग्दृशः सन्ति चतस्र एताः स्थिरा च कान्ता च प्रभा पराच। प्रत्याहृतिस्तत्र भवेत् स्थिरायां स्याद् दर्शनं भ्रान्तिविवर्जितं च॥११४॥
The stages where true discrimination ariεes, are four namely Sthirā, Kāntā, Prabhā and Parā. While under the aspect of Sthirā there is a complete with drawal of all senses from sensual objects, the perception is clear. ( free from doubt. ) ( 114 ) સમ્યગ્દષ્ટિઓને પ્રસ્તાવ અને સ્થિરાદષ્ટિ( મિથ્યાષ્ટિઓ ચાર કહી, હવે ચાર સભ્ય દષ્ટિએ જોઈએ,)
495 ' '

Page #640

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[ ત્રીજું સ્થિરા, કાન્તા, પ્રભા અને પરા એ પર સમ્યગ દષ્ટિઓ છે. તેમાં પ્રથમ સ્થિરાદષ્ટિમાં યોગનું પાંચમું અંગ પ્રત્યાહાર પ્રાપ્ત થાય છે. આ દષ્ટિમાં ભતિરહિત બે વર્તે છે.”—૧૧૪ प्रत्याहृतेन्थिविभेदनेन स्फुरद्विवेकोज्ज्वलमानसानाम् । संसारचेष्टा प्रतिभाति बालधूलीगृहक्रीडनसन्निभैव ॥ ११५ ॥
Pratyāhāra cuts the Karmic Knot and generates Viveka (discrimination) in those who are enlightened. A display of worldliness appears like a structure of sand erected by children. ( 115 )
પ્રત્યાહારધારા ગ્રન્થિભેદ વડે જેઓના ઉજજવલ હદયમાં ઉત્તમ વિવેકનું સ્કરણ થયું છે, એવા મહાત્માઓને સંસારને સમગ્ર પ્રપંચ ધૂળનાં ઘર બનાવી રમનારા બાળકની ચેષ્ટા જે ભાસે છે.”—૧૧૫ तत्वं परं ज्योतिरिह ज्ञरूपं वैकल्पिकः सर्व उपप्लवोऽन्यः। एवं च भोगो भवभोगिभोगाऽऽभोगस्वरूपः प्रतिभासतेऽत्र ।।११६॥
Under this aspect the spiritual light is known as the highest truth ( to those who are spiritually advanced...). Everything else is phenomenal and thus worldly enjoyments are ( to be avoided ) like a dreadful. expanse of the hood of a serpent. ( 116 ) કે, આ દષ્ટિમાં શુદ્ધચેતન્યસ્વરૂપ એજ પરમ તત્તા સમજાય છે. આત્મભાવમાં રમણ કરતાં સર્વ બાહ્યભાવ કાલ્પનિક ભાસે છે અને સંસારના ભોગે ભવરૂપ સપની ફણાના આટોપ સરખા જંણાય છે” ૧૧૬ रत्नप्रभाया उपमोदितात्र सूक्ष्मावबोधस्य समन्वयोऽपि । प्रत्याहृतिः सा पुनराचचक्षे समाहृतिर्याऽर्थत इन्द्रियाणाम् ॥११७॥
The inner perception which first arises under
4S6.

Page #641

4570.
SPIRITUAL LIGHT. this aspect is compared with the lustre of a jewel. It is called Pratyāhruti which means total with, drawal of senses from all phenomenal objects. ( 117 ) : Notes:-Pratyābāra means subjugation of senses that is drawing away of the organs from the attachment to the objects of senses. It is practised in many ways:-(1) If one does his work selflessly i. e. without desire to get the fruits of his actions. ( 2 ) · When one withdraws his senses from all worldly objects, the senses abide in their own nature and their activities in connection with their respective objects come to a standstill. ( 3 ) When one contemplates on everything, as similar in nature with his Ātmā. (4) When one focuses his mind on one thing only
The basis of all these facts rests on the understanding of the connection of the laws of matter with the laws of morality, mentality and spiritual nature., Perceptions come only when the mind, brain-centers, internal organs and external objects work together. It is very difficult and troublesome to withdraw the mind from other objects and concentrate it on one object only. It is wandering from place to place &c. A variety of thoughts of different kinds formed on seeing, hearing, remembering, resolving, loving and hating etc., are attributed to one internal principal, the mind. When it becomes unable to join the centers of perception, it becomes controllod.
The faith-healers and hypnotists practise a part
487

Page #642

I ત્રીજું
અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, of pratyāhāra on their patients by their suggestions. Control of this sort is neither desirable nor advisable; because it causes ultimate ruin to the patient. Such irresponsible fanatics, however well-meaning they may be, ruin themselves and their patients. The process tends to sudden spiritual upheaval but on the contrary it, at the same time brings on passivity and morbidity in the patient whose mind becomes ready to act upon ruinous suggestions. Consequently such processes are rot advisable. When a student on the path of Yoga gets success in fixing or tearing away bis mind to or from the organs of senses at will, he is said to get mastery over pratyābāra. The out going powers of the mind being checked, the thraldom of senses having ceased he really possesses strength to advance rapidly on the path of Yoga.
જ આ દષ્ટિમાં પ્રકાશમાન થતા બોધને રત્નપ્રભાની ઉપમા આપવામાં આવી છે. સૂક્ષ્મબોધ અહીં જળહળે છે. આ દષ્ટિમાં જે પ્રત્યાહાર પ્રાપ્ત થાય છે, તેનું લક્ષણ છે–વિષયથી ઇન્દ્રિયોને હટાવવી.”—૧૧૭
વ્યાખ્યા
આ પાંચમી દૃષ્ટિમાં વેગનું પાંચમું અંગ પ્રત્યાહાર સિદ્ધ કરવામાં આવે છે. પ્રત્યાહારને માટે આચાર્ય હેમચન્દ્રગશાસ્ત્રમાં લખે છે કે
જ જિ: સમનષ્ય વિષમ્ય ગરાન્ત: | , धर्मध्यानकृते तस्माद् मनः कुर्वीत निश्चलम् +" ॥
આ શ્લોકને અર્થ એ છે કે-શાન્તબુદ્ધિવાળાએ વિષયોમાંથી. ઈન્દ્રિયોની સાથે મનને ખેંચી લઈ તેને (મનને ) ધર્મધ્યાન માટે નિશ્ચલ બનાવવું. પરંતુ પ્રત્યાહારનો તે માત્ર એટલો જ અર્થ હોઈ શકે + છઠ્ઠા પ્રકાશને છઠ્ઠો લેક
488

Page #643

પ્રકરણે ]
SPIRITUAL LIGHT. છે કે-વિષયોથી ઈન્દ્રિયોને હઠાવવી * મુનિ પતંજલિ પણ યોગસૂત્રમાં આજ પ્રકારને ભાવ પ્રત્યાહારના લક્ષણમાં બતાવે છે. તેઓ કહે છે કે
" स्वविषयासम्प्रयोगे चित्तस्य स्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः" ।
અર્થાત પોતાના વિષયના વિયોગકાળે પિતે જાણે ચિત્તવૃત્તિને અનુસરે છે, એવી ઈન્દ્રિયની જે સ્થિતિ, તે પ્રત્યાહાર છે.
આ સૂત્રથી પણું એજ મતલબ નિકળે છે કે શાંત અવસ્થામાં પ્રાપ્ત થયેલા ચિત્તને ઈન્દ્રિયો તરફથી જ્યારે બાધા ઉપસ્થિત ન થાય, ત્યારે તે વખતની ઈન્દ્રિયોની સ્થિતિને પ્રત્યાહાર કહેવામાં આવે છે. ઈદ્ર સાથે વિષયને સંસર્ગ થતાં ચિત્તની શાન્ત વૃત્તિઓ પણ બહુધા ક્ષભિત થઈ જાય છે. એ માટે ઇન્દ્રિયને વિષયસંસર્ગથી મુક્ત રાખવી, એજ ચિત્તની સમાધિ જાળવવા માટે સર્વોત્તમ સાધન છે, અને એનું જ નામ પ્રત્યાહાર છે. ઇન્દ્રિય કેવી ઉદ્ભૂખલ છે, તેને માટે ભગવદ્ગીતામાં કહ્યું છે–
યત ઘઉં જોય! પુરવસ્ત્ર વિયતઃ | इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ” ॥
(બીજો અધ્યાય, ૬૦ મે લેક.). અર્થાત–પ્રયત્ન કરતા વિદ્વાન મનુષ્યના મનને પણ તેફાન કરનારી ઈન્દ્રિયે બલાત્કારથી હરણ કરે છે.
વિષ્ણુપુરાણમાં કહ્યું છે કે
શાબ્દિનુરાનિ નિયાક્ષાને યોજાવ ! ' સુજિત્તાનુwારી ળ કલ્યાદા:રાયઃ ”
આ શ્લોક પ્રત્યાહારનું લક્ષણ બતાવે છે. એને ભાવાર્થ, પતંજલિના પૂર્વોક્ત પ્રત્યાહારના સૂત્રને મળતો છે. અર્થાત ચિત્તની શાન્ત અવસ્થામાં ઈન્દ્રિયોને આડી અવળી નહિ રખડાવતાં ચિત્તની માફક-ચિતના જેવી
* “પ્રત્યાહારવિન્દ્રિયાળ વિયે: સમાતિઃ ”હેમચન્દ્રાચાર્ય, અભિધાનચિન્તામણિ, પ્રથમ કાંડ. ૧ બીજે પાદ, ૫૪ મું સૂત્ર.
. . .
489

Page #644

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ત્રીજી'
શાન્ત બનાવી દેવી જોઇએ. ઇન્દ્રિયાતે નિરાધ કરવાથી ઈન્દ્રયા દ્વારા આવનાર સમાધિભંજક વિઘ્ના ટળી જાય છે; એથી ચિત્તની સ્થિરતા હુ સપાદન કરી શકાય છે. એ રીતે ચિત્તની સમાધિ પુષ્ટ થવાથી ઇન્દ્રિયા ઉપર પણ તેની ઘણીજ સારી અસર થાય છે; ત્યાં સુધી કે વિષયાને સંસગ થતાં પણ ઇન્દ્રિયે: દ્રવીભૂત થતી નથી. આ માટે પ્રત્યાહાર એ ધ્યાનસિદ્ધિ મેળવવામાં ઘણું જ અગત્યનું સાધન છે. એના વગર ધ્યાની બનવાની ઇચ્છા કરવી, એ ખરેખર આકાશમાં પુષ્પ ઉગાડવાના મનાથ કરવા બરાબર છે.
अवेद्यसंवेद्यपदाद् विरुद्धं स्याद् वेद्यसंवेद्यपदं स्थिरायाम् । एतत् पुनर्ग्रन्थिविदारणोत्थं रुचित्रकारं मुनयो वदन्ति ॥ ११८ ॥
Vedyasamvedyapada (the capacity to comprehend what is comprehensible) the opposite of the Avedyasamvedyapada is awakened under the aspect of Sthira. This is said by sages to be a particular apprehension rendered possible by the cutting of the Karmic knot. ( 118 )
અવેદ્યસ ંવેદ્યપદથી વિરૂદ્ધ એવુ' વેદ્યસ ંવેદ્યપદ આ દૃષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થયેલું હેાય છે. ગ્રન્થિના ભેદથી ઉત્પન્ન થતા વિશુદ્ધતત્ત્વશ્રદ્ધાનને * વેદ્યસંવેદ્યપદ ' કહે છે. ”—૧૧૮
'
વ્યાખ્યા.
"
1
वेद्यं तत्त्वं संवेद्यते सम्यग् निश्चीयते येन तद् वैद्यसंवेद्यम् । तच्च पदं ( આરાયઃ ) વેચસંવેદ્યમ્ '—અર્થાત્ તત્ત્વાના યથા અવભાસસ્વરૂપ જે આશય તેને વેદ્યસંવેદ્યપદ કહેવામાં આવે છે. યશાવિજય ઉપાધ્યાય ખાવીશમી દ્રાત્રિશિકાના પચીશમા શ્લોકની વૃત્તિમાં લખે છે કે
वेद्यसंवेद्यपदप्रवृत्तिनिमित्तं ग्रन्थिभेदजनितो रुचिविशेष: "
66
અર્થાત્ ગ્રન્થિભેદથી પ્રકટ થનારૂં જે વિશુદ્ધતત્ત્વશ્રદ્ધાન, તે વૈદ્યસંવેદ્યપદ ' શબ્દની પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત છે. યાદ રાખવું કે શબ્દના યાગિક
490

Page #645

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
'
6
>
અર્થ કામ આવતા નથી; પણ તેનું ખાસ પ્રવૃત્તિનિમિત્ત શું છે, તે જોવાની અગત્ય રહે છે. ગે! ’ શબ્દને યાગિક અર્થ- ૫ઘ્ધતીતિ નૌઃ અર્થાત્ · જે ગતિ કરે તે ગાય ’. એવેા થાય છે. પરન્તુ એથી શું ગતિ કરનારા માણસાને જો કહી શકાશે? અને એડ઼ેલી ગાયને શુ ‘શો નહિ કહેવાય ? માટે ગા શબ્દના તે યાગિક અથ નિરર્થક છે. શબ્દની વ્યુત્પત્તિ બનાવતાં સહેજે યાગિક અર્થ સ્ફુરે, પણ તે નિરૂપયેાગી છે. . એ માટે · શો ' શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત જેમ ગાત્વાતિ છે, અર્થાત્ ગેાવજાતિ ( ગલકબલાઘાકારયુક્ત સંસ્થાનવિશેષ ) જેમાં હાય, તેનેાજ શો’ શબ્દથી વ્યવહાર થાય શકે છે, તેમ પ્રસ્તુતમાં વેદ્યસ ંવેદ્યપદ ' શબ્દને વ્યુત્પત્તિની વિચિત્રતાનુસાર ગમે તે અ ઘડવામાં આવે, પણ તેનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત તે ગ્રન્થિભેદજનિત સમ્યગ્દર્શન છે.
'
"
ܕ
+ સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ બીજા પ્રકરણના અન્તભાગમાં જોઇ આવ્યા છીએ, એટલે એ સંબન્ધમાં કંઇ કહેવાનું રહેતું નથી; પરંતુ તેના સબન્ધમાં શાસ્ત્રકારાના જે પરસ્પર વિચારભેદો છે, તે તરફ લગાર દૃષ્ટિપાત કરી જવા ઠીક લાગે છે. પ્રથમ એ વિચાર પ્રાપ્ત થાય છે કેમનુષ્ય સમ્યકત્વયુક્ત મરણ પામીને કઇ ગતિએ જાય ? આ પ્રશ્નના સમા ધાનમાં કગ્રન્થકાર મહર્ષિએ એમ કહે છે કે-તે, વૈમાનિક ( ઊર્ધ્વ
સ્વ ) ગતિએજ જાય. આવા મનુષ્યને એ ગતિ સિવાય ખીજી ગતિના અસંભવ છે. પરંતુ સિદ્ધાન્તકારો આથી જુદું કહે છે. તેઓનું કથન એમ છે કે-મનુષ્ય સમ્યકત્વયુક્ત મરણ પામીને દેવગતિ, મનુષ્યગતિ, તિય ચગતિ અને નરકગતિ એમ ચારે ગતિમાં જઇ શકે છે. અર્થાત સમ્યકત્વપ્રાપ્તિ પહેલાં જે મનુષ્યે પૂર્વાંત ચાર ગતિએમાં જે ગતિનું આયુષ્ય બાંધ્યું હાય, તે મનુષ્ય સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કર્યાં પછી સમ્યકત્વને સાથે લઇ તે ગતિમાં જાય છે. અધેાલેાકમાં છઠ્ઠી નરક સુધી સમ્યક્ત્વ સાથે લઈને જવાય છે. ( આ વિચારભેદ ક્ષાયેાપશમિક સમ્યકત્વને અંગે સમજવા.) વિચારભેદની ખીજી ખાબત એ છે કે-કર્મગ્રન્થકારા કહે છે કે અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિ પ્રાણી પ્રથમ પમિક સમ્યકત્વનેજ પ્રાપ્ત કરે છે. ( એની પ્રાપ્તિના પ્રકાર બતાવી દીધા છે ) અને તે સમ્યકત્વને અન્તર્મુહૂત
-
+ આ લેખ વાંચતા પહેલાં દ્વિતીય પ્રકરણમાં ૪૫ શ્લાક ઉપર આપેલા સમ્યકત્વવિષયક લેખ વાંચી જવા; ત્યારેજ આ લેખ સમજી શકાશે.
491

Page #646

અધ્યાત્મતવાલાક,
[ ત્રીજુ‘
કાળ પૂર્ણ થયા બાદ ક્ષાયેાપશમિકસમ્યગ્દષ્ટિ, મિત્રદૃષ્ટિ અને મિથ્યાર્દષ્ટિ એ ત્રણ સ્થિતિઓ પૈકી યથાસંભવ કાઇ પણ સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે, સિદ્ધાન્તકારા આથી જુદું ખતાવે છે. તેઓનું કહેવુ એમ છે કે-અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિ પ્રાણી પ્રથમતઃ આપશમિક સમ્યકત્વનેજ પ્રાપ્ત કરે એવા નિયમ નથી. ક્રાઇ અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિ આપશમિક સમ્યકત્વને અને કાઇ અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિ ક્ષયાપથમિક સમ્યકત્વને પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. પરન્તુ આપમિક સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત થયેલ પ્રાણી આપશમિક સમ્યકત્વના અનુભવના સમયમાં ( યા તે પહેલાં ) મિથ્યાત્વમેાહનીયનાં દ્રવ્યાના શુધ્ધ, અશુદ્ધ અને અશુદ્ધ એમ ત્રણ પુજ કરતા નથી; એથી કરીને આપશમિક સમ્યક્ત્વના કાળ પૂરા થતાં તે મિથ્યાદૃષ્ટિઅવસ્થામાંજ પ્રાપ્ત થાય છે અને ક્ષાયેાપમિક સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરનારા પ્રાણી પ્રથમતઃ અપૂર્વકરણ વડે મિથ્યાત્વમેાહનીયદ્રવ્યના ત્રણ પુજો કરે છે, અને ત્યાર પછી અનિવૃત્તિકરણના સામર્થ્ય વડે શુદ્ધપુજના અનુભવરૂપ ક્ષાયેાપશમિક સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે છે.
શ્રેણિ વિનાનું આપશમિક સમ્યકત્વ અનાદિ મિથ્યાર્દષ્ટિજ પામે છે, એમાં સિદ્ધાન્તકારા અને કર્મગ્રન્થકારા સહમત છે, પરન્તુ ક્ષાયેાપશમિક સમ્યકત્વ અનાદિ મિથ્યાર્દષ્ટિ ન પ્રાપ્ત કરી શકે, એમ કર્યું ગ્રન્થકારાનું કહેવું છે, જ્યારે સિદ્ધાન્તકારે। તેથી ઉલટું–પ્રાપ્ત કરી શકે, એમ બતાવે છે.
ત્રીજો વિચારભેદ એ છે કે-ગ્રન્થિભેદ અને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થઇ ગયા પછી પ્રાણી જ્યારે મિથ્યાત્વદશામાં જાય, ત્યારે તે કર્મીની ઉત્કૃનૃસ્થિતિ ખાંધે યા ન બાંધે ? એ સવાલ છે. એના સમાધાનમાં સહા ન્તિક મહર્ષિએ કહે છે કે–ન બાંધે, જ્યારે ક ગ્રન્થકારા એમ કહે છે કુકર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ખાંધે, પણ ઉત્કૃષ્ટરસ ( ઉત્કૃષ્ટ ચિકાશ ) વાળાં માઁ બાંધવા સંભવ નથી. આ બંને ભિન્ન વિચારામાં એટલુ` તા નિવિવાદ સિદ્ધ છે કેન્દ્રન્થિભેદ થઇ ગયા પછી મિથ્યાત્વદશામાં જવા છતાં અને બીજા મિથ્યાદ્ગષ્ટિના જેવી ખાદ્ય ક્રિયા કરવા છતાં પણ, તે પ્રાણીના તેવા શુભ પરિણામ તા હેાવા જોઇએ કે જેના લીધે તે અન્ય અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિએ)ની જેમ, કૌની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કે ઉત્કૃષ્ટ રસ બાંધી શકતા નથી,
492

Page #647

પ્રકરણ.1 SPIRITUAL LIGHT.
સમ્યકત્વને લગતી કેટલીક હકીક્ત ટૂંકમાં યાદ કરી જવી અહીં અસ્થાને નથી. ઉપશમશ્રેણીના વખતનું પથમિક સમ્યકત્વ અનન્તાનુબધી ( અતિતીવ્ર ) ક્રોધ-માન-માયા-લેભ કષાયો અને સમ્યકત્વ મેહનીય, મિશ્રમેહનીય અને મિથ્યાત્વમેહનીય એ સાતને ઉપશમ થવાથી પ્રકટ થાય છે; અને પ્રાથમિક સમ્યકત્વ, મિથ્યાત્વમોહનીય અને અનનાનુબન્ધી ધાદિકષાયના ઉપશમથી પ્રકટે છે. ક્ષાયિક સમ્યકત્વને માટે પણ સર્વોક્ત અનન્તાનુબંધી ચાર કષાય અને મિથ્યાત્વાદિ ત્રણ એ સાતને ક્ષય થવો જોઈએ છે. વર્તમાન પંચમ કાળમાં પથમિક, ક્ષાપશમિક અને ક્ષાયિક એ ત્રણે સમ્યક સંભવિત છે, પણ ઉત્પન્ન તે પૂર્વનાં બેજ થઈ શકે. ક્ષાયિકની નિષ્પત્તિ જિનકાલિક મનુષ્યોને માટે બતાવી છે. ક્ષાયોપથમિક સમ્યકત્વની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાધિક છાસઠ સાગરોપમની છે અને જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્ત છે. ક્ષાયિક સમ્યકત્વ અવિનાશી છે, પરંતુ ભવસ્થિતિની અપેક્ષાએ તેને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકાળ સાધિક તેત્રીશ સાગરોપમ અને જઘન્ય અન્તર્મુહુર્ત છે. ઔપશમિક સમ્યકત્વને માટે જઘન્ય કે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકાળ અન્તર્મુર્ત પૂર્વે બતાવી દીધું છે.
ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વ ચેથા, પાંચમા, છઠ્ઠા અને સાતમા ( એ ચાર ) ગુણસ્થાનમાં જ પ્રાપ્ત હોય છે, ત્યાંથી આગળ નહિ,
પશમિક સમ્યકત્વ ચોથા ગુણસ્થાનથી લઈ અગ્યારમા ગુણસ્થાન સુધી હોય છે અને ક્ષાયિક સમ્યકત્વ ચેથા ગુણસ્થાનથી લઈ ચાદમા પર્યન્ત હેય છે. ( સિદ્ધિ અવસ્થામાં પણ છે. )
આખા સંસારમાં વધુમાં વધુ પાંચ વાર આપશમિક સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરાય છે–એક તે પ્રથમ સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ કાળે અને ચાર વાર ચાર વખત થનારી ઉપશમશ્રેણુઓના સમયે. (આખા સંસારમાં વધુમાં વધુ + ઉપશમણી ચાર વાર જ સંભવે છે ) ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વ આખા સંસારમાં અસંખ્યશઃ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે અને ક્ષાયિક એકજ વાર મેળવાય છે.
જૈનશાસ્ત્રકારે સંસારભ્રમણનાં સ્થાનભૂત ચાર ગતિઓ માને છે
+ ઉપશમની શ્રેણી તે ઉપશમશ્રેણ, મેહનીયકર્મના પ્રકારે ક્રમશઃ ઉપશમાતા જાય, તે ઉપશમના પ્રવાહને “ઉપશમણું નામ આપ્યું છે,
498

Page #648

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
[ ત્રીજુંસ્વર્ગગતિ, મનુષ્યગતિ, તિર્યંચગતિ અને નરગતિ. આ ચારે ગતિવાળા પ્રાણિઓ સાથે પૂર્વોક્ત વિવિધ સમ્યકત્વના સમ્બન્ધને વિચાર કરી જવો અહીં અપ્રસ્તુત નથી. - કઈ પણ પ્રાણી એક ગતિમાં ઉત્પન્ન કરેલા પથમિક સભ્યકત્વને બીજી ગતિમાં સાથે લઈ જઈ શકતો નથી. આ માટે ચારે ગતિએના પ્રાણિઓને સ્વ-ભવનુંજ (વર્તમાન જિન્દગીનું જ) પમિક સમ્યકત્વ હોય છે. તે ઉપશમશ્રેણીમાં મરણ પામીને દેવલોકમાં ગયેલાને પર-ભવનું પમિક સમ્યકત્વ હોય છે, એ મતાન્તર પણ છે. ) ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વને સ્થિતિકાળ લાંબો છે, એથી તે એક ગતિમાં પ્રાપ્ત કરી બીજી ગતિમાં સાથે લઈ જઈ શકાય છે. આ નરક સુધીના જીવનું ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વ પર -ભવનું હોય છે, અને સ્વ-ભવનું પણ સાતમી નરકના જીવોનું ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વ સ્વ-ભવનું જ સમજવું. સ્વગતિવાળા ચારે નિકાયના (ભવનપતિ, વન્તર, જ્યોતિષ અને વૈમાનિક) દેવતાઓને સ્વ-ભવ અને પર-ભવનું એમ બંને પ્રકારે ક્ષા પશિક સમ્યકત્વ હોઈ શકે છે. એવી રીતે મનુષ્ય અને સંસી તિર્યમાં પણ બંને પ્રકારે લાપશમિક સમ્યકત્વ સમજી લેવું. આ ક્ષાપશમિકસમ્યકત્વ સંબધી હકીકત સૈદ્ધાતિકના મતે સમજવી. કાર્મગ્રન્થિનું કહેવું તે જોઈ ગયા છીએ કે તિર્યંચ-મનુષ્યો ક્ષાયોપશમિક સમ્યકત્વ લઈને વૈમાનિકગતિ સિવાય અન્યત્ર જતાજ નથી. ખ્યાલમાં રહે કે નારકજીવો મરીને નારકગતિ તથા સ્વર્ગગતિમાં, અને રવર્ગગતિવાળા મરીને સ્વર્ગ તથા નરકગતિમાં જતા નથી. એ માટે નરકમાં અને સ્વર્ગમાં જનારા તિર્યંચમનુષ્યજ સિદ્ધ થાય છે. પરંતુ કર્મગ્રન્થકાર કહે છે કે નરકમાં જનારા તિર્યચ-મનુષ્યો સમ્યકત્વને લઈને નરકમાં જઈ શકે નહિ, એ માટે નરકમાં પર-ભવનું ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વ હોય નહિ. એ જ પ્રમાણે કાર્મગ્રન્થિકના સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે ભવનપતિ, વ્યન્તર અને તિષ એ ત્રિવિધ દેવતાઓ અને અસં. ખેચવર્ષીયુષ્યવાળા મનુષ્યો અને તિને પણ સ્વ-ભવનું જ લાપશમિક
* ભવનપતિ અને વ્યન્તર દેવતાઓ નીચે રહે છે, જ્યોતિષ (ચન્દ્ર, સૂર્ય વગેરે) દેવો ઉંચે દેખાઈ રહ્યા છે અને વૈમાનિક (વિમાનવાળા) દેવ બહુજ દૂર ઉચે-ઊદ્ગલોકમાં રહે છે. + પૂર્વ કેટીથી અધિક આયુષ્ય ધરાવનાર મનુષ્ય-તિય સંખ્ય
[494

Page #649

પ્રકરણ ] SPRITUAL LIGHT. સમ્યકત્વ સમજી લેવું. અસંખ્યયવષયુષ્યવાળા મનુષ્ય સ્વર્ગ–નરકગતિમાંથી આવેલા હોતા નથી, કિન્તુ મનુષ્ય તિર્યંચગતિમાંથી જ આવેલા હેય છે. આવી સ્થિતિમાં, મનુષ્ય-તિર્યંચો ક્ષાયોપશામક સમ્યકત્વને લઈ ( કાર્મગ્રન્થિકમત પ્રમાણે ) વૈમાનિક ગતિ સિવાય અન્યત્ર નહિ જતા હેવાથી કાર્મગ્રન્થિકમતાનુસાર અસંખ્યયવર્ધાયુષ્યવાળા મનુષ્ય-તિર્યને પરભવનું ક્ષાયોપથમિક સમ્યકત્વ કયાંથી હોઈ શકે ? સંતી તિર્યએ પણ (કાર્મગ્રન્શિકના મત પ્રમાણે) પરભવનું ક્ષાયોપથમિક સમ્યકત્વ ધરાવી શકતા નથી, કેમકે ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વને સાથે લઈ કોઈ પણ (દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ યા નારક ) તિર્યંચગતિમાં આવતો નથી.
કર્મચશ્વિકના સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે માનિક દેવતાઓ અને સંખ્યય વર્ષાયુષ્યવાળા સંસી મનુષ્યોએ બેજ વર્ગમાં પર-ભવનું ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વ સંભવે છે; કેમકે મનુષ્ય સમ્યક્તયુક્ત કરીને જ્યારે વૈમાનિક દેવ થાય, ત્યારે તે દેવને તે પર-ભવનું સમ્યકત્વ છે. તેવી જ રીતે દેવ સમ્યકત્વયુક્ત મરીને મનુષ્ય થાય, ત્યારે તે મનુષ્યને તે પર-ભવનું સમ્યકત્વ છે. - ક્ષાયિક સમ્યકત્વ મનુષ્ય સિવાય અન્ય કોઈ ગતિમાં સ્વ-ભવનું હેતું નથી. ત્રણ નરકભૂમિના જેવો અને વૈમાનિક દેવોને ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પર-ભવનું સમજવું. અસંખ્ય વર્ષાયુષ્યવાળા મનુષ્યો અને તિર્યોને પણ પર-ભવનુંજ ક્ષાયિક સમ્યકત્વ હોય છે. સંખ્યયવર્ષાયુષ્યવાળા (સંક્ષી) મનુષ્યને સ્વ-ભવનું અને પરભવનું એમ બંને પ્રકારે ક્ષાયિક સમ્યક હોય છે. જે મનુષ્ય વર્તમાનભવમાં ક્ષાયિક સમ્યકવિ પ્રાપ્ત , તેનું તે સ્વ-ભવનું છે અને પૂર્વભવથી લાવેલા મનુષ્યનું તે પરભવનું છે.
છેલ્લી ચાર નરકવાળાઓ, સંખ્યયવયુષ્યવાળા તિર્યો અને ભવનપતિ, વ્યન્ત-જ્યોતિષ દેવતાઓને ક્ષાયિક સમ્યકત્વ હોતું નથી. આ ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયા પહેલાં જે આગામી ભવનું આયુષ્ય બંધાયું હોય, તોજ તે ક્ષાયિકસમ્યકત્વવાળાને બંધાયેલા આયુષ્યવાળી વર્ષોના આયુષ્યવાળા કહેવાતા નથી. “પૂર્વ” એ જૈનપારિભાષિક શબ્દ છે. ૮૪ લાખને ૮૪ લાખે ગુણવાથી એક પૂર્વ થાય છે. એવા કરોડ પૂર્વેના આયુષ્યથી વધારે આયુષ્ય ધરાવનારા મનુષ્ય-તિય અસંખ્યયવર્ષાયુષ્યવાળા કહેવાય છે. ( જુઓ લેકપ્રકાશ, ૨૯ મે સર્ગ. ).
49ૐ

Page #650

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
ત્રીજુંગતિમાં જવું પડે છે, નહિ તે ક્ષાયિકસમ્યકત્વવાળે તેજ ભવમાં મુક્તિને જ પ્રાપ્ત કરે છે. ત્રણ નરક, વૈમાનિકદેવગતિ અને અસંખ્ય વર્ષાયુષ્યવાળી મનુષ્ય-તિર્યંચગતિ, એમાંનું કોઈ આયુષ્ય બંધાયું હોય, તે ત્યાર પછી ક્ષાયિકસમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ તે ગતિમાં તેને જવું જ જોઈએ.
સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયા પછી સંસારભ્રમણકાળ વધુમાં વધુ અડધે પુગલપરાવત્ત બાકી રહે છે, એ આપણે બીજા પ્રકરણમાં જોઈ ગયા છીએ, તે આપશમિક અને ક્ષાપશમિકને આશ્રીને સમજવું. ક્ષાયિક સમ્યવ જેને જે ભવમાં પ્રાપ્ત થયું, તે, પ્રાય: તે ભવથી ત્રીજે ભવે, અડ્ડા ચોથે ભવે મુક્તિને પ્રાપ્ત કરે છે.
અહીં + પ્રાય: કહેવાને હેતુ એ છે કે કેટલાક ક્ષાયિકસમ્યકત્વવંત પાંચમે ભવે પણ મુક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. આ સંબંધમાં યશોવિજયોપાધ્યાયે કર્મપ્રકૃતિની અંદર કૃષ્ણવાસુદેવ અને દુષ્ણસહસૂરિનાં ઉદાહરણ આપ્યાં છે. દુષ્પસહસૂરિ પૂર્વભવયક્ષાથિકસમ્યકત્વયુક્ત પાંચમા આરાના છેડે થવાના છે. આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે દેવલોકમાંથી આવનાર દુષ્ણસહસૂરિએ ક્યારે ક્ષાયિક સમ્યકત્વ ઉપામ્યું હતું. દેવેલેકમાં તે તે ઉત્પન્ન કરી શકાય નહિ, ત્યારે દેવલોકભવના પૂર્વે મનુષ્યભવમાં તે ઉત્પન્ન કરેલું હોવું જોઈએ, એમ અર્થાત સિદ્ધ થાય છે. હવે તે ( દુષ્પસહસૂરિ ) મહાત્મા આ પાંચમા આરામાં કાળધર્મ પામીને સ્વર્ગમાં, અને ત્યાંથી મનુષ્ય થઈ મુક્તિ પામનાર હોવાથી તેમનું ક્ષાયિકસમ્યકત્વ પાંચ ભવવાળું સમજી શકાય છે. ( આ ઉપરથી વર્તમાન પાંચમા આરામાં ક્ષાયિકસમ્યકત્વને સર્વથા અભાવ સિદ્ધ થતું નથી. )
કૃષ્ણવાસુદેવના સંબંધમાં વસુદેવહિંડી તથા હૈમનેમિચરિતની+
* ત્રણ પલ્યોપમની ઉત્કૃષ્ટઆયુષ્યસ્થિતિવાળી મનુષ્ય-તિર્યંચ ગતિમાં સમ્યગ્દષ્ટિવાળો ન જાય. જુઓ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું પાંચમું પદ.
* ૩રમી ગાથાની વૃત્તિમાં, ૧૯૧ મા પૃષ્ઠ. + આઠમું પર્વ, અગ્યારમે સર્ગ, શ્લેક-૫૧, પર.
496

Page #651

પ્રકરણું. ] SPIRITUAL LIGHT. અંદર પાંચ ભવો બતાવ્યા છે. કૃષ્ણવાસુદેવના ભવથી લઈને પાંચમે ભવે તેઓ મુક્તિ પ્રાપ્ત કરશે, એમ ત્યાં જણાવ્યું છે. આ ઉપરથી તેમનું ક્ષાયિકસભ્યત્વ પાંચ ભવવાળું સિદ્ધ થાય છે.
સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ માટે યથાપ્રવૃત્તિકરણ, અપૂર્વકરણ અને અનિવૃત્તિકરણ એમ જે ત્રિપુટીને ક્રમ બીજા પ્રકરણના અન્તભાગમાં આપણે જોઈ આવ્યા છીએ, તે અન્ય યોગિઓને પણ પ્રકારાન્તરથી મંજૂર છે. માણાચાર્યનું સૂત્ર છે કે
પ્રવૃત્તિ-ઘરામ-3યાSS--તમરમે: વાર્મોન: ”
અર્થાત–પ્રવૃત્તિ, પરાક્રમ, જય, આનન્દ અને ઋતંભર એટલા ભેદે કર્મવેગના છે.
અહીં “પ્રવૃત્તિ” એ છેલ્લું યથાપ્રવૃત્તિકરણ, પરાક્રમ” એ અપૂર્વ કરણ, “જય ” એ પ્રતિબન્ધાભાવરૂપ અનિવૃત્તિકરણ, “આનન્દ” એ સમ્યગ્દર્શનને લાભ અને “ઋતંભર ” એ સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક દેવતાપૂજનાદિવ્યાપાર સમજ. અસ્તુ.
ચતુર્થગુણસ્થાન વગેરે સમ્ય ગુણસ્થાનની શરૂઆત આ પાંચમી દૃષ્ટિથી થાય છે. આ દષ્ટિ પ્રાપ્ત થતાં ચતુર્થગુણસ્થાન તે પ્રાપ્ત થઈ જ જાય છે, કિન્તુ વ્રત-નિયમમાં ગ્ય રીતે સ્થિર થતાં આ દૃષ્ટિવાળો એથી આગળના ગુણસ્થાનમાં પ્રાપ્ત થયેલું હોય છે.
- પ્રથમ દૃષ્ટિવાળાને પણ અહિંસા વગેરે યમ હોવાનું જ્યારે બતાવ્યું છે, તે પછી કેવલસમ્યકત્વધારી ચતુર્થ ગુણસ્થાનવાળાને તે તે સુતરાં હોવા જ જોઈએ. પરંતુ જે સાધારણ પ્રકારે પ્રથમ દૃષ્ટિવાળાને અહિંસા આદિ યમે પ્રાપ્ત હોય છે, તેના કરતાં ઉચ્ચ કોટીએ ચતુર્થગુણસ્થાનકવાળાને તે પ્રાપ્ત હોય છે. આમ છતાં પણ ચતુર્થગુણસ્થાનવાળે
દેશવિરતિ ” ન કહી શકાય. એનાં કારણે શાસ્ત્રદષ્ટિએ અનેક રીતે છે, પણ અહીં એટલું જ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે શાસ્ત્રોક્તવિધિ અનુસાર યથાર્થ રીતે વ્રત-નિયમો પાળવામાં આવે, તેજ દેશવિરતિ નામક પંચમગુણસ્થાનમાં પ્રવેશ કરી શકાય છે.
497

Page #652

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ ત્રીજો
આ પાંચમી દૃષ્ટિમાં વનારાઓને ત્રણ વિભાગેામાં વિભકત કરી શકાય છે ચતુર્થ ગુણસ્થાની, પંચમગુણસ્થાની અને ષગુણસ્થાની. આમાં પ્રથમના એ શ્રાવકા કહેવાય છે અને છેલ્લા મુનિ કહેવાય છે.
હવે આપણે અહિંસા આદિ પાંચ યમા, જે સમ્યગ્નાનપૂર્વીક છે, તેને એ વિભાગેામાં વિભકત કરીશું. એક સાધુઓને યાગ્ય અને દ્વિતીય શ્રાવકાને ( ગૃહસ્થાને ) યેાગ્ય. સાધુઓને યાગ્ય યમેા ઉત્કૃષ્ટ હાવાથી મહાવ્રત કહેવાય છે, જ્યારે ગૃહસ્થાને ચાગ્ય યમા લઘુપરિમાણવાળા હાવાથી અણુવ્રત કહેવાય છે. આ અણુવ્રતા ઉપરાંત ગૃહસ્થાને માટે જૈનશાસ્ત્રકારો ત્રણ ગુણવ્રતા અને ચાર શિક્ષાત્રતા બતાવે છે. આ ઉપરથી પાંચ અણુવ્રતા સાથે એ ગુણવ્રતા અને શિક્ષાત્રતાને મેળવતાં ખાર ત્રા આરાધવાનું ગૃહસ્થધમમાં સિદ્ધ થાય છે.
ગૃહસ્થના દ્વાદશતરૂપ ધર્મનું મૂળ સમ્યકત્વ છે. સમ્યકત્વ શી વસ્તુ છે ? એ બાબત દ્વિતીય પ્રકરણના અન્તભાગમાં જોઇ આવ્યા છીએ, અને ત્યાંથી એ સમજી આવ્યા છીએ કે દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ એ ત્રણ તત્ત્વાને યથાર્થ રીતે ઓળખી તે ઉપર દૃઢ શ્રદ્દા રાખવી એ સમ્યકત્વ છે. આ સમ્યકત્વ પ્રથમ પ્રાપ્ત કર્યાં પછી દ્વાદશત્રતના માર્ગ ઉપર આરેાણ કરાય છે.
ગૃહસ્થનાં ખાર ત્રતામાં પ્રથમ પાંચ અણુવ્રતાને લગાર વિશેષ રીતે જોઈ જઈએ.
૧ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતવિરમણ, અર્થાત્ સ્થૂલહિંસાના ત્યાગ, સર્વથા કેાઈ જીવને મારા નહિ, એવું વિકટ વ્રત ગૃહસ્થાથી ન પાળી શકાય એ દેખીતુ છે. એ માટે એના અધિકાર પ્રમાણે સ્થૂલ ( મેટી ) હિંસા નહિ કરવાનું વ્રત બતાવવામાં આવ્યું છે. ત્રસ અને સ્થાવર એ એ પ્રકારના જીવા પાછળ આપણે જોઇ ગયા છીએ* તેમાં સ્થાવર ( પૃથ્વી, જલ વગેરે ) જીવાની હિંસાથી સર્વથા ખચવાનુ અસંભવિત હાવાથી ત્રસ ( હાલે ચાલે એવા એઇન્દ્રિય આદિ ) છવાની હિંસા ન કરવાનું
* પ્રથમ પ્રકરણના ચૌદમા શ્લોકની વ્યાખ્યામાં.
498

Page #653

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. વ્રત ગૃહસ્થોએ સ્વીકારવાનું છે. આની અંદર બે અપવાદ છે. એક તે અપરાધી–ગુનેહગારને માફી બક્ષવાનું ન બની શકતું હોય, ત્યારે આ વ્રતનું બંધન નથી, એ, અને ઘર, ખેતર, પાદર વગેરેના આરંભસમારંભમાં ત્રસ જીવોની પણ હિંસા થવા છતાં આ વ્રતને બાધા આવતી નથી, એ.
આ ઉપરથી-“નિરપરાધી ત્રસ જીવોને સંકલ્પથી (બુદ્ધિપૂર્વકજાણી જોઈને ) ન હણવા ” એ પ્રથમ વ્રતને નિક" છે.*
આ વ્રતમાં સ્થાવર જીવોની હિંસાને અટકાવ નહિ હોવા છતાં પણ બનતાં સુધી તેની વ્યર્થ હિંસા ન થાય, એ તરફ ખ્યાલ રાખવાનો છે. એ સિવાય અપરાધીના સંબન્ધમાં પણ વિચારદષ્ટિ રાખવાની છે. સાપવિંછીના કરડવાથી તેને અપરાધી સમજી લેવા અને તેને મારવાની ચેષ્ટા કરવી એ બહુ ગેરવ્યાજબી છે. હૃદયમાં દયાની લાગણી પૂરી રહેવી જ જોઈએ, અને સર્વત્ર વિવેકદૃષ્ટિથી લાભ-લાભના વિચારપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. એજ ગૃહસ્થજીવનને શૃંગાર છે.
+દવું, પાડવું સળગાળવું વગેરે વ્યાપાર. * “ વશિત્વા વૃદ્વ હિંસા ૪ સુધી निरागस्त्रसजन्तूनां हिंसां सङ्कल्पतस्त्यजेत् " ॥ १ ॥
( હેમચન્દ્રાચાર્યકૃત યોગશાસ્ત્ર, દ્વિતીય પ્રકાશ. ) તે અહીં એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે-જૈનેને દયાસંબધી ઉપદેશ દુનિયાને બાયેલે બનાવનાર નથી, કિન્તુ જગતને વિવેકનો માર્ગ શિખવનાર છે. વ્યર્થ મારામારી-કાપાકાપી કરવામાં પોતાની શક્તિનો દુરૂપયોગ કરવો, એ તામસિક ક્રૂરતા છે. એથી દેશની પાયમાલી થવા સિવાય બીજું કશું પરિણામ આવતું નથી. બાકી તે સાત્વિકાર્યવાળા અનેક પુરાતન અને ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ જૈન રાજા મહારાજાઓએ ( જેઓ મહાન શ્રાવક તરીકે ગવાયાં છે ) ઘણાં યુધ્ધ ખેડ્યાં છે; અને એવી રીતે રાજાઓ અને ગૃહસ્થોને પિતાની નીતિ-રીતિ પ્રમાણે વર્તવામાં જૈન દષ્ટિએ અટકાવે છેજ નહિ. સર્વ પ્રકારે અહિંસા પાળવાનું મહાવત સાધુઓને માટે છે. ગૃહ
499

Page #654

અધ્યાત્મતવાલોક,
[ ત્રીજું એક વાત આ પ્રસંગે જણાવી દેવી જોઈએ કે ગૃહસ્થાઓઉકાળેલું પાણી પીવાનું ન બની શકે તે-કપડાથી ગાળીને પાણી પીવાનું લક્ષ્યમાં રાખવું ઘટે છે. આ વિષયમાં સર્વ વિદ્વાનને એકજ મત છે. “ વપૂત કરું વિવેત્ ”-“વસ્ત્રથી ગળેલું શુદ્ધ જળ પીવું,”એ મનુનું વાકય પણ પ્રસિદ્ધ છે. ઉત્તરમીમાંસામાં પણ કહ્યું છે કે –
" षट्त्रिंशदंगुलायामं विंशत्यंगुलविस्तृतम् ।
दृढं गलनकं कुर्याद् भूयो जीवान् विशोधयेत् " અર્થાત – છત્રીશ આંગળ લાંબું અને વિશ આંગળ વિસ્તારવાળું ગળણું (પાણી ગળવાનું કપડું) રાખવું અને એથી ગળેલું પાણી વાપરવું.'
આ શ્લોકમાં-મૂય નીવાર્ વિરોધ ” એ વાક્ય તરફ ધ્યાન આપવાની અગત્ય છે. એ વાક્યને અર્થ એ છે કે-“પછી જેનું પરિશેપન કરવું” અર્થાત જે કપડાથી પાણી ગળ્યું, તે કપડામાં આવેલા
સ્થને ધર્મ સાધુઓના ધર્મથી ઘણે ન્યારે અને બહુ મૂકે છે. ગૃહસ્થનું અહિંસાવ્રત સાધુઓની અહિંસાના સોળમા ભાગે બતાવવામાં આવ્યું છે, એ ઉપરના લેખથી જાણી આવ્યા છીએ. આ ઉપરથી ગૃહસ્થના ધાર્મિક નિયમોમાં કેટલી છૂટ રાખવામાં આવી હોવી જોઈએ, એ વાત સહજ સમજી શકાય છે.
નિરપરાધીને દબાવવું, એ સંસારને કોઈ પણ સભ્ય કબૂલ કરશે નહિ, અને યોગ્યતા પ્રમાણે અપરાધીની સહામે થવું, એ ગૃહસ્થની લાઈનને દુનિયાનું કઈ ધર્મશાસ્ત્ર અટકાવશે નહિ.
માનસશાસ્ત્રનાં તો નહિ સમજનાર ધર્મનાં તો સમજી શકતા નથી. અને એથી એનું જીવન બહુ છિન્નભિન્ન દશામાં મૂકાય છે. લાગણીના કઠામાં દયા ભાવ ભરેલે રહેવામાંજ મનુષ્યનું મનુષ્યત્વ સમા
છે. જગતનું કલ્યાણ ઉદાર હૃદયના મહાપુરૂષોથી જ થઈ શકે છે. દયાથી વેગળા રહેલા ટૂંકી દૃષ્ટિના સ્વાર્થ પ્રિય લેકેનો પગ જે જમાનામાં મજબૂત હોય છે, તે જમાનામાં પ્રજાને જે ત્રાસ ભોગવવો પડે છે, તે હિન્દુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસને જાણનારાઓથી ગુપ્ત નથી.
500

Page #655

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT, જતુઓ પાછા એમના એમ તે કપડામાં જ રહે છે તે મરી જાય, એ દેખીતું છે. અને એ હિંસાને ધર્માભિલાષી માણસ આંખથી જતી કરે નહિ. માટે તે પડાને સંખારે ( પાણીમાં આવેલા જતુઓ ) પાછો પાણીમાં જ પહોંચાડી દેવો જોઈએ. અર્થાત તે સંખારે ચેડા પાણીમાં નાંખી તે પાણી જ્યાંથી ( જે કુવા-તળાવમાંથી ) લાવ્યા હોય, તેમાં મેળવી દેવું. આ વાત જેનેનાજ ઘરની નથી, કિન્તુ પ્રમાણ અપાયેલા ચાલુજ ( ઉત્તરમીમાંસા ) ગ્રન્થના
પ્રિયન્ત મિષ્ટતાને કૂતરા: ક્ષારાત્મવાદ |
क्षारतोयेन तु परे न कुर्यात् संकरं ततः ” ॥ આ શ્લોકથી પણ બતાવવામાં આવ્યું છે કે –“ ખારા પાણીના પિરા મીઠા પાણીમાં અને મીઠા પાણીના પિરા ખારા પાણીમાં આવવાથી મરી જાય છે, માટે એક બીજા જલાશયનું વિચિત્ર સ્વભાવનું પાણી ગળ્યા વગરનું સેળભેળ ન કરવું.” - આ સિવાય મહાભારતમાં પણ કહ્યું છે કે
विंशत्यंगुलमानंतु त्रिंशदंगुलमायतम् ।
___ तद्वस्त्रं द्विगुणीकृत्य गालयित्वा पिवेजलम् ॥ - તસ્મિન્ વ સ્થિતાનું જ્ઞાવાનું સ્થાનમઃ | .. एवं कृत्वा पिबेत् तोयं स याति परमां गतिम् " ॥ આ “વિશ આંગળ પહોળું અને ત્રીશ આગળ લાંબુ વસ્ત્ર લઈ તેને બેવડું કરી તેનાથી ગળીને પાણી પીવું, અને તે વસ્ત્રમાં આવેલા જીવોને જળમાં (કુવા વગેરેમાં ) નાંખવા. એવી રીતે પાણી પીનાર (ગળ્યા વગર પાણી પીનારની અપેક્ષાએ ) સારી ગતિ પામે છે.
આ સિવાય વિષ્ણુપુરાણ વગેરે બીજા પણ અનેક ગ્રન્થમાં પાણી ગળીને પીવાનું કહેવામાં આવ્યું છે.
પહેલું અણુવ્રત જોયું. હવે–
૨ સ્થલમૃષાવાદવિરમણ-સ્થૂલ મૃષાવાદને પરિત્યાગ. સર્વથાસૂમ પણ અસત્ય નહિ બલવાની ટેક નહિ રાખી શકનાર ગૃહસ્થને સ્કૂલ અસત્યને ત્યાગ કરવાનું આ બીજા વ્રતમાં પ્રાપ્ત થાય છે. વિશાળ
ૐ01

Page #656

અધ્યાત્મતવાલેક, [ ત્રિીઆદિ પ્રસંગે વર-કન્યાના સંબંધમાં, જાનવરના સંબંધમાં, ખેતર-પાદરના સંબધમાં અને એવા જ બીજાં મોટાં અસત્ય નહિ બોલવાનું, તેમજ પારકી થાપણ નહિ ઓળવવાનું, બેટી સાક્ષી નહિ પૂરવાનું અને બેટ લેખ નહિ કરવાનું આ વ્રત છે. • - ૩ સ્થૂલ અદત્તાદાનવિરમણ-સ્થૂલ ચોરીને ત્યાગ. સર્વથા સૂક્ષ્મ પણ ચોરીથી બચવાનું અશક્ય સમજનાર ગૃહસ્થોને આ ત્રીજા વ્રતમાં સ્થૂલ ચેરીને પરિત્યાગ કરવાનો હોય છે. ખાતર પાડવું, તાળું તેડી લઈ જવું, ગાંઠ કાપવી, દાણચોરી કરવી, ઓછું દેવું વધારે લેવું, તેમજ રાજા દંડે અને પ્રજાની દૃષ્ટિએ અપમાનપાત્ર થવાય, એવી ચેરી નહિ કરવાનું આ વ્રત છે. કેઈનું રસ્તામાં પડી ગયેલું દ્રવ્ય ઉઠાવી લેવું, કાઈના દાટેલા ધનને ઉપાડી લેવું, કેઈની થાપણને ગટ કરી જવી, એ બધાને આ વ્રતમાં સારી પેઠે ત્યાગ કરાય છે.
૪ સ્થલ મૈથુનવિરમણ–પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરવો એ આ વ્રતને અર્થ છે. વેશ્યા, વિધવા અને કુમારીની સંગતને ત્યાગ આ વ્રતમાં આવી જાય છે.?
૫ પરિગ્રહ પરિમાણુ ઈચ્છા અપરિમિત છે. તેને નિયમમાં રાખવી, એ આ વતનો અર્થ છે. ધન, ધાન્ય, સોનું, રૂપું, ઘર, ખેતર, પશુ વગેરે તમામ મિલકતને પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે નિયમ રાખવો. નિયમથી વધારે કમાણી થાય તે તે ધર્મના ક્ષેત્રમાં ખર્ચવી. ઈચ્છાનું
+ “વચા જોમ ચાસાવર તથા ! कूटसाक्ष्यं च पञ्चेति स्थूलासत्यान्यकोत्तयन् ” ॥
–હેમચંદ્ર, ગશાસ્ત્ર, * ૧ “ વસિતં વિસ્તૃતં નષ્ટ સ્થિત સ્થાતિમતિના ૩ નારીત ઉર્વ વરીયે કવતિ સુધીઃ ” ૧
– હેમચંદ્ર, યોગશાસ્ત્ર ( ૨ soઢવરિષ્ઠ યાત્રા સુધી! મવત્ સ્વાતંતુ છોડવાન્ વા વિવત્ ” રૂ .
-હેમચંદ્ર, ગમારા, 602

Page #657

પ્રકરણ.] SPIRITUAL LIGHT. પરિમાણ નહિ કરવાથી લાભનું દબાણ વધુ થાય છે, અને એથી આત્મા અધોગતિમાં ચાલ્યો જાય છે. આ માટે આ વ્રતની આવશ્યકતા છે. ' :
આ પાંચ અણુવ્રતે પછી ત્રણ ગુણવતો આવે છે. દિવ્રત, ભેગોપગપરિમાણ અને અનર્થદંડવિરતિ.
૧ દિવ્રત, ઉત્તર, દક્ષિણ, પૂર્વ, પશ્ચિમ વગેરે દિશાઓ તરફ જવા આવવાને નિયમ કરવો એ આ વ્રતનો અર્થ છે. લેભવૃત્તિઓ વધતી જતી અટકાવવા આ વ્રતનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું છે. એટલું જ નહિ પણ આ વ્રતના બંધનથી ફળસિદ્ધિ સ્પષ્ટ છે કે-નિયમબદ્ધ હદની બહારના પ્રદેશમાં રહેતા જીવોની હિંસાને પ્રસંગ રહેતો નથી. ત્યાં રહેલ કન્યા આદિને માટે અસત્યનો, સાક્ષી પૂરવાને તેમજ ન્યાસાપહારને સંભવ રહેતો નથી. ત્યાં રહેલ વસ્તુની ચેરીથી પણ દૂર રહેવાય છે. ત્યાંની સ્ત્રીઓના સમાગમથી પણ બચાય છે. ત્યાંના વૈભવની ઉપેક્ષા પૂરતો સંતોષ પણ રહે છે. એ રીતે સર્વ વ્રતોના પિષક તરીકે આ વ્રતની અગત્ય સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે. •
૨ ભેગેપગપરિમાણુ, એક વાર ભેગમાં આવતા પદાર્થો ભેગ કહેવાય છે. જેવા કે-અનાજ, પાણી વગેરે. વારંવાર ઉપભેગમાં આવતા વસ્ત્ર વગેરે પદાર્થો ઉપભેગ કહેવાય છે. આનું પરિમાણુ કરવુંઈચ્છાનુસાર નિરંતર નિયમ રાખવો, એ આ વ્રતને અર્થ છે. આ વ્રતથી તૃષ્ણ—લુપતા ઉપર કેવું દબાણ થાય છે, એ આ વ્રતને અનુભવ કરવાથી માલૂમ પડી શકે છે. શાંતિના માર્ગમાં આગળ વધવાની ૧ “ સન્તોષવશ્વાસમાર્ક્સ ટુર્વવાળમાં मत्वा मूर्छाफलं कुर्यात् परिग्रहनियन्त्रणम् " ॥
– હેમચન્દ્ર, યેગશાસ્ત્ર. + “ તરાપ તો ચત્ર સીમા ન થસે . * - હયાતં વિવિરતિ રિતિ વ્રથમં તત્ ગુણવ્રતમ” .
– હેમચન્દ્ર, યોગશાસ્ત્ર. * “મોળોપમેળોઃ સંધ્યા રાજા ચત્ર વિયતે | भोगोपभोगमानं तद् द्वैतीयीकं गुणव्रतम् " ॥
–હેમચન્દ્ર યોગશાસ્ત્ર, 603

Page #658

અધ્યાત્મતત્વોલક,
ત્રીલાલસાના પરિણામે આવો ત્યાગ–માર્ગ ગ્રહણ કરાય છે, એ માટે જેમાં અનેક જીવને સંહાર થવાનો સંભવ હોય તેવા પાપમય વેપારે પણ આ વ્રતમાં વજી દેવાય છે. અને એ સિવાય મધ, માંસ, કંદમૂળ વગેરે અભક્ષ્ય ચીજો ખાવાનું પણ આ વ્રતમાં નિષિદ્ધ છે.
મઘ, માંસનું અભક્ષ્યત્વ તે સુસ્પષ્ટ છે. પરંતુ એ સિવાય કંદમૂળ પણ ભક્ષણ કરવા યોગ્ય નથી. આ વાતને જૈનશાસ્ત્રકારેજ નહિ, પરંતુ હિંદુધર્મશાસ્ત્રકાર પણ પ્રતિપાદન કરે છે. જુઓ ! મનુસ્મૃતિને પાંચમો અધ્યાય. ત્યાં પાંચમા અને ઓગણીસમા શ્લોકમાં–“ઝશુf pજ્ઞનું નૈવ groડુ” + + + વગેરે શબ્દોથી શણ, ગાજર, ડુંગળી વગેરે અભક્ષ્ય ચીજો ખાવાની મનાઈ કરવામાં આવી છે. આ પદાર્થો તામસ સ્વભાવને પુષ્ટિ આપનારા છે. શિવપુરાણ, ઇતિહાસપુરાણ વગેરે
માં પણ એ પદાર્થો ભક્ષણને અગ્ય બતાવ્યા છે.
આ સિવાય કોળ (અડદ, મગ, ચણા વગેરે) ની સાથે કાચું ગેરસ (દૂધ, દહીં છાશ) ખાવું તે પણ અભક્ષ્યભક્ષણ છે. આ વાતને પદ્મપુરાણના નીચેના બ્રેકથી પણ પુષ્ટિ મળે છે–
" गोरसं माषमध्ये तु मुद्गादिके तथैव च ।
___ भक्षयेत् तद् भवेन्नूनं मांसतुल्यं युधिष्ठिर !” ॥ " અર્થાત “અડદ, મગ વગેરેની સાથે (કાચું ) ગેરસ ખાવું તે હે યુધિષ્ઠિર ! માંસ ખાવા બરાબર છે.”
એ સિવાય મધુ (મધ) નું ભક્ષણ પણ વર્જિત છે. આ વાતને મહાભારત વગેરે હિન્દુધર્મગ્રંથકારે પણ ટેકે આપે છે.
રાત્રિભોજન પણ અભક્ષ્ય છે. આ વાતને માન્ય રાખવા માટે બીજ પ્રમાણે શેધવા પહેલાં આપણે સ્વાનુભવથી વિચાર કરે જોઈએ
સંધ્યા પડવાની સાથે અનેક જથ્થાબંધ સૂક્ષ્મ જીવો ઉડવા માંડે છે. રાત્રે દીવાની હામે બેશુમાર જ ફરતા જોવાય છે. ઉઘાડા રાખેલા દીવાના પાત્રમાં પુષ્કળ જીવડાં પડેલાં દેખાય છે, અને એ સિવાય આપણા શરીર ઉપર પણ રાત્રિ પડતાંની સાથે અનેક જીવો બેસવા માંડે છે; આવી સ્થિતિમાં ભેજન ઉપર પણ જીવો અવશ્ય બેસતા હોવા જોઈએ, એ
$04.

Page #659

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGH'r. ખુલ્લી વાત છે. આથી ભોજનની સાથે જીવડાને પણ ભક્ષણ કરી જવાનું પાપ રાત્રિભોજન કરનારને ચોખ્ખી રીતે લાગતું જણાય છે. કેટલાંક ઝેરી જીવડાં ભેજનની સાથે પેટમાં આવતાં રોગને ઉત્પન્ન કરનાર થાય છે. કેટલાક ઝેરીલા જીવોની અસર તુરત નહિ થતાં લાંબે કાળે પણ થાય છે. ભોજનમાં જ આવી હોય તે જ દર પેદા થાય છે. કળીયે આવવાથી કોઢ ઉત્પન્ન થાય છે. કીડી આવવાથી બુદ્ધિ હણાય છે. લાકડાને કકડો આવી ગયો હોય તે ગળામાં પીડા ભોગવવી પડે છે. માખી આવવાથી વમન થાય છે. અને કોઈ ઝેરી પ્રાણી ખાવામાં આવી ગયું હોય તે અકાલ મૃત્યુના પંજામાં સપડાવું પડે છે.
સાયંકાલે ( સૂર્યના અસ્ત થવા પહેલાં ) કરેલું ભોજન, રાત્રે સુઈ જવાના વખત સુધીમાં ઘણું ખરું જઠરાગ્નિની વાલા ઉપર ચઢી જવાથી નિદ્રામાં તેની માઠી અસર થતી નથી. તેથી ઉલટી રીતે વર્તવામાં-રાત્રે ખાઈને થોડીવારમાં સુઈ જવાથી, હરફર કરવાનું ન બનવાને લીધે પેટમાં તરતનું ભરેલું અન્ન નિદ્રામાં ઘણી વખતે ગંભીર બીમારી ઉત્પન્ન કરે છે. ભોજન કર્યા પછી થોડું થોડું પાણી પીવાને ડૉકટરી નિયમ છે. આ નિયમ, રાત્રિએ જમવાથી જોઈતા પ્રમાણમાં પાણી પીવાને વખત નહિ મળવાને લીધે સચવાઈ શકે નહિ; અને એથી અજીર્ણ પેદા થાય છે. “અજીર્ણ સર્વ રોગોનું મૂળ છે” એ વાત “કોમેશા r:” એ વાક્યથી જગજાહેર છે.
આ બધી અનુભવસિદ્ધ બાબતે ઉપરથી-હિંસાના પાપની દષ્ટિને બાજુ ઉપર મૂકતાં આરોગ્યની દૃષ્ટિએ પણ–રાત્રિએ ભજન કરવું ગેરવ્યાજબી ઠરે છે.
આ સંબંધમાં લગાર ધર્મશાસ્ત્ર તરફ ઉડતી નજરથી જોઈ લઈએ. હિન્દુધર્મશાસ્ત્રમાં “ માર્કણ્ડ” મુનિનું નામ જાણીતું છે. તેઓને અભિપ્રાય-રાત્રિએ ખાવું તે માંસભક્ષણની બરાબર અને રાત્રિએ પાન કરવું તે રૂધિર પીવા બરાબર છે. તે અર્થને ક આ છે–
" अस्तं गते दिवानाथे आपो रुधिरमुच्यते । अनं मांससमं प्रोक्तं मार्कण्डेन महर्षिणा"॥
508

Page #660

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, [ ત્રીજુંકૂર્મપુરાણમાં પણ કહ્યું છે કે – " न द्रुह्येत् सर्वभूतानि निर्द्वन्दो निर्भयो भवेत् ।। न नक्तं चैवमश्नीयाद् रात्रौ ध्यानपरो भवेत् " ॥
(૨૭ મો અધ્યાય પૂ. ૬૪૫ ) સર્વ પ્રાણિઓ ઉપર હરહિત અને નિર્જ તથા નિર્ભય રહેવાની સાથે રાત્રિએ ભોજન નહિ કરતાં ધ્યાનમાં તત્પર રહે.” .
" आदित्ये दर्शयित्वाऽन्नं भुञ्जीत प्राङ्मुखो नरः" ।
એ પણ તેજ પુરાણના ૬૫૩ મા પૃષ્ઠનું વાક્ય છે. એને અર્થ એ છે કે-“સૂર્યની હયાતીમાં ગુરૂ કે વડીલને અન્ન બતાવી પૂર્વ દિશા તરફ ભોજન કરે.”
આવી રીતે અન્ય પુરાણ અને અન્ય ગ્રન્થમાં પણ રાત્રિભોજનને નિષેધ કરનારાં ઘણાં વાક્યો મળી આવે છે. યુધિષ્ઠિરને સંબોધન કરી ત્યાં સુધી કહેવામાં આવ્યું છે કે-ગૃહસ્થ કે સાધુ, કેઈએ રાત્રે પાણી પણ પીવું ન જોઈએ. તે ક આ છે –
" नोदकमपि पातव्यं रात्रावत्र युधिष्ठिर ! ।
तपस्विनां विशेषेण गृहिणां च विवेकिनाम् " ॥
આ લેકમાં તપસ્વિઓ ( સાધુ-સંન્યાસિઓ ) ને માટે રાત્રિએ પાણી પણ પીવાને ભાર દઈને નિષેધ કર્યો છે. એ ઉપરાંત ગૃહસ્થને પણ એ બન્ધનથી જતા કર્યા નથી. આ વ્રતને નહિ પાલનારા ગૃહસ્થને પણ અવિવેકી બતાવ્યા છે.
પુરાણમાં “પ્રદોષવત” “નકતવ્રત” બતાવ્યા ઉપરથી કેટલાકે રાત્રિભોજન તરફ લલચાય છે. પરંતુ આથી રાત્રિભોજનના નિષેધના
કે અપ્રમાણ ઠરે, એ વાત યાદ રાખવી જોઈએ. પૂર્વાપરનો વિરોધ ન આવે, તેમ શાસ્ત્રનાં વાક્ય વિચારવાં જોઈએ. “ ઘોષો રજનીકુમ એ વાક્યથી સૂર્યના અસ્ત થયા પહેલાની બે ઘડી જેટલા વખતને રાત્રિનું મુખ સમજવામાં અને તે જ વખતને પ્રદોષકાળ સમજવામાં રાત્રિભોજનના નિષેધક ગ્લૅકેની સાથે વિરોધ રહેશે નહિ. “નકત”
606

Page #661

પ્રકરણ: ]
SPIRITUAL LIGHT.
શબ્દના મુખ્ય અર્થ ! જો કે રાત્રિ છે, તથાપિ શાસ્ત્રકાર અને વ્યાખ્યાકાર, રાત્રિભાજનના નિષેધનાં અનેક પ્રમાણભૂત વાક્ય સાથે ખાધ ન આવે—સંગતિ થાય એ માટે · નકત ’ શબ્દથી સૂર્યની અસ્તદશા પહેલાંની એ ઘડીને વખત લેવાનું બતાવે છે. ૧
'
જેવી રીતે કે
66
66
दिवसस्याष्टमे भागे मन्दीभूते दिवाकरे ।
एतद् नक्तं विजानीयाद् न नक्तं निशि भोजनम् " ॥
मुहूत्तनं दिनं नक्तं प्रवदन्ति मनीषिणः ।
नक्षत्र दर्शनान्नक्तं नाहं मन्ये गणाधिप ! 11
૧ શબ્દને મુખ્ય અર્થ લેવામાં વિરાધ જણાતા હાય, તે ગાણુ
:
અમદાવાદ ' માં રહે
તેમ, અમદાવાદની
થાય
હું અમદાવાદ રહું નહિ, એમ
'
શક્તિથી ( લક્ષણાથી ) ધટતા અર્થ લેવાય છે. ખાસ નારા, જેમ ખાલે છે કે હું અમદાવાદ રહુ છું. પાસેના નાના ગામડામાં રહેનારા પણ ખેલે છે કે હ્યુ, ” એકજ જાતનાં આ બે વાક્યાના એકજ અર્થ પામર પણ સમજી શકે છે. એકજ અર્થ લેવામાં આવે તો ખરી વાત ઉડી જાય. માટે કાઇ સ્થળે · અમદાવાદ' શબ્દથી ખાસ અમદાવાદ શહેર સમજવાનું હાય છે અને કાઇ સ્થળે ‘ અમદાવાદ ’ શબ્દથી ‘અમદાવાદ’ શહેર સમજવામાં વાંધા આવતા હોય તે અમદાવાદની પાસેનું ગામડુ સમજવું પડે છે. આવી રીતે મુખ્ય—ગાણુ અનેા વ્યવહાર લાકમાં પણ અનુભવાય છે. આ ઉપરથી એ સિદ્ધ થાય છે કે મુખ્ય અને કહેનાર શબ્દથી મુખ્ય અર્થના સમીપની વસ્તુ પણ પ્રકરણાનુસાર સમજવામાં વાંધેા રહેતા નથી. આ નીતિ પ્રમાણે પ્રકૃતમાં પણ ‘ નત ” શબ્દથી મુખ્ય અર્થે રાત્રિ જ્યાં ન ધટતી હોય ત્યાં રાત્રિને સમીપ ભાગ અર્થાત્ સૂર્યની અસ્તદશા પહેલાંની એ ઘડી જેટલા વખત લેવામાં કાઇ જાતને વાંધા નથી. નક્ત ” શબ્દથી મુખ્ય અર્થ રાત્રિ લેવામાં રાત્રિભોજનના નિષેધનાં અનેક પ્રમાણાને વાંધા ઉઠાવનાર જોઈએ છીએ. માટેજ પૂર્વોક્ત ગાણુ અર્થ લેવાની જરૂર પડી છે. જ્યાં જ્યાં ગાણુ અર્થ લેવાય છે, ત્યાં બધે મુખ્ય અર્થ લેવામાં બાધા હેાવાનું કારણુ સમજવુ,
:
507
""
**
:
.

Page #662

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ત્રીજાં
અર્થાત્—દિવસના આમા ભાગને અથવા સૂર્યની અસ્તદશા
*
.
નક્ત કહેવામાં આવે છે. અતએવ
’
પહેલાંની એ ઘડીના વખતને રાત્રિએ ખાવું એ ‘· નક્તત્રત જીને ઉદ્દેશીને કહેલું ખાસ લક્ષ્યમાં રાખવા જેવું છે કે-જ્યારે નક્ષત્રે
તે અર્થ નથી. ખીજા શ્લાકમાં ગણેશ
*
દેખાય, તે વખતને હું નક્ત ' માનતેા નથી.
વળી—
“ ગમ્મોટરુને નાશ્ત્રાન્તરવિમળ્યુò |
ગńાતે તુ મુખ્તાના બદ્દા! માનો: પુસેવા: ? ” ॥
" ये रात्रौ सर्वदाऽऽहारं वर्जयन्ति सुमेधसः ।
तेषां पक्षोपवासस्य फलं मासेन जायते " ॥
66
मृते स्वजनमात्रेऽपि सूतकं जायते किल । अस्तंगते दिवानाथे भोजनं क्रियते कथम् ?
33 11
· જે સૂના ભકતા, જ્યારે સૂર્ય મડલ મેધપટલથી આચ્છાદિત થાય છે, ત્યારે ભાજન કરતા નથી; તેજ સૂર્યના ભતા સૂર્યની અત દશામાં પણ ભાજન કરે એ કેવું આશ્ચય ? જેઓ હમેશાં રાત્રિભાજનથી વિરત છે, તે પ્રતિદિન રાત્રિના અડધા દિવસના ઉપવાસી બનવાથી એક મહીનામાં પર ઉપવાસનું ફળ મેળવે છે. સ્વજનમાત્રના ( સ્વકુટુંબમાંથી કાઇના ) મરવાથી પણ સૂતક આવે છે, એટલે તે દશામાં કાઇ ભાજન કરતું નથી, તા દિવસના નાથ સૂર્ય અસ્ત થયા પછી તા ભાજન કરાયજ કેમ ?. '
વળી
" देवैस्तु भुक्तं पूर्वाह्णे मध्याह्ने ऋषिभिस्तथा । अपराहूणे च पितृभिः सायाहूने दैत्यदानवैः
“સધ્ધાયાં ચક્ષક્ષોમિ: સદ્દા મુત્તું કૂદ્દે ! [ सर्ववेलामतिक्रम्य रात्रौ भुक्तमभोजनम् " ॥
,,
આ એ શ્લેાકેાથી યુધિષ્ઠિરને કહેવામાં આવ્યું છે કે હું યુધિષ્ઠિર ! દેવતાએ દિવસના પૂર્વ ભાગમાં, ઋષિઓ મધ્યા કાલમાં, પિતૃલેાકેા ખપેાર પછીના વખતમાં, દૈત્ય-દાનવા સાયંકાલે અને યક્ષ-રાક્ષસા
508

Page #663

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. સધ્યા વખતે ભોજન કરે છે. પરંતુ એ બધો વખત છોડી રાત્રે જે ભજન કરવું છે, તે દુષ્ટ ભોજન છે.
આજ વાતની પુષ્ટિમાં રાત્રિએ જે છે કામ કરવાં વજિત છે, તેમાં રાત્રિભેજન પણ ખાસ ભાર દઈને ગણવામાં આવ્યું છે, અને તે આ શ્લેક છે– “ નવાષતિર્નર ના ન થાત્ તાનમાં
' . दानं वा विहितं रात्रौ भोजनं तु विशेषतः" ॥ અર્થાત્ આહુતિ, સ્નાન, શ્રાદ્ધ, દેવપૂજન, દાન અને વિશેષ કરીને ભેજન રાત્રે ન કરવું જોઈએ.
આ વિષયમાં “આયુર્વેદ” ને પણ એજ મુદ્રાલેખ છે કે" हृन्नाभिपद्मसंकोचश्चण्डरोचिरपायतः।।
બતે ન જ મોડ્યું સૂક્ષ્મળવાના”િ
–સૂર્યના અસ્ત થયા પછી હદયકમલ અને નાભિકમલ એ બંને સંકેચાઈ જાય છે, એથી, અને સૂક્ષ્મજીવોનું પણ ભોજનની સાથે ભક્ષણ - થઈ જતું હોવાથી રાત્રિએ ભજન કરવું નહિ.
એ રીતે ભક્ષ્યાભઢ્ય સંબધી રીતસર ખ્યાલ રાખી તદનુસાર વર્તન રાખવાનું આ વ્રતમાં સમજવું.
૩. અનર્થદંડવિરમણ. વગર પ્રજને દંડાવું–કર્મથી બંધાવું, એ અનર્થદંડ છે. એનાથી હડવું એ આ વ્રતને અર્થ છે. ફેગટ ખરાબ ધ્યાન ન કરવું, વ્યર્થ પાપને ઉપદેશ ને આપો અને નિરર્થક બીજાને હિંસક ઉપકરણે ન દેવાં એ આ વ્રતનું પાલન છે. એ સિવાય ખેલતમાશા જોવા, ગપ્પાં-સપ્પાં મારવાં, ઠઠ્ઠા-મશ્કરીની મોજ ઉડાવવી એ બધું પ્રમાદાચરણ પણ આ વ્રતની અંદર યથાશકિત છેડવું જોઈએ છે.* x “ મા રૌદ્રમાદધ્યાન વાપર્વોપરિતા
हिंसोपकारिदानं च प्रमादाचरणं तथा " ॥ " शरीराद्यर्थदण्डस्य प्रतिपक्षतया स्थितः । । યોગનર્થકતરાસ્કૃતીયં તુ સુત્રતમ્” | ૨ | :
–ગશામ, હેમચન્દ્ર, 509

Page #664

અધ્યાત્મતવાલાક,
[ ત્રીજ
ત્રણ ગુણવ્રતા જોયાં. ત્યાર પછી ચાર શિક્ષાત્રતા આવે છે-સામાચિક, દેશાવકાશિક, પાષધ અને થિસ ંવિભાગ,
૧. સામાયિક. રાગ-દ્વેષરહિત શાન્તસ્થિતિમાં ખેડી અર્થાત્ ૪૮ મિનિટ સુધી એક આસને રહેવું, એનું નામ સામાયિક છે. તેટલા વખતમાં આત્મતત્ત્વની વિચારણા, વૈરાગ્યશાસ્ત્રનું પરિશીલન અથવા પરમાત્માનું ધ્યાન કરવાનું છે.
૨ દેશાવકાશિકા છઠ્ઠા વ્રતમાં ગ્રહણ કરેલ દિશાના લાંબા નિયમતા એક દિવસ અથવા અમુક ટાઇમ સુધી સંક્ષેપ કરવા, એવીજ રીતે ખીજા વ્રતામાં રહેલી છૂટને સક્ષેપ કરવા એ આ વ્રતનેા અ છે. +
૩ પાષધવત ધર્મને પોષણ કરનાર હોવાથી પાષધ કહેવાય છે. ઉપવાસ આદિ તપ કરી ચાર કે આ પહેાર પન્ત સાધુની પેઠે ધર્મક્રિયામાં આરૂઢ રહેવું, એ પાષધવ્રત છે. આ પાષધમાં પાપવાળા ( સાંસારિકલાકિક ) વ્યાપારાના ત્યાગ, અંગની તૈલમ નઆદિથી શુશ્રૂષાને ત્યાગ અને બ્રહ્મચર્ય પૂર્વક ધક્રિયા તથા શુભચિન્તન અથવા શાસ્ત્રવાંચન કરવામાં આવે છે.
૪ અતિથિસવિભાગ. આત્માની ઉન્નતિ મેળવવા જેઓએ ગૃહસ્થાશ્રમના ત્યાગ કીધા છે, એવા મુમુક્ષુ-અતિથિ-મુનિ~મહાત્માઓને અન્ન, પાણી, વસ્ત્ર વગેરે, જે તેના માગ માં બધા ન નાંખે, કિન્તુ તેઓના સંયમને ` ઉપકાર કરનાર થાય, એવી ચીજોનું દાન કરવુ અને
* " त्यक्तार्त्तरौद्रध्यानस्य त्यक्तसावद्यकर्मणः ।
..
मुहूर्त समता या तां विदुः सामायिकत्रतम् ॥ ——હેમચન્દ્ર, યાગશાસ્ત્ર.
* “ વિસ્તૃતે રિમાળ યક્ તસ્ય સંક્ષેપળું પુનઃ । दिने रात्रौ च देशावका शिकव्रतमुच्यते " ॥
.
—હેમચન્દ્ર, યાગશાસ્ત્ર,
चतुपर्व्या चतुर्थादिकुव्यापार निषेधनम् । ब्रह्मचर्यक्रियास्नानादित्यागः पोषधव्रतम् " ॥
510
~હેમચન્દ્ર, યોગશાસ્ત્ર,

Page #665

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT. રહેવાને સ્થાન આપવું, એ આ વ્રતને અર્થ છે. + સાધુ-સંત સિવાય ઉત્તમ ગુણના પાત્ર એવા ગૃહસ્થની પણ પ્રતિપત્તિ કરવાને આ વ્રતમાં સમાવેશ છે.
- આ વ્રતમાં પાત્ર, કુપાત્ર અને અપાત્રને વિચાર કરાય છે. પાત્રના ત્રણ ભેદ પડે છે-ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય. મહાવ્રતધારી શાંતવૃત્તિસ્થ મુનિમહાત્માઓ ઉત્તમ પાત્ર છે, ગૃહસ્થ ધર્મનાં તેને પાળવાવાળા આત્મોન્નતીષ્ણુ શુદ્ધદષ્ટિવાળા સજજને મધ્યમ પાત્ર છે અને વિરતિ-વતને નહિ પાળી શકનારા તથા છતાં તે ઉપર દઢ અભિરૂચિવાળા તત્વસ્વરૂપની યથાર્થ શ્રદ્ધા ધરાવનારા સદગૃહસ્થ જઘન્ય (ત્રીજે નંબરે ) પાત્ર છે. જેઓ અવળે રસ્તે અજ્ઞાનતપ કષ્ટ ઉઠાવે છે, તેવાઓ કુપાત્ર છે, અને જેઓ નિણી છતાં સાધુ-મહાત્મા અથવા ધર્માચાર્યપણને ડોળ ઘાલી જગતને અંધારા કુવામાં નાંખવાનો પ્રયત્ન કરે છે, તેવા વિષયલંપટ લેકે અપાત્ર છે.
પાત્રોમાં આપેલું દાન મેક્ષનું સાધન માન્યું છે, અને કુપાત્ર તથા તથા અપાત્રોને સુપાત્રબુદ્ધિથી આપેલું દાન અનર્થકારી છે. અનુકંપાની લાગણુએ દયાની દૃષ્ટિએ કઈ પણ–ગમે તેવા માણસને દાન આપવામાં વાંધો નથી; એ દાન અનુકંપાદાન કહેવાય છે, અને એ કલ્યાણનું સાધન છે.
બાર વ્રતની ટૂંક વ્યાખ્યા જોઈ. ગુણવ્રત એ કારણથી કહેવાય છે કે તે વ્રતથી અણુવ્રતને “ગુણ” અર્થાત પુષ્ટિ મળે છે. શિક્ષાવ્રતો એ કારણથી કહેવાય છે કે તે વ્રતો “શિક્ષા” અર્થાત ધર્મના અભ્યાસરૂપ છે. આ બારે વ્રત ગ્રહણ કરવાનું સામર્થ ન હોય, તે. શક્તિઅનુસાર જેટલાં વ્રત લેવાં હેય, તેટલાં લઈ શકાય છે. સમ્યકાવયુક્ત એક વ્રતથી લઈને ગમે તેટલાં વ્રત ધારણ કરનારા પુરૂષ શ્રાવક અને સ્ત્રીઓ શ્રાવિકા કહેવાય છે. (કેવલ સમ્યકત્વધારી પણ “શ્રાવક' છે.*) . " "+ “રાને ચતુર્વિધારણાત્રાss છાવનાનાના " " ' अतिथिभ्योऽतिथिसंविभागवतमुदीरितम् " ॥ . . .
-હેમચન્દ્ર, યેગશાસ્ત્ર. * सर्वविरतिरहितत्वे सति सम्यक्त्वधारित्वं श्रावकत्वम् ।
$11

Page #666

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
ત્રીજુંહવે અહીં પ્રસંગતઃ ગૃહસ્થની દિનચર્યા ઉપર લગાર ટુંકમાં દૃષ્ટિ કરી જઈએ.
ચાર ઘડી રાત્રિ બાકી રહે ત્યારે ગૃહસ્થ નિદ્રામાંથી ઉઠી જવું જોઈએ. ઉડીને તરત પરમેષ્ઠિ સ્મરણ કરી પોતાના સ્વરૂપને વિચાર કરવો જોઈએ કે- હું કોણ છું ?, ક્યાંથી આવ્યો છું ?, કયાં જવાને ?, મારું કર્તવ્ય શું છે?” રજ ઉંઘમાંથી ઉઠવ્યા બાદ આવી વિપારણું કરવાથી સાધ્યબિન્દુનું સ્મરણ હમેશાં તાજું બન્યું રહે છે, અને એ બહુ સારી રીતે કર્તવ્યપરાયણ થઈ શકાય છે. મોહન દારૂણ હુમલા હામેથી બચવાને માટે આવી ચિન્તના અગત્યની છે. સંસારની ઉપાધિનાં કાર્યો તે હમેશાં ગળે વળગેલાં છે, પણ પિતાનું મૂળ નિશાન ચૂકવું ન જોઈએ. અજ્ઞ માણસ-આ કામ આજે પતાવી નાખવાનું છે ” “ફલાણું કામ કાલે કરવાનું છે” “અમુક કામ થડા વખત પછી કરીશ”—એમ સંસારની માયામાં અહનિશ ઝંખતે રહી મરણને ઉત્પાત ભૂલી જાય છે.*
આત્મચિન્તન કર્યા પછી સામાયિક, પ્રતિક્રમણ (પાપથી હઠવું તે પ્રતિક્રમણ, અર્થાત સધ્યા. તે પ્રાત:કાળે અને સાયંકાલે કરવામાં આવે છે.) યા જપ, સ્તોત્ર જે કંઈ પિતાની નિત્યક્રિયા કરવાની હોય, તે કરવી. હમેશાં નિયમસર પરમાત્માના નામનો શુદ્ધરીતે જપ કરવાથી પાપને બોજો હલકે થવાની સાથે ચિત્તની સ્વચ્છતા મેળવાય છે અને દુર્ભાગ્ય ક્ષીણ થાય છે. 1નિત્યક્રિયા કયો પછી પ્રભુમદિરે જવું. પરમાત્માનું દર્શન-પૂજન કરવું. હમેશાંથી દર્શન-પૂજન કરતા આવ્યા છતાં ફળસિદ્ધિ જોવાતી નથી, તેનું કારણ એ છે કે આપણું પ્રભુપૂજન વિધિયુક્ત થતું નથી. વિધિરહિત અને પ્રેમ વગરની ક્રિયા ગમે તેટલા કાળ સુધી કરવામાં આવે, પણ એથી ઉચ્ચ ફળની આશા શી રીતે રાખી શકાય ? પ્રભુ 'ભક્તિના ત્રણ વિભાગે પડે છે–સ્મરણભક્તિ, દર્શનભક્તિ અને સ્પર્શનભક્તિ. પરમાત્માનું મને ભવનમાં સ્મરણ કરવું તે સ્મરણશક્તિ, પરમાત્માનું દર્શન કર્યું તે દર્શનભક્તિ અને પરમાત્માની મૂર્તિને *" करिष्यामि करिष्यामि करिष्यामीति चिन्तया । मरिष्यामि मरिष्यामि मरिष्यामीति विस्मृतम् " ॥
612

Page #667

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT'.
સ્પર્શી કરવા તે સ્પનભકિત છે. આ ત્રિવિધ ભક્તિ કેવી રીતે કરવી, તે એક દૃષ્ટાન્તથી જોઇએ—
એક ગૃહસ્થના એકના એક છેકરા પરદેશ ગયા છે. પરદેશ ગયાને ખાર વર્ષ થયાં, ત્યાં સુધી પણ તેના બાપને તેના બિલકુલ સમાચાર મળ્યા નથી. હવે તેના બાપે ઉંડા નિઃશ્વાસેા નાંખી તેના મળવાની આશા બિલકુલ છોડી દીધી છે. એક દિવસે શેને ટપાલમાં એક કાર્ડ આવ્યું. કા શ્વેતાંની સાથે શેઠના શરીરમાં વિજળી દોડાદોડ કરવા લાગી. એ કા બીજા કાઇનું નહિ, પરન્તુ પરદેશ ગયેલ પેાતાના પુત્રનું હતુ. કાર્ડમાં પુત્રે પોતાના કુશળસમાચાર જણાવ્યા હતા. આ કાર્ડ વાંચતાં શેઠની સ્ડામે પુત્રની આકૃતિ ખડી થઇ ગઇ. શેડનું હૃદય પુત્રની મૂર્તિનું દર્શન કરવા લાગ્યુ. સજ્જને ! પ્રભુનું સ્મરણ પણ આવાજ પ્રકારનું થવું જોઇએ, કે પ્રભુને યાદ કરતાં–પ્રભુને જપ કરતાં પ્રભુના સ્વરૂપાકાર આપણા હૃદય હામે ખડા થઇ જાય; તાજ તે સ્મરણભક્તિ યથાર્થ થઈ કહી શકાય.
"
કાર્ડમાં છેવટે જઇને એમ લખ્યું હતું કે- હું અમુક દિવસે અહીંથી નિકળીશ અને અમુક ટાઈમે આપણા ગામના સ્ટેશને ઉતરીશ. ' પુત્રના આવવાના દિવસે શેડ વખતસર સ્ટેશન ઉપર ગયા અને પામ લઇને પ્લેટફાર્મ ઉપર ઉભા રહી રેલ આવવાની રાહ જોવા લાગ્યા. ધમકારા મારતી ટ્રેન આવી; છેકરા ડખાના બારણામાંથી માંહું બહાર કાઢી પોતાના પિતાને શાધી રહ્યો છે. અને બાપ પણ દરેક ખાનાં બારણાં તરફ્ નજર નાખી રહ્યો છે. એટલામાં બાપ અને છેકરાની દૃષ્ટિ ભેગી થઇ. બાપે છોકરાને જોયે મને છોકરે બાપને જોયા. વાચક ! આ વખતે પિતાના શરીરમાં પ્રેમને પ્રવાહ કેટલા જુસ્સાથી વહેવા લાગ્યા હશે ? પુત્રને પણ બાપ તરફ કેટલા ઉમળકેટ ઉછળવા માંડયા હશે ? બાપ-બેટાની ચાર આખા મળતાં તેઓને જેમ પવિત્ર ભાવની આનંદમય ઉર્મિ ઉછળવા લાગી, તેમ આપણને પણ પ્રભુને જોતાં-પ્રભુની મૂર્તિનું દર્શન થતાં પવિત્રભાવવાળી આનન્દમય ઉર્મિએ ઉછળવી જોઇએ; આવી સ્થિતિનુ પ્રભુપ્રતિમાનું દર્શન થાય તાજ તે ઉચ્ચકેાટીની દનતિ થઇ કહી શકાય.
હવે છેકરા રેલથી ઉતરી પ્લેટફામ પર આવ્યેા. આવતાંની સાથે બાપે તેને બાથમાં લીધેા. અને ભેટયા. આ વખતે તેઓના હૃદયમાં
513

Page #668

અધ્યાત્મતત્વાક.
[ ત્રીજુંજે ઉછરંગભર્યો ભાવ ઉપ હશે, તે શબ્દોમાં બતાવી શકાય તેમ છે ખરે છે. આવો ઉછરંગભર્યો ઉલ્લાસ પ્રભુની મૂર્તિને સ્પર્શ કરતી વખતે થ જોઈએ; ત્યારે જ તે સ્પર્શનભક્તિ વાસ્તવિક અથવા મહત્ત્વની કહી શકાય.
પ્રભુપૂજન જેમ અગત્યનું છે, તેમ ગુરૂભક્તિ પણ જરૂરની છે. ગુરૂના સ્થાનમાં આવીને વિધિસર ગુરૂને વંદન કરવું જોઈએ. ગુરૂને વંદન કરી પ્રત્યાખ્યાન ગ્રહણ કરવું. પ્રાત:કાલની ક્રિયા વખતે અને પ્રસમક્ષ ગ્રહણ કરેલું પ્રત્યાખ્યાન પુનઃ ગુરૂસમક્ષ ( ગુરૂની જોગવાઈ હોય તે) ગ્રહણ કરવાની જરૂર છે. પ્રત્યાખ્યાનને સાદે અર્થ નિયમ યા પ્રતિજ્ઞા થાય છે. ઉપવાસ કરવો હોય, યા એક વખત અથવા બેજ વખત આહાર લેવો હોય, અથવા બીજી રીતે ભોજનસંબધી વ્રત લેવાનું હોય, તે તેને માટે મનમાં કરેલ નિયમ ઉપર ગુરૂમહારાજ સમક્ષ (તેમના અભાવે સ્વમુખથી) શાસ્ત્રપ્રતિપાદિત સૂત્રના ઉચ્ચારણથી સીલ મારવામાં આવે છે. સાયંકાલે સૂર્યાસ્ત પહેલાં, રાત્રિએ આહાર -પાણું નહિ કરવાના અથવા કેવળ પાણી પીવાની છૂટ રાખવાના વ્રતને માટે પણ શાસ્ત્રોક્તસૂત્રોચ્ચારણથી પ્રત્યાખ્યાન ગ્રહણ કરવામાં આવે છે.
* કેટલાકે કહે છે કે આપણે મનમાં ધાર્યું તેજ બાધા. હાથ જેડવાથી (ગુરૂસમક્ષ લેવામાં) શું વિશેષ ? પણ એ કથન, કહેનારાએની નિર્બલતા સૂચવે છે. પિતાના હૃદયમાં કઈ પણ નિયમને ગ્રહણ કરવાની દઢ ભાવના થઈ હોય, તે ગુરૂમહારાજ ય વડીલની સમક્ષ શાસક્તસૂત્રોચ્ચારણુથી તે નિયમને પેક કરવાની જરૂર છે. હમેશાં ભાવના કે પરિણામ સરખા રહેતા નથી, એ કારણથી ભાવનાના વિકાસ વખતે શાસ્ત્રવિધિપૂર્વક જે નિયમ લેવામાં આવ્યો હોય, તો પછી ભાવના શિથિલ થઈ જતાં પણ, તે નિયમને વળગી રહેવા માટે આતરશક્તિથી પ્રાયઃ ટેકે મળતું રહે છે.
1 ગુરૂવન્દન પછી ગુરૂના મુખકમળથી ધર્મોપદેશનું શ્રવણ કરવું
જોઈએ. ત્યાર પછી ગૃહસ્થ ભેજનાદિથી નિવૃત્ત થઈને ન્યાયપુરસ્સર દ્રવ્યોપાર્જનમાં પ્રવૃત્તિ કરે. સાયંકાળે પ્રતિક્રમણ કરે. રાત્રિએ અવકાશ મેળવી તત્ત્વવિચારમાં પ્રવૃત્તિ કરે અને ગુરૂના ધર્મોપદેશમાંથી જે
ૐ14

Page #669

પ્રકરણ, 1
SPIRITUAL LIGHT.
2
સાંભળ્યું હાય, તેને ઊહાપેાહ કરે. વિચાર . નહિં કરવાથી શ્રવણ કરેલાં તત્ત્વા હૃદયમાં સુપ્રતિષ્ઠિત થઇ શકતાં નથી. દેવદન ત્રિકાળ કરવાનું કહ્યું છે. પ્રાતઃકાળે, મધ્યાન્હકાળે અને સાયંકાળે મધ્યાન્તકાળની પૂજા મધ્યાન્હકાળ પહેલાં ૯-૧૦ વાગે પણ કરી શકાય છે. સાયંકાળનું પ્રભુદન પ્રતિક્રમણ પહેલાં કરવાનુ કહ્યુ છે, છતાં તેના સયેાગ ન મળે તા પ્રતિક્રમણ પછી પણ કરી શકાય. રાત્રિએ સુતી વખતે દેવગુરૂનું સ્મરણ કરવું. પરમાત્માનું ધ્યાન કરીને સુવાથી કુસ્વપ્ન આદિ અમ ગળના પરિહાર થાય છે. નિદ્રા ઉડે ત્યારે સ્ત્રીના શરીરની દુર્ગુણુતા ચિંતવવી. સ્ત્રીને પણ ધર્મના સરખા હકક હાવાથી તેણીએ પણ પુરૂષના શરીરની મલિનતાનું ચિંતન કરવું. -સ્થૂળભદ્ર આદિ મહાત્માઓનાં ચરિત્રા પણ ચિતવવાં. કામવાસનાની દુષ્ટતા વિચારવી. વિષયવાસનાને એછી કરવા માટે આવી ભાવનાની ધણી જરૂર છે. વિચારશ્રેણીમાં આગળ વધતાં ત્યાં સુધી ભાવનામાં આરૂઢ થવાનું મહાત્માએ જણાવે છે કે—
× त्यक्तसंगो जीर्णवासा मलक्लिन्नकलेवर: ।
c
tr
भजन् माधुकरीं वृत्तिं मुनिचर्या कदा श्रये ? ” ॥
त्यजन् दुःशीलसंसर्ग गुरुपादरजः स्पृशन् । कदाऽहं योगमभ्यस्यन् प्रभवेयं भवच्छिदे ?
,,
महानिशायां प्रकृते कायोत्सर्गे पुराद् बहिः । स्तम्भवत् स्कन्धकषणं वृषाः कुर्युः कदा मयि ?
" वने पद्मासनासीनं क्रोडस्थित मृगार्भकम् । कदाऽऽघ्राम्यन्ति वत्रे मां जरन्तो मृगयूथपाः 11
"2
" शत्रो मित्रे तृणे त्रैणे स्वर्णेऽश्मनि मणौ मृदि । मोक्षे भवे भविष्यामि निर्विशेषमतिः कदा ? "* ॥
*આ યાગિ—મહાત્મા કેાશા નામની વેશ્યાને ત્યાં ચતુર્થાંસ રહેવા છતાં બ્રહ્મચર્ય થી ડગ્યા ન્હાતા. પદ્મસભાજન, સુંદર ચિત્રશાળા અને વેશ્યાની ઉન્માદક હાવભાવચેષ્ટાએ, આટલું છતાં પણ તે મહર્ષિ પૂર્ણ સમાધિસ્થ
રહ્યા હતા.
× હેમચન્દ્રાચાર્ય, યોગશાસ્ત્ર,
તૃતીયપ્રકાશ-૧૪૨-૧૪૩-૧૪૪-૧૪૫-૧૪૬.
* આમાં પહેલા શ્લાકના અમુનિધને ગ્રહણુ કરવાના મનેરથ દર્શાવે છે, ખીજા શ્લાકના અથૅ મુનિચર્યાંની ઉચ્ચ કાટી મેળવવાને
515

Page #670

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક,
[ ખીજ
—ધર, સ્ત્રી, દ્રશ્ય વગેરેના સંગ છેડી છણું વસ્ત્ર ધારણ કરી શરીરની શુશ્રૂષા નહિ કરતા અને માધુકરીત્તિને ભજતા એવા મુનિચર્યા પાલનારા હું ક્યારે બનીશ ?. દુતાની સેાબત છેાડી, ગુરૂના ચરણમાં રહી અને યાગના અભ્યાસ કરી જન્મપ્રવાહને ઉચ્છેદન કરવામાં સમ એવા હું કયારે બનીશ ?. ચાર રાત્રિએ નગરની બહાર કાયાસમાં સ્થિત રહેલા એવા મારા શરીરને સ્તંભની જેમ અવલખીને ખળદા પોતાની ખાંધને ક્યારે ધસસે ?. વનમાં પદ્માસનસ્થ બની રહેલા મારા ખેાળામાં મૃગનાં બચ્ચાં ક્યારે આવી બેસશે ? અને ખૂદ્રા મૃગા મારા મુખને ક્યારે સંધશે ?. શત્રુ-મિત્ર, તૃણુ–સ્રી, સુવર્ણ –પત્થર, મણિ-માટી અને મેક્ષ–સસાર ઉપર સમાનબુદ્ધિવાળા હું ક્યારે બનીશ ?.
આ પ્રમાણે ગુણશ્રેણી ઉપર વધવાને માટે વિવિધ અને થા મનારથા ચિંતવવા. અને ત્યાર પછી પ્રાતઃકાલિક જે કૃત્ય કરવાનું છે, તે ઉપર જોઇ આવ્યા છીએ.
ઉપર પ્રમાણે દિનચર્યા પાલન કરવી એ ગૃહસ્થાના ધર્મ છે, તે ધર્મ ઉપર આરૂઢ થયેલા ગૃહસ્થ પણ વિશુદ્ધિ મેળવે છે.
અથ જાન્તાસૃgિ:—
ततश्र कान्तादृशि संप्रवेश स्ताराप्रभायं ध्रुवदर्शनं च । चित्तस्य देशे स्थिरबन्धनं यत् तां धारणाम च वदन्ति सन्तः ॥ ११९ ॥
Henceforth the enlightened soul passes on to the stage of Kanta where the perception is steady and like the lustre of a star. Dharana which is characteristic of this stage means fixing the mind steadily on an object. ( 119 )
મનારથ જણાવે છે, ત્રીજા શ્લાકના અમાં કાયાત્સર્ગાદિના મનેરથ રહેલા છે, ચેાથા શ્લોકના અર્થીમાં ગિરિ-ગુહાર્દિમાં રહેલ મહર્ષિની સ્થિતિના મનેરથ સમાયલે છે અને પાંચમા શ્લોકના અર્થમાં પદ્મ સમભાવની સ્થિતિને મનેારથ રહ્યો છે.
516

Page #671

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
Notes-Having set forth the vows (Yamas ), regulations (Niyamas), various postures (Asanas), restraint of breath (Pranayama) and the withdrawal of senses from their objects (Pratyāhāra) in the previous Drashtis as means for the purification of the mind, the author describes now Dharana in the sixth Drashti. When the covering, which obscured knowledge, etc., is attenuated by the practice of the preliminary means, attention becomes steady and fixed.
*
Bhagvana Patanjali's definition of Dharana prescribes the fixing of attention on one place, i. e., by abstracting it from all others. Mind must be applied to some object either in the body or outside the body and should continue to keep itself in that state. Attention must be fixed externally on some material object representing divinity and internally on seven plexuses, etc.. Bhagvana Hemchandracharya recommends fixing attention on the navel, heart, the tip of the nose, forehead, eyebrow, palate, eyes, face, ears and head, etc.. When the mind becomes thoroughly localized on one of them it advances further on the path of Yoga.
2
One special feature to be noted is the primary importance of something external on which the attention is to be fixed; otherwise the beginner cannot proceed further. He must begin concentrating on it until his mind becomes firmly fixed on it.
The subject is so abstruse that it requires repeated instructions from a learned and pious teacher (Guru),else the very practice tends to ruin the beginner. ind 517
E

Page #672

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
કાન્તાદૃષ્ટિ—
“ સ્થિરા દૃષ્ટિમાંથી કાન્તાદષ્ટિમાં પ્રવેશ થાય છે. અહીં તારાની પ્રભા સરખુ અચળ દન માનેલું છે અને ચિત્તને કાઇ પણ દેશમાં સ્થિર બાંધી દેવારૂપ ધારણા, જે યાગનું છઠ્ઠું અંગ છે, તે પ્રાપ્ત થાય છે.”—૧૧૯
2
ભાવા ધારણા એ સાતમુ ચેાગાંગ આ છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં મેળવાય છે. પ્રત્યાહારને સિદ્ધ નહિ કરનાર ધારણા કદાપિ કરી શકતા નથી. એ માટે પ્રત્યાહાર સિદ્ધ કરી પછી ધારણામાં ઉતરવુ. ધારણાના સબન્ધમાં હેમચન્દ્રાચાર્ય યોગશાસ્ત્રમાં કહે છે કે
66
અર્થાત—નાભિ, હૃદય, નાસિકાગ્રભાગ, કપાળ, ભ્રકુટિ, તાલુ, દૃષ્ટિ, મુખ, કર્ણ અને મસ્તક એટલાં ધ્યાનનાં સ્થાના કહ્યાં છે.
| ત્રી
नाभिहृदयनासाग्रभालभ्रूता लुदृष्टयः ।
मुखं कर्णौ शिरवेति ध्यानस्थानान्यकर्त्तियन् " ॥ ( છઠ્ઠો પ્રકાશ, સાતમે બ્લેક. )
ગરૂડપુરાણમાં ધારણાનાં આભ્યન્તર દશ સ્થાને આવી રીતે
અંતાવ્યાં છે—
*
प्राङ्नाभ्यां हृदयेचाथ तृतीय च तथोरसि । कंठे मुखे नासिकाग्रे नेत्रभ्रूमध्य मूर्धसु
.. 11
" किञ्चित् तस्मात् परस्मिंश्च धारणाः दश कीर्त्तिताः " ॥ —નાભિ, હૃદય, છાતી, ક, મુખ, નાસિકાગ્ર, નેત્ર, ભ્રકુટીના મધ્ય ભાગ, મસ્તક અને તે ઉપરના ભાગ એ ધારણાનાં આભ્યન્તર શ સ્થળે છે.
ઇશ્વરગીતામાં ધારણાનું લક્ષણ બતાવતાં કહ્યું છે કે—
हृत्पुंडर के नाभ्यां वा मुनि पर्वतमस्तके |
एवमादिप्रदेशेषु धारणा चित्तबन्धनम्
;; 11
-હૃદયકમળ, નાભિ, મસ્તક અથવા પર્વતનું શિખર એ વગેરે પ્રદેશમાં ચિત્તને બાંધવું એ ધારણા છે.
518

Page #673

Ky.]
SPIRITUAL LIGHT.
પતંજલિ મહારાજ “ ફેશવન્યાયત્તસ્ય ધારળા ’-એ સૂત્રથી ધાર્શુાની સમજુતિ આપતાં કહે છે કે-ધ્યેયદેશ ઉપર ચિત્તનું સ્થાપન કરવું • તે ધારણા છે. અર્થાત્ જે દેશમાં ધ્યેયનું ચિન્તન કરવાનું છે, તે ધ્યાનના આધારભૂત દેશમાં ચિત્તને જોડી દેવું, એનું નામ ધારણા છે.
ધારા કે, તમે કાઇ પ્રભુની મૂર્ત્તિ તમારી હામે રાખીને ચિત્ત તથા ઇન્દ્રિયેાને વિષયા ઉપરથી ખેંચી લઇ શાન્તવૃત્તિમાં સ્થિર થઇ બેઠા છે, અને એ વખતે તમારી સર્વ ઈન્દ્રિયે! તમારા શાન્ત ચિત્તને અનુસરતી હાવાથી ચિત્તને જ્યાં લગાડેા, ત્યાં તે સ્થિર થાય, એવી સ્થિતિ ઉપર તમે આવ્યા છે. હવે આવા સમયે તે મૂર્ત્તિની સમ્મુખ જોઇ તે મૂર્ત્તિ જેટલા દેશમાં ( લાંખી, પહેાળી, ઉંચી ) દેખાય છે, તેટલાજ દેશમાં ચિત્તને ખાંધી દેવુ–તદાકાર કરી દેવું, એનું નામ ધારણા છે. જ્યારે એ મૂર્તિના આકાર છેડી તમારૂ મન અત્યંત ચપળ થઇ જ્યાં—જે વિષય ઉપર જઇ ખેસે, ત્યારે ત્યાંથી ચિત્તને ખેંચી પુનઃ તે મૂર્તિ ઉપર જોડી દેવું. આમ અભ્યાસ કરવાથી ચિત્તની ચંચળતા ટળી જાય છે.
જાય કે
આલંબનભૂત દેશ ઉપર ચિત્ત જ્યારે એવી રીતે સ્થપાઇ તમારૂ અન્તઃકરણ વચ્ચે અન્ય વિષયેા ઉપર લગારે જવું ન જાય, એજ આલખનભૂત દેશ તમારા ચિત્તના વિષય રહે, ત્યારેજ તે ધારણા સિદ્ધ થઇ સમજવી; અને પેાતાને ધ્યાન-સમાધિના અધિકારી માનવે. આવી ધારણા ધ્યાનનું સાક્ષાત્ અને મુખ્ય અંગ છે.
ધ્યાનને આધારભૂત દેશ, કે જેમાં ચિત્તને સ્થાપન કરવાનું છે, તે એ વિભાગામાં વ્હેચાય છે—બાહ્ય અને આભ્યન્તર. ખાદ્યના વળી એ ભેદો પડે છે–આધિભાતિક અને આધિદૈવિક, દીપ, વૃક્ષ, પર્વતનું શિખર, પ્રભુભૂતિ વગેરેના આધિભાતિકમાં સમાવેશ થાય છે. ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા વગેરેને આધિદૈવિકમાં અન્તર્ભાવ થાય છે. ભ્રક્રુતિ, હૃદયકમળ, કંઠસ્થાન, નાસિકાનેા અગ્રભાગ, તાલુસ્થાન, નેત્ર વગેરે શરીરના વિભાગ આધ્યાત્મિક અથવા આભ્યન્તર દેશ કહેવાય છે.
ધારાના અભ્યાસીએ પ્રથમતઃ બાહ્ય-ભાતિક પદાર્થોમાં ચિત્તવૃત્તિ સ્થાપવાના પ્રયત્ન કરવા. આણવિદ્યા શિખનાર જેમ પ્રથમ સ્થૂલ પદાર્થોને વિધવાના પ્રયત્ન કરે છે, તેમ યાગના ઉમેદવારે શરૂઆતમાં બહારના સ્થૂલ
519

Page #674

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક.
: ત્રીત
પદાર્થા, જેવા કે ભગવાનની મૂર્તિ વગેરે, તે ઉપર ચિત્તને બાંધવાને મહાવરા કરવા; એમ ક્રમશઃ નિરંતર અભ્યાસ કરવાથી સૂક્ષ્મ અને આભ્ય ન્તર પ્રદેશમાં ચિત્તબન્ધન કરવાનું દુષ્કર રહેતું નથી. જે વસ્તુ શરૂતમાં દુષ્કર-અતિદુષ્કર જણાય છે, તે જ વસ્તુ અભ્યાસના પ્રવાહમાં વહેતા રહેવાથી સ્વતઃ પ્રાપ્ત થઇ જાય છે, એ વાત દરેકને જાણીતી છે.
આપણી સ્ડામે વધારેમાં વધારે એ હાથ દૂર કાઇ પણ વસ્તુ મૂકવી અથવા ત્યાં કઇંક નિશાન કરવું, અને ત્યાર પછી તેની તરફ ત્રાટકની પેઠે જોયા કરવું; નેત્રદ્વારા નિકળતી વ્રુત્તિને સ્થિર કરી તન્મય બની જવું. આ પ્રકારે રાજ છે, ચાર, પાંચ ઘડી અભ્યાસ કરવાથી ધારણા સિદ્ધ
થતાં ચિત્ત સ્થિરતા ઉપર આવી જાય છે.
- स्थिरस्वभावादिह नान्यमुच्च मीमांसनाया अपि संविकासः । 'सम्यक् स्थितः स्यादद्य धारणायां लोकप्रियो धर्मसुलीनचेताः ॥ १२० ॥
Under this aspect on account of the steadiness of mind due to Dharana he ceases to rejoice in everything else and the analysing spirit is vigorously awakened in him. Thus well practised in Dharana he becomes highly popular and fervently devoted to religion, ( 120 )
“ અહીં થૈ ગુણના પરિણામે અન્યત્ર અપ્રસ્તુત કામમાં હર્ષ થતા નથી અને આ દૃષ્ટિમાં મીમાંસાને ( તત્ત્વની સમ્યગ્ આલાચનાને ) ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં ધારણામાં સ્થિત થયેલ મહાભાગ આત્મિક કર્તવ્યા ઉપર એવા સ્થિર હાય છે કે તેને જોઇને સ્વાભાવિક રીતે તેના ઉપર સતે પ્રેમ થઇ આવે છે. ”–૧૨૦
मायाजलं तवत ईक्षमाणोऽनुद्विग्न एत्याशु यथाऽस्य मध्यात् ।
भोगान स्वरूपेण तथैव मायाऽम्बुवद् विदन् भुत उपैति मोक्षम् ॥ १२१ ॥
B
One who knows the truth about mirage passes
520

Page #675

પ્રકરણ, 1
SPIRITUAL LIGHT.
on untroubled through it. So one who understands the true nature of worldly happiness which is miragelike enjoys it and attains the final beatitude as well. ( 121 )
·
“ માયાજળને ( દૂરથી જળ રૂપે દેખાતા ઝાંઝવાને ) સત્ય દૃષ્ટિથી, એટલે કે આ વાસ્તવમાં પાણી નથી, કિન્તુ સ્થળ છે' એ પ્રકારે દેખતા મનુષ્ય જેવી રીતે વિના ઉદ્વેગે એની વચ્ચેથી–એ રસ્તાના મધ્યમાંથી શીઘ્ર ચાલ્યેા જાય છે, તેવી રીતે આ દૃષ્ટિવાળા ભાગાને પણ માયાજળની જેમ જોતે-અસાર કાલ્પનિક આભિમાનિક સુખરૂપે દેખતા ભાગાના રસ્તેથી ચાલવા છતાં પણ મેક્ષને મેળવી શકે છે”—૧૨૧.
न धर्मशक्ति प्रबलाममुप्यां भोगंस्य शक्तिः क्षमते विहन्तुम् । दीपापो गन्धवहो ज्वलन्तं दवानलं नेतुमलं शमं किम् ? ॥ १२२ ॥
Worldly pleasures cannot get the better of the religious attitude, while under this aspect. Is it possible for the wind which puts out a lamp to annihilate the forest confiagration ? ( 122 )
ઃઃ
આ દૃષ્ટિમાં ધર્મ શક્તિ એવી પ્રબળ હાય છે કે તેને નિલ ભાગ–શક્તિ હણવા સમર્થ થઇ શક્તિ નથી. દીપને મુઝાવી નાંખનાર પવન શું જાજ્વલ્યમાન દાવાનળને ઠંડા પાડી શકે ખરા ? ” ૧૨૨
मीमांसना दीपिका समाना मोहान्धकारक्षपणेऽत्र भाति । 'स्वप्रकाशप्रसरेण तेनाऽसमंजसस्याऽपि कुतः प्रचारः ? ॥ १२३ ॥
Analysis is a lamp for dispelling the darkness of ignorance. With the spread of true knowledge, and thereby there is no room for irrational talk. (123)
“ આ દૃષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થતા મીમાંસા ગુણ મેહાન્ધકારને હણવામાં
521
·

Page #676

અધ્યાત્મતવાલાક. '
[ત્રીન
દીપિકાના સરખા છે. આ તત્ત્વાલાક રહેતે આ દૃષ્ટિમાં અનુચિત પ્રવૃત્તિને ક્યાંથી સાઁભવ હાઇ શકે ?—૧૨૩
t
ભાવા. આ દૃષ્ટિમાં ચિત્તની અસ્વસ્થ દશા ટળી જાય છે. અને એને લીધે સૂક્ષ્મબુદ્ધિદ્વારા તત્ત્વને બહુ ઉત્તમ પ્રકારે વિચારવાનું પ્રાપ્ત થાય છે. આવી સુંદર વિચારણાને મીમાંસા કહેવામાં આવે છે. આ ષ્ટિને એ ખાસ ગુણ છે. આ દૃષ્ટિમાં ‘ અન્યમુદ્ ' એટલે અન્યત્ર અપ્રસ્તુતમાં મનનું ચાલ્યું જવું એ દોષ ઠંડા પડી જાય છે, અને એથી પેાતાના દરેક ચારિત્ર આચારમાં મનનું સમાધાન બહુજ સારી રીતે વહ્યા કરે છે. પાંચમી દૃષ્ટિના વૈરાગ્ય અને સખાધ કરતાં આ દૃષ્ટિને વૈરાગ્ય અને સખાધ ઘણાજ ઉંચા હૈાય છે. આ દૃષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થતા મેાધને તારાની ઉપમા આપવામાં આવી છે. તારાની ઉપમા આપવાના હેતુ એટલાજ છે કે જેમ તેને એક સરખા સ્થિર પ્રકાશ હાય છે, તેમ આ દૃષ્ટિમાં વનારને ખાધ પણ તેવા હાય છે. अथ सप्तमी प्रभादृष्टिः
-
दृष्टिः प्रभार्कद्युतितुल्यबोधा ध्यानैकसारा रहिता रुजा च । प्रवर्तते ध्यानसमुद्भवं शं शमप्रधानं स्ववरां गरिष्ठम् ॥ १२४ ॥
The seventh aspect is Prabha. Perception therein resembles the brilliance of the sun. Dhyāna (meditation) is its chief characteristic. It confers the highest bliss which originates in Dhyana and which consists of self-restraint. ( 124 )
Dhyāna means concentration, ie., entire application of the mind on some object. Thought of Such object, external or internal, must relate to purity. The mind must be abstracted from all worldly attachments and sensual objects. This practice is highly beneficial to the adept on the path of Yoga. According to Jain Philosophy Dhyana is classed under
522

Page #677

3324%. 1 SPIRITUAL LIGHT. . four heads: Ārta, Raudra, Dharma and Shukla. The first two, instead of rooting out or controlling the Karmic forces, tend to favour the influx of fresh. energies. Ārta Dhyāna means ardently desiring for the attainment of an object of choice, etc.. It is of four kinds: ( 1 ) Arising from eagerly brooding upon : the loss of a dear object, son or a near relation: ( Ishta viyoga ); (2) Brooding upon the attainment of unpleasant and undesirable things ( Anishta - sanyoga ); (3) Brooding upon with anxiety over! physical sufferings and diseases ( Rogachintā ); and · (4) Entertaining high hopes or anxious fears for future." ( Agrashocha ).
Raudra Dhyāna expresses itself into four forms: (1) Hinsānubandhi-taking delight in doing injury and kindred sins; (2) Mrishānubandhi-enjoying with pleasure · the practice of deceit, fraud and hypocrisy; (3) Steyanubandhi-committing robbery, thefts and criminal mis-appropriations of the property of others; and (4) Dhanasamrakshānānubandhi-overscrupulously careful in protecting and increasing the accumulation of wealth and property.
· Dharma Dhyāna is classified into four heads: (1) Ājnāvichaya includes concentration over the nine categories and substances with their attributes and modifications as laid down in the scriptures with a sincere belief in their truth as they are revealed by the Omniscient Masters. (2) Apāyavichaya means repeated reflections over the ways and means whereby i the Karmic energies, the cause of repeated births and
523

Page #678

B4241cHd ta ells.. 1 lloja deaths, full of pain and miseries are to be removod. It also includes the reflection over the relation between soul and non-soul and also over the evil consequences of attachment and aversion, and passions. The eradication of Karmic forces and realisation of self are the chief characteristics of this meditation. (3) Vipākavichaya means meditating over the effects and fruits produced by the working of the eight Karmic energies obscuring knowledge, perception, etc..) (4) Sansthānavichaya means contemplating over the regular working of nature and the constituents of nature, the conditions of the animate and in-animate objects along with their production, destruction and; stability as expounded in Jain Philosophy.
• It is also classified into four forms: (1) Pindastha Dhyāna in which the Yogi imagines his inner Self to be of the same essence with those of the liberated souls and with a firm faith that his Ātman is fully competent to root out all Karmic energies keeping him in bondage. This Pindastha Dhyāna also consists of five forms, such as Prithvi, Āgneyi, Māruti, Varuni and Tatrabhu. (2) Padastha Dhyāna consists in unbroken and continued concentration with the help of mantras, Pranava, Panchaparmesthi, etc.. (3) Rupastha Dhyāna means contemplation of the holy form of Tirthankar seated in the highly magnificent throne (Samovasarana) attended by Indras ( heavenly kings ) and adorned with eight heavenly signs ( Pratihārya ) and fanned by sixtyfour yaksha gods with chowries and illumined by
524

Page #679

SPIRITUAL LIGHT.
પ્રકરણ, ]
the aura of a dazzling radiance, explaining the divine truth in the speech distinguished by thirty-four excellent merits* under the Ashoka tree, diffusing peace and joy in all directions. (4) Rupatita Dhyana consists in the contemplation of the inner Self without form; immaculate and as an embodiment of knowledge and consciousness with the unfoldment of perfect knowledge, perfect perception, intense power and infinite happiness. (Anant chatushtaya ).
Shukla Dhyana signifies intense absorption in the contemplation of ever- enlightened nature of our inward Self in all its purity. Unflinching belief and firm faith are essential, because if one concentrates his mind on some object he becomes entirely filled with that object. So if one fixes his mind on the Liberated Soul he becomes completely identified with the Liberated Soul, i. e., he himself becomes illumined and liberated,
Shukla Dhyana is classified into four forms:
(a) Prithaktva Vitarka Vichāra consists in the successive contemplation of the Dravyas (substances) with their origination, dissolution and permanence and also with their attributes and modifications and also in successively. contemplating on the activities of mind, speech and body. The Purvā
* The Digambaris hold the speech to be Anakshari, &c., as laid down in the notes on Guna
sthana.
१७
525

Page #680

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[atlong dharas are only able to practise this meditation. ( 6 ) Ekatva Vitarka avichār consists in the meditation of ( Bhedābheda ) unity in diversity. He here unifies his previous diversified experience about substances and modifications. The advanced Soul has nearly completed the twelfth stage of development. All the obscuring destructive Karmic forces are now eradicated and the soul becomes illumined with Omniscience. (C) In the third Sukshmakriya the advanced soul strives to fight valiantly against the activities of mind, speech and body. The thirteenth stage of development ends here. (d) In the fourth form Samuchhinakriya, the last stage of Shukla Dhyāna, seventy-two Karmic energies are totally uprooted before two last samayas and thirteen remaining Karmic energies are destroyed in the last samaya when the Keyali Soul being free from the activities of mind, speech and body ( Yoga ) rises up immediately to the topmost part of the universe to reside there for ever in the enjoyment of divine attributes ( Sat, Chita and Ananda ). The duration of this stage is only time enough to speak five short vowels.
BT, I, J, 7, 8, (a, e, u, ri, li ) Herglo –
“આ સાતમી પ્રભાષ્ટિમાં સૂર્યની કાન્તિસમાન પ્રબળ બેધ માન્યો છે. અહીંગનું સાતમું અંગ ધ્યાન પ્રાપ્ત થાય છે. આ દૃષ્ટિમાં રેગ નામને દોષ ટળી જાય છે. આ દૃષ્ટિમાં ધ્યાન જનિત એવા સુખને અનુભવ હોય sa g ym 64214314414, 2014hd 249 ou fos ": -928.
526

Page #681

२. ] SPIRITUAL LIGHT. सुखासुखं लक्षयतिसर्व भवेद् अन्यवशं हि दुःखं सर्वं भवेद् आत्मवशं च सौख्यम् । सुखासुखं वस्तुत एतदुक्तं गुणोऽत्र तत्त्वप्रतिपत्तिरूपः ॥ १२५ ॥
Dependence on others constitutes pain and selfdependence constitutes happiness. This is the real nature of pleasure and pain. The quality called Tatva-realization ( Pratipatti ) is manifested in this Stage. ( 125 ) વાસ્તવિક સુખદુઃખ
“પરવશતા એ દુઃખ છે અને સ્વવશતા એ સુખ છે, એમ તત્વદૃષ્ટિએ સુખ અને દુઃખની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. આ દૃષ્ટિમાં તત્ત્વજ્ઞાનને गुणु माविर्भूत थाय छे.”–१२५ या धारणाया विषये च प्रत्ययैकतानताऽन्तःकरणस्य तन्मतम् । . ध्यानं, समाधिः पुनरेतदेव हि स्वरूपमात्रप्रतिभासनं मतः ॥१२६॥
Dhyāna is defined as the concentration of mind on the object of fixed attention. Intensified Dhyāna is Samādhi or in other words the perception of only the pure nature of soul. ( 126 )
Notes :-When Dhāranā is practised, the mind remains attentively localized on a certain internal or external object. The mind progresses further and flows in an unbroken current towards the fixed point. When this concentration is further intensified by rejecting the external perception and meditating only on the internal part, i. e., on the object to be contemplated, such a state is called Samādhi. Three together are
527

Page #682

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક [ ત્રિીcalled Samyama. It means, the mind of the beginner first becomes fixed on an object to be contemplated and then begins and continues to concentrate over it and eventually, by uninterrupted continuous concentration, it becomes identified with the presented idea and fused with the nature of the object to be contemplated.
· Opinions of various Yogis and others differ as to the last stage. In short every human being however high or low or every animal is entitled to rise bigher on the path of Yoga. From the lowest animal to the highest being, each one is likely to enjoy such state.
ધારણાના વિષયમાં ચિત્તની એક સરખી વહેતી વૃત્તિઓને ધ્યાન કહેવામાં આવ્યું છે. સમાધિ એ ધ્યાનનો એક વિશેષ પ્રકાર છે. સ્વરૂપમાત્રપ્રતિભાસને સમાધિ કહી છે.”—૧૨૬..
| ભાવાર્થ. કઈ પણ વસ્તુ તરફ એકાકાર ચિન્તનો પ્રવાહ થ
એને ધ્યાન કહેવામાં આવે છે. એકાગ્ર બનેલી ચિત્તવૃત્તિઓને જે એકાકાર પ્રવાહ એ ધ્યાન છે. કઈ પણ દેશમાં ચિત્તને સ્થાપન કર્યા પછી જ ધ્યાન કરી શકાય છે. ચિત્તનું કોઈ પણ પ્રદેશમાં સ્થાપન કરવું, એ ધારણું અને ત્યાર પછી તે વસ્તુના સ્વરૂપનું એકાકાર ચિન્તન થવું તે ધ્યાન છે.
આગળ આઠમી દૃષ્ટિમાં આઠમું યોગગ જે સમાધિ પ્રાપ્ત થાય છે, તે સમાધિ, ધ્યાનથી જુદી ન હોવાને લીધે, અર્થાત ધ્યાનનોજ અમુક વિશેષ ભેદ હેવાને લીધે ધ્યાનની સાથે તે પણ પ્રસ્તુત શ્લોકમાં બતાવી દેવામાં આવી છે. જયાનની ઉચ્ચ અવસ્થા એ સમાધિ છે. એ બેમાં સ્પષ્ટ રીતે ફરક એજ છે કે-ધ્યાનમાં ચિત્તવૃત્તિઓને પ્રવાહ નિરંતર ધારારૂપ હેત નથી, પણ વિચ્છેદવાળા હોય છે, જ્યારે સમાધિમાં તે પ્રવાહ અવિચ્છિન્ન હોય છે. ધ્યાનમાં હું અમુક વસ્તુનું ચિન્તન કરી રહ્યો છું” એવી વૃત્તિ પણ રહેલી હોય છે; એથી કરીને ધ્યાનગત ચિન્તાણી વિચ્છેદવાળી કહેવાય છે. આ વિચ્છેદ જ્યારે નિકળી જાય,
628

Page #683

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
kr
""
ત્યારે તેં ધ્યાન સમાધિના નામથી ઓળખાય છે. આ ઉપરથી સ્પષ્ટીકરણ થઇ જાય છે કે-ધ્યાનમાં ધ્યેયનું ભાન તેમજ તે ભાનની વૃત્તિ (‘હું ધ્યાન કરી રહ્યો છું’એવી રીતની ) એમ બે પ્રકારનાં ભાન હોય છે, જ્યારે સમાધિમાં માત્ર ધ્યેયનું જ ભાન હોય છે, વચ્ચે બીજી કાઇ વૃત્તિ રહેતી નથી. તવેવ અર્થમાત્ર નિર્માનું સ્વરૂપામિત્ર સમાધિઃ ” એ પાતંજલ યેાગસૂત્રથી ( ૩-૩ ) પણ સમાધિને કેવળ ધ્યેયમાત્રના પ્રતિભાસ સ્વરૂપ બતાવી છે. એ સૂત્રને એજ ભાવાર્થ છે કે જે ધ્યાનમાં ધ્યેયના પ્રત્યય તૈલધારાની જેમ અવિચ્છિન્ન રીતે ચાલે, અને તે ધ્યાનનું પૃથક્ ભાન ન થાય એવું જે ધ્યાન તે સમાધિ છે. ટૂંકમાં, ધ્યાનમાં ધ્યાનાકાર વૃત્તિને પણ સબન્ધ હોય છે, જ્યારે સમાધિમાં તે નથી હાતેા. ધ્યાનમાં ધ્યાનાકાર વૃત્તિના સ'સર્ગ' હાવાથી તે પોતાના સ્વરૂપને જુદી વૃત્તિથી પ્રકાશ કરનારૂ’ છે, પરંતુ સમાધિમાં સમાધિના આકારવાળી વૃત્તિના સંસગ નહિ હેાવાથી તે પેાતાના સ્વરૂપને જુદી વૃત્તિથી પ્રકાશ કરનારી થતી નથી; એજ માટે * જાણે તે સ્વરૂપશૂન્ય ન હાય ? ' એવેશ વ્યપદેશ સમાધિને માટે સ્વ પશૂમિવ ' એ વાક્યથી પતંજલિ મુનિએ કર્યો છે.
આ ઉપરથી જોઇ શક્યા છીએ કે સમાધિ એ ધ્યાનની પરિપકવ અવસ્થારૂપ હાવાથી ધ્યાનજ છે. ધ્યાનના ભેદ–પ્રભેદો પાડી જૈન ચેાગગ્રન્થામાં તેનું બહુ વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે; પરન્તુ તેને અવલાકવાનુ આગળ પ્રસંગ ઉપર રાખીશું.
असङ्गवृत्त्याख्यकसत्प्रवृत्तिपदं प्रभायां लभते मुनीन्द्रः । प्रशान्तवाहित्वमपीदमेवेदमेव नामान्तरतोऽन्य आहुः ॥ १२७॥
The lord of sages advances under this aspect to the condition of right action called Asangavritti (state of disattachment). It is Prashantavāhitvam.. It is also named in various ways by others. (127 )
"
આ પ્રભા દૃષ્ટિમાં અસંગવૃત્તિ ' નામનુ સદનુષ્ઠાન પ્રાપ્ત થાય ફરતું ચક્ર દંડના વ્યાપાર બંધ પડી રહે છે, અને એનું કારણ ચક્રમાં
529
છે. ( જેવી રીતે દંડના પ્રયાગથી ગયા પછી પણ થાડા વખત ક્રતુ

Page #684

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
સ્થાપિત થયેલે દંડના પૂર્વ વ્યાપારને સંસ્કાર છે, તેવી જ રીતે સ્થાન થઈ રહ્યા પછી પણ ધ્યાનના સંસ્કારબલાત ધ્યાનના સમય જેવા શુદ્ધ પરિણામને જે પ્રવાહ વહે, એને અસંગાનુષ્ઠાન કહેવામાં આવ્યું છે.) જેને સાંખ્યાચાર્યો “ પ્રશાન્તવાહિતા', બાઢે “ વિભાગપરિક્ષય, શિ શિવવર્મ” અને મહાવતિઓ “ધ્રુવાધ્વા શબ્દથી કથે છે, તે આ અસંગાનુષ્ઠાન છે.”—૧૨૭
ભાવાર્થ. સાતમી દૃષ્ટિમાં ચિત્તની સ્થિરતાને બહુજ મેટે લાભ મેળવાય છે, આ દષ્ટિમાં તત્ત્વપ્રતિપત્તિને ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે. આની પૂર્વદૃષ્ટિમાં જ્યારે મીમાંસા ગુણ હતું, તે તેના પરિણામે પ્રસ્તુત દૃષ્ટિમાં તપ્રતિપત્તિ ગુણને પ્રાદુર્ભાવ થવો જ જોઈએ. તત્વોનું યથાર્થ જ્ઞાન એ તત્વપ્રતિપત્તિ શબ્દનો અર્થ છે. સૂક્ષ્મ પદાર્થોને સૂક્ષ્મ બુદ્ધિ પૂર્વક વિચાર કરતાં કરતાં જે અજવાળું પડે છે, તે આ દષ્ટિને ગુણ છે. એ અજવાળાને સર્યના પ્રકાશની ઉપમા આપવામાં આવી છે. આ દૃષ્ટિમાં રેગ, જે ધ્યાનને પ્રતિબન્ધક છે, તે નષ્ટ થાય છે. એ દેષના દૂર થવાથી ધ્યાનનો એ નિર્મળ પ્રવાહ પ્રાપ્ત થાય છે કે એનાથી આત્મા ઉપશમસુખની અંદર રમણ કરતા રહે છે. અને એનું જ એ પરિણામ છે કે આ દૃષ્ટિમાં અસંગાનુષ્ઠાનને અભ્યદય હોય છે. જેવી રીતે દંડના પ્રયોગથી ફરેલું ચક્ર દંડને વ્યાપાર બંધ પડી ગયા પછી પણ છેડે વખત ફરતું રહે છે, અને એનું કારણ દંડના પૂર્વ વ્યાપારને સંસ્કાર છે, તેવી રીતે ધ્યાન થઈ રહ્યા પછી ધ્યાનજનિત સંસ્કારવશાત તેવાજ ( ધ્યાનના વખત જેવા) પરિણામને પ્રવાહ વહેવો એને “અસંગાનુષ્ઠાન ” સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. આ બહુ ઉંચી સ્થિતિ છે. આનાથી પ્રતિક્ષણ બહુજ કર્મપુજન વિધ્વંબ થઈ જાય છે. આથી આત્મા બહુજ નિર્મળતા ઉપર પ્રાપ્ત થતું જાય છે. આ સ્થિતિની પ્રાપ્તિને દરેક ગાચાર્યો અગત્યની માને છે, એટલા માટે તેઓ તે સ્થિતિને જુદા જુદા નામથી પિતાના ગ્રન્થમાં ઉલ્લેખ કરે છે, અને તે મૂળ શ્લેકના મૂળ અર્થમાં જોઈ ગયા છીએ.
થrષ્ટમી ઘર દૃષ્ટિ – दृष्टिः परा नाम समाधिनिष्ठाऽष्टमी तदासङ्गविवर्जिता च । सात्मीकृताऽस्यां भवति प्रवृत्तिबोधः पुनश्चन्द्रिकया समानः॥१२८॥
580

Page #685

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT. The eighth aspect called Parā is rooted in Samādhi. Even the Asanga disappears here. There is the realization of soul and the perception is like the moon-light. ( 128 ) , પર દષ્ટિ
આ પાનામની આઠમી દૃષ્ટિમાં સમાધિ પ્રાપ્ત થાય છે. આ સ્થિતિમાં સમાધિ ઉપર પણ આસંગ રહેતો નથી. અહીં એવો અતિ ઉચ્ચકેટીને ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે કે જે તદ્દન આત્મસ્પર્શી હોય છે. આ દષ્ટિમાં જળહળતા બોધને ચન્દ્રની સ્નાની ઉપમા આપવામાં આવી છે.”—૧૨૮ अस्यां निराचारपदो मुनीश्वरः श्रीधर्मसंन्यासबलेन केवलम् । लब्ध्योत्तमं योममयोगमन्ततः प्राप्यापवर्ग लभतेऽस्तकर्मकः ॥१२९॥
The great sage in this stage is free from daily religious duties and on his attaining to the Dharmasamnyās stage he obtains absolute knowledge. He destroys his Karmic forces and attains to absolution with the practice of excellent Yoga which is Ayoga in the end. (127)
“ આ દૃષ્ટિમાં વર્તને મુનીશ્વર પ્રતિક્રમણઆદિ આચારેથી રહિત હોય છે. અહીં ધર્મસંન્યાસના સામર્થ્યથી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે કેવલજ્ઞાની પરમાત્મા જિન્દગીના અન્તમાં અયોગઅવસ્થારૂપ ઉત્તમ એગ ઉપર આવી સકળ કર્મો ક્ષીણ કરીને મોક્ષપદને પ્રાપ્ત કરે છે.-૧૨૯
ભાવાર્થ. ધ્યાનની શ્રેણી વધતાં વધતાં ઉંચા પ્રકારનું ધ્યાન, જે
* જે ધર્મો આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપમય નથી, તે ધર્મોને પરિત્યાગ એ ધર્મસંન્યાસ શબ્દને અર્થ છે. એ મહાન યુગ છે, એ વિષે આગળ જોઈશું.
581

Page #686

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
ત્રીજુંસમાધિ” નામથી જોઈ ગયા છીએ, તે આ દૃષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થાય છે. સમાધિનું સામર્થ્ય પરાકાષ્ઠા ઉપર જ્યારે પહોંચે છે, ત્યારે કેવલજ્ઞાનને અટકાવનારાં ઘાતિકર્મો ઉપર અત્યન્ત સખ્ત ફટકો લાગે છે. આ દૃષ્ટિમાં એવો સ્વચ્છ બધ પ્રકટ થાય છે કે જેને ચન્દ્રના પ્રકાશની ઉપમા આપવામાં આવી છે. આ દૃષ્ટિમાં આસંગ દેષને લય થાય છે, એટલે કે આ દૃષ્ટિમાં આત્મસ્વરૂપને હિતકર પ્રસંગ સિવાય અન્યત્ર પ્રવૃત્તિ હતીજ નથી. આ દષ્ટિવાળાને આત્મપરિણામ વૈરાગ્ય અને સંવેગથી બહુજ ભરપૂર હોય છે; અએવ સમાધિ ઉપર પણ આ દૃષ્ટિવાળાને આગ હેતું નથી. આ દૃષ્ટિને ગુણ પ્રવૃત્તિ બતાવવામાં આવ્યો છે, એટલે કે આ દૃષ્ટિમાં વર્તનારની સંપૂર્ણ પ્રવૃત્તિ આત્મસ્વરૂપને સ્પર્શનારી હેય છે; અને એથી કરીને આઠમા ગુણસ્થાનથી ક્ષપકશ્રેણી ઉપર ચઢવાનું આ દૃષ્ટિવાળાને દુષ્કર રહેતું નથી. ક્ષપકશ્રેણી ઉપર ચઢવાથી મેહનીયકર્મને ક્ષય થવા માંડે છે. અન્તર્મુહૂર્તમાં બારમે ગુણસ્થાન ઉપર પ્રાપ્ત થઈ સમસ્ત મેહનીયકર્મને ક્ષય કરી આત્મા કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, કેવલી થયા પછી આયુષ્યપર્યન્ત પૃથ્વીતળ ઉપર વિહરણ કરે છે. આયુષ્યના અને શેષ ચાર ( અઘાતિ ) કર્મો ક્ષીણ કરી મુક્તિદશાને પહોંચે છે.
- આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે આઠમી દૃષ્ટિમાં શ્રેણીઅવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે; અને સાતમી દૃષ્ટિને અધિકારી સાતમા ગુણસ્થાનવાળો છે, તથા છઠ્ઠી દૃષ્ટિવાળાઓ છઠું અને પાંચમે ગુણસ્થાને પણ સંભવે છે.
582

Page #687

२..] SPIRITUAL LIGHT. उपसंहरति
वणगोमयकाष्ठहव्यभुक्
कणदीपप्रभयोपमीयते । अथ रत्न-भ-भानु-चन्द्रम:
प्रभया बोध इह क्रमात् पुनः ॥ १३० ॥ खेदादिदोषा इह निर्गतास्तथा
द्वेषादिका अष्ट गुणाः श्रिताः क्रमात् । इत्येवमङ्गाष्टकमष्टकं दृशां
संक्षेपतोऽदीत योगिसम्मतम् " ॥ १३१॥ ( To recapitulate briefly ):—The instructive light in the first four is successively like the sparks of the fire of grass, cowdung, fuel and lamp-light. In the last four it is respectively like the light of the sun and the moon.
While acting under these stages the evils of exhausting languor, etc., disappear and eight eminent qualities as freedom from hatred, etc., are respectively attained. Thus are briefly expounded here the eight Drashtis along with the eight-fold Yoga as approved by the Yogis. ( 130-131) ઉપસંહાર–
આઠે દષ્ટિએમાં દર્શનના વિકાસને ક્રમ ઉપમાદ્વારા જે, તે આ प्रभारी:.. .... ... ... ... .. . शन-... - प्रथम दृष्टिमां-निस४२.
583

Page #688

અધ્યાતસ્ત્રાલેક, ત્રીજું બીજી દષ્ટિમાં–છાણના અગ્નિના કણિયા સમાન ત્રીજી દષ્ટિમાં–કાષ્ઠાગ્નિકસમાન. ચથી દષ્ટિમાં-દીપકભાના સમાન. પાંચમી દષ્ટિમાં રત્નપ્રભાના સમાન. છઠ્ઠી દષ્ટિમાં-તારાપ્રભાના સમાન. સાતમી દૃષ્ટિમાં–સૂર્યપ્રભાના સમાન.
આઠમી દૃષ્ટિમાં–ચંદ્રપ્રભાના સમાન. આપણે વાંચી ગયા કે આ આઠ દૃષ્ટિએમાં કમથી એકેક દોષ નિકળતે જાય છે, તે આ પ્રમાણે –
પહેલી દૃષ્ટિમાં બેદ. બીજી દૃષ્ટિમાં—ઉદ્વેગ. ત્રીજી દષ્ટિમાં–ક્ષેપ. ચોથી દષ્ટિમાં ઉત્થાન. પાંચમી દૃષ્ટિમાં–બ્રાતિ. છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં–અન્યમુદ્ (અપ્રસ્તુતમાં પ્રેમ ). સાતમી દૃષ્ટિમાં–રેગ.
આઠમી દૃષ્ટિમાં–આસંગ. એ સિવાય એકેક ગુણ ક્રમથી પ્રકટ થતું જાય છે, તે આ પ્રમાણે
પ્રથમ દૃષ્ટિમાં–અષ. બીજી દૃષ્ટિમાં–જિજ્ઞાસા. ત્રીજી દષ્ટિમાં–શુશ્રષા. ચોથી દષ્ટિમાં–શ્રવણ. પાંચમી દૃષ્ટિમાં–બોધ. છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં–મીમાંસા. સાતમી દૃષ્ટિમાં–પ્રતિપત્તિ.
આઠમી દૃષ્ટિમાં–પ્રવૃત્તિ. એ પ્રકારે અતિસંક્ષેપથી આઠ અંગે સહિત યોગની આઠ દષ્ટિ બતાવી.-૧૩૦, ૧૩૧. * યોગનાં આઠ અંગે તે સર્વસાધારણને માનનીય હેવાની સાથે
684

Page #689

પ્રકરણ: 1
*
*
SPIRITUAL LIGHT.
*
*
*
*
*
*
*
*
*
આ આઠે દૃષ્ટિએમાં ઉન્નતિને ક્રમ કેવા ગેાઠવવામાં આવ્યા છે, અને દરેક દૃષ્ટિને ચેાગાંગ વગેરે કેટલા ગુણાથી સપન્ન હોવાનું બતાવ્યું છે, તે વાંચનાર જાણી શક્યા હશે. આત્માની ઉન્નતિ કંઇ સાધારણ પ્રયાસથી મળી શકે તેમ નથીજ; એ માટે જેટલા ગુણા મેળવવા જરૂરના છે, તે બધા ગુણાને સંગ્રહ આ આઠ દૃષ્ટિએમાં કરી દીધા છે. આ દૃષ્ટિએની સડક હેડ મુક્તિપુરીના દ્વાર લગી ગઇ છે. પરન્તુ આ બધાને સારાંશ સ્પષ્ટ, સરળ અને એકજ વાક્યમાં કહીએ તે તે એજ છે કેકષાયાના જય કરવા એજ આત્માન્નતિનું પરમ સાધન છે. મુક્તિનાં સાધન તરીકે શાસ્ત્રામાં અનેક રીતના માર્ગોં મતાવ્યા છે અને જુદાં જુદાં દુનયાનામાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે મોક્ષપદ્ધતિ બતાવી છે, પરન્તુ મધ્યસ્થ દૃષ્ટિએ વિચાર કરતાં જૈનાચાર્ય મહષિના ક્ષારતા ભર્યું આ શ્લાક દરેકે યાદ રાખવા જેવા છે કે
tr
*
*
नाशाम्बरत्वे न सिताम्बरत्वे न तत्त्ववादे न च तर्कवादे । न पक्षसेवाश्रयणेन मुक्तिः कषायमुक्तिः किल मुक्तिरेव
( ઉપદેશતરંગિણી. ) અર્થાત દિગમ્બરસ્થિતિમાં મેક્ષ નથી, શ્વેતામ્બરઅવસ્થામાં મેક્ષ નથી, તત્ત્વાના વાદમાં મેક્ષ નથી, તજાળ ફેલાવવામાં મેક્ષ નથી અને સ્વપક્ષની ભક્તિમાં મેક્ષ નથી, કિન્તુ કષાયાથી મુક્ત થવામાંજ મુક્તિ રહેલી છે.
535
ވ
હવે કષાયા શું છે ?, તે શી રીતે હાનિકર્તા છે ? અને તેના વિજય શી રીતે અને કેવા ઉપાયેાથી કરવા જોઇએ ? એ જિજ્ઞાસા અહીં ઉપસ્થિત થાય છે. એના સમાધાન માટે ચાલે ચોથા પ્રકરણમાં પ્રવેશ કરીએ. સર્વાંત્ર પ્રસિદ્ધ છે, કિન્તુ યેાગની આઠ દૃષ્ટિએ જૈનેતર સમાજમાં, હું સમજું છું કે પ્રસિદ્ધ નથી; પરન્તુ આ દૃષ્ટિએ ફક્ત જૈનાનેજ સમ્મત છે, એમ નથી; ભગવાન હરિભદ્રસૂરિ યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય નામના ગ્રન્થમાં સેાળમા શ્લેાકની વૃત્તિમાં લખે છે કે મહાત્મા પત'જલિ વગેરેને પણ આ યાગની દૃષ્ટિએ સમ્મત છે.

Page #690


Page #691

कषायजयः।
CHAPTER IV.
Victory over Passions.
( Shlokas 78. )
The importance of purifying the soul by the removal of Kasbāyas is more and more recognised day by day. The psychic laws which underly the efforts of the Indian Yogi are now being understood to a certain extent by the West. The principal thing is that man is a combination of two elements-physical and super-physical. Of these two the superphysical acts very powerfully on the physical. It is in fact the predominating element. Physical body is the outward result of the accumulation of superphysical elements round the soul, when Jiva becomes enclosed in the coating of Karmas. These superphysical elements are the first product of that union.
537 .

Page #692

z4bulcid41215. [aya These are called Kashāyas. That the Kashāyas strengthen the coating of Karma is now testified by eminent clairvoyants and psychic researchers. The Kashāyas though themselves formless are yet capable of compelling the Jiya to be born in the physical body. They form one sheath of Karma on another as it were and these aggregates build up the physical body ever afterwards. They continue to dominate the physical body and govern all its actions unless resolute effort is made to shake off their tyranny. Yoga teaches how to get rid of them. It is in the natural order of things that, as the Kashāyas constitute the main cause of compelling Jiva to evolve in the Cycle of Births, they ought in the first instance to be rooted out if Jiva is to free himself of the recurring Cycle and to be firmly sacred on the new changing throne of self-illumination.
आत्मा ज्ञातव्यः--
आत्मस्वरूपं प्रथमं प्रविधुर्योगश्रियां प्रोत्सहमानचित्ताः। स एव योगस्य यदस्ति भूमिराकाशचित्रोपममन्यथा स्यात् ॥१॥
Those whose minds are eager for the acquisition of the Yoga-wealth should first recognise the nature of the Soul, because Soul is the proper field for practising Yoga ; otherwise the practice of Yoga would be tentamount to drawing a picture in the void. (1)
Notes :--There was a city called Suketpura, in the Bharata Kshetra, lying in Jambudwip. It was charmingly decorated with magnificent buildings, etc.,
538

Page #693

3529
SPIRITUAL Light. Maltā bala, the king of that place, well accomplished, thought it necessary to have a beautiful art gallery and picture museum. He called two expert painters Vimal and Prabhās and ordered them to adorn the walls, etc., with excellent paintings in six months without consulting each other. A curtain was placed in the middle of the hall. Vimal completed the work entrusted to him at the appointed time. The king being highly pleased rewarded him accordingly. Prabhās only prepared the ground work. Being asked by the king he related what he did. He did so in order that the work when completed may surely have beneficial effect on the taste of the visitors to know and appreciate the true. art and its treasures within their reach. The king was also satisfied with his work and rewarded him with magnificent gifts. Accordingly the purification of the mind-the groundwork of Yoga practice-is essential. In this story Suketpura represents Samsāra, the King Mahābala Achārya, art gallery the human life, the painters, beings capable of attaining Mokhsa, the Yoga-Bhumi-Atma and first impression right attitude, the whole painting, religion, various pictures (Yamas) vows, observances, decorating colours-regulations (Niyamas ), appreciative mental attitude, spiritual force. So right attitude is the ground-work of Yoga practice, as preliminary preparation of ground-work is for painting.
આત્મજ્ઞાન કરવું
બગલમી મેળવવા તરફ ઉત્સાહીદયવાળાઓએ પ્રથમ આત્મસ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન કરવું જોઈએ; કેમકે આત્મા એજ વેગનું સ્થાન
539

Page #694

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ચોથુ
છે, આત્મસ્વરૂપનું પરિનાન કર્યાં વગર યાગમાં જે પ્રવૃત્તિ કરવી છે, તે ખરેખર આકાશમાં ચિત્ર ખેંચવા ખરાખર છે ”—૧
વ્યાખ્યા.
મનુષ્યતે જ્યાં સુધી પુનમની ખરાખર ખાતરી થઇ ન હાય, ત્યાં સુધી તે અધ્યાત્મની પદ્ધતિ ઉપર પદાર્પણ કરવાને અધિકારી નથી. પુનર્જન્મના તત્ત્વસુધી જ્યારે દૃષ્ટિને વિકાસ પહોંચે છે, ત્યારે હૃદયના મળ ક્ષીણ થવા માંડે છે. પુનર્જન્મની સાબિતીમાં બીજાં પ્રમાણા કરતાં આપણા સ્વાનુભવજ બલવત્તર પ્રમાણ છે. જીવ ગર્ભાવસ્થામાં જ્યારે આવ્યા, ત્યારથી તેને પુનર્જન્મ શરૂ થાય છે. પુનર્જન્મ શબ્દથી એવા અરે છે કે આ જન્મની પૂર્વ જન્મ હતા; ત્યારેજ આ જન્મ પુનર્જન્મ કહી શકાય. આત્મવાદી મહાત્માઓની દૃષ્ટિએ કાઇ એવે જન્મ છેજ નહિ કે જેની પૂર્વે જન્મ ન થયેા હાય. અર્થાત્ જન્મના પ્રવાહ અનાદિ છે અને અતએવ દરેક જન્મ પુનર્જન્મ છે.
પ્રથમ પ્રકરણના ૧૪ મા બ્લેક ઉપરની વ્યાખ્યામાં આત્મસિદ્ધિને માટે જે ટૂંક "અવલાકન કર્યું છે, તે અહીં પુનર્જન્મની સિદ્ધિને અંગે લગાર સ્પષ્ટતાથી યાદ કરી જઇએ.
માનવસમાજમાં જોઇએ છીએ કે કેટલાક માણસેા જન્મથી દરિદ્ર વ્હાય છે, જ્યારે કેટલાક ગર્ભ શ્રીમન્ત ડ્રાય છે. એકને અથાગ મહેનત કરવા છતાં પણ પેટભર અન્ન મળી શકતુ નથી, જ્યારે ખીજાને ઉપરાઉપરી લાખાની ભેટ મળી આવે છે. એકને દ્વારા મનુષ્યા ચાહે છે, જ્યારે બીજો દેખીતા ગમતા નથી. એકજ માતાના ઉદરમાંથી સાથે ઉત્પન્ન થયેલાં એ બાળકામાંના એક વેપારમાં લાખા રૂપીયા કમાય છે, જ્યારે ખીજો જિન્દગીભર કંગાળજ રહી જાય છે. વળી એવીજ રીતના એ બાળકામાં બુદ્ધિનું પણ ઘણુંજ આંતર' જોવાય છે. એક માણુસના ધંધા ઉપર ઘણા ડાહ્યા માણસા હસે છે, છતાં તે ધંધામાં તે માણસ ફાવી જાય છે, અને કેટલાક બુદ્ધિમાન માણસે તીક્ષ્ણમુદ્ધિપૂર્વક લાભના પરામ કરીને વેપાર શરૂ કરે છે, છતાં તેમાં તેને નુકસાન સહેવું પડે છે. એકજ વીર્યંમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા બે કરામામાંના એક એડાળ અને કદરૂપ હાય છે, જ્યારે ખીજો ખૂબસૂરત હાય છે. માવી અનેક વિચિત્ર
540

Page #695

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT. સ્થિતિઓ જગતની સપાટી ઉપર જોવાય છે. હવે એ શોધવું જોઈએ કે આ તફાવતનું કારણ શું ? વર્તમાન જિન્દગીના સંયોગને કારણ તરીકે માની શકાય તેમ નથી. કેમકે ઉપર કહ્યું તેમ એકજ માબાપથી એક સાથે જન્મેલા બાળકની અંદર ડહાપણ અને અનુભવ વગેરેમાં મોટે ફરક જોવાય છે. અતઃ મુખ્ય હેતુ શોધવા માટે વર્તમાન જિન્દગીના સંયેગોથી આગળ વધવાની જરૂર છે. એ માનવાને આપણને કશો વાંધો નથી કે અમુક માણસે પિતાના ડહાપણથી અમુક માટે લાભ ઉઠાવ્ય; પણ એ લાભપ્રાપ્તિમાં કારણ સામગ્રીની વર્તમાનકાલિક ડહાપણ સુધી જ હદ કલ્પવી એ ન્યાયવિરૂદ્ધ છે; કારણ કે એ ડહાપણનું પણ કારણ શોધવાની જરૂર રહે છે. ડહાપણનું કારણ સારી કેળવણી કહીને પણ તે હદે નિયમને અટકાવ થઈ શકતો નથી. કેળવણી પણ પિતાનું કારણ માંગે છે. સારી કેળવણી મેળવવામાં પિતાની પ્રતિભા, ઉત્સાહ અને માબાપની ખંતને કારણે બરાબર માની શકાય, પણ તેટલેથી કારણ નિયમને અંત આવી શકતું નથી. માબાપના જ્ઞાનતંતુઓ જેવા પ્રકારના હોય છે, તેવા તેમના છોકરાના હેવાજ જોઈએ, એવો નિયમ નથી; એમ આપણને પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. અતઃ મૂળ કારણની શોધ વર્તમાન જિન્દગીના સોમાં કરવી નિરર્થક છે. એજ માટે આ જન્મની સાથે પૂર્વજન્મનું અનુસધાન ન્યાયથી સાબિત થાય છે.
સંસારમાં એવા પણ માણસો જેવાય છે કે, જે અનીતિ અને અધર્મનાં કાર્યો કરતા રહેવા છતાં મહાન ધનાઢય અને સુખસંપન્ન છે; અને એવા પણ માણસો છે કે જેઓ નીતિ અને ધર્મના પથ ઉપર ચાલવા છતાં દારિદ્રયથી પીડિત છે. હવે આપણે વિચારવું જોઈએ કે આમ વિપરીત સ્થિતિ કેમ ? “કરણી તેવું ફળ ” એ કાનન પ્રમાણે આમ થવું જોઈએ નહિ, એમ સહુ કોઈ સમજી શકે તેમ છે. પરંતુ આ ઉપરથી વસ્તુસ્થિતિ એમ સમજાઈ આવે છે કે વત્ત માન જન્મને પૂર્વાપર જન્મ સાથે સંબંધ છે. જેવી કરણી આ જિન્દગીમાં કરાય છે, તેવાં ફળ આગામી જન્મમાં મળે છે અને પૂર્વ જન્મથી જેવા સંસ્કારે વર્તમાન જન્મમાં પ્રાણી લાવ્યો છે, તેવી તેની પ્રવૃત્તિ અહીં બને છે.
ગર્ભમાં રહેલો બાળક કંઈ સારું યા ખરાબ કામ કરી શકતો નથી, તે પછી શું એવું કારણ છે કે જેનાથી એક બાળકને શારીરિક સંપત્તિ

Page #696

અધ્યાત્મતવાલેક.
અને બુદ્ધિને વેગ મળે છે, જ્યારે બીજાને તે મળતું નથી, આથી એ માનવું જોઈશે કે આ જન્મ સાથે પૂર્વ જન્મનું અનુસન્ધાન છે. કેટલાક બદમાશ લટારાઓ અપરાધ કરીને એવા ગુપ્ત થઈ જાય છે કે તેઓ તે ગુન્હાની સજાથી બચી જાય છે, જ્યારે બીજા નિરપરાધીઓને ગુહા વગર ગુન્હાની સજા ભોગવવી પડે છે. આ કેટલે અન્યાય ! આમ કેમ બનવું જોઈએ ! “કરણી તેવું ફળ ” એ કાયદો ક્યાં રહ્યો ? પણ એ બધી ગુંચવણ પુનર્જન્મની સત્તા હામે ટકી શકતી નથી. પૂર્વ જન્મમાં એવાં કૃત્યો કરેલા હેવાં જોઈએ કે જેના પરિણામે નિરપરાધી માર્યો જાય છે, જ્યારે અપરાધી બચી જાય છે.
સ્કૂલ યા કોલેજમાં ભણનારાઓ પૈકી એકને સેકન્ડ લેંગવેજ તરીકે સંસ્કૃત ભાષા લેવાનું મન થાય છે, જ્યારે બીજે કંચભાષાને પસંદ કરે છે. એટલું જ નહિ, પણ એક વિદ્યાર્થીને સંસ્કૃત શબ્દો સહેજે યાદ રહી જાય છે, જ્યારે ફેન્ચભાષાના શબ્દોને યાદ રાખવામાં તેને બહુ મુશ્કેલી પડે છે. વળી એકને ગણિતને વિષય અત્યંત કઠિન જણાય છે અને ઇતિહાસનો વિષય સુગમ લાગે છે, જ્યારે બીજાને એથી ઉલટી રીતે ગણિત સુગમ પડે છે અને ઈતિહાસ કઠિન લાગે છે. આ બધું શું બતાવી આપે છે ? એજ કે-જેને જે વિષય સરળ લાગે છે અને જે ભાષા અઘરી લાગતી નથી, તેને તે વિષય અને તે ભાષાના અભ્યાસ સાથે પૂર્વ જન્મમાં સંબધ હો જોઈએ. સરખા અભ્યાસવાળાઓમાં એક સ્વભાવતઃ વકતૃત્વશકિત ધરાવનાર હોય છે, જ્યારે બીજાને વક્તા થવાની બહુ હોંસ હોવા છતાં તે તેવો વક્તા બની શકતું નથી. એકને એવી સ્વાભાવિક લેખનશક્તિ પ્રાપ્ત થયેલી હોય છે કે એની જેડના અન્ય વિદ્યાર્થીઓને તે હોતી નથી. કેટલાક સાધારણ અભ્યાસી હાઈ કરીને પણ એવી કવિત્વશકિત અથવા વાદશકિત ધરાવનારા હોય છે કે એથી કેટલાએ ઉંચા દરજજાના વિદ્વાનમાં પણ તેવી શકિત જેવાતી નથી. આ બધું શું એમ પુરવાર નથી કરી આપતું કે પૂર્વજન્મમાં જે અભ્યાસ અને તજનિત સંસ્કાર પડેલા હોય છે, તેવું ફળ વર્તમાન જન્મમાં પ્રાપ્ત થાય છે.
કેટલાકે એમ કહી શકે ખરા કે પુનર્જન્મ હોય તે પૂર્વજન્મની સ્થિતિની સ્મૃતિ આ જિન્દગીમાં અમને થવી જોઈએ. પરંતુ હકીકત
649

Page #697

SPIRITUAL LIGHT.
પ્રકરણ, 1
એમ છે કે-બાળ અવસ્થાની યાદ આવતી નથી, તેા પછી આ જન્મમાં શી રીતે યાદ આવી શકે ?
ઘટનાએ પણ પૂરી રીતે અત્યારે આપણને પૂર્વજન્મના શરીર દ્વારા બનેલા બનાવેા
બાલ્યાવસ્થામાં થયેલી ઘટનાએ ઉત્તરાવસ્થામાં યાદ નહિ આવવાના કારણથી શું કેાઇ એમ કહેવાને હિમ્મત ધરી શકે ખરે। કે બાલ્યાવસ્થાને આત્મા જુદા હતા અને અત્યારના આત્મા જુદા છે ?. નહિ, તેવીજ રીતે પૂર્વજન્મમાં બનેલા બનાવા આ જિન્દગીમાં યાદ ન આવવાના કારણથી એમ ન કહી શકાય કે પૂર્વજન્મના આત્મા જુદા હતા અને અત્યારને આત્મા જુદો છે. પૂર્વજન્મની પ્રવૃત્તિએના સંસ્કારા આપણા આત્મામાં માજૂદ છે, પણ તે સંસ્કારોનું જ્યારે ઉદ્ઘાટન થાય, ત્યારેજ પુનઃન્મની ઘટનાએ સ્મૃતિમાં ઉપસ્થિત થઇ શકે છે. ઘણી વખત એમ અને છે કે નવીન કાર્યના આરંભ કરતાં– આ પદ્ધતિએ કામ કરવું કે ખીજી પદ્ધતિએ ' એમ સશય ઉભા થાય છે. પણ વિચારના ઉંડા ભાગમાં ઉતરતાં તે સંશયનું નિરાકરણ થઇ જાય છે અને પોતાનું મન સાક્ષી પૂરે છે કે આ પદ્ધતિએ કામ લેવાથી લાભ થશે. કહા ! આ નવીન કાર્યના આરંભ માટે, કે જે કાના પહેલાં અનુભવ ન્હાતા, હૃદયપ્રદેશમાંથી જે માસૂચન થયું, તે ક્યાંથી થયું? કહેવું જોઇશે કે પૂર્વજન્મમાં તે કા સબન્ધી તેને પરિચય હતા અને એથીજ તે વિષયના સંસ્કારાની અવ્યક્ત સ્મૃતિના બળથી તેને મા સૂચન થયું.
સ્મૃતિએ
આવી રીતે આપણા હૃદયપ્રદેશમાં ઉદ્ભવતી અવ્યક્ત ઘણી વખત આપણને પુનર્જન્મનું ભાન કરાવે છે. શાસ્ત્રકારો તે ત્યાં સુધી કહે છે કે હૃદયના મળ જ્યારે ક્ષીણ થાય છે, ત્યારે પૂર્વ જન્મની સ્મૃતિને ઢાંકી રાખનારા પડદો ખસી જતાં એક પૂર્વજન્મનું નહિ, પણ અનેક પૂર્વજન્માનું સ્પષ્ટ સ્મરણ થાય છે.
ધ્યાનમાં રાખવું જોઇએ કે—જે મનુષ્ય દુષ્ટ કામેા કરે છે, તેનાં દુષ્ટ કૃત્યાની તેના ઉપર રહેલી જવાખદારી પુનર્જન્મથી જળવાય છે. સારા માણસાને જ્યારે ધેર આપત્તિ આવે છે, અથવા વિના અપરાધે રાજદંડ તેમને ભાગવવા પડે છે, ત્યારે તે વખતે તેઓને આશ્વાસન આપનાર કાઇ પણ હાય તે! તે પુનર્જન્મના સિદ્ધાન્ત છે. તે એમ
543

Page #698

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ ચેથુન
સમજી શકે છે કે-અત્યારે રાજદંડ ભોગવીએ છીએ, છતાં આપણાં સત્કૃત્યની જવાબદારી ઉડી ગઇ નથી. પુનર્જન્મ નહિ માનવામાં મનુષ્યના પગ ઠંડા પડી જાય છે. તેની ભાવના ઉન્નત થઈ શકતી નથી. વિત્તિના સમયે યા અપરાધ વગર ગુન્હો ભેાગવવા વખતે તે જગમાં સર્વત્ર અંધારૂં જુએ છે,
પુનર્જન્મના સિદ્ધાન્ત સ્વીકાર નહિ કરવાથી જગતની વ્યવસ્થામાં કેટલા ગોટાળા ઉભા થાય છે અને પુનર્જન્મને માનવામાં કેવાં પ્રમાણાને ટકા આપણને મળે છે, તે બધું ટૂંકમાં જોઇ ગયા.
પુનર્જન્મ આત્માને જ હોય છે, એ કઇ નવી વાત નથી. શરીર તે ચિતાગ્નિમાં ભસ્મ થતું સ્પષ્ટ જોઇએ છીએ, એ માટે શરીરના પુનર્જન્મ તા સભવેજ ક્યાંથી ? જે શરીર ભસ્મ થયું, તે શરીરના સર્વ પરમાણુઓ પુન: એકત્રિત થઇને પિંડ ઉભું કરે છે-એ પ્રકારે શરીરના પુનર્જન્મ માની શકાય નહિ; કેમકે મરી ગયેલે માણસ પુનઃ તેવીજ આકૃતિવાળા ઉત્પન્ન થતા જોવામાં આવતા નથી; અને એમ માનવામાં કશું પ્રમાણ પણ નથી.
આત્માની સિદ્ધિ થતાં પુનર્જન્મની અને પુનર્જન્મની સિદ્ધિ થતાં આત્માની સિદ્ધિ સ્વતઃ થઇ જાય છે. જ્ઞાન એ આત્માના ધર્મ છે. અને એથી આત્માની સત્તા સિદ્ધ થાય છે. શરીરના અમુક ભાગમાં જ્ઞાન રહે છે, એ વાત પ્રમાણથી વિરૂદ્ધ છે. જ્ઞાનતંતુએ એ અનુભવ-સ્મૃતિના ઉદય થવાનાં સાધન માની શકાય, પણ અનુભવ–સ્મૃતિની સત્તા તે જ્ઞાનતંતુઓમાં રહી છે, એમ તા માની શકાયજ નહિ. એમ માનવા જતાં મડદામાં પણ–જ્ઞાનતંતુએની વિદ્યમાનતા હેાવાથી-અનુભવ–સ્મૃતિની હૈયાતી હાવાની આપત્તિ આવી પડશે.
આમ્યન્તરી દૃષિઃ—
आत्मक्षेत्रे योगतः कृष्यमाणे सम्यग्रूपैः सन्ततं प्रौढयत्नैः । सम्पद्यन्तेऽनन्तविज्ञान वीर्याऽऽनन्दा नास्ते संशयस्यास्त्र लेशः ||२||
The spiritual field, if constantly tilled with (the plough of) Yoga with proper and deliberate efforts, yields endless knowledge, constant happiness and everlasting strength. There is not the least doubt about it. ( 2 )
44

Page #699

313744. ]
SPIRITUAL LIGHT. The House-holder's Duties as a Preliminary Step for Spiritual Development as prescri
bed in the Jain Holy Texts. The knowledge of the fundamental principles of Jainism is essentially required in the practice of layman's duties. Jainism aims at the achievement of the supreme status of Godhood by means of Right Belief, Right Knowledge and Right Conduct. Religion in the shape of disciplinary rules and regulations and prohibitions helps one in making progress on the upward path. It is classified into two parts: Nishchaya 'Dharma and Vyavahar Dharma. By following the Vyavahar Dharma in the true sense, one advances towards Nishchaya Dharma as he cannot abandon worldly affairs and occupations all at once. The observance of these rules and regulations enables a house - holder gradually and steadily to renounce the world and to become completely absorbed in the realisation of Self. The house-holder in order to prepare himself for the ascetic life must observe eleven Pratimās, twelve vows and follow also elevating rules of conduct and practise austerity and pious reflections as laid down in the holy texts.
Darshana Pratimā l'equires a strong and unshakable faith in Jainism ( Samakita ) acquired by quietude, compassion ( Samvega ), fading worldly affections, non-attachment and removal of all doubts by sound knowledge of Jain doctrines. It includes the worship of true Deva ( Tirthankara ), the true preceptor and true Dharma. It also recommends the
545

Page #700

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ચોથુ’avoidance of gambling, flesh-eating, wine drinking, hunting, stealing, adultery and debauchery, etc.. (2) The Vrata Pratima consists of the observance of five minor vows, three guna-vratas and four shikshā-vratas, the details of which are separately annexed. (3) The Sāmāyika Pratima requires self-contemplation renouncing all other worldly affairs at least for fortyeight minutes twice or thrice a day for the purification of the mind by the removal of passions. (4) The Poshadhopavāsa Pratima requires the Poshadha observance clearly described in the eleventh vow. (5) The Kayotsarga Pratima requires self-contemplation at night in a house then unoccupied by others with the Poshadha-vrata on two eighth and two fourteenth days of a month without being ruffled by dangers or other extraordinary obstructions. ( 6 ) The Brahmacharya Pratima requires strict celibacy and sexual purity with the avoidance of all decorating attractions. (7) Sachitatyāga Pratima means avoidance of flesh and uncooked vegetables and plucking fruits from trees, etc., as they contain life. (8) Arambhatyaga Pratima means avoidance of new worldly engagements and occupations as they are involve the loss of life. (9) Anyarambha-varjana Pratima means avoidance of approving engagements to be executed by servants and others. (10) The tenth Pratima enjoins the taking of permissible food offered at meal times without special preparation and also withholding worldly advice on family matters, etc.. ( 11 ) Udhista or Sramaṇabhuta Pratimā enjoins a gradual renunciation of the worldly affairs and the 546
sure to

Page #701

315291. ]
SPIRITUAL LIGHT.
practice of rules laid down for the ascetics. These rules are strongly recommended as preliminary steps - for asceticism. One who has observed all the above Pratimās is said to have advanced to the fifth stage of spiritual development.
Vows:-The five Great Vows as described in the preceding chapter are to be observed in toto by the ascetics, while the house-holders are required to observe them with certain limitations. These five vows are called Anuvratta with respect to them. These are followed by three Guna-vratas which help the proper observance of the first five vows and by four Siksbā-vratas which help the layman in discharging their religious duties.
Sixth vow ( Dig-Parimāna Vrata ) implies that one should limit his travelling by. land or by sea in certain areas in all directions, based on the principles of non-injury to living beings for personal, social or professional work except for religious purposes. Also he must refrain from sending other men on his behalf. It has two aspects: Physical and Mental. The five transgressions to be avoided are with reference to climbing, descending, proceeding obliquely and violating the limit fixed for going in two directions and by forgetfulness. Breaking the vow excludes transgression by forgetfulness and accident.
Seventh vow (Bhogopabhoga Parimāna Vrata):The house-holder should limit the use of things new
547

Page #702

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
and usual. He should use only inanimate things. If it is not practicable he should give up food having life germs. If this he cannot do, he should positively avoid taking uneatables and things with infinite life germs as prescribed in the religious texts.
He should avoid business which would involve injury to living beings such as making charcoal, agriculture, gardening, making and driving carts, blasting rocks, digging mines, ivory work, working in lao and similar articles, liquors, poison, hair, miling, castrating animals, burning green forests, fields, etc., drying lakes, ponds, etc., maintaining bad characters (immoral women) or bringing up animals for any cruel purpose or personal pleasures.
The partial transgressions imply eating things with life germs or mixed with life germs or things in a raw state, etc..
Eighth vow ( Anarthadanda Virmana Vrata ):This yow based upon the principles of refraining from incurring unnecessary evils by thoughts, words and deeds. The evils libale to be brought on by brooding over the loss of a desirable object or from the association with undesirable persons or things and diseases and pleasures such as sexual indulgence, anger, pride, deceit, greed and sleep or by repeatedly thinking upon deeds favourable to Hinsā and other sins should be avoided. One should also avoid unnecessary talk about matters which do not concern him. This rule is highly beneficial in guarding against many evils which would otherwise accrue.
548

Page #703

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
One is said to transgress the vow if he does anything to promote the acts forbidden in this vow.
Ninth vow:-A man should daily practise this Sāmāyika vow for 48 minutes whereby he would be. able to get tranquillity of mind. During this time he may read scriptures or may contemplate upon Arhatas, etc., or he may repent for his mis-doings or he may recount the merits of the holy deities. This would tend to promote his spiritual development. He should be careful to avoid all the defects relating to body, speech, mind and thoughts.
Partial transgressions imply wrong occupations of the mind, speech and body, and practising it in a wrong place and leaving of the practice before the limited time. If the transgression is wilful, then it is a sin.
Tenth vow (Disā vakāsika ):-This vow is the sixth vow in a more limited form. It implies.the reduction to a minimum movement. It may signify to restrict our movement according to our needs for daily duties of our life. Its trangressions consist in fivefold acts promoting the doing of things prohibited.
Eleventh vow (Paushadhopavāsa Vrata ):-This Vow is the same as the ninth but it is continued from twelve to seventy-two consecutive hours, once a week, once a month, or at least once a year, accompanied by some fasting or taking food between sunrise and sunset. This vow is transgressed in five ways by negligence in observing and cleaning the
go
549

Page #704

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ ચોથુ
Paushadha place and in observing and cleaning the place for calls of nature and thinking of food and other worldly things during the fast. The defects with reference to drinking water, eating dainty dishes, personal decorations, talking in any way, etc., as laid down in the scriptures should be avoided.
12th vow:-The twelfth vow is called Atithi
Samvibhāga Vrata by virtue of which a householder should lovingly receive a guest and treat him with respect and consideration and provide him with food free from all impurities. He should leave off all pretensions by abstaining to call him before his food time or after he has taken his food. He should not show his reluctance by angry words or by implied refusal. He should specially extend his hospitality to the ascetic and should be ready to render all deserving services to him.
The thirty-five rules of conduct which are a first step on the ladder of spiritual progress and which every person desirous of making spiritual advancement should adopt are given below as abridged from Mr. Herbert Warren's" Jainism.
"3
The first rule inculcates that a layman in order to support himself and his family should follow some kind of business which is not of an ignoble or degrading nature and he must guard himself against adopting any dishonest and foul means of acquiring money. As a means to control promiscuous indulgence he should marry but there should be no inter-marriage among persons connected by a close tie
550

Page #705

315251. ] SPIRITUAL LIGHT. of family relationship. Such a layman must avoid danger spots both visible and invisible. He should learn to appreciate the conduct, life and doings of truly spiritually advanced persons so that his life may be gradually moulded on their model. The pleasures of the five sense should not be carried to an extreme and the places of difficulties and dangers such as battle-fields and famine-stricken districts should be avoided.
His place of residence must be one where the life'and property of the governed are sufficiently well protected by the governing authority; and his house, though well ' ventilated, should not be too open nor too concealed. His household expenditure should not exceed the amount of his income and every well-known custom which does not militate against any high principle should be respected and followed. It is his bounden duty to respect and render service to his parents, his master and his guest; it is to his interest to always seek the company of pure hearted persons, and it is for the benefit of his health that he should be free from vices like meat-eating and wine-drinking. He should not libel or slander anybody-especially the king. Neither his words nor his actions must in any way cause unnecessary pain to anybody. In eating and drinking the nature of his physical constitution must be considered and in case of physical weakness no time should be wasted in adopting the proper remedy. For the sake of self-protection he should not travel in countries where earthquakes,
551

Page #706

અધ્યાત્મતવાલાક,
[ ચેયુ
plagues, famines, etc., occasionally take place. Too much intimacy with any person should be avoided, and his attitude towards people less spiritually advanced than himself should be one of sympathy and towards those who have reached a higher stage than himself, one of reverence and constant service. As regards the four objects of life, viz., doing good, acquisition of wealth, desires and liberation, he must see that no lower object is secured at the expense of a higher one and his constant attempt should be to rise higher and higher. Nothing should be undertaken which is beyond his strength. No day should pass away which he has not utilised in reading scriptural texts and rules of life. His nature must not be obstinate in all things and he should be partial for virtues. Lastly, no opinions, beliefs, philosophy or religions should take hold of his mind without a thorough and critical examination of their truth.
The twelve kinds of austerity are described in notes on Tapa in the second chapter and twelve pious reflections are explained further on in the fifth chapter.
Six Activities (Avashyakas ):-The common dharma includes, along with the observation of the disciplinary rules, six daily activities which a householder must practise with a view to spiritual progress.
1. Worship of the Arhatas in their names, their images, their previous states (Dravya ) and in their present life (Bhava ).
552

Page #707

Nay] SPIRITUAL LOHT. - 2. Service of spiritual teachers with obedience,
_reverence, food, dress. etc., 3. Study of scriptural texts every day.. . 4. Practising some form of self restraint every day. 5. Doing some form of penance and austerity
everyday both external and internal. 6. Doing some kind of charitable act. આભ્યન્તર કૃષિ–
આત્મારૂપ ક્ષેત્રને વેગથી ઉત્તમ રીતે અને પ્રોઢ પ્રયત્નથી જે એડવામાં આવે, તે તેમાંથી અનન્ત જ્ઞાન, અનન્ત બળ અને અનન્ત આનન્દરૂપ ફળો નિપજી શકે છે, એમાં લગારે સન્દહ નથી. ”—૨ " प्रस्तुतमेव पुष्णातिइदं पदार्थद्वितये समस्तमन्तर्भवन्न व्यतिरिच्यतेऽतः । जडस्तथा चेतन इत्यमू द्वौ, जडेन चैतन्यमुपादृतं नः ॥ ३ ॥ प्रसिद्धमेतच जडस्य योगात् क्लेशान् विचित्रान् सहते सदाऽऽस्मा। विवेकबोधे प्रतिभाति देहाद् दुःखातिथिः स्यात् कुत एष आत्मा?
- ॥४॥ संक्लेशानामेकमेवास्ति मूलमात्माज्ञानं तच्च धीरा वदन्ति । आत्माज्ञानोद्भतदुःखं प्रणश्येद् आत्मज्ञानाद्, अन्यथा नो तपोभिः
This whole Universe is included in the two categories and is not differentiated by anything else. They are animate and inanimate ( Soul and Matter ). Our soul is enshrouded by matter. ( 3 )
553

Page #708

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ચાંદુંIt is a well-known fact that soul is always subjected to various kinds of misery through union with matter. When the discriminating knowledge that the soul and the body are separate arises, how can soul be subject to pain ? ( 4 )
The wise say that ignorance of Self is the only source of these miseries. The pain arising from ignorance is destroyed by spiritual knowledge (Atmajnana), otherwise it is not destroyed even by austerity. ( 5 ) પ્રસ્તુતની પુષ્ટિ–
આ સમગ્ર વિશ્વને બે પદાર્થોમાંજ સમાવેશ થાય છે. કઈ પણ વસ્તુ બે પદાર્થોથી જુદી પડતી નથી. તે બે પદાર્થો જડ અને ચેતન છે; અને આપણુ ( સ સારી જીવોનું ) ચૈતન્ય જડ આવરણેથી. દબાયેલું છે ”-૩
દરેકના સમજવામાં છે કે જડના સંગથી આત્મા વિચિત્ર લેશેને અનુભવતા રહે છે. જો શરીર અને આત્માનું વિવેકજ્ઞાન (ભેદજ્ઞાન ) પ્રકટ થાય, તે આ આત્મા દુઃખને અતિથિ કેમ રહી,
કલેશનું મૂળ એકજ છે, અને તે આત્મસ્વરૂપનું અજ્ઞાન છે, એમ મહાપુરૂષનું ફરમાન છે. આત્માના અજ્ઞાનથી થતાં દુઃખો આત્મજ્ઞાનથી જ નષ્ટ થઈ શકે છે. તે દુઃખોને નષ્ટ કરવા આત્મજ્ઞાન સિવાય તપ પણ અસમર્થ છે ”—૫
ભાવાર્થ, પ્રથમ પ્રકરણના ચાદમા લેકની વ્યાખ્યામાં જોઈ ગયા છીએ કે સંસારમાં જડ અને ચેતન એ બેજ માત્ર તો છે. જૈન પ્રવચન સ્થાનાંગસૂત્રમાં લખ્યું છે કે" जदयि णं लोगे तं सव्वं दुपओआरं । तं जहा-जीवच्चेव अजीवच्चवात्त ।"
. ( બીજું સ્થાન ).
654

Page #709

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
અર્થાત્~~ લાકમાં જે છે, તે બધું એજ તામાં સમાય છે
>
જીવ અને અજીવ.
આ એ તત્ત્વામાં નવ તત્ત્વેના અન્તર્ભાવ આવી રીતે થાય છે—
'
?_? પુણ્ય ' એ કર્મજ છે, અંધ પાપ પણ કમ છે, એ માટે-ક એ પુદ્ગલ હાવાને લીધે અજીવરૂપ હોવાથી એ ત્રણે તત્ત્વાના અજીવમાં સમાવેશ થાય છે. આશ્રવ ' એ જીવના શુભાશુભ અધ્યવસાયરૂપ છે, એ અધ્યવસાય આત્માને સ્વાભાવિક નથી, કિન્તુ વૈભાવિક– ક સંસ નિત છે; એ માટે એ આશ્રવ આત્મા અને કપુદ્ગલાના સંસગ થી અતિરિક્ત નથી. સંવર્ એ કતે આવતાં અટકાવનાર એવા આત્માના ઉજજવલ પરિણામરૂપ છે; એ માટે તે આત્માથી અલગ પડતા નથી. કનાં પુદ્ગલેાને આત્માથી અમુક અંશે દૂર કરવાં, એ નિરા છે, અને સર્વ પ્રકારે દૂર કરવાં એ મેક્ષ છે. એથી એ ખતે આત્મસ્વરૂપના વિશુદ્ધ ભાવથી જુદા પડતા નથી.*
.
'
"
આ માટે નવ તત્ત્તા એ જીવાજીવ, એ એ તત્ત્વાને પ્રપચજ છે. તત્ત્વાર્થાધિગમશાસ્ત્ર આદિ ગ્રન્થામાં પુણ્ય-પાપના બંધમાં અન્તર્ભાવ કરી સાત દ્વ્રા તાવ્યાં છે. ભેદ-પ્રભેદ, કે વિભાગે જે પડે છે, તે અપેક્ષાકૃત વિવ... યુ છે. निश्चयदृष्टया अभेदन पेन संसारो मोक्षश्च कः ? -
संसार आत्मैव जितः कषायेन्द्रियैः स एवेतरथा च मोक्षः । क्रोधादयस्तंत्र कषायसज्ञाश्चत्वार उक्ता भववृक्षमेघाः ॥ ६ ॥
The soul subdued by passions and senses is itself the world; otherwise it is itself absolution, Anger, etc., are denominated Kashayas and are said to be rain nourishing the tree in the form of the world. (6)
Notes :-This verse clearly demands the clear,
* જીએ, પ્રવચનસારાદ્વારના ૧પર મા દ્વારમાં.
555

Page #710

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ચોથુ‘
proper and perfect understanding of Moksha ( Salvation ) explained in the first Chapter.
In short, one must try to distinguish his real Self from his physical and vital ego. Purifications both of the lower mentality and physical environments lead to Self-perfection. Mind, life and body act upon each other in harmony and in discord. Purification becomes perfect when elements of discord, ં. e. Karmas which tie one down to this world, are destroyed in toto, otherwise they serve as causes for re-births. These elements of discord are anger, pride, deceit and greed. They produce world conceptions and actions corresponding thereto and enlarge the Cycle of Evolution. So the thirsting for egoistic desires and possessions should, by all attempts, be rooted out. It could be successfully achieved by the withdrawal of the mind from the external worldly objects and also by the constant practice of universal charity, benevolence and good will and by maintaining an attitude of indifference under all circumstances. નિશ્ચયદ્રષ્ટિએ અભેદનયથી સંસાર અને મેાક્ષ—
“ આત્મા, એજ સંસાર અને આત્મા એજ મેાક્ષ છે. આત્મા, કષાયે। અને ન્દ્રિયાથી જ્યાં સુધી પરતન્ત્ર છે, ત્યાં સુધી તે સંસાર છે, અને તે બન્ધનથી મુક્ત અવસ્થામાં તેજ, મેક્ષ છે.*
“ અહીં પ્રથમ કષાયેા જાણવાની જરૂર રહે છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ એ ચારને " કપાય સત્તા આપી છે. એ કષાયેા ભવ
"
66
અયનામ સંસાર: तमेव तद्विजतारं मोक्षमाहुर्मनीषिण:
ચાન્દ્રય નિનિતઃ ।
"3 ॥ ૧ ॥
( હેમચંદ્રકૃત યાગશાસ્ત્ર, ચોથા પ્રકાશ )
556

Page #711

५२. ]
SPIRITUAL LIGHT.
( संसार ) ३५ वृक्षने घोषवामां भेवसमान छे. ( " कष्यन्ते - पीड्यन्ते प्राणिनो यस्मिन् स कषः. ( संसार: ) तस्य आयो लाभो येभ्यस्ते कषायाःઅર્થાત્ સંસારની અંદર પ્રાણિએ પીડાતા હેાવાથી સંસાર કષ કહેવાય છે. તે કષનેા લાલ ક્રોધાદિ ચારથી થતા હેાવાથી તે ક્રોધાદિ ચાર ‘ કષાય ’ उडेवाय छे. ) " — ६
क्रोधः ।
क्रोधस्वरूपं व्यावर्णयन् तद्विपक्षं परिचाययति
यो वैरहेतुः परितापकारणं शमार्गला दुर्गतिवर्त्तनी पुनः । उत्पद्यमानः प्रथमं स्वमाश्रयं दहेद् दहेद् वन्हिरिवापरं न वा ||७|| क्रोधस्य तस्य प्रशमे क्षमा क्षमा क्षमाऽऽत्मसाम्राज्यपरिस्पृहावताम् । या संयमाऽऽरामविशालसारणिः क्लिष्टाघभूमीधरभेदनाशनिः ॥८॥ युग्मम् ।
Anger is the source of enmity, cause of affliction, a bolt-like impediment to happiness and a way leading to evil course. When it arises, it first burns its own abode like fire; it may or may not burn other objects. ( 7 )
It is proper for those who desire to obtain the Emancipation of Soul, to resort to forbearance and subdue anger. This forbearance is like a broad channel in the garden of self-restraint and it is like a thunderbolt in rending asunder the hills of heinous crimes. (8)
Notes :—The passion, anger, ivill do more havoc in a short time than what austerity, foresight and
૧
557

Page #712

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
discrimination construct in thousands of years. Envy, pride, hatred, rashness, etc., generate this monstrous passion. The good fruits accumulated by long austerity are destroyed at once by this passion. Stories illustrating the bitter fruits of this passion are too many to be narrated here. Many ascetics are hurled down from their progressive advance in spiritualism, being overpowered by this evil passion. It would not be here out of place to illustrate its bitter fruits by the following legend:
Lord Mahāvira, during his tourings for public religious discourses, passed by a place called Kanakakhala. He was warned by the people not to proceed further on account of frightful terror and panic caused by a virulent cobra dwelling in an anthill in the vicinity of the road. This road was totally deserted. This cobra was in his previous life a Jain ascetic who was highly enraged at the conduct of his disciple who reminded him to do penance for the sin he had incurred in walking over and killing a frog inadvertently, though, in reality, the ascetic had not killed the frog. He, in a fit of anger, without giving any explanation, thought it to be inpertinence on the part of the disciple to remind him of it. He, then, with a view to punish the disciple, rushed against a pillar and bruised his own forehead, and died. He was reborn as a violent cobra and took his abode in an anthill adjoining the path and became a dreadful object of fear to all. • Lord Mabāvira took his stand on the cobra's anthill in a meditative
558

Page #713

પ્રકરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
posture. He progressed in his concentration, notwithstanding the ferocious cobra dashed out and bit him over and over again. The pious reflective vibrations of Lord Mahavira touched and softened the cruel heart of the cobra who thereupon remembered all his former life and was exhorted to repentance for his wrath by the words of Lord Mahavira. The cobra dismissed anger from his heart and resolved to remain equal-minded even when harassed by the strokes of the passers-by and by bites of ants walking over him unmolested. He eventually died in quietude and was reborn in the higher birth ( 8th Heaven ).
The sage Dwaipayana was highly enraged at the Yadavas. He vowed to burn the whole city of Dwarakā under conflagration according to his previous oath. Thus by this wicked act he was hurled down from his high position and lost the fruits of his austerity.
ક્રોધ અને ક્ષમા—
“ ક્રોધ વૈર ઉપજાવનાર છે, સન્તાપનું કારણ છે, શાન્તિને રાકનારી અર્ગલા ( ભુંગળ) છે, ક્રુતિને માર્ગ છે અને અગ્નિની જેમ પેાતાના આશ્રયને અવશ્ય મળે છે, જ્યારે ખીજાને ખાળવામાં ચાકકસ નથી. આવા પ્રકારના ક્રોધને શમાવવામાં સમર્થ એવી ક્ષમાને આશ્રય લેવે એજ આત્મ-સામ્રાજ્યની ઇચ્છાવાળાઓને યુક્ત છે. ક્ષમા એ સંયમરૂપ બગીચામાં પાણીની નીકની તુલ્ય છે અને ક્લિષ્ટ કર્મરૂપ પતેને ભેદવામાં વજ્રસમાન છે ” ૭, ૮
क्रोधस्य वैचित्री
क्रोधः प्रसिद्धो मृदुमध्यतीवाद्यनेकभेदैः सकलानुभूतौ । यादृक्स्वरूपः स उदेति तादृग् रसानुविद्धं वितनोति कर्म ॥ ९ ॥
559

Page #714

અધ્યાત્મતત્પલેક Anger is well-known to all to be of various degrees, such as gentle, intermediate and violent. Proportional to the intensity of anger is the tenacity of Karma. ( 9 )
Kashaya 5517 ( 89 + 3717 ):- Kasha' means Sansāra i. c., the circuit of worldly existence consisting of birth and death and all their consequences. 'Āya’ means acquisition, i. e., which brings births and deaths in revolving wheels.
Kashaya Moral impurities. The fourth head ( Mohaniya) of Karma is divided according to the Jain texts into two kinds of forces: (1) Darshana Mohaniya which brings on delusion and vacillation ; (2) Chāritra Mohaniya which brings on Kashāya or moral impurities tending to destory the purity of Soul. These Kashāyas are deceit, pride, anger and greed. Each of these four Kashāyas takes four forms according to its intensity, duration of time and mode of life.
(1) Anantanubandhi :-In this most intensified state the Karma results in endless births and deaths. It would last for the whole life; the Jiva becomes the denizen of hell. Right knowledge, right belief, and right conduct are impeded.
(2) Apratyākhyānā State :-The duration is for one year. The Jiva has to take birth in the Animal Kingdom.
It prevents ( Deshayirati ) the observance of the miņor vows by a house-holder.
560

Page #715

પ્રકરણ
SPIRITUAL LIGHT.
(3) Pratyakhyāna State :-It lasts for 'four months. It gives human births. It prevents (Sarvavirti) observance of all vows prescribed for a monk.
(4) Sanjvulana state :-Miļder state of Kashāyas. It would last for 15 days. It gives divine birth.
It destroys ( Yathākhyāt Charitra ) purity of conduct. So there are sixteen Kashāyas and nine Karma Prakritis having the resemblance of Kashāyas.
They are joke, like, dislike, grief, fear, disgust, three sex passions ( peculiar to male, female and neuter); all these interfere with the course of right action.
So there are twenty-five Kasbāyas in all. These energies can be successfully overcome by the obseryance of moral and mental discipline prescribed for them in the scriptural texts. . ક્રોધનું ચિત્ર
“ ધ એક પ્રકારને હેત નથી. કેઈ કે મૃદુ, કઈ મધ્યમ અને કોઈ તીવ્ર હોય છે. આવા અનેક ભેદે ધના પડે છે. આ વાત સર્વને અનુભવસિદ્ધ છે. જેવા પ્રકારનો કેધ ઉદયપ્રાપ્ત થાય છે, કર્મ પણ તેવા રસવાળું બંધાય છે. ”—ટ વ્યાખ્યા.
જૈનશાસ્ત્રની દષ્ટિએ કેધ, માન, માયા અને લેભ એ ચારે કષાના ચાર ચાર ભેદ પડે છે. જેમકે-અનન્તાનુબન્ધી કૅધ, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ કેધ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ અને સંજવલન ક્રોધ. આ ચાર ભેદ ક્રોધના થયા. એવી રીતે માન-માયા-લોભના પણ તેજ નામના ચાર ચાર ભેદ સમજવા. અતિતીવ્ર ક્રોધ અનંતાનુબન્ધી, તીવ્ર ક્રોધ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ, મધ્યમ કોધ પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને મૃદુ ક્રોધ સંજવલન છે.
561

Page #716

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[ ચોથુંઅનન્તાનુબંધી” એટલે અનન્તદુ:ખવાળી ગતિ સાથે જોડી દેનાર અથવા અનન્ત ભામાં ભમાવનાર. અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ' એટલે અલ્પ પ્રત્યાખ્યાનને ( દેશવિરતિને ) પણ અટકાવનાર. “ પ્રત્યાખ્યાનાવરણ” એટલે ચારિત્રને પ્રતિબધ કરનાર. “સંજવલન” એટલે વીતરાગચારિત્રને ( સર્વોત્તમ ચારિત્રને ) કનાર. આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે-અનનાનુબધી કષાય સમ્યગ્દર્શનને, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણકક્ષાય દેશવિરતિને ( શ્રાવકધર્મને ), પ્રત્યાખ્યાનાવરણકપાય મુનિધર્મને અને સંજ્વલનકષાય વીતરાગસંયમને અટકાવનાર છે.
આ ચતુર્વિધ કપાયોની સ્થિતિ બતાવતાં જૈનશાસ્ત્રકાર કહે છે કેઅનતાનુબંધી કષાય લાવજછવ રહેનારે છે, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણકષાયની એક વર્ષની સ્થિતિ છે, પ્રત્યાખ્યાનાવરણકપાય ચતુર્માસની અવધિવાળો છે અને સંજ્વલનકષાયની પંદર દિવસની મુદત છે. આ ચાર કષાયથી થતી ફલપ્રાપ્તિના સંબંધમાં આમ જણાવવામાં આવ્યું છે કે–અનન્તાનુબધી કષાય નરકગતિને, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણકપાય તિર્યંચગતિને, પ્રત્યાખ્યાના વરણ કપાય મનુષ્યગતિને અને સંજ્વલન કષાય દેવગતિને આપનાર છે.
પરંતુ આ બંને બાબતે વ્યવહારનયથી અથવા સાધારણ દષ્ટિએ કહેવામાં આવી છે. કારણ કે પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ જેવા ઋષિઓને અનન્તાનુબન્ધી કષાય ક્યાં વાવેજછવ રહ્યો હતો ? બાહુબલિ મુનિને સંજવલન કષાય, જે પખવાડીયા સુધી રહેવું જોઈએ, તે કેટલા મહીનાઓ સુધી રહ્યો હતે ? એવી રીતે નરકાદિગતિની પ્રાપ્તિના સંબંધમાં પણ સમજવું જોઈએ કે અનન્તાનુબન્ધીકષાયવાળા મિથ્યાદષ્ટિઓમાંના કેટલાકેની
--
--
$ अनन्तानि जन्मान्यनुबध्नन्ति, इति-अनन्तानुबन्धिनः कषायाः। अप्रચાહમાન- પ્રવાહયાનમાર ( “મ”રય (નગ: ) ભરપાર્થવાત ) - ध्वन्तीति-अप्रत्याख्यानावरणाः कषायाः। प्रत्याख्यानं मुनिचारित्रमावृण्वन्तीति-प्रत्याख्यानावरणाः कषायाः । तृणाग्निवद् ईषज्ज्वलनात्-वीतरागचारित्रनिरोधनात् संज्व. ના થાય...
* ૧ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ શબ્દમાં અપ્રત્યાખ્યાનના “અ” ને અર્થઅલ્પ કરવાનું છે. એટલે અલ્પ પ્રત્યાખ્યાનને પણ-ડાક પ્રત્યાખ્યાનને (દેશવિરતિને) પણ અટકાવનાર

Page #717

પ્રકરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
દેવલાક ગતિ પણ સભળાય છે, અને ખીજા કષાયવાળાઓની ગતિના સબન્ધમાં પણ અન્યથાભાવ સંભવે છે.
વસ્તુત: અનન્તાનુબન્ધી, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને સજ્વલન એ પ્રત્યેક ચારે કષાયાના ચાર ભેદે માનવા જોઇએ. જેમકેઅનન્તાનુબન્ધી-અનન્તાનુબન્ધી, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ–અનન્તાનુબન્ધી, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ-અનન્તાનુબન્ધી અને સ ંજ્વલન-અનન્તાનુબન્ધી. એવી જ રીતે ખીજા ત્રણ કાયા માટે પણ–અનન્તાનુબન્ધી–અપ્રત્યાખ્યાનાવરણુ, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ–અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ–અપ્રત્યાખ્યાનાવરણુ અને સજ્વલન-અપ્રત્યાખ્યાનાવરણુ, તથા અનન્તાનુબન્ધી–પ્રત્યાખ્યાનાવરણુ, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ–પ્રત્યાખ્યાનાવરણ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણુ–પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને સંજવલન–પ્રત્યાખ્યાનાવરણુ, એવં અનન્તાનુબન્ધી-સંજ્વલન, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણુ–સ જ્વલન, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ–સ ંજ્વલન અને સંજ્વલનસંજ્વલન. ( આવી રીતે એક ક્રોધના સેાળ ભેદ થતાં ચારે કષાયેાના ૬૪ ભેદા થાય છે. )
આમ વ્યાખ્યા કરવાથી— ક્ષાયિક સમ્યકત્વવાળા શ્રેણિકરાજાને અનન્તાનુબન્ધી કષાયને અભાવ હાવાથી અનન્તાનુબન્ધીકષાયથી ઉત્પન્ન થતી નર્કગતિ ન થવી જોઇએ, અને સજ્વલનકષાયને લગતું ચારિત્ર ધરાવનાર બાહુબલીમુનિ વર્ષ પર્યન્ત સ્થિતિવાળા અપ્રત્યાખ્યાનાવરણુ માનકષાય ન હેાવા જોઇએ ”—એ વગેરે ગુંચવણા ટળી જાય છે. એ રીતે ટળી જાય છે કે- શ્રેણિકરાજાને જો કે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણુ કષાય હતા, પણ તેના ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે ચાર ભેદે હાવાથી તેમાંને અનન્તાનુ અન્ધી એવા અપ્રત્યાખ્યાનાવરણુ કષાય હતા, આથી કરીને ( અનન્ત દુ:ખની સાથે જોડી આપનાર ' એ અર્થવાળા અનન્તાનુબન્ધી અપ્રત્યાખ્યાનાવરણથી ) તેમની નરકત ઘટી શકે છે. એવીજ રીતે બાહુબલી મુનિના સજ્વલન કષાય પણ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણુસ્વરૂપવાળા હેાવાથી તેની સ્થિતિ વર્ષ સુધી ઘટી શકે છે. અસ્તુ.
.
પ્રકારાન્તથી ક્રોધ, માન, માયા, લેાભના ચાર ભેદો બતાવ્યા છે સ્વપ્રતિષ્ઠિત, અન્યપ્રતિષ્ટિત, ઉભયપ્રતિષ્ઠિત અને અપ્રતિષ્ટિત. પેાતાની જાતે કરેલા અપરાધને લીધે જે માણસને પેાતાનાજ ઉપર ક્રોધ થાય, તે તેના તે ક્રોધ સ્વપ્રતિષ્ઠિત કહેવાય. બીજાના કરેલા તિરસ્કારથી જે ફ્રોધ થાય,
563

Page #718

અધ્યાત્મતવાલાક.
[ ચેાથુ
તે પરપ્રતિષ્ઠિત છે. પાતાના અને પરના–એમ બંનેના અપરાધથી પેાતાની જાત અને પર–એમ તેના ઉપર જે ક્રોધ થાય, તે ઉભયપ્રતિષ્ઠિત છે. અને જે કારણ વગર ક્રોધ થાય, તે અપ્રતિષ્ઠિત છે. કારણ વગર પણ ક્રોધ થવાનાં ઉદાહરણા વિરલ હોવા છતાં અસભવત નથી. કર્મની વિચિત્ર લીલા છે, કે તે ક્વચિત્ કદાચિત્ કારણ વગર પણ કુળ દેખાડે છે.
क्षमा महती योगोपयोगिनी -
योगस्य पन्थाः परमस्तितिक्षा सा क्रोधदावानलमेघदृष्टिः । यस्तामृतेऽभीप्सति योग लक्ष्मीं हलाहलाद् वाञ्छति जीवितं सः ॥ १० ॥
The highest forbearance is the path of Yoga. It is like a shower of rain over the conflagration of anger. He who desires wealth of Yoga without it is like one who desires (continuance of) life from drinking bitter poison. ( 10 )
Notes:-The history of Lord Mahavira clearly illustrates the significance of the above verse. He suffered calmly, when Gosālā, his perverted disciple, destroyed his two disciples by the power of the Tejolesya. Again he patiently endured pain caused by the bitings of the cobra Chandakaushika Though he was master of all Labdhies, he never lost balance of mind and used them against such ruthless actors. Instead of losing patience he tried to ameliorate their spiritual conditions. So the cobra Chandakaushika was aroused to self-consciousness. He felt
सापेक्षाणि च निरपेक्षाणि च कर्माणि फलविपाकेषु ।
सोपक्रमं च निरुपक्रमं च दृष्टं यथाऽऽयुष्कम्
"> ॥
( લાપ્રકાશના દ્રવ્યલેકના ત્રીજા સગમાં અન્યગ્રન્થેાધ્ધત. )
564
"" *

Page #719

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT. - sympathy for Gosālā, notwithstanding all his per
versions and revengeful wicked acts which could also be found described in the Buddhist books. He is an exemplary instance of forbearance, good will and quietude. One should always bear in mind that evil thoughts for doing harm to others react on one who cherishes them.
When an ascetic has abandoned wealth, wife and the whole family, there is no reason why do should lose fortitude and forbearance as to be excited by wrath. If he does so, he surely commits a heinous sin. It is needless to cite such examples as they are generally met with in all religious books. ક્ષમા યોગને મહાન ઉપગી છે–
“ ક્ષમા એ યુગનો અસાધારણ માર્ગ છે; કેમકે એ ક્રોધરૂપ દાવાનળ ઉપર મેઘની વૃષ્ટિ છે. જે મનુષ્ય ક્ષમા વિના યોગલક્ષ્મી મેળવવા ઈચ્છે છે, તે વિષના પાનથી જીવિત મેળવવા ઈચ્છે છે. ”—૧૦
હારીદતાनिशम्य दुर्भाषितमन्यदीयं नातन्वते रोषमुदाराचत्ताः । सम्पादनीयः सहनस्वभावः शाठ्यं शठाग्रे नहि कर्तुमहम् ॥ २१॥
The generous-liearted are not susceptible to anger on hearing bad words from others. One should acquire the quality of forbearance. He should not stoop to revenge. ( 11 ) સહનશીલતા
બીજાનાં દુષ્ટ વચને સાંભળતાં એકદમ પ્રકુપિત થવાય છે, પણ

Page #720

અધ્યાત્મતવાલેક.
| ચોથુ
ઉદારહૃદયવાળા તેવા અવસરે ગંભીરતા ધારણ કરી લે છે. સહનશોલતા પ્રાપ્ત કરી જરૂની છે. નાદાનની સ્ડામે નાદાન થવું વ્યાજખી નથી. ”—
वस्तुतमाह
क्रोच कस्माद् विदधीत योगी! दुर्भाषितैः स्यान्नहि कोपि रोगः । नवा यशः श्रीर्लभते विलोपं द्रव्यस्य हानेरपि नास्ति वार्त्ता ॥ १२ ॥
Why should an ascetic be angry? By ill words neither disease is engendered nor is reputation sullied, nor is there the least likelihood of the loss of wealth. ( 12 )
Notes:-Anger is one of the groups of four wicked passions (Chandālchokdi ). Once upon a time a woman of the sweeper-caste accidentally touched a holy Brahmin. He was highly enraged and lost his temper. The more he got angry, the more tightly she clung to him. He then went to the king and lodged complaint for redress. The woman, being asked by the king regarding her impertinent behaviour in polluting the pious Brahmin, humbly replied that she was in no way responsible for the act but that he polluted himself by giving abode to Chandala in his heart when he became
angry. Thus a man who is once polluted cannot again be polluted by her touch. When once polluted he belonged to her caste. Anger is thus condemned by all laymen, however high or low, who feel inclined to keep aloof from this position. Much more it is incumbent on an ascetic to do so.
566

Page #721

२ ] SPIRITUAL LIGHT. प्रति यात
વસ્તુતઃ સાધુ પુરૂષે કે શા માટે કર જોઈએ ? કારણ કે કાઈના આક્ષેપપૂર્ણ શબ્દોથી કંઇ રોગ ઉત્પન્ન થતો નથી, તથા યશવાદનો લોપ થતું નથી તેમજ અપરિગ્રહી હોવાથી દ્રવ્યની હાનિ થવાની પણું पात नथी, "-१२
प्रकृतमेव
रोषेण वैरं लभतेऽवकाशं वैरात् पुनः सत्वगुणप्रहाणिः। एवं स्खलेत् सञ्चरमाण आत्मोन्नत्यध्वना रोषसमाश्रयेण ॥१३॥
Anger breeds enmity. Enmity brings eminent qualities to nothing. Thus he who conducts himself on the path of the elevation of Self deviates from the right path by resorting to anger. ( 13 ) यादाती जीत-..
રેપ કર્યોથી વરને અવકાશ મળે છે અને વૈર બંધાયેથી સાત્ત્વિક ગુણમાં હાનિ પહોંચે છે; એ પ્રકારે રેષને આશ્રય લેવાથી આત્મોન્નતિના भागे संयरतो मनुष्य २५सित थाय छे. "-13. रुष्यति प्रकोपकरणमकारणम्रुष्यजनं प्रेरयतेऽस्मदीयं प्राचीन कर्मेत्यथ चिन्तनीयम् । पराश्रये रुष्यति वा प्रकोपः प्रयोजके कर्मणि वा विधेयः ॥१४॥ कृतापराधे यदि नाम कोपो न कर्म किं तर्हि कृतापराधम् । एतत् प्रभासेत विचार्यमाणं सर्वेऽपराधाः खलु कर्मराजः ॥१५॥
On the other hand, it should be considered that our previous Karmic forces make a person angry. With whom should we be angry? With the angry
567

Page #722

અધ્યાત્મતત્ત્વાક. [ચોથુંperson who is no master of himself or with the Karmic forces which make him so ? ( 14 )
If it is proper to direct anger towards the offender, then, has not the Karmic force committed the offence? With this inquiry all these offences clearly indeed appear to be the work of Karma. (15) bધીની સહામે ક્રોધ કરવાનું કંઈ કારણ? –
આપણું ઉપર ક્રોધ કરતા મનુષ્યને પ્રેરણા કરનાર આપણું કર્મ છે. જ્યારે આમ હકીકત છે, તે એ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે આપણા કર્મોથી પ્રેરિત–પરાધીન થઈને આપણું તરફ રોષ કરનાર માણસ ઉપર આપણે રેપ કરવો વ્યાજબી છે, કે તે રોષ કરનાર માણસને પ્રેરનાર આપણું કર્મ ઉપર રેપ કરે વ્યાજબી છે ? ”—-૧૪
અપરાધ કરનાર ઉપર ક્રોધ કરવાનું યદિ ઠીક સમજાતું હોય, તે કર્મ શું અપરાધી નથી ? ( આપણે અપરાધ કરનાર માણસ આપણું કર્મોની પ્રેરણાથી જ અપરાધ કરે છે, એ માટે આપણાં કર્મ જ અપરાધી છે. ) ખરે અપરાધી કોણ છે ? એ તપાસતાં સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે તમામ અપરાધે એક માત્ર કમરાજાના છે. ( કર્મોને પણ ઉત્પન્ન કરનાર આત્મા હોવાથી ખરે અપરાધી ખુદ પોતે આત્મા જ છે )”—૧૫ क्षमाया औचित्यमावेदयतित्रैलोक्यचूडामणयोऽपि देवाधिदेवतास्ताडन-तर्जनादि । वितेनुषः शान्तिभरैरपश्यन् क्षमा तदेवं न हि किं क्षमा नः॥१६॥
Even supreme gods, crestjewels of the three worlds, extend mercy towards those who threaten and stike others, then why should we not practise forbearance ? ( 16 ) ક્ષમાની ઉચિતતા– “ ત્રિલેકીના શિરછત્રભૂત દેવાધિદેવ પણ તાડન-તર્જન કરતા
ૐ68 .

Page #723

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
દુરાત્માએને શાન્તિભરી નજરથી જોતા હતા, તેા પછી આપણા જેવાએએ ક્ષમા ધારણ કરવી શું યુક્ત નથી ? ”—૧૬
क्रुध्यन्तं ज्वरिणा उपमिनोति
प्रकम्पमानौष्ठक - रक्तनेत्र- प्रस्वेदसंक्लिन्नमुखारविन्दम् । क्रुध्यन्तमालोक्य विचारशीलैर्ज्वरीव मान्यः करुणाऽऽस्पदं सः ॥ १७॥
ज्वरातुरे कुर्वति दुर्वचांसि यथा न कोपः क्रियते दयांतः । तथा दयादृष्टित एव दृश्यः क्रोधज्वराद् दुर्वचनानि कुर्वन् ॥१८॥
On seeing an excited person with lips shaking, eyes red and with face full of perspiration, a wise person should think him to be an object of pity as though he were attacked with fever. ( 17 )
As anger is not excited out of mercy towards a feverish person uttering bad words, so a person speaking evil words, being under the influence of feverish anger, should be treated with pity. ( 18 )
ક્રોધીને જ્વરીની ઉપમા—
માણસ જ્યારે ક્રોધથી ઘેરાય છે, ત્યારે તેના હાડ કાંપવા લાગે છે, નેત્રા લાલ બની જાય છે, અને મુખકમલ ઉપર પસીને ચાલવા માંડે છે. આવી સ્થિતિ ઉપર આવેલા ક્રોધીને જોઇ વિચારશીલ મનુષ્યાએ તેને જ્વરાક્રાન્તની જેમ યાપાત્ર સમજવા જોઇએ. ”—૧૭.
* ઃ
જેવી રીતે, યા તા પ્રલાપ કરતા જ્વરાતુર માણુસ ઉપર કાપ નહિ કરતાં દયા લાવવી જોઇએ છે, તેવી રીતે ક્રોધરૂપ જ્વરને આધીન થયેલા માણસ યદિ દુચનાને વ્યવહાર કરે, તે તેને પણ દયાદૃષ્ટિએ જોવા, એજ વ્યાજબી છે ”—૧૮
569
66

Page #724

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક. [ શું થતા શોધો મવતિ, રોમિમાગ ga કુત?— वनस्पतित्वे च पिपलिकात्वे समागतोऽनेकश एष आत्मा। .. तदाऽभिमानो गलितोऽस्य कुत्र न सह्यते सम्पति दुर्वचो यत् ?॥१९॥
This person was many times taken birth in the vegetable kingdom and in that of insects. Where had he lost his pride then that he does not now bear the bitter words ? ( 19 ) ક્રોધને ઉત્પન્ન કરનાર અભિમાન શા ઉપર?—
“ આ પ્રાણી અનેકવાર વનસ્પતિકાયમાં તથા કીડી વગેરે યોનિએમાં જિન્દગી ભોગવી આવ્યું છેતે તે વખતે એને અભિમાન ક્યાં ગળી ગયું હતું કે અત્યારે ભાઈસાહેબથી લગારે ખરાબ વચન સહન કરી શકાતું નથી ? ”-૧૯ નહિ શોધઃ ષિતઃ શાન્તિ–
आक्रोशशान्तिर्मधुरैर्वचोभिराक्रोशतोऽसौ पुनरेति वृद्धिम् । प्रदीपनस्य प्रशमाय वारि क्षिपन्ति नोत्तेजकमिन्धनादि ॥ २० ॥
Sweet words pacify the imprecations. Intensity of calumniating words provokes further reviling shouts ( in response ). Water extinguishes the blazing fire and not the fuel, etc., which only increase it. 20 ) : કેપથી ફેધ શાન્ત થતું નથી–
ક્રોધ કરનાર માણસને ક્રોધ, તેની હામે ઉચિત રીતે મધુર શબ્દને વ્યવહાર કરવાથી શાન્ત થાય છે; પરંતુ દુર્ભાશીની હામે દુર્ભાષી બનવાથી વિરોધ વધે છે. દૃષ્ટાન્ત ખુલ્લું છે કે બળતી અગ્નિને શમાવવા પાણીને જ ઉપગ કરાય છે, કિન્તુ કાષ્ઠ વગેરેનો ઉપયોગ કઈ કરેજ નહિ”-૨૦
570

Page #725

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. किमर्थ कोपाचरणम् ?दूरीकृताः सम्पद उज्झिता स्त्री नीतः सनग्र स्वजनोऽप्युपेक्षाम् । अथ प्रकोपाचरणं किमर्थ तथाप्यसौ* चेद् हतभागतेयम् ॥ २१॥
When all-wealth, wife and the whole familyare abandoned, why should violent wrath be resorted to ? However if it still persists, it is a great misfortune. ( 21 )
કેપનું આચરણ શા માટે ?–
ધન છેડ્યું, સ્ત્રી છોડી અને સમસ્ત કુટુંબને સંગ વર્યો, તે * હવે કેપ કરવાનું શા કારણે હોય ?; છતાં શ્રદ્ધસ્વભાવ ન મટે, તે એ હતભાગ્યતા છે ”—૨૧ પર જાણે ક્રોધ?— कोऽस्त्यस्मदीयो भुवनत्रयेऽपि कर्तुं क्रुधं यत्र किलाधिकारः ।। संसर्ग एषोऽस्ति च कर्मकल्प्योन्याय्यं प्रकोपाचरणं न तस्मात् ॥२२॥
Who is ours in this whole Universe ? Against whom can anger rightly be hurled ? As this worldly intercourse is regulated by Karmic forces, anger is out of place. ( 22 )
ક્રોધ કરવાનો અધિકાર છે –
સમસ્ત વિશ્વમાં અમારે કહ્યું છે કે જેના ઉપર ક્રોધ કરવાને અમારે અધિકાર હોઈ શકે ? આ જે બધે સંસર્ગ માલૂમ પડે છે, તે કેવલ કમરચનાથી કલ્પવામાં આવ્યા છે, અતઃ ક્રોધાચરણ યુકત નથી”—૨૨
* કોપી

Page #726

અધ્યાત્મતત્વાક. [ચોથુંकोपस्य युक्तत्वं मन्वानं प्रशमस्य युक्तत्वं शिक्षयतिस्थातव्यमत्रास्ति कियदिनं यत् कोपाग्निना प्रज्वलनं क्षमं स्यात् । यद्यहिकार्थे क्षम एव कोपः पारतिकार्थे प्रशमो न तर्हि ? ॥२३॥
જતી ૧ ”—૨ ૩
How long are we to live in this world that we should allow the fire of anger to burn. If we can tolerate anger for mundane happiness, can we not entertain forbearane for happiness in the other world? (23). કેપ યુકો છે. તે ઉપશમ યુક્ત નથી?–
આ જિન્દગીમાં કેટલા દિવસે બેસી રહેવાનું છે કે ક્રોધરૂપ, અગ્નિથી બળવું વ્યાજબી લેખાય છે. આ ચાલુ જિન્દગીના અથે ક્રોધ કરે ઠીક સમજાતો હોય, તે પરલોકના અર્થે ઉપશમવૃત્તિ ધારણ કરવી શું ઠીક નથી સમજાતી ?. ”—૨૩ यमनियमादितः समुद्भवत् फलं कोपो रुणद्धियमान् कुरुध्वं नियमान् कुरुध्वं क्रियां कुरुध्वं च तपः कुरुध्वम् । न चेत् समस्ति प्रशमावगाहः काऽऽशा तदभ्यः फलमुच्चमाप्तुम् ?
૨૪ | Practise self-restraint, religious observances, rituals and austerities, but if there is no mental quietude what prospects are there of the acquisition of the best results therefrom ? ( 24 ) યમ-નિયમાદિથી થતું ફળ કેપથી કાય છે–
યમ કરે, નિયમ કરે, ક્રિયા કરો અને તપ કરે, પરંતુ પ્રશમવૃત્તિની પ્રાપ્તિ જ્યાં સુધી ન થાય, ત્યાં સુધી એ યમ-નિયમાદિથી ઉંચું ફળ મેળવવાની શી આશા ? ”—૨૪
- 472.

Page #727

પ્રકરણ ]. SPIRITUAL LIGHT. प्रशान्तचेतसं योगिनं स्तौतिमनश्च वाचा च वपुश्च यस्याऽवगाहते क्षान्तिसुधासमुद्रे । धन्यः कृतार्थः सुकृती महात्मा कलावपि प्रेक्ष्यमुखाम्बुजोऽसौ ॥२६॥
He whose mind, speech and body are plunged (completely) into the ocean of nectar-like tranquillity is blessed, meritorious, and high-souled, and is one whose lotus-like face is worthy of being seen ( reverently ) even in this iron age. ( 25 ) શાન્તાત્મા ગિને સ્તવે છે –
“ જેનાં મન, વચન અને શરીર એ ત્રણે પ્રશાતિરૂપ અમૃતના સમુદ્રમાં મગ્ન થઈ ગયાં છે, તે મહાત્મા ધન્ય, કૃતાર્થ, પુણ્યસ્વરૂપ અને કલિકાલમાં પણ દર્શનીયમૂર્તિ છે. ”—૨૫ क्रोधजसाहसिकता विपरीतपरिणामं जनयतिक्रोधान्धलीभूय यदेव कार्य करोति सद्यो विपरीतरूपम् । तदेव कोपोपरमे पायै दुःखाय च स्याद्, धिगहो ! अविद्या॥२६॥
The undesirable act which a man blinded by wrath does in haste, tends on the subsidence of anger to bring shame and distress. Oh ! accursed is the ignorance !! ( 26 )
ધજન્ય સાહસિકતા અનર્થ ઉપજાવે છે
ક્રોધમાં અબ્ધ બનીને માણસ ઉતાવળથી જે વિપરીત કામ કરી બેસે છે, તેજ કામ, કેપ ઠંડું પડી ગયા પછી પિતાની જાતને શરમાવનાર અને હૃદયમાં સંતાપ ઉપજાવનાર બને છે. અહા ! ધિક્કાર છે અવિદ્યાને ”—૨૬
678

Page #728

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
[ योआक्रुष्टो मुनिः किं चिन्तयेत् ?आक्रोशने वा परिताडने वा योगप्रवाहे स्थितवानृषिस्तु । ध्यायेद्-'न मे किञ्चन नाशमेति सच्चित्स्वरूपं मम निश्चलं यत्'
॥२७॥ A sage who is steady in the practice of Yoga, if calumniated or assailed, thinks thus: “ There is nothing of mine which is destroyed. My real nature which is Sat ( being ) and Chit ( knowing ) is indestructible.” ( 27 ) કિઈથી ઉપદ્રવ થતાં મુનિ શું ચિંતવે?—
___“ योगना प्रवाहमा स्थित थयेर महात्मा, यी २माश या . તાડન-તર્જન થતાં મનમાં એજ ભાવના કરે છે કે “ મારૂં કંઈ બગડતુ नथी, ४१२९५ : भा३ सच्यि२५३५ निरामा छ "-२७ उच्चविवेकवतो न कश्चिद् विकारःउच्चस्वरूपः प्रकटो यदा स्याद् देहाऽऽत्मनोभिन्नतया प्रकाशः । छिन्ने च भिन्ने च तदा शरीरे नाऽऽत्मा भवेत् स्वात्मरतो विकारी
॥२८॥ When clear illumination reveals the difference between Soul and body, then, Soul realises its true nature and ceases to be swayed by passions. ( 28 ) વિવેકાનનું પ્રાબલ્ય
શરીર અને આત્માની ભિન્નતાને ખૂબ સ્પષ્ટ રીતે જ્યારે પ્રકાશ થાય, ત્યારે શરીરનું છેદન-ભેદન થતાં પણ સ્વરૂપમાં રમણ કરતા આત્માને વિકૃતિ ઉત્પન્ન થતી નથી ”—૨૮ ' *" यो दह्यमानां मिथिलां निरीक्ष्य शक्रेण नुन्नोऽपि नमिः पुरी स्वाम् । न मेऽत्र किञ्चिज्ज्वलतीति मेने साम्येन तेनोरुयशो वितेने "
-अध्यात्मोपनिषद् , यशोविजयजी.
574

Page #729

143291 ) SPIRITUAL LIGHT. Atafatter fee GARETH - क्रिया सुसाधा च तपः सुसाधं ज्ञानं सुसाधं नियमाः सुसाधाः। दुःसाध एकः स च कोपरोधः स साधितः साधितमप्यशेषम्॥२९॥
Ceremonies, austerities knowledge, and observance of rituals are easy to practise, but only wrath is most difficult to be subdued. If it is subdued, everything else is already accomplished. ( 29 )
Notes :--When the mind, by incessant attempts, becomes free from anger, etc., it feels a sweet composure and quietude. The tormenting excitement is then no longer able to work upon it, so that it shines forth in spiritual light. Persons having sublime and elevated souls enjoy the state of tranquillity working with an attitude of indifference as to the results of their practising restraints, religious observances, rituals and austerities, with calm serenity. They make a progressive advance on the path of Yoga, while those, who are base-minded and ready to be excited with anger and other passions, are enemies of their pure Self and are doomed to the hardest of hardships and the hell of hells. Even one advanced high in Yoga-practice yields, by chance to such excitements; that he is sure to fall down from the highest pitch to the lowest abyss. ધનિરોધની સિદ્ધિમાં સર્વ સધાઈ જાય છે
ક્રિયા સુસાધ્ય છે, ત૫ સુસાધ્ય છે, જ્ઞાન સુસાધ્ય છે અને નિયમ સુસાધ્ય છે, કિન્તુ દુઃસાધ્ય એક છે, અને તે ક્રોધને નિષેધ. આ કામ 21414° al ug 2914 BY "-26
575

Page #730

અધ્યાત્મતત્વોક. ચાણુંउपदिष्टाः क्रोधनिरोधं साधवः, अथ गृहस्थानपि तं प्रत्यभिमुखयतिरोषो विधातुं न हि यत्र तत्र युक्तो गृहस्थैरपि वेदितव्यम् । सर्वत्र सर्वेष्वपि घोषयामः- क्रोधस्य मन्दीकरणन्तु युक्तम् ॥३०॥ अनेकशास्त्राणि विलोकितानि रहस्यमध्यात्मगिरां च लब्धम् । तथापि लब्धा यदि नो तितिक्षा ज्ञेयस्तदाऽसौ हृदयेन मूर्खः॥३१॥
Even the householders should understand that it is not proper for them to be angry everywhere and anywhere. We proclaim that all persons in all places should try to curb anger. ( 30 )
If a man has not succeeded in acquiring the virtue of forbearance even after pouring into numerous religious works and mastering the secret of spiritual knowledge, he must be thick-headed. ( 31 ). હવે ગૃહસ્થાને ભલામણ –
ગૃહસ્થોએ પણ સમજી રાખવું જોઈએ કે જ્યાં ત્યાં પ્રકૃતિને છૂટી મૂકવી જોઈએ નહિ. સર્વત્ર અને સર્વની આગળ ઉલ્લેષણું કરી કહીએ છીએ કે ક્રોધને મન્દ કરવા પ્રયત્નશીલ રહેવું, એજ યુક્ત છે”૩૦
“ અનેક શાસ્ત્ર અવલોક્યાં અને અધ્યાત્મગ્રન્થનું રહસ્ય મેળવ્યું, તે પણ જે ક્ષમા–સહનશીલતા-શાન્તિગુણ પ્રાપ્ત ન થયો, તે તે મનુષ્ય હૃદયથી મૂર્ખ છે. ( મગજ કેળવાય હેય, છતાં હૃદય જે ન કેળવાયું હોય, તો તે મનુષ્ય દયથી મૂર્ખ છે. ખરું જ્ઞાન એ છે કે જેનાથી હૃદય કેળવાય. ) એ-૩૧
576

Page #731

SPIRITUAL LIGHT.
मानः। ....
क्रोधनिरासाय मानादिनिरासः कर्त्तव्यःयावन मानादिकदूषणानां रुद्धः प्रचारो नहि तावदेषः। शक्यः समापादयितुं निरोधं मानादिदोषा अपि तेन हेयाः॥३२॥
As long as the progress of such evils as Egotism is not checked, anger cannot be subdued. Therefore such defects as egotism, etc., are even fit to be discarded. ( 32 ) માનાદિ દોષને પ્રસ્તાવ - " यां सुधी भान ( २ ) वगेरे पानी प्रया२ २३वामा આવ્યા નથી, ત્યાં સુધી ક્રોધ નિષેધ કરે, એ શકય નથી. માટે માનાદિ દોષ તિલાંજલિ આપવા ગ્ય છે ”—૨૨ मानोऽनर्यकारीविवेकनेत्रं हरताऽस्मदीयं मानेन तीव्रो विहितोऽपराधः। न त्यज्यते तच्छ्यणं तथापि सम्मूढता कीदृगतः परं स्यात् ॥३२॥ सभ्यत्वदुग्धं यदि रक्षणीयं तद् दर्पसर्पण न सङ्गतं स्यात् । विद्यासुधादीधितिशीतभासो मानाभ्रविक्षेपणतः स्फुरन्ति ॥ ३४॥
What greater folly can there be than of being in love with pride that has committed the heinous offence of robbing us of our sight in the form of right understanding ? ( 33 )
If the milk of equanimity is to be preserved, it should be preserved from the serpent in the form of arrogance. The cool moon-light of learning blazingly
577

Page #732

242415Hd741213.
Laveshines forth when the clouds of pride are dispersed. ( 34 )
Notes :-Māna is also a sin according to the Jain theory. It is of many forms : pride of caste, family, strength, beauty, wealth, reputation, austerity, learning and landed proprietorship. There are various legends showing the pernicious results brought on by pride. It would be interesting to cite here the story of Bāhubali, brother of Bharata, the paramount king of India. Bharata conquered almost all the countries and asserted his superiority over his brothers except Bāhubali who challenged him. A duel ensued between the two brothers. Bāhubali was almost successful, but at the last stage his heart was softened with renunciation; consequently, he withdrew from all worldly affairs and got himself initiated as an ascetic. He strictly obeyed all rules of asceticism, but did not like to bow down to his younger brothers, senior in initiation. His high conceit and great pride in disregarding the seniority in initiation interfered with the attainment of Omniscience. Lord Rushabhadeva sent his daughters Brāhmi and Sundari to point out to Bāhubali his mistake; so they admonished him with the words, “ Brother, descend from the elephant (pride). ” These words brought Bahubali to his proper senses and he abandoned all his pride and was blessed with Omniscience.
માન અનર્થકારી છે–
“અમારા વિવેકરૂપ નેત્રને હરણ કરતા અહંકારે અમારે માટે અપ
578

Page #733

५४२. ] SPIRITUAL LIGHT. રાધ કર્યો છે, તે પણ તેને આશ્રય ત્યજી શકાતો નથી. અહા ! આથી वधु शी भूढता ? "-33
સભ્યત્વરૂપ દૂધ યદિ સાચવી રાખવું હોય, તે અભિમાનરૂપ સર્પ સાથે તેને સંગ થવા ન દેવો જોઈએ. વિદ્યારૂપ ચન્દ્રની સ્નાઓ, भान३५ १६ मसी पाथी २५२ छ "-३४ मानः क्व कर्तव्यः ?मानः पदार्थे क्व विधातुमर्ह इत्येव सम्यग् हृदि चिन्तनीयम् ।। प्रत्यक्षमालोक्यत एव विश्वे कुतोऽपि कोऽप्यस्त्यधिको हि मर्त्यः॥३५॥ अनन्यसाधारणबुद्धिमत्त्वमनन्यसाधारणशक्तिमत्त्वम् ।। अनन्यसाधारणभाषकत्वं क्वाऽस्मासु कुर्याम यतोऽभिमानम् ॥३६॥ न श्रीः प्रसन्ना प्रविकासिदृग्भ्यां न भारती दत्तवती वरं च।। अलौकिकं कर्म कृतं न किञ्चित् तथाप्यहो ! दर्पसमुद्धतत्वम्॥३७॥ न धीरिमा वा न गभौरिमा वा न सासहित्वं न परोपकारः। - महान् गुणो वा नहि कोऽपि तादृक् तथापि गर्वः किमतः प्रहास्यम् ?
॥३८॥
It is well to ponder over what object is worthy of being taken pride in. It is a matter of direct experience in this world that every man somewhere meets another who is more than a match for him. (35)
We are not endowed with really matchless bodily, mental and oratorial powers. Why should we then be vain ? (36)
Oh I the vain gloriousness of human beings, though the goddess of wealth with her eyes blooming like lotuses smiles not on them, the goddess of learning
579

Page #734

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[24confers no boon on them; they themselves have not performed any heroic action. ( 37 )
Though there is neither patience nor seriousness nor endurance nor benevolenee, nor any other eminent quality, yet they entertain arrogance. What could be more ridiculous than this ? ( 38 )
Notes :—The following illustrations suffice to prove the evil consequences of pride :
It is through pride that Rāvaņa was totally ruined. The king Dashārnabhadra was highly elated with his greatness. Indra toned down his pride by the exhibition of his wealth, etc.. When the king saw clearly his position, he took his initiation from Lord Mahāvira.
Sthulibhadra, an ascetic of high repute, was elated with the pride of learning, but afterwards he could see and correct his error.
Harikeshi who was proud of his high birth was also lowered down in the next birth.
Marichi, the son of Bharata and grandson of Lord Rushabhadeva, the first Tirthankara, became very conceited and thereby became overjoyed on overhearing that he would become a Tirthankara in future life. He was thus doomed by his pride to many births in the Cycle of Evolution. At last he became Tirthankara as Lord Mahāvira.
The king Shrenika was hurled down into hell by the pride of his strength.
Sanatkumāra fell a prey to a direful disease on account of his pride of beauty.
580

Page #735

.પ્રકરણુ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
Kuragadu Rishi was obstructed in his austerity by his pride. So one should try his best to root out -this evil passion.
માન કરવાનું કોઇ સ્થળ ?—
“ એજ પહેલાં હૃદયમાં વિચારવું જોઇએ કે કઇ વસ્તુમાં અભિમાન કરવા વ્યાજખી છે ! કારણ કે જગતમાં એક એકથી ચઢીયાતા પ્રત્યક્ષ જોવાય છે ”—૩૫
“ અનન્યસાધારણ બુદ્ધિ, અનન્યસાધારણ શક્તિ અને અનન્યસાધારણુ વતૃતા અમારામાં ક્યાં છે, કે જેના ઉપર અમે અભિમાન કરી શકીયે ? ''—૩૬
“ વિકસ્વર દૃષ્ટિથી લક્ષ્મીદેવી પ્રસન્ન થયાં નથી, સરસ્વતીએ કઇ વર આપ્યા નથી અને તેવુ અલૈાકિક કાર્ય સાધ્યુ નથી, છતાં અભિમાનજનિત ઐહત્ય ?, આશ્ચર્ય ! '-૩૭
“ નથી ધૈર્ય, નથી ગાંભીર્ય, નથી સહનશીલતા, નથી પરીપકારવૃત્તિ અને નથી તેવા પ્રકારના કાઇ વિશેષ ગુણ, છતાં ગવ!, અહા ! આથી ખીજું શું ઉપહસનીય ? ૩૮
,,
प्रभुताया अस्थैर्ये कीदृशो गर्वः ? -
रूपेण शक्रप्रतिमोऽपि मर्त्यः कालान्तरे ग्लानिमुपैति रोगैः । 'राज्ञेोऽपि रक्कीभवनं स्फुटं च कस्तर्हि मानाचरणे मतोऽर्थ ? ॥ ३९ ॥
A man ever though equal in beauty to Indra, becomes after a lapse of some time emaciated with diseases. It is quite evident that even a king may become a beggar. Then, does what benefit accrue from the cherishing of pride ? ( 39 )
Notes :—Sanatkumāra, a paramount king, lived ७४ 581

Page #736

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ચેયુ
in Hastinapura. His rule extended to six continents. He was an incarnation of beauty. Indra, the chief of gods, eulogised the matchless beauty of Sanatkumāra on the earth. Two gods with some doubts in their minds came down to verify this statement. They saw him at bath and were delightfully charmed at his unparalleled beauty. Being asked by the king, they highly praised his beauty. Thus being elated with pride, Sanatkumāra said to them that they would see him thousand times more beautiful in the royal court. The gods at once formed a low estimate of him, because he himself, out of pride, highly praised his beauty. Afterwards they went to the royal court and being similarly questioned, replied, "Oh king, you do not appear so beautiful as you were at the bath. " They further convinced him of the truth of their statement. Thus the king felt remorse for his pride and then at once abandoned his royal wealth and possession. He then became an ascetic and strictly observed the great vows. He became free from the diseases which made him appear to the gods in the form of Brahmins, less beautiful. With the help of righteous conduct, he was re-born in higher birth (3rd Heaven) and eventually became a Siddha.
પ્રભુતાની અસ્થિરતામાં ગવ કેવો ?—
،،
૮ રૂપે ઇન્દ્રના જેવેા મનુષ્ય પણ કાલાન્તરે રેગેાથી વિરૂપ અને નિળ મની જતા પ્રત્યક્ષ જોવાય છે, અને રાજા પણ કાલાન્તરે રક થતા જોવાય છે, તે પછી ગર્વ કરવામાં શો અર્થ રહેલા છે ? ”—૩૯
582

Page #737

3326. ) SPIRITUAL LIGHT. माने उद्भवति स्वाधिकसमृद्धो निरीक्षणीय:सामान्यवर्गः खलु लक्षनाथमसौ च कोटीशमसौ च भूपम् । असौ च सम्राजमसौ च देवमसौ च देवेन्द्रमसौ मुनीन्द्रम् ॥४०॥ असौ च सर्वज्ञतया विभान्तमसौ च विश्वत्रितयेशितारम् । FYTYI 17151a garaz-a17H1574137: ? 11 8? 11
युग्मम् । There is no scope for arrogance, if a man of the middle class keeps properly in view a millionaire and a millionaire, a multimillionaire and a multimillionaire, a king and a king, paramount lord, a paramount lord, à god, and a god, Indra, and Indra, the lord of Yogees, and the lord of Yogees, an Omniscient One. ( 40-41.)
Notes :—There are many legends which exactly depict the evil influence of the rapid growth of desires. It destroys all good qualities and good faith. It raises expectations and serves only to whirl men round about. It destroys knowledge, perception and good conduct. It has hurled down kings, ascetics and great men from their high position, and brought on unbearable miseries on them. In short it plays various parts in the vast theatre of this world. On the other hand cessation of desires brings on supreme "quietude and blessings of Moksha. . In the city of Kausāmbi there was a king called Jitashatru. Kapila' was a son of a wellreputed Brahmin, Kāshyapa, who died when Kapila was young. Yasā, the mother of Kapila, advised him to further his study under the Pandit Indradatta
583

Page #738

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ચેયુ
"
in the city of Shravasti; when Kapila spoke to the Pandit about his straitened circumstances, he recommended him to a high-minded merchant Salibhadra who promised to maintain him. Kapila prosecuted his studies so well that he was expected to turn out a great learned man in future, but unfortunately he fell in love with a maid-servant who became conceived by his company. In order to provide for the expenses necessary after the delivery, he anxiously set out at night to get two silver coins from a leading citizen. Then he was arrested on the way by the Police and was brought before the king in the morning. The king asked him the reason of his going out at midnight from his house. Kapila with a firm faith in truth candidly related the whole account without any omission. The king, being pleased, asked him to select a boon. He went to a garden where he began to think over the matter. All desires being dormant in the human mind began to flash out one after the other and knew no bounds. His mind could not be satisfied even by the exorbitant demand of wealth and property, when of a sudden by the rise of meritorious Karmas, his desires became weakened and a fresh spirit of denial was awakened. He, on the cessation of his desires, was blessed with quietude. He began to tear off his hair being desirous of taking to asceticism when the deities at once presented him with the ascetic garb. He then went to the king and being asked by him as to the selection of his boon, he candidly related what passed in his mind without reserve. The king
584

Page #739

પ્રાણ ]
SPIRITUAL LIGHT.
expressed his readiness to present him with great wealth (a crore of Māsa). He said that he had vowed to abandon all property and possessions. Thus with the rigid obresvance of all vows he was blessed with Omniscience. This story well illustrates the potent power of truthfulness, denial of worldly desires and pleasures, for the attainment of true bliss. માન ઉત્પન્ન થતાં પાતાથી અધિક સમૃદ્ધ ઉપર દૃષ્ટિ કરવી— સામાન્ય વર્ગના માણસા લક્ષાધિપતિ તરફ, લક્ષાધિપતિ કાટીશ્વર તરફ, કાટીધ્વજ રાજા તરફ, રાજા ચક્રવતી તરફ, ચક્રવતી દેવતા તરફ, દેવતા ઈન્દ્ર તરફ, ઇન્દ્ર યાગીશ્વર તરફ, યોગીશ્વર, સત્તરૂપે દીપતા એવા દિવ્ય આત્મા તરફ અને તે, ત્રિભુવનપતિ પરમેશ્વર તરફ જો ખરાખર નિરીક્ષણ કરે, તેા ઉન્માદ કરવાને અવકાશ રહે નાહ. ”—૪૦ ૪૧ नास्मादृशां युक्तो मानः
'
यत्पादपद्मे मधुपन्ति सर्वे सुरेश्वरास्ते जगदीशितारः । दर्पोष्लेशादपि सम्प्रमुक्ताः किं नः क्षमस्तर्ह्यभिमानलेश: ? ॥४२॥
When the Lord of the world at whose lotus-like feet, the gods swarm like bees are free from even a particle of pride, is it then proper for us to be proud even to a small degree ? ( 49 )
આપણા જેવાઓને અભિમાન રાખવા ટેજ કેમ ?—
'
જેઓના ચરણુકમળમાં સર્વ ઇન્દ્રો ભ્રમરની પેઠે આચરણ કરે છે, તે જગદીશ્વરા અલ્પમાત્ર પણ અહંકારથી જ્યારે મુક્ત છે, તે પછી આપણા જેવાઓને લેશમાત્ર પણ અભિમાનરાખવા ધટે ખરા ? ”—૪ર अभिमानचेष्टा अन्ततो लज्जाकरी
निमील्य नेत्रे हृदयं निवेश्य प्रशान्ततायां परिचिन्तनायाम् । स्वयं त्रपाया* अभिमानचेष्टा संजायतेऽत्रानुभवः प्रमाणम् ॥ ४३ ॥
* ચતુર્થી.
585

Page #740

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક
[ ચોથુ'
If a man thoughtfully closes his eyes and tranquilly views his conduct, he will feel for himself that proud conduet brings shame. ( 43 ) અભિમાનચેષ્ટા પરિણામે પેાતાને શરમાવનારી છે—
“ આખા મીંચી, શાંતિમાં હ્રદયને Àડી જ્યારે વિચાર ઉપર આવીએ છીએ, ત્યારે આપણી પૂર્વકૃત અભિમાનચેષ્ટા ખરેખર આપણને શરમ ઉપજાવે છે. આ બાબતમાં દરેકને પેાતાને અનુભવ સાક્ષી પૂરે છે”—૪૩
निरभिमानमभिष्टौति
महाव्रताम्भोरुहरात्रिणा च तपः सुधादीधितिराहुणा च । न यो जनः सञ्चरतेऽभिमानाध्वना स धन्यः सुरगेयकीर्त्तिः ॥ ४४॥
That man, who does not tread the path of pride which is like a night to the lotus in the form of great vows and which acts like Rahu to the moon of austerities, is blessed and his glory is extolled by gods. ( 44 )
અભિમાનરહિતની સ્તુતિ—
મહાવ્રતરૂપ કમળાની સ્ડામેં રાત્રિના સમય સમાન અને તપરૂપ ચન્દ્ર આગળ રાહુસમાન એવા અભિમાનના રસ્તે જે મનુષ્ય સચરા નથી, તે ખરેખર ધન્ય છે અને તેને યશાવાદ સુરલાક સુધી ગવાય
,, =૪૪
मानप्रकरणमुपसंहरति
'
भवस्वरूपं परिचिन्त्य तस्माद् निवार्यतां मानभुजङ्गमोऽयम् । नैवामृतं तत्सहचारितायां भवेत् परं मोहविषोपभोगः ॥ ४५ ॥
Therefore realising the nature of this phenomenal world, keep off the pride-serpent. Its association
586

Page #741

પ્રકરણું, ]
SPIRITUAL LIGHT.
brings on no good. On the contrary it forces one to swallow the bitter poison of infatuation.
માનને માટે છેવટ—
“ માટે જગત્ નું સ્વરૂપ બરાબર અવલેાકી આ માનરૂપ ભુજંગને દૂર ફેકા. એની સંગતમાં *અમૃતા પ્રાપ્તિ નથીજ, ત મેહરૂપ વિષતાજ ઉપભાગ થાય છે —૪૫
વ્યાખ્યા.
માન, મદ, ગ, અહંકાર, અભિમાન વગેરે એકાક શબ્દો છે. વિવેકી મનુષ્યાને માટે ક્યાઇ મદ કરવાનું સ્થાન નથી. મદનુ ક્ષેત્ર માટુ છે, તેના સંક્ષેપ કરીને જૈનશાસ્ત્રકારો મદના આઠ પ્રકારા બતાવે છેજાતિમદ, કુલમદ, લાભમદ, ઐશ્રમદ, ખલમદ, રૂપમદ, તપેામદ અને શ્રુતમદ.
કથી કલ્પાયલી જાતિ ઉપર મદ કરવા, એ હૃદયની હલકાઇ છે. ગુણુ વગર કેવળ જાતિમાત્રથી મહત્તા નથી, અને હલકી જાતિવાળા મનુષ્ય પણ સદ્ઘ થી પૂજ અને છે, એ માટે જાતિમદ કરવાના હાય જ નહિ.
જાતિમદની જે કુલબદ ણ ત્યાજ્ય છે. પ્રજ્ઞા, વૈભવ અને આચરણુ એ કુલની સાથે બંધાયાં નથી, અકુલીનામાં પણ એ બાબતે ઉત્તમ રીતે અનુભવાય છે. તે પછી કુલમદ શાને કરવા જોઇએ ? જે કુશીલ છે, તેને કુલવડેથી શું? અને જે સુશીલ છે તેને પણ કુલવડે કરીને શું ? યથેષ્ટ વસ્તુઓને લાભ થતાં લાભમટ્ઠ ઉત્પન્ન થતા જોવાય છે. પણ વસ્તુતત્ત્વન સમજી શકે છે કે અન્તરાય કર્મના ક્ષય થતાં લાભ મળે છે, અન્યથા નથી થતા. તો પછી ક દૃષ્ટિએ લાભ ઉપર મંદ કરી શકાય ? પરની પ્રસાદીથી મળેલ લાભ ઉપર મદ કરવા, એ બુદ્ધિની મન્ત્રતા સૂચવે છે. ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત થતાં ઐશ્વય મઢ ખડા થાય છે. પરંતુ વિવેકશીલ મનુષ્યા સમજી શકે છે કે ઐશ્વર્યની કેટલી ચંચલતા છે. કુલટા સ્ત્રીની જેમ ઐશ્વ અસ્થિર છે. ગુણવન્તને આશ્રય છેડી નિષ્ણુણીના પક્ષ પકડનાર ઐશ્વર્ય શુ મદ કરવાનું સ્થાન હાઇ શકે ખરૂ ?
*
અમૃત ' ના અર્થ મા‚ પણ અહીં ધટે છે.
587

Page #742

અધ્યાત્મતવાલાક.
[ચેાથુ
અલિષ્ઠ માણસા અલના ફાંકા રાખતા જોવાય છે. પણુ શરીરની રાગગ્રસ્તતા, વિરૂપતા અને ક્ષણભંગુરતાને વિચાર કરતાં ખલને મદ ગળી જાય છે.
સુન્દર રૂપ ધરાવનારાએ પોતાના રૂપ ઉપર
રૂપ ક્યાં સુધી ટકવાનું છે, સન્તાપ અને ચિન્તાઓની થાય છે ?, એના વિચાર કરનારા
મૂછ મરડે છે, પણ તેને વિચાર કર્યાં ?. વ્યાધિ, રાગ, શાક, જ્વાલામાં રૂપ હામાઇ જતાં શુ અવસ્થા રૂપને મદ કરી શકે ખરા ?.
તપના મદ કરવા એ તે ભાન ભૂલવા બરાબર છે. તપ કરવાના ઉદ્દેશ શું છે ? એ યાદ કરવામાં આવે, તો તપના મા અવકાશ રહેજ નહિ. આત્માન્નતિ મેળવવામાં તપ જેમ સાધન છે, તેમ તપને ગવ પ્રતિબન્ધ કરનાર છે; એ માટે તપને આત્માન્નતિનુ સાધન બના વનાર મહાશય તપના ગથી ખરડાય ખરા કે ? તપના ગર્વથી તપની શક્તિ ક્રુતિ થાય છે અને એથી મેક્ષ તે શું, પણ્ યશ્રેષ્ટ પરાક પણ મેળવી શકાતા નથી. પરમાત્મા મહાવીર જેવાઓની તપશ્ચર્યાં તરફ ખ્યાલ અપાય, તે તેવાની આગળ આપણી હલકી તપસ્યા મદ કરવાનું કારણ હાઇ શકે નહિ. જે તપથી કર્મોના ક્ષય થાય છે, તેજ- મદથી ખરડાયલા તપથી ક સંચયતા વધારો થાય છે.
શ્રુતના યા મુદ્ધિને મદ્દ કરવા એ તા ભારે ટૂંકી દૃષ્ટિ છે. જે જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ છે, તેજ જ્ઞાનને ગતું સાધન બનાવાય કેમ દુનિયામાં એક એકથી બુદ્ધિમાં આગળ વધેલા પ્રત્યક્ષ જોવાય છે અને વીતરાગ સન દેવની આગળ તે આપણે ( છદ્મસ્થા ) બધાએ ઘણીજ અજ્ઞાનતાની હદ ઉપર છીએ; તે! પછી બુદ્ધિયા જ્ઞાનને મદ કરવાના હાયજ ક્યાંથી ? હેમચન્દ્રાચાય સન દેવની આગળ પોતાને કુવા અન બતાવે છે, તે જુઓ—
tr
क्वाहं पशोरपि पशुर्वीतरागस्तवः क्व च ? । उत्तितीर्षुररण्यानीं पद्भयां पङ्गुरिवास्म्यतः ॥
.
""
—વીતરાવસ્તોત્રમ્ |
અર્થાત્— પશુમાં પશુ એવા હું ક્યાં ? અને વીતરાગસ્તવન જેવુ કઠિન કામ ક્યાં ? ખરેખર જેમ એક પાંગળા માણસ પગથી એક મહાન્ જંગલ એળગવાની ઇચ્છા રાખે, તેવી સ્થિતિ ઉપર હું સ્થિત છું.
,,
588

Page #743

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT.
હેમચન્દ્રાચાર્યના ઉપયુક્ત નમ્ર શબ્દોમાંથી પણ એટલું તાત્પર્ય ખેંચી શકાય છે કે-સર્વજ્ઞદેવની આગળ પૂર્વધરે તથા વિશિષ્ટ કૃતજ્ઞાનિઓ પણ પશુ જેવા છે અને તે વિશિષ્ટ કૃતજ્ઞાનિઓની આગળ હું પશુસમાન છું. આ ઉપરથી બુદ્ધિ યા જ્ઞાનના મદને ક્યાંઈ અવકાશ રહે છે. ખરે?.
" મદના આઠ પ્રકારો જોયા. આવી રીતે બીજા પણ અનેક પ્રકારનાં મદનાં સ્થાને છે. નિઃસંદેહ મદ એ ટૂંકી દૃષ્ટિનું પરિણામ છે.
माया कीदृशी?माया मता योगलताहुताशो ज्ञानार्गला दुर्भगतानिदानम्। . आत्मार्थिना सद्वयवहारलक्ष्मीस्पृहावता वा परिहीयतां सा ॥४६॥
· Hypocrisy is fire scorching the creeper of Yoga; it is an impediment to knowledge and it is the source of misfortune. It should be left by those who desire their spiritual elevation as well as by those who long for progress in righteousness. ( 46.)
Notes :--The word · Māyā’ is used in different. senses as attachment, ignorance, formalism, deceit, fraud, misrepresentation, perversion, dissimulation, irreverence, duplicity, hypocrisy, delusion, illusion and wealth, etc.. This hypocrisy or fraud is practised in many ways. It is a sin which gives rise to many other sins. Falsehood varying in many degrees is the chief factor in hypocrisy. It destroys good fruits which could otherwise result from the observance of vows, practice of austerity, good conduct, ૭૫
689

Page #744

અધ્યાત્મતવાલાક.
[ ચેથુrestraint, &c.. It springs from the desire of seeming more beautiful, sympathetic, glorious and wealthy than what one really is. Selfish and worldly people acquire this habit by the sale of merits. It infests and thus brings on fickleness in the observance of pious duties. It engenders restless thoughts, baseness of heart and anxious delight, and urges the mind in the pursuit of greed and cruelty. It raises false expectations in man and drives him miserably from one place to another for its achievement. Thus entrapped by this fiend-vice, a man loses inward peace and tranquillity and is disabled to reach the goal of Perfection.
માયા કેવા પ્રકારની છે?—
માયા યેાગરૂપ વેલડીને ખાળવામાં અગ્નિસમાન છે. માયા જ્ઞાનને રોકનારી અગલા છે. માયા દુર્ભાગ્યનુ કારણ છે. આત્માર્થી મનુષ્યએ, અને તે સિવાય વ્યાવહારિક જીવનમાં આગળ વધવાની ઇચ્છાવાળાઓએ માયાને પરિત્યાગ કરવા જોઇએ. ”—૪૬
Æઃ વિથ ર્રાયઃ ?—
पदे पदे दम्भमुपासते ये लक्षाधिपास्ते भुवि वीक्षिताः किम् ? | न न्यायतः किं व्यवहारवृत्तिर्यत् स्वाय दम्भाचरणं क्षमं स्यात् ?
॥ ૪૭ ॥
tr
$
$6
माशीलः पुरुषो यद्यपि न करोति किञ्चिदपराधम् । સર્વ ાવાયો મતિ તથાચામાવતઃ ′′ || ૨૮ ||
* ધનાય ।
( ભગવદ્–ઉમાસ્વાતિકૃત પ્રશમરતિ, )
590

Page #745

4:29. ] SPIRITUAL LIGHT.
Are those who are habituated to hypocrisy ever seen to have become millionaires ? Cannot a man lead a righteous life and maintain himself without resorting to hypocrisy ? ( 47 ) દંભ શા માટે કરવું જોઈએ?—
છે જે મનુષ્ય ડગલે ને પગલે દંભને સેવે છે, તે લેકેને લક્ષાધિપતિ થયેલા શું જોયા છે. શું નીતિથી વ્યવહારત્તિ નથી કરી શકાતી કે open $41941 widz & BluR9 3pg - 124 $8914 ?"-y .. न्याय एव स्थातव्यम्न्यायप्रतिष्ठः पुरुषो भवेच्चेद् व्यापारतोऽसौ नियमात् सुखी स्यात् । न्यायस्य मार्गेण वरं बुभुक्षा नाऽन्यायमार्गेण परं प्रभुत्वम् ॥४८॥
If a man acts in conformity with justice and honesty, he is sure ( as a rule ) to be happy in all his dealings. Starvation, while adhering to the path of virtue, is preferable to the acquisition of billions by resorting to unlawful and immoral means. ( 48 )
Notes :-The practice of fraud and deceit is sure to bring on ruin either at once or in the long run under all circumstances and at all times. Sometimes benefits accrue from it, but they do not endure long. Dealers in merchandise, by the use of false weights and measures, acquire profit, but they generally do so at the sacrifice of morality and religious principles, the chief means for their spiritual development. Without principles of justice and honesty being developed in the heart of the people,
591

Page #746

અધ્યાત્મતત્વાલક. [ શુંthe whole country is apt to suffer from the degradation of religion, good works, decline of tradė, art, learning, etc.. Where fraud and deceit reign supreme, such evil consequences are sure to ensue.
Again, deceit, practised by prostitutes, gamblers succeeds for the time being, but eventually brings their fall. The stories of the Pandavas and king Nala illustrate the pernicious results brought on by gambling. Many kings being entrapped in the snares of deceit and lust, have lost their kingdoms, estates, prosperity and reputation. Thus the practice of fraud does not bestow any lasting spiritual and worldly benefit, but paves the way for being hurled down into hell. ન્યાયમાં જ રહેવું–
મનુષ્ય જે ન્યાયનિક રહે, તે તે રોજગારમાં અવશ્ય સુખી થઈ શકે. ધર્યું પણ એટલું હોવું જ જોઈએ કે ન્યાયના માગે ભૂખ્યા રહેવું બેહેત્તર છે, પરંતુ અનીતિના રસ્તે પ્રભુતા મેળવવી સારી નથી. ” –૪૮ कुशला निर्मायं धनमुपार्जयन्तिकौशल्यमाविभ्रति सात्विकं ये न्यायप्रतिष्ठा विकसद्विवेकाः । पापास्पदं ते प्रविदन्ति मायां विनैव तां स्वार्थमुपार्जयन्ति ॥४९॥
Those who possess righteousness are secure in the path of virtue and whose discriminative powers are fully developed, look evidently upon this delusion as the abode of vices and they therefore gain their object and earn their livelihood without resorting to it. ( 49 ) કુશલ મનુષ્યો વિના પ્રપચે ધન મેળવી શકે છે “ ન્યાયપ્રતિક અને વિકસ્વરવિવકવાળા જે ગૃહસ્થ સાત્વિક કુશ
692

Page #747

५.२१. ] SPIRITUAL LIGHT, ળતા ધરાવે છે, તેઓ માયાને પાપનું સ્થાન માને છે. માયા વગરજ तेसो पोताना स्वार्थ पान रे छ."-४८ नार्थोपार्जननिमित्तं दम्भःअनेकशः पश्यति सर्वलोकः कृतेऽपि दम्भाचरणे प्रकृष्टे। अर्थो न सिद्धि लभते, तदेवमर्थस्य सिद्धौ स कुतो निमित्तम् ॥५०॥
All people know through repeated experience that they do not get their desired objects even though they practise unbounded hypocrisy. How can this very delusion be the efficient cause in the attainment of their objects. ( 50 ) । દંભવૃત્તિ અર્થોપાર્જનનું કારણ નથી–
સર્વ લેકને અનુભવસિદ્ધ છે કે પ્રબળ દંભવૃત્તિ કર્યોથી પણ ઘણી વખતે અર્થ સિદ્ધ થતું નથી, તે પછી અર્થસિદ્ધિમાં દંભ કારણરૂપ કેવી રીતે હેઈ શકે ?”-પ૦ माया कस्य माता ?इयं च माया जननी तदीया यः सर्वदोषेषु पुरःसरोऽस्ति । .. आख्या मृषावाद इतीदमीया न सज्जनः सेवति तेन मायाम् ॥५१॥
From hypocrisy springs forth what is called false speech, prominent of all vices. Good persons therefore do not resort to hypocrisy. ( 51 ) માયા કેની માતા છે? –
" 20 माया तनी माता छ, न स होषोमा अग्रेसर छ. मेनु नाम छे-भूषा में मारे Horor- भायाने सेवत नथी. "-५१ . मायां नोपासीत-- अप्रत्ययानां प्रसवस्य भूमीमपारसन्तापसमर्पयित्रीम् । ... शल्यं महचेतसि का सुमेधा मायामुपासीत विवर्जनीयाम् १ ॥५२॥
593

Page #748

અધ્યાત્મતવાલક,
[ચેથુંWhat wise men would practise deception, the generator of disbelief, contributor to immeasurable calamity, the pricking thorn in the heart and a course of conduct only to be shunned -? ( 52 ) માયાને પરિત્યાગ–
અવિશ્વાસના પ્રસવનું સ્થાન, અપાર સત્તાપને ઉપજાવનાર અને હૃદયમાં શલ્યરૂ૫ અએવ ત્યાગ કરવા ગ્ય એવી માયાને કહ્યું ડાહ્યો મનુષ્ય સેવે ?”–પર प्रतारकाणां दयाधर्मो नास्तिकुर्वन्ति ये दुःखि मनः परस्य प्रतारणातो बहुभिः प्रकारैः। पुष्णन्ति हिंसाविषवल्लरी ते दूरे दयाऽऽरामत ईदृशः स्युः ॥५३॥
They who distress the minds of others by practising deceptions in various ways, nourish poisonous creeper in the form of injury. Such people are at a great distance from the pleasure-ground of mercy. ( 58 ) ઠગનારાઓમાં દયાધર્મ નથી
જે લેકે વિવિધ પ્રપંચથી ઠગીને બીજાના હૃદયને દુઃખી કરે છે, તેઓ હિંસારૂપ વિષવેલડીને પિષણ કરે છે. આવા મનુષ્ય દયાના બગીચાથી દૂર રહે છે. ”–૫૩ प्रकारान्तरेणा पोक्तमर्थ पुष्णातिपिपीलिकादीन् लघुदेहभाजो रक्षन्ति यत्नैर्मनुजान् पुनर्ये । प्रपातयन्त्यापदि वश्चयित्वा दयालवस्ते न हि, किन्तु पापाः॥५४॥
Those who, though protect with efforts, small insects such as ants, etc., yet bring calamity to human beings by misleading deceptions, are not only
694

Page #749

31571. ) SPIRITUAL LIGHT. void of even an iota of mercy but they are ( sufficiently ) wicked. ( 54 )
Note :—The author rightly condemns those who, though scrupulously careful in the protection of life even of small insects, recklessly pursue practice of deceit, treachery and deception in their dealings with others in commercial, political and social activities. If they do, cause or allow harm to others they are certainly guilty of Hinsā ( injury ), whereby from their evil practice other people suffer in mind or body and their vital frames get impaired. To this extent they do harm or commit the sin of Hinsā. If a wealthy gentleman sees other people destitute of means, suffering from starvation, want of clothing, &c., and does not help them though he has means and ability to do so, he certainly incurs sin. If one contrives to deprive another by some trick of his wealth, he is said to commit sin, because wealth must be looked upon as one's vital breath. In short, whatever takes away comfort, happiness, &c., and causes trouble, anxiety and pain, should be regarded as taking away life. So it is incumbent upon all to refrain from doing injury to others by false deceit, pride and anger and to act in accordance with the rigid principles of justice, fair dealings and honesty in all worldly affairs, otherwise they would incur sin and would be doomed to hell.
પૂર્વોક્ત અથનું સમર્થન– “ જેઓ કીડી વગેરે સૂક્ષ્મ જતુઓને અનેક પ્રયત્નોથી રક્ષણ કરે
595

Page #750

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ચેાથુ
છે, અને મનુષ્યાને ઠગબાજી કરી દુઃખના ખાડામાં પટકે છે, તે લેાકા યાધ નથી, કિન્તુ પાપી છે. ”—૫૪
विप्रतारयितॄणां धर्माऽऽडम्बरं धिक्करोति
अस्त्येकतो वञ्चनतत्परत्वं देवस्तुतौ गर्जनमन्यतश्च । एतादृशा नो किमपि पन्ते कृतेन सम्यक् तिलकेन भाले ॥ ५५ ॥
On the one side, there is ardent promptness in the use of deception and on the other hand, clamourous uproar in the worship of God, is (heard). It is inexpressible or a great wonder that such people are not at all ashamed to put on the sacred mark on their forehead. ( 55 )
Note :-The author here rightly condemns the deceptive practice carried on by selfish persons desirous of appearing more pious and devotional than they really are. Regularity in the performance of divine worship regulated by sincerity of heart without ostentation and outward show, is a preliminary necessity. The divine worship is practised in several cases out of ignorance of true spiritual light by the generality of people with expressions of their poverty, humble submissions, solicitations for help with the declaration of one's needs and with a strong hankering desire for the attainment of objects prayed for, with a selfish consciousness in the unbounded superiority of the objects of worship. This is all inconsistent and unreasonable and therefore it is neither desirable nor advisable. It is commonly done with the desire of gaining some definite selfish object
596

Page #751

3452%. ] SPIRITUAL LIGHT. of power. It means a prayer for getting back something more valuable in return than presents and offerings they have submitted in honour of some deity. True divine worship only means the true and high ideal of Perfection to be kept before the mind by rapidly following the true and great Masters on the right path. It does not mean the practical path which raises human beings from ordinary rank to high position in life. It does not signify the path followed by great and eminent persons trying for the attainment of worldly grandeur and exalted sphere in life. It really means the path of True Masters who have destroyed the whole Karmic dirt and darkness of ignorance and freed from the Cycle of Rebirths. To reach this ideal one should practise worship, asceticism and sacrifice without selfish motives and sordid pursuits. The ideal involved in the worship is also surrendering one's interests, property, wealth and other things for the good of the Universe.
ધૂર્ત માણસેના ધાર્મિક આડંબર તરફ ધિક્કાર–
એક બાજી ઠગબાજી કરવામાં તત્પરતા, અને બીજી તરફ પ્રભુની આગળ મોટા અવાજે સ્તુતિ કરવી, આ કેવી વાત ? આવા પ્રકારના ઠગબાજ માણસે કપાળમાં સુંદર તિલક કરતાં બિલકુલ શરમાતા 191. "_44 मायागर्भितमनुष्ठानं विकृतयेप्रवञ्चकत्वे सति सनिपातेऽनुष्ठानदुग्धं विकृति प्रयाति । उत्खन्य मायां विशदीकृतायां मनोभुवां बीजकमङ्कुराय ॥५६॥
597

Page #752

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
callyThe milk in the form of ( the practice ) religious rites, taken under the influence of delirium of deception, affects a change for worse. The seed sown in the mental field, when purified by the uprooting of delusion, tends to sprout forth. ( 56 ) માયાગર્ભિત અનુષ્ઠાન વિકારજનક છે – - “ વંચકતારૂપ સન્નિપાત લાગ્યો હોય, તે અનુષ્ઠાનરૂપ દૂધ વિકાર કરનારું થાય છે. માયારૂપ શલ્યને ઉખાડી મનરૂપ ભૂમીને સ્વચ્છ કરવામાં આવે, તેજ તેમાં વાવેલું બીજ અંકુરે ઉપજાવવા સમર્થ થઈ 21} .”—45 दम्भः संसारसमुद्रे पातयतिसंसारसिन्धोः परिलङ्घनार्थ-मध्यात्मपोते बहुभागलभ्ये । चे छिद्रलेशोऽपि हि दम्भनामान तर्हि तत्पारगतिस्ततः स्यात्॥५७॥ . Even if there be a small hole called hypocrisy, in the spiritual ship, obtained only by pre-eminent merits, useful for the purpose of crossing the ocean of the phenomenal world, then, the crossing over to the opposite bank is impossible. ( 57 )
Notes :--The bitter fruits of duplicity are well illustrated in the life of Mallināth, as related in the Trishashthi Salākā Purusha Charitra. There was a prince called Mahābala ( who evolved as Mallinātha in bis next brith ) full of prowess and magnificence. He had six friends who were all princes. He, on hearing religious discourses delivered by the revered ascetic Varadharma, entertained feelings of indifference to worldly affairs. All bis friends followed
598

Page #753

પ્રકરણ ]. SPIRITUAL LIGHT. him. Thus with unshakable resolution of renouncing the world, they took initiation from the abovementioned ascetic. Afterwards they all vowed to perform austerities together. Mabābala secretly cherishing the desire of advance on the path of Moksha ( liberation) began to out-do others in austerity and added extra fasts studiously keeping it secret from his colleagues. Mabābala had acquired so much merit that he eventually became a Tirthankara, but this pious duplicity practised by him doomed him to be re-born as a female in the next birth.
દંભ સંસારસમુદ્રમાં પાડનાર છે
“સંસારરૂપ મહાસાગરને ઓળંગવાનું સાધને અધ્યાત્મરૂપે વહાણું બહુ ભાગ્યથી મેળવાય છે; પરંતુ તે અધ્યાત્મરૂપ વહાણુમાં જે કંભરૂ૫ હાનું પણ છિદ્ર રહેલું હોય, તે તેનાથી સંસારસમુદ્રને પાર પામી શકાય નહિ.”—૧૭ धर्मे दम्भ उपद्रवःबने हुताशः कलहः सुहृत्वे रोगः शरीरे कमले हिमं च । यथा तथा दम्भ उपप्लवोऽयं धर्मेऽवसेयः सुविचारवद्भिः ॥ ५८॥ * Thoughtful persons should consider fraud as an
impediment to religion, as fire to the forest, quarrel to friendship, disease to body and ice to lotus. (58) ધર્મમાં દંભ ઉપદ્રવ છે
“ જેમ વનમાં અગ્નિ ઉપદ્રવ છે, મિત્રતામાં કલહ ઉપદ્રવ છે, શરીરમાં રોગ ઉપદ્રવ છે અને કમળમાં હિમ ઉપદ્રવ છે, તેમ ધર્મની અંદર-વિચારવાનેએ-દંભને ઉપદ્રવ સમજવો જોઈએ. ”–૫૮
599

Page #754

અધ્યાત્મતત્ત્વાક.
[ याथुसंन्यस्तगृहाणां दम्भेन कोऽर्थः ?प्रयोजनं किं नु मुनिव्रतानां दम्भो यदेभिः परिषेवितव्यः ? । दम्भावकाशो नहि सत्प्रवृत्तावसत्प्रवृत्तौ पुनरुच्यते किम् ? ॥१९॥
Of what earthly purpose is this hypocrisy to those who have vowed asceticism that they should practise it ? Indeed it does not get scope for its play in righteous practices. It is needless to say in unrighteous ones. ( 59 ) भुनिमाने मनु शु प्रयोजन?
મુનિવ્રતને ધારણ કરનારાઓને શું અટકી પડ્યું છે કે તેઓએ દંભ લેવો જોઈએ છે. યદિ જીવન સત્યવૃત્તિવાળું હોય તે દંભના પ્રસંગને અવકાશજ રહેતું નથી, ત્યારે અનુચિત વર્તનને અંગેજ દંભ કરવાનું બને છે, એમ સિદ્ધ થાય છે, તે તેવું વર્તન યદિ મુનિઓમાં हाय, तो ५७ ४डीमेन शु?."-५८ दम्भकरणं निरवकाशम्*एकान्ततो नानुमतिर्मुनीशां+ न वा निषेधोऽस्त्यपवादतस्तत् । क्वापि प्रसङ्गे नहि दम्भवृत्तियुक्ता विधातुं भयमस्ति कस्मात् ?॥६०॥
There is no scope for fraud ; we need not fear about this as wise sages have laid down no rules absolutely mandatory and prohibitory, but have allowed exceptions as regards acts of omission and commission. ( 60 )
* " जिनैर्नानुमतं किञ्चिद् निषिद्धं वा न सर्वथा ।
कार्ये भाव्यमदम्भेनेत्येषाऽऽज्ञा पारमेश्वरी" ॥६३ ॥
... ( यशोविजयकृत-अध्यात्मसार, प्रथम प्रबन्ध ) .: + मुनीनाम् ईशः ( ईशाः ) मुनीशः, तीर्थङ्कराः इत्यर्थः, तेषाम् ।
600

Page #755

પ્રકરણ.]
SPIRITUAL LIGHT. દંભ કરવાને કયાં પ્રસંગ નથી
પરમપુએ એકાન્તથી કઈ બાબતની અનુમતિ, તેમ નિષેધ કર્યો નથી. તે અપવાદના પ્રસંગે કઈ તેવું કાર્ય કરવું પડે, તે તેમાં દંભવૃત્તિ રાખવી ન જોઈએ. પરમાત્માને જ્યારે ખાસ અપવાદની જગ્યાએ અપવાદ સેવવાને નિષેધ નથી, તે પછી ડર શાને કે જેથી દંભ સેવ જોઈએ ?.”-૬૦
परप्रतारणं स्वप्रतारणे पर्यवस्यतिअहो ! समालम्ब्य बकवृत्तिं प्रवञ्चकैर्वञ्च्यत एष लोकः। परन्त्वमीभिः प्रविचारणीयं प्रवश्चितः स्याद् निजचेतनोऽपि ॥३१॥
Alas ! the world is cheated by fraudulent persons resorting to crane-methods, but on the contrary they should think whether they themselves are not deceived thereby. ( 61 ) પરને ઠગવું એ પિતાને ઠગે છે –
“અહા ! બગલાની વૃત્તિ ધારણ કરી બેઠેલા ઠગારાઓ આ જગતને ખૂબ ઠગી રહ્યા છે; પણ એઓએ વિચારવું જોઈએ કે બીજાઓને ઠગતાં પિતાને આત્મા પણ સાથે ઠગાઈ જ જાય છે.”—૬૧ मायाप्रबन्धमुपसंहरतिनिःशल्यभावव्रतपालनस्यो-पदेशधारां ददिरे मुनीन्द्राः । एवं हि योगैकपदीप्रवेशः, कि भूरिणा, शास्त्ररहस्यमत्र ॥ १२ ॥
The best sages have preached instructions for strictly observing the vows with purest motives purged of hypocrisy. It is the only way which securės one an admission on the path of Yoga. This entirely embodies the secret of scriptures. What more could be said or what is the use of speaking further ? ( 62 )
601

Page #756

અધ્યાત્મતત્વાલક. Notes :-When ascetics have renounced and vowed to practise rigidly non-injury, truth, chastity, abstention from stealing, and receiving gifts, there is no reason why they should fall into evil practice of greed, anger, pride, deceit, &c.. If they do so they commit sin and are entrapped into fresh bonds of Karma. Even an iota of this passion will prevent them from crossing this phenomenal world, because it impedes the course of their right path to discrimination. When wise sages have allowed exception of omission and commission, there remains nothing for them to indulge in such evil destructive policy. On the contrary they deceive themselves by resorting to such crane-methods. Consequently one seeking admission into the path of Yoga should root out this evil passion in order to make a progressive advance in the practice of Yoga. All these remarks similarly hold good in the case of house-holders.
In the city of Kusumapura there were two ascetics : one rigid in the observance of rites and ceremonials used to stay on the ground-floor of a building belonging to a rich Jain-merchant ; the other ascetic was rather lax in the performance of daily rites and ceremonials, but his heart was highly elevated as to appreciate merits in others. The ascetic who lived down-stairs was full of deceit and delighted in slandering the other, who on the contrary always took delight in honouring the former with due appreciation of his merit and remained indifferent to his demerits. The former, who was accustomed to deceit, slander, back-biting, duplicity though
602

Page #757

२१. ]
SPIRITUAL LIGHT.
rigid in his practice of daily religious rites, was doomed to births and re-births in the Cycle of Evolution, while the latter, by the practice of virtue, .. candour, simplicity and sincerity of heart, though lax in the performance of daily rites, was shortly destined for Moksha after some births. માયાના સંબંધમાં છેવટ–
“ શલ્યરહિત ભાવથી (નિખાલસ હૃદયથી) વ્રત પાળવાને ઉપદેશ મુનીશ્વરેએ આપ્યો છેઅને ત્યારેજ કેગના માર્ગમાં પ્રવેશ થઈ. શકે છે. બહુ કહેવાથી શું ? એટલામાં જ સર્વ શાસ્ત્રનું રહસ્ય આવી.. जय छे."-१२
लोभः।
लोभं निन्दतिलुण्टाक एकः खलु मोक्षमार्गे सम्पस्थितानां सुमहाशयानाम् ।। स लोभनाम्ना जगति प्रसिद्धो मोहस्य राज्ञः प्रथमः प्रधानः ॥६॥ संसारमूलं किल लोभ एको मोक्षस्य मूलं तदभाव एकः। एतद्धि संसार-विमुक्तिमार्गदिग्दर्शनं योगबुधा अकार्षुः ॥ ६४॥
Indeed, one of the robbers against high-souled travellers journeying on the path of salvation is wellknown in this world as greed. It is the chief minister of the king delusion. ( 63 )
Indeed greed solely is the source of the phenomenal world. Its non-existence is the sole means in the attainment of salvation ( freedom ). Wise persons who are authority on Yoga have therefore discri
603. . . . .

Page #758

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ચેાથુ
minatingly outlined the differentiation of the phenomenal and the nonphenomenal. ( 64 )
લાભનુ વૈગુણ્ય—
મેાક્ષમાના મુસાફર બનેલા મહાશયેાને લુંટનાર, જગમાં લેલના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. એ મેાહરાજાને મુખ્ય પ્રધાન છે. ”
”—૬૩
66
“ સૉંસારનું મૂળ એક લાલ છે અને મેક્ષનું મૂળ એક લાભના અભાવ છે. એ પ્રકારે સંસાર અને મેાક્ષના માનુ દિગ્દર્શીત યાગવિદ્યાનાએ કર્યુ. છે. ”—૪
लोभस्य प्राबल्यम् —
सुदुर्जयानां प्रथमोऽस्ति लोभस्तस्मिन् जिते किं न जितं त्रिलोक्याम् ? लोभस्य घाते हत एव मोहः क्रोधादिनाशेऽप्यवशिष्यतेऽसौ ॥ ६५ ॥
Greed ranks first amongst the indomitables. When it is subdued, nothing remains to be subdued in this Universe. Delusion itself is destroyed when greed is overpowered, otherwise it remains even after the removal of anger, etc.. ( 65 )
લાલનુ પ્રાખવ્ય—
“ જેએના જય કરવા અતિકઢિન છે, તેવાઓની અંદર લાલના નંબર પહેલા છે. લાભ જિતાયેા, તા ત્રિલેાકીમાં શુ ન જિતાયું ?, લાભ હણાયે છતે માહ હણાઇજ જાય છે, જ્યારે ક્રોધાદિને નાશ થયે છતે પણ મેહ અવશેષ રહે છે. ”—૫
,
ભાવા. ક્રોધ-માન-માયા-લાભ એ મેાહનીય કનાજ પ્રકાર છે. ચારિત્રમાહનીય આ ચાર કષાયેામાંજ સમાપ્ત થાય છે. જો કે હાસ્ય, રતિ, અતિ, ભય, શાક, જુગુપ્સા, પુરૂષવેદ, સ્ત્રીવેદ અને નપુ ંસકવેદ એ નવના પણ ચારિત્રમાહનીયમાંજ સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે, પણ તે,
604

Page #759

५३२६५.] SPIRITUAL LIGHT. કષાયને અનુસરીને-કષાયની પછવાડે રહીને કામ કરનારા છે, એ માટે કષાયજ મુખ્યતયા ચારિત્રમેહનીય કહેવાય છે. આ કષાયમાં લેભનું જેર અતિપ્રબળ છે, કેમકે તેને સૂક્ષ્મ અંશ દશમાં ગુણસ્થાનકમાં (સૂક્ષ્મસંપરામાં) પણ હૈયાતી ધરાવતા હોય છે, જ્યારે ક્રોધ-માન-માયા તે તે
मते क्षीण २४ गयेसा हाय छ. मेरी माटे प्रस्तुत श्यामा " क्रोधादिनाशेऽप्यवशिष्यतेऽसौ”– धादि ना ना २४ या ५७ ५५j दोन અવશિષ્ટ રહે છે ”—એમ કહેવામાં આવ્યું છે. लोभं को जयति ?*लोभोऽस्ति चिन्तालतिकासु कन्दो रक्षो गुणानां कवलीकृतौ च । महांश्च विघ्नः पुरुषार्थसिद्धौ जयत्यमुं सत्त्वसमुद्रचेताः ॥ ६६ ॥
Greed is a bulbous root of the creepers in the form of anxieties. It is a demon in devouring, as a mouthful, the highest virtues. It is a great impediment to the achievement of success. He, whose heart is the ocean-purity, subdues it. ( 66 )
Notes :—The evils of avarice are also exhibited by the following legends. A great king Subhumà
* मे भाटे ते (हास्याहि न4 ) नाय' हेवाय छे. नुमो, દેવેન્દ્રસૂરિકૃત પ્રથમ કર્મગ્રન્થની ૧૭મી ગાથાની વૃત્તિમાં–
"कषायैः सहचरा नोकषायाः। ते च नव, हास्यादयः षट्, त्रयो वेदाः। अत्र नोशब्दः साहचर्यवाची । एषां हि केवलानां न प्राधान्यमस्ति, किन्तु कषायै. रनन्तानुबन्ध्यादिभिः सहोदयं यान्ति, तद्विपाकसदृशमेव विपाकं दर्शयन्ति, बुधग्रहबद अन्यसंसर्गमनुवर्तन्ते इति भावः। कषायोद्दीपनाद् वा नोकषायाः । उक्तं च'कषायसहवत्तित्वात् कषायप्रेरणादपि । हास्यादिनवकस्योक्ता नोकषायकषायता" । ___x “ सर्वविनाशाश्रयिणः सर्वव्यसनैकराजमार्गस्य । लोभस्य को मुखगतः क्षणमपि दुःखान्तरमुपेयात् " ? ॥ २९ ॥
(मरा-भावाति, प्रशभति.) 605
७७

Page #760

અધ્યાત્મતત્વાલક,
याथुl'óst his kingdom through greed. The paramount king Sagara was not satisfied with sixty thousand sons, but, when he heard the sudden death of all, his heart was totally stupefied.
Kuchikarana who was not satisfied with the possession of one hundred thousand cows died miserably by taking curd in excess.
The leading citizen Tilaka, who was not satisfied with a large collection of corn at the time of famine, died miserably in the anxiety of great loss accruing to him on account of the restoration of propitious time.
The king Nanda, who remained dissatisfied even with heaps of gold collected by taxation from his subjects, met with a lamentable death in restlessness and was re-born in hell. Such are the consequences of ever-increasing covetous desires. લોભને કેણ પરાસ્ત કરી શકે?—
“ ચિત્તારૂપ લતાઓને કંદ લેભ છે. ગુણેને કેળીયા કરી જનાર રાક્ષસ લેભ છે. પુરૂષાર્થની સિદ્ધિમાં મોટું વિન લે છે. આ લોભને,
सानु ९४५ सत्वना दृश्य। छ, तेसो ती शछ."-१६ लोभं निहन्तुमनुशास्तिचेत् सात्विकस्ते पुरुषाभिमानो लोकाग्रणीत्वे यदि चायियासा। स्फारं परिस्फारय तर्हि *लोभ-वर्ष प्रभङ्गं पुरुषार्थमुच्चैः ॥ ६७॥
* " स्पृहावन्तो विलोक्यन्ते लघवस्तृणतूलवत् ।। महाश्चर्य तथाप्येते मजन्ति भववारिधौ " ! ॥
( यशोविजयजी, ज्ञानसार.)
606

Page #761

SPIRITUAL LIGHT.
- Oh good one 1 if your pride is pious and legiti
mate, and if you desire to be foremost among the people, then, strive hard with all your might to batter down the ramparts of greed. ( 67 )
Notes :-Desire for wealth, glory and authority, if not confined within proper limits, gives birth to evils by various acts of rashness, foolishness and profligacy. Riches hoarded up most covetously do not bring on ease and happiness, but, on the contrary, rebound to miseries and calamities, destroy good qualities, create fresh fears and horrors,increase despondence and resist transitory, wavering and unsteady thoughts. In order to gain riches a greedy person practises treachery replete with danger and trouble. Sometimes she is inaccessible to princes and favourable to fools, without the least consideration of their merits and faults ; so one should strive hard to conquer greed, the root of all evils. Similar are the disqualifications of seeking glory and authority beyond their proper bounds. One should inwardly question himself what good use he will make of riches, glory and authority if he could secure them to the extent equal to his aspirations. The reply in many cases would be simply to die rich, glorious and full of authority, without making a good use of these possessions for the benefit of mankind or fellow-brothers. Persons enlightened with spiritual light would, at once clearly see the fleeting, transitory and pernicious nature of wealth, fame and authority and would at once renounce them in toto or try to put
607

Page #762

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, . [ याथुa check upon their ever-increasing desires for their attainment. They would further endeavour to use or spend what they have acquired in excess in doing good and pious works for the benefit and elevation of human society. લાભને પરાસ્ત કરવા તરફ પ્રેત્સાહન– ...... “ डे मामा ! ने ता! ५३पालिभान सात्वि हाय भने
લોકના અગ્રણી પદ પર આવવાની જે તારી સ્પૃહા હોય, તે લેભરૂપ प्रियाने तोउ। प्रदर ५३षा ॥२५.”–९७ लोभवृत्तचित्रीये स्वेच्छया पूरयितुं क्षमन्ते न शाकतोऽपि स्वककुक्षिरन्ध्रम् ।
आन्दोलितान्तःकरणा नृपश्री-प्रेप्सासमीरेण भवन्ति तेऽपिx॥६॥ ... The hearts of those, who are not able, of their own accord, to stuff their bellies even with vegetables, are also again moved with the breeze in the form of desire for royal wealth. ( 68 ) લેભવૃત્તિનું વૈચિત્ર્ય
જેઓ યથેષ્ટરીતે શાકમાત્રથી પણ પિતાનું કુક્ષિરધ્ધ પૂરવા સમર્થ નથી, તેવાઓનાં પણ અન્તઃકરણો રાજ્યલક્ષ્મીની પૃહારૂપ વાયુવડે અદેसित थाय छे."-१८ लोभस्यानर्थकारित्वमाचष्टेलोभार्दितः किं न करोति कष्टं लोभाऽऽहतः किं न करोति कर्म। करोत्यनर्थ पितृ-बान्धवाना-मप्याशु लोभच्छुरिकाहताक्षः ॥१९॥
x “ गिरिमृत्स्नां धनं पश्यन् धावतीन्द्रियमोहितः ।। ... अनादिनिधनं ज्ञानं धनं पार्श्वे न पश्यति" ॥
(यशोविजयजी, ज्ञानसार.)
"608

Page #763

પ્રકરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
What affliction does a greedy person not bear? What action does he not do? One, whose eyes are blinded by the knife of greed, does not scruple to launch his parents and relations into calamity. ( 69 )
Notes:- Generally wealth is reckoned as a great blessing in this world. So people wanting in true spiritual light undergo unreasonable difficulties in the pursuit of money. They commit all sorts of wicked acts and they deal in falsehood and all kinds of unfair ways making the attainment of wealth an allabsorbing game. They travel through forests, mountains and caves and journey on vast ocean, undergoing all kinds of excruciating pains and troubles caused by hunger, thirst, heat and cold. They ruthlessly do heinous acts amounting to murders, even of friends and relations, without any compunction being entrapped in the sordid lust of gold and glory, even though they have sufficient means to live upon in the manner befitting their character and rank. Many instances are known of ambitious persons killing even their parents for the sake of high power and authority, and of parents offering their children in prostitution and also offering them as sacrifices out of the irresistible thirst for gold. So greed is the destructive poison for all sublime virtues. People generally do not try to realise the fleeting and transitory nature of property, wealth, glory, authority and all worldly fascinating objects, and hence they are doomed to fall into apparently charming pitfalls.
609

Page #764

((
અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
લાભનુ અનર્થ કારિત્વ—
લાભાર્ત્ત માણસ શુ કષ્ટ-કાર્યાં કરતો નથી ?, લાભથી હાયલા માણસ શું કર્મ આચરતા નથી ?, લેભરૂપ છરીથી હણાઇ ગઇ છે આંખ ( અન્તર્દષ્ટિ ) જેતી એવા માણસ ખરેખર પેાતાના માતા-પિતા અને ખાંધવાને પણ અનર્થના ખાડામાં ઉતારતાં અચકાતા નથી.”—{
[ ચેયુ
'लोभपरवशीभूतान् परिदेवयते -
संकेश्य ये निष्करुणं प्रजातो धनं गृहीत्वा पुपुषुः स्वकोशम् । भयङ्करं भूरि विधाय युद्धं प्रादर्शि यैश्व प्रलयावभासः ॥ ७० ॥ लोभादितास्तेऽपि हि मृत्युकाले न किञ्चिदादातुमलंबभूवुः । एकाकिनो रङ्कमुखाः प्रयाता - स्तस्मात् किमर्थं विदधीत लोभम् ॥ ७१ ॥ સુખમ્ |
Those who tormented the people mercilessly and filled their storehouses with wealth they seized, those who repeatedly fought in terrible battles and created the terrible scene of ( universal) destruction, and even who were pinched by greed, were not able to take anything at the time of death. They were forced to go alone with their humiliated faces; therefore why should greed be entertained ? ( 70-71 )
("
લાભપરાધીન થયેલાઓ ઉપર દયાભાવ—
જેએએ નિ યરીતે પ્રજાને દુ:ખી કરી તેની પાસેથી ધન કઢાવી પોતાના ભંડારને પુષ્ટ કર્યાં અને અનેક ભયંકર યુદ્દો કરી પ્રલયકાળના જેવા દેખાવ બતાવ્યા, તેવા લાભાત્ત ભૂપાલેા (!) પણ મરણ વખતે પેાતાની સમ્પત્તિમાંથી કઇ પણ સાથે લઇ જવાને સમર્થ ન થયા, અને એકલા ગરીબડા માઢે કંગાલની જેમ અહીંથી ઉપડી ગયા. જ્યારે આમ હકીકત છે, તેા પછી શા કારણે લેાભાસક્ત થવું ?, ”—૭૦-૭૧
610

Page #765

SPIRITUAL LIGHT. लोभाभाव एव सौख्यभावमावेदयतिकेनापि साध न गता धरेयं लोभेन ताम्यन्ति वृथैव मन्दाः । विवेकमाधाय विचार्यते चेत् मन्तोष एवं प्रतिभाति सौख्यम् ॥७२॥
This earth has never accompanied anyone. The dull-witted persons are uselessly distressed by greed. Contentment only contributes to happiness if we rightly reason. ( 72 ) .
લોભના અભાવમાં સુખસદ્ભાવ
આ પૃથ્વી કોઈની સાથે ગઈ નથી. ફેગટજ લેભના કારણે મંદબુદ્ધિવાળા માણસો દુઃખી રહ્યા કરે છે. વિવેક ઉપર સ્થિર રહીને વિચાર કરવામાં આવે, તે સંતોષમાંજ સુખ રહેલું જણાય છે. –૭૨
- અન્વય-વ્યતિરેકથી સિદ્ધ થાય છે કે-સુખનું કારણ સતિષજ છે. ન્યાયદષ્ટિએ જોતાં કારણ-કાર્યભાવ અન્વય-વ્યતિરેકથી સિદ્ધ થાય છે. જેના સદ્ભાવમાંજ જેની સત્તા એ “અન્વય” અને જેના અભાવે જેને નિયમેન અભાવ એ “વ્યતિરેક” કહેવાય છે. સંતોષના સભાવમાંજ સુખની નિયમન સત્તા હોય છે અને સંતોષના અભાવમાં સુખને ચોકકસ અભાવ હોય છે-એવી રીતે અન્વય-વ્યતિરેકની ઉપલબ્ધિ થવાથી સંતોષમાંજ સુખની કારણુતા વિશ્રાન્તિ લે છે. लोभं त्यक्त्वा किं निरुद्यमीभवितव्यम् ?" न कर्तुमुद्योगमियं न वार्ता परन्तु लोभोत्थविकल्पधूमैः । मनः सदा श्यामतया वृथैव कार्य गृहस्थैरपि हन्त! कस्मात् ?॥७३॥
(From this ) Cessation of activities is not to be inferred but why should householders, however, blacken their minds to no purpose with the smoke of fanciful ideals raised by greed ? ( 73 ).
611

Page #766

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ચેાથુ
લાલ છેાડી શું નિરૂદ્યમી રહેવુ?—
“ લેાભના પરિત્યાગના ઉપદેશ કરવા ઉપરથી એમ ન સમજવું કે– લેખક નિઘોગી રહેવાનું પ્રતિપાદન કરે છે; તાત્પર્યાં એ છે કે ગૃહસ્થાએ પણ હમેશાં લાભથી ઉડતા વિકŃરૂપ ધૂંવાડાથી હૃદયને શા માટે વ્ય કાળુ રાખ્યા કરવું જોઇએ ?. ”—૭૩
लोभार्त्त निष्फलप्रयत्नीभवने विषीदन्तं श्लोकयुग्मेन शिक्षयतिकृते प्रयासे प्रचुरेऽपि यन्न संसिद्धिमाप्नोति समीहितोऽर्थः । सक्लिश्यते तेन, परं विचार्य यदस्मदीयं न हि तत् परेषाम् ||७४||
Even after tremendous exertions being made, the desired object is not obtained and it brings on distress to the mind, so we should consider that what belongs to us, does not belong to others, or what does not belong to us, belongs to others. ( 74 )
પ્રયત્ન નિષ્ફળ થતાં દુ:ખી થતા લાભીને ઉપદેશ—
'
અહુ પ્રયત્ન કરવાં છતાં પણ ઇષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ ધણી વખત થતી નથી, અને તેથી કરીને હૃદયમાં બળાપો થાય છે; પરંતુ વિચાર કરવા જોઇએ કે— જે અમારૂં છે, તે ખીજાતું નથીજ, અથવા જે અમારૂં નથી, તે ખીજાનું જ છે. ”—૭૪
बहुप्रयत्नैरपि नार्थसिद्धिः कस्याप्ययत्नादपि कार्यसिद्धिः एतद् ध्रुवं कर्मबलं विचार्याऽनिष्टप्रसङ्गेऽपि न खेदवान् स्यात् ॥७५॥
Success in one's object is not attained by some even by various kinds of efforts and is obtained even by some quite easily. So considering the inevitableness
x अन्यदीयेन चतुर्थपादेन पूर्तिः ।
* આ બંને અર્શી પ્રસ્તુત શ્લાકના ચતુર્થ પાદમાંથી નિકળે છે.
612

Page #767

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. of the working of the Karmic forces, one should not be sorry if one has to face unwelcome occasions. ( 6 )
પ્રયત્ન કર્યો છતે પણ ઇષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ ઘણુ વખત થતી નથી દેખાતી, જ્યારે કોઈને અનાયાસે કાર્યની સિદ્ધિ થઈ જાય છે. આવું અવિચલ કમનું બળ વિચારીને અનિષ્ટના પ્રસંગે પણ ખેદવાન ન થવું જોઈએ.”—૭૫
વ્યાખ્યા.
લેભ–રોગ ઉપર સંતિષ એ રામબાણ ઔષધ છે. ચક્રવર્તીઓ પણ સંતોષ-અમૃતની પિપાસા પૂરણ કરવા સ્વાધીન રાજયને પણ છોડી દઈ નિઃસંગમાર્ગ ગ્રહણ કરે છે. ઘણી વખતે એમ જોવાય છે કે જે વસ્તુની તીવ્ર ઈચ્છા કરાય છે, તે વસ્તુ વધુ દુર્લભ થતી જાય છે. શાસ્ત્રકારો કહે છે કે લક્ષ્મીની ઈચ્છા શાન્ત થતાં લક્ષ્મી પાસે આવે છે. શબ્દશ્રવણનું કારણ જે કાન છે, તેમાંજ આંગળીને પડદો નાંખતાં જેમ કેવળ શબ્દધ્વનિ અનુભવાય છે, તેમ લક્ષ્મીની ઈચ્છા ઉપર દબાવ પાડતાં આત્મા અપૂર્વ લક્ષ્મીમય અનુભવાય છે. આંખે મીંચી દેવાથી જેમ આખા જગત ઉપર ઢાંકણું દઈ દીધું જણાય છે, તેમ લેભ ઉપર પડદો નાંખવાથી સમરત રાગવૃત્તિઓ ઢંકાઈ જાય છે. તે શરીરધારીઓ પણ મુક્ત છે કે જેઓ પૂર્ણ સંતુષ્ટાત્મા છે. પૂર્ણ સંતુષ્ટતા એજ મુક્તિ છે; એ સિવાય મુક્તિને કંઈ શિંગડું હેય ખરૂં ?. શું સંતોષજન્ય આનન્દ રાગ-દ્વેષથી સંકીર્ણ છે અથવા વિષયજનિત છે કે જેથી તેને મુક્તિના સુખથી હલકે પાડી શકાય છે. યદિ કારણનુરૂપ કાર્ય માનતા હે તે મુક્તિસુખનું ઉપાદાન સંતવાનન્દ સિવાય બીજું ઘટી શકે તેમ નથી. કર્મોને ઉમૂલન કરવામાં જે તીવ્ર તપને કારણ માનવામાં આવ્યું છે, તે તીવ્ર તપ સંતોષના સાહચર્યમાંજ ફસાધક થઈ શકે છે, અન્યથા નહિ. ચક્રવર્તી અને ઇન્દ્રનું ઐશ્વર્ય વિકાર-કમ-ખેદ-કલેશથી ભરેલું છે, જ્યારે સતિષજન્ય સુખ નિર્વિકાર, અનાયાસસિદ્ધ, સ્વસન્નિહિત અને સ્થિર છે.
કેધાદિ કષાયોનું વિવરણ જોઈ લીધું. એ ચારેને રાગ-દ્વેષમાં અન્તભવ થાય છે. ક્રોધ-માન એ બેને ઠેષમાં અને માયા-લોભ એ બેને રાગમાં સમાવેશ થાય છે. અન્ય સૂરિઓના મતે ફક્ત એક ક્રોધને દ્વેષમાં
618

Page #768

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ચેથુન સમાવેશ થાય છે, બાકીના ત્રણ રાગમાં જાય છે. ગમે તે રીતે પણુ રાગ-દ્વેષ એ ક્રોધાદિ ચાર કષાયથી અતિરિક્ત નથી, અથવા ક્રોધાદિ ચાર કષાય રાગ-દ્વેષથી અતિરિક્ત નથી, એ નિર્વિવાદ સિદ્ઘ છે; અને એનુંજ એ કારણ છે કે ચારિત્રમાહનીયના ભેદોમાં ક્રોધાદિ ચાર કષાયેા ગણાવ્યા છતાં રાગ-દ્વેષની ગણના કરવામાં આવી નથી. આફ કર્યાં પૈકી કાઇ પણ કના પ્રકારોમાં રાગ-દ્વેષ ગણ્યા નથી; એ માટે ક્રોધાદિ ચાર કષાયે સાથે રાગ-દ્વેષનું તાદાત્મ્ય સુનિશ્ચિત છે.
સંસારની ચીજો ઉપર જે રતિ-પ્રીતિ થાય છે તે રાગ છે, અને જે અરતિ-અપ્રીતિ થાય છે તે દ્રેષ છે. આ રાગ-દ્વેષનાં અન્યનેાથી સર્વ શરીરધારી દૃઢતર બદ્ધ છે. સંસારમાં પ્રાણિએ સુખ આવતાં પ્રસન્નસુખ અને દુ:ખ આવતાં શ્યામમુખ બને છે, તે આ રાગ-દ્વેષને આભારી છે. રાગ અને દ્વેષ એ બંને એક બીજાથી જુદા પડતા નથી. એ ખતેની હૈયાતી અને એ બંનેને ત્યાગ સાથેજ હેાય છે. આત્મસામ્રાજ્યમાં તોફાન કરનારા જેટલા દેાષા છે, તેના એ મેટા ભાગલા પડે છે. તેમાં એક ભાગની સેાસાયટીનેા પ્રેસિડેન્ટ રાગ છે, જ્યારે ખીજા ભાગની સમિતિના અધ્યક્ષ દ્વેષ છે. સમસ્ત દોષમંડળની આગેવાનીના અભિષેક આ મેનેજ પ્રાપ્ત છે. આત્મસામ્રાજ્યને છિન્નભિન્ન કરી અધ્યાત્મસૃષ્ટિમાં પ્રલયકાળ વર્તાવવા, એજ આ મતે ભાઇઓના રાજગાર છે. એના આપ મેાહ છે. માહુ મહારાજે પેાતાના એ પુત્રને પેાતાના સેનાપતિ નિમ્યા છે. એ સેનાપતિએ પ્રતિસમય ચેતનપુરીમાં હુમલા કરતા રહે છે. એ સેનાપતિઓએ આત્મપત્તનમાં કાળા કેર વર્તાવી મૂકયા છે. આખુ જંગત્ એ પિશાચેાના દારૂણ ઉપદ્રાથી ધેર ચીશ પાડ્યા કરે છે.
tr
ગરાનામઢો ! વિશ્ચં રૂમિ: ( રાગ-દ્વેષ-માહૈ: )વશ્યતા રે । हियते : ज्ञानसर्वस्वं स्वरूपमपि जन्मिनाम् " ॥
" ये जन्तवो विगोदेषु येऽपि चासन्नमुक्तयः । सर्वत्रास्पृष्ट करुणा पतत्येषां पताकिनी .. ॥
rr
કુત્તા વૈર મિતેષ મુન્નામ: સટ્ટાથવા । यनोभयसमायोगस्तैर्भवन् प्रतिषिध्यते ? " ॥
( હેમચન્દ્ર-યોગશાસ્ત્ર, ચતુર્યપ્રકાશ, )
614

Page #769

પ્રકરણ. ].
SPIRITUAL LIGHT.
આ પિશાચાને હણી નાંખવા તરફ જીવાત્માનું લક્ષ્ય હાવુ જ જોઇએ, એમાં તેા કહેવુજ શું છે ?, છતાં તેટલો પણ ખ્યાલ કેટલાક નિર્ભાગી આત્માઓને હાતા નથી. એક તરફ એ રાક્ષસાને હણવાનું કામ અતિકઠિન છે, જ્યારે બીજી તરફ એ હુલ્લડખારાનેા સંહાર થયા વગર ચેતનજી સુખે બેસી શકે તેમ નથી. હવે શુ કરવુ? એક ઉપાય છે. ચાર નીતિએમાં એક ભેદ નીતિ છે. શત્રુલમાં ભેદ પાડીને પેાતાનું ઉંચું રાખવું એ' આ નીતિને પ્રયાગ છે. આ નીતિ અહીં એવી રીતે વાપરવાની છે કે એ પિશાચે, જે મન ઉપર આટલુ બધુ ઝુઝે છે, તે મનને ફાસલાવીને સમજાવવું જોઇએ. તે મન જો સમજી જાય અને જીવાત્મા તરફના પક્ષમાં થઈ જાય, તે પછી બાજી જિતાઈ ગઈજ સમજવી. મનને પેાતાની ( આત્માની ) તરફ ખેંચી આત્મહિતના મંત્રને તમામ ભાર તેની ઉપર મૂકવા. આત્મહિતને અનુકૂલ મન્ત્ર તરફ મન જેમ જેમ વધુ પ્રવૃત્તિ કરશે, તેમ તેમ પેલા રાક્ષસે। અધ્યાત્મપત્તનથી વેગળા થતા જશે. મન જ્યારે પૂર્ણ અનુકૂલ થઇ જશે તથા અત્યુદાત્ત વિચારામાં ક રમણ કરવા લાગશે, ત્યારે પેલાએ બહુજ નરમ પડી જવાના, આ પ્રકારે મનની આત્માભિમુખ પ્રવૃત્તિ થવા તરફ લક્ષ્ય બાંધવાની જરૂર છે. આભાભિમુખ પ્રવૃત્તિમાં મન જ્યારે પરાકાષ્ટા ઉપર આવશે, ત્યારે અધ્યાત્મપત્તનમાં સત્ર શાન્તિ પસરશે અને અપૂર્વ પ્રકાશથી જળહળતા આત્મા અદ્વૈત આનન્દમાં મગ્ન થશે.
હશે: શોધ માન-માયા-હોમશ્રા: जयोपायं परिदर्शयति
कषायाः, साम्प्रतं तेषां
क्रोधस्य रोधे प्रशमो बलोयान् मानाय शक्नोति पुनर्मृदुत्वम् । मायां प्रहन्तुं प्रभुताऽऽर्जवस्य लोभस्य शत्रुः परितोष एकः * ॥ ७६ ॥
-
Tranquility of mind is able to remove anger. Gentleness destroys pride. Sincerity vanquishes
** मुक्तिमिच्छसि चेत् तात ! विषयान् विषवत् त्यज । ક્ષમાડડર્નવ—ચા-તો-સત્સ્ય યુગવદ્ મ
,,
615
11
- अष्टावकरगीता.

Page #770

અધ્યાત્મતત્ત્વાકા deception and contentment is one bitter enemy of greed. ( 76 )
Kashayas. The passions are anger, pride, hypocrisy and greed. The passion of anger brings on in its train, envy, sorrow, fear, scorn, rashness and inconsideration. It perverts the reasoning power by upsetting the equilibrium and serenity of mind. When it assumes a violent form it deforms the bodily features, makes voice horrid, eyes fiery etc., It impairs or destroys friendly and social relations and causes unnecessary troubles. Its pernicious results are painful and evident in all vocations of life, moral, intellectual, social and spiritual. The inner-self instead of making advance towards Immortal Light recedes immensely back into the mires of degeneracy and decay.
So whenever the aspirant is overtaken by it, he must try to sbake it off, and cultivate forgiveness, forbearance, love and sympathy contributing to his spiritual progress. With the philosophical inquiry into the working of the Karmic Law and anger as cause and effect he would clearly understand the true nature of things in this world.
Egotism arises from misconceptions with regard to powers, moral intellectual, physical, social and spiritual. It begets presumption, arrogance, vanity and conceit when opposed, it gives rise to jealousy l'esentment, hatred, indignation and tyranny. It gives
616

Page #771

45321. )
SPIRITUAL LIGH'T. defiance to good counsel and reasoning. It undermines the true worth of doers and their deeds. It invites hostilities and bitter feelings without any advantage, nominal or substantial. The proud man is in capable of cherishing true love for other and also of baying it from others. He disparages virtues and depreciates goodness by vain glory: In short it works all possible disorder, suffering and mischief. The best way to be free from these passion is to enter into its inquiry as to its metaphysical and ethical aspects. Reflections on vanity and of human wishes, vicissitudes of fortune and ravages of time, unreliableness and mutability of the worldly things and concerns etc., will shed luminous light on the mind to understand the true nature and the working of the contemptible passion resulting in degradation, moral, intellectual, spiritual, social and physical. Hypocrisy is a dreadful fire scorching the vitality of heart. It impedes the acquisition of firm belief and true knowledge. It is the source of misfortunes, calamities and troubles. However shining it may be, in appearance, it is far from contributing to the accumulation of wealth and true happiness and prosperity. . From hypocrisy springs false speech, prominent of all vices. It mars one's prestige and reputation. Experience proves that generally people of unbounded hypocrisy never gain success in having their desired objects. In spite of such results the masses of people are entangled in the snares and meshes of this abominable vice. It is quite in consonance with the misleading delusion. Those people
617

Page #772

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ ચાથુ
scrupulously appearing careful for small things bring humanity in troubles and worries by base deceptions. It is also due to this delusion that they are prompt in the use of deceptions and also in the display of ardent zeal in the worship of deities. Fraud, deception, deceit, false appearance and all forms of hypocrisy are never seen to bring happiness, comfort, wealth, prosperity in their true significance. It stultifies the heart and the head. It retards spiritual progress. It furthers the accumulation of Karmic energies, the chief cause of the cycle of repeated births. With these results before one's mind one should try to tear away the bonds of this evil passion and make rapid progress on the path of salvation. Greed proceeds from desires (vāsanās), the main root of propagating the Cycle of Births pregnant with all troubles and miseries. Desires proceed from attachment to objects of senses and pleasures. Sordid love of money and property retards all endowments of mind from professional activities and quiet possessions of heart. A greedy man is inaccessible to arguments of reason, philosophy and religion. The varied springs and characteristics of a covetous man baffle the powers of dramatic writers, satirists and others to draw or explain them in full. It is a matter of common experience that persons affected with avarice, greed and covetousness have done irreparable loss to human society. Like a huge monster, avarice devours the highest virtue. It overshadows the best powers of vision and intellect. It hardens the hearts of men even to the extent of
618

Page #773

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
bringing their relations near and dear into pinching calamities. When greed is awakened all vices arise and when overpowered they all subside. Biographies and histories teem with illustrations giving pictures of the rise, growth and decay of this demoniac passion. In short one should try to be free from the meshes and snares of this evil passion calculated to work social and spiritual progress. When all these passions (Kashāyas ) are eradicated partially or in lots, the aspirant rapidly advances on the path of Yoga. The various forms of these passions are already described in the notes on Kashayas.
ક્રોધાદ્રિ કષાયેાને જીતવાનાં સાધના—
“ ક્રોધને અટકાવવામાં સમ ઉપશમ છે, માનની સ્ડામે ટક્કર લેનાર મૃદુત્વસ્વભાવ છે, માયાને હણવામાં સામર્થ્ય ધરાવનાર ઋજીસ્વભાવ છે અને લાભના કટ્ટર દુશ્મન સોષ છે. ”—
प्रस्तुते विशेषं दर्शयतिक्रोधादिकाssविर्भवन सङ्गाः प्रागेव सञ्चिन्त्य विमोचनीयाः । प्रसङ्गसम्प्राप्तकषायतायामुक्तानुपायांस्त्वरया भजेत ॥ ७७ ॥
One should think beforehand and contrive not to display anger and such other passions. If at all he does, care should be taken to curb them im mediately. ( 77 )
પ્રસ્તુતમાં વિશેષ
૮ ક્રોધાદિ દેષાને પ્રકટ થવાના પ્રસંગે પહેલેથીજ વિચારીને વ દેવા, પ્રસંગતઃ કદાપિ ક્રોધાદિના ઉદય થાય, તો તેના નિરોધ કરવા તિ ઉપાયા યેજવા
~190.
619

Page #774

અધ્યાત્મતવાલાક.
प्रकरणं समाप्नोति
सञ्जन्येत यथा यथाऽबलतया क्रोधादिभिर्दूषणैः सञ्चेष्टेत तथा तथा शुभमतिस्त्यक्त्वा प्रमादस्थितिम् । यः क्रोधादिविकारकारण उपप्राप्ते च नाऽऽक्षिप्यते प्राप्तुं योगधराधरस्य शिखरं नासौ विलम्बक्षमः ॥ ७८ ॥
The wise should exert themselves to take such steps as will make them more and more free from shortcomings, anger, and others. He who is not affected when confronted by passions, is sure to reach without delay the summit of the mountain of Yoga. (78)
Note-An aspirant after Moksha or spiritual bliss should manfully fight against and conquer these evil wild passions as anger, pride, deceit and greed. Control over these passions brings tranquility and quiescence. A man is hurled down into troubles if he is subdued by them. They, by affording immediate gratification, powerfully misguide us, so, all holy texts prescribe the restraint of senses, the removal of wrath and covetousness, in order to have peace of mind. It is not very difficult to govern one's passions and hinder them from breaking out, if one directs the strength of his reason to curb them; there are various illustrations of highly reputed persons bitterly suffering under the strong evil influence of unruly passions and afterwards enjoying true happiness having forcibly subdued them.
A rich merchant Rudradeva had three sons, 620

Page #775

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
were
Dungara, Kudunga and Sagara, who married respectively Shila, Nikriti and Sanchayā. Agnishikha, the wife of Rudradeva, was matchlessly beautiful and excellently virtuous. Rudradeva and his wife easily excitable to anger and rage, his three sons were also under the influence of pride, deceit and greed. So the strong influence of passions reduced the whole family to ruin. Once upon a time Rudradeva being displeased with his sons gave to his wife one thousand golden coins to keep under the seal of silence and buried two thousand coins for himself underneath the ground. This worldly caution created the notions of distrust, deceit and greed in the family members.
So Nikriti and Sanchaya tried their best to please their mother-in law with pretended humility and feigned courtesy and thereby extracted from her the secret of the treasure-ground. Similarly, Kudanga and Sagara squeezed out the desired secret from Rudradeva. When the deceitful sons and their wives got the desired wealth, they grew indifferent and cool towards their elders. It is quite clear that duplicity brought on by greed was not checked even by feel
ings of parental love or respect, but on the contrary
M
it urged them on to wicked acts of stealing the wealth-the vital Prānās of their elders. When the parents knew these foul deeds they were highly enraged. Now, anger, the wicked passion, worked out its own part. Rudradeva scolded his wife for revealing the secret. She also retorted to her husband with double poignancy. The quarrel ended in the 621
Ge

Page #776

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ ચેાથુ
death of Agnishikha who was severely beaten by her husband. The excess of violent anger caused her to be reborn as a female serpent who under the influence of uninterrupted violent anger lodged herself on the treasure-ground as a sentinel. She revengefully stung Nikriti and Sanchaya to death. They were reborn respectively as a female mangoose and a bitch and being still under the influence of cupidity did not leave the house. Sagara poisoned Kudang to death out of unquenchable greed. Kudanga was reborn as a dreadful serpent and stung Sagara to death who was reborn as a mangoose in the same house. Dungara by his attitude of pride and vanity enraged his father and the result was the exchange of angry words between them and loss of mutual respect. Shila fell down into the courtyard being bitten by the bitch, who, being previously beaten by Shila, was about to die. The whole neighbourhood was startled with tremor, horror and panic. Meanwhile a pious ascetic, possessed of the power of seeing the past and being on the rounds of alms, went to the house of Rudradeva to whom he impressively explained the evil consequences of the passions and the causes of such births of these creatures, who there upon remembered their past lives and were converted and imbued with self-denial, righteousness, and thus being spiritually enlightened, took the vow of fasting till death, and became self composed and self-centred, and eventually became denizens of heavens. Rudradeva and Dungara being touched with remorse by the words of the ascetic were also 622

Page #777

३२. SPIRITUAL LIGHT. initiated, but being still closely pursued by hot-headedness and pride were turned out from the group of ascetics. When they saw their faults, they showed repentance and got themselves reinitiated. Severe austerity and strict observance of the vows helped them to destroy completely the destructive Karmic forces and enabled them eventually to be blessed with Omniscience. One could easily see from this narrative the extra-ordinary powers of the soul and the variegated results of the Karmic forces. २नी समाति
“ ધાદિ દોષ જે જે રીતે નિર્બલ થતા હોય, તે તે રીતે અપ્રમત્તભાવથી સજજને પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ક્રોધાદિવિકાર થવાનાં કારણ સમીપ ઉપસ્થિત થયે છતે પણ જેનું મન આક્ષિપ્ત થતું નથી, તેને માટે ગપર્વતના શિખર ઉપર પહોંચવાનું કામ વિલંબને સહન કરતું नथा."-७८ -
કષાયો કેવા ભયંકર છે ? એ વાત, વિશેષાવશ્યક ભાષ્યની અંદર આપેલી ગાથાઓ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે. તે ગાથાઓ
" उवसामं उवणीआ गुणमहया जिणचरित्तसरिसं पि ।
पडिवायंति कसाया किं पुण सेसे सरागत्थे " ? ॥ " दवदूमियंजणदुमो छारच्छन्नोऽगणि व्व पञ्चयओ।
दावेइ जह सरूवं तह स कसायोदये भुजो" ॥ " तम्मि भवे निव्वाणं न लभइ उक्कोसओ व संसार ।
पोग्गलपरियद्धं देसोणं कोइ हिंडेजा ॥ " जइ उवसंतकसायो लहइ अणंतं पुणोवि पडिवायं ।
न हु भे वीससियव्वं थेवे व कसायसेसम्मि" ॥ " अणथोवं वणथोवं अग्गियोवं कसायथोवं च ।
न हु भे वीससियव्वं थेवं वि हु तं बहु होइ" ॥ ( १७४ ५६८, ५६८ गाथा-१३०६, १३०७, १३०८, १३०८, १३१०),
623

Page #778

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક,
શું ભાવાર્થ એ છે કે–“ઉદાત્ત ગુણો વડે શમાવી દીધેલા કક્ષા પણ જિનસદશ ચારિત્રવાળા મહાત્માને પણ જ્યારે નીચે પાડે છે, તે રાગી પ્રાણીઓને માટે તે શું કહેવું ?. જેમ, દાવાનળથી બળેલ અંજન વૃક્ષ કારણસામગ્રી મળતાં ફરીને અંકુરિત-પુષિત-ફલિત થાય છે અને ભસ્મચ્છન્ન અગ્નિ તૃણદિને સંબન્ધ થતાં દાહ-પાકાદિ ક્રિયા કરવા સમર્થ થાય છે, તેમ ઉપશાત થએલા કષાયો પણ પુનઃ પિતાનું સ્વરૂપ બતાવવા સમર્થ થાય છે. ઉપશમણીથી કષાયોને ઉપશમાવનાર મહાત્મા તે ભવમાં (સૈદ્ધાતિકમતે ) મુક્તિને પ્રાપ્ત થતું નથી; અને કદાચિત કોઈ ઉપશમ શ્રેણીવાળાને પણ અડધે ( કિચિ ન્યૂન ) પુદ્ગલપરાવતો સંસાર ભમવાને પ્રસંગ આવી જાય છે. અગ્યારમા ગુણસ્થાન સુધી પહોંચેલ મહાત્મા પણ પાછો અનન્ત સંસાર રઝળે છે, એ માટે સ્વલ્પ પણુ કષાય તરફ વિશ્વાસ ન રાખવો જોઈએ. ડું ઋણ, ડું છિદ્ર અને થોડો અગ્નિ જેમ વિશ્વાસ રાખવા યોગ્ય નથી, તેમ છેડે પણ કષાય રહેતે બેદરકાર રહેવું ન જોઈએ, કારણ કે તે બધું થોડું હોય તે પણ તેને લાંબું થતાં લગારે વાર લાગતી નથી.”
ચોથું પ્રકરણ ખલાસ થયું. એની અંદર ક્રોધ, માન, માયા અને લેમ એ ચાર કષાયોના સંબંધમાં જોયું. હવે એ કષાયને ક્ષીણ કરવાને માર્ગ શી રીતે લે જોઇએ છે, એ તરફ વિચાર કરવાની અગત્ય રહે છે. ચાલે, એને માટે પાંચમા પ્રકરણમાં પ્રવેશ કરીએ.
624

Page #779

TFA-TATUTA 1
ध्यानसामग्री।
CHAPTER V.
Requisites for Meditation,
(Shlokas 39 ) Mind-purification.
The purification of mind is the condition procedent, the prime necessity of spiritual advance. It is like striking the deadliest blow at the very root of this world phantom, because it is from the perversion of mental vision that Jiva is hurled into the cycle of birth and rebirth. The Bhagvad-Gitā says: Hi ga Aqsamuti roi JOETANT: 'Mind is the root-cause of captivity and release.' The sage Muni Sundarasuri says :-Neither Japa nor Tapas, neither physical restraint nor mental, neither silence nor Prānāyāma leads to Moksha but pure mind; mental purity is the beginning of Yoga; Yoga leads to Tapas; Tapas to Moksha. One therefore should purify one's mind." If once the conquest of mind is achieved, further
625

Page #780

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ પાંચમુ
progress in spirituality becomes all but free from insuperable hindrances.
The spirit has got two vehicles, to work through for its real development; one gross and the other subtle. The former is the physical vehicle what we call body, and the latter is the mental vehicle. These two are constantly acting and reacting on each other and the individual's life and activities are the resultant of the interplay of these two forces. If a man is to make any progress, these two forces must be so adjusted that their momentum, that is the individual's activities, must be in the directions of spiritual advance; as between these two vehicles, the mental acts more powerfullythough not always with immediate consequencesthan the other. Outwardly it seems as though there is no direct connection of body with mind and their spheres of work are entirely distinct, or if at all there is any connection, it is the body which can mould the mind rather than the reverse. But such is not the case. Psychic Laws prove the truth of the fact that the subtler the force, the more powerful is its working. It is the mind which moulds the body. The science of mental cure is the living illustration of this. The Theory of Karma and Rebirth also proves the The mind and Karma of my previous give me the present body. They the cause of which the body is the cause is prior to effect. The negation of effect
result; and
626
same thing. existences constitute

Page #781

કરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
is effectually secured by the negation of cause, but we cannot assert the converse that the negation of cause will necessarily follow the negation of effect. We thus see that for spiritual progress what is required is to so modify the cause as to be helpful to the journey on the onward path.
Bodily purification without mental is of no account. It is well said - " वशं मनो यस्य समाहितं स्यात् किं तस्य कार्य नियमैर्यमैश्च ? । हृतं मनो यस्य च दुर्विकल्पैः किं तस्य कार्य नियमैर्यमैश्च ” ? ॥ Another writer says - " रागद्वेषौ यदि स्यातां तपसा किं प्रयोजनम् ? । तावेव यदि न स्यातां तपसा किं प्रयोजनम् " ? ।
2
So long as the germ of sin remains to corrode mind, mere outward application of medicines will not bring about the required cure. It is the root cause that must be removed. Otherwise every thing is sure to be ineffectual. With mind unrestrained, Liberality, Learning, Study, Japas, and Worship are of no avail to him whose mind is perturbed by the Kashāyās. Best Yoga consists in curbing the mind.
K
Mental purification is no light nition of mind is संकल्पविकल्पात्मकं मनः । of mind to be tossed about with ideas one after the other. Restlessness is in a way its differentia. Arjuna says in the Gita that the restraint of mind is even more difficult than that of mind. But it must be achieved for spiritual progress. Really nothing is impossible if only we adopt right methods. If we continually practise the art of imposing limitations on the ceaseless activities of mind, gradually it will attain
627
affair. The defi
It is the nature

Page #782

અધ્યાત્મતત્ત્વાલે ક.
[ પાંચમુ– to that equipoise whereby the spirit becomes the mental Self of a mental world dwelling in the reign of a luminous mental nature where laws are those of the intellectual, psychic and higher emotional being dominated by the clarity and happiness of the Sattvic principle proper to higher mental existence. The nature of such higher nature of soul and world of spiritual Nature is indeed very difficult to seize, but a steady pursuit of right method may lead one to it. The scripture lays down four means which if correctly applied to conduct, bring success within one's grasp. They are indicated in the following couplet;
" स्वाध्याययोगैश्चरणक्रियासु व्यापारणैर्द्वादशभावनाभिः । सुधी स्त्रियोगी सदसत्प्रवृत्तिफलोपयोगैश्च मनो निरुन्ध्यात्
33 11
"The wise should curb his mind with (1) diligent study of scriptures, (2) with Charana Kriya (3) twelve Bhavanas and (4) what is called Ātmachintana, i. e., discriminating that which will lead to good consequences from that which will lead to bad. "
If this be rightly carried out, glorious results will follow. Though we live physically on the material plain, and in normal outward going life mind and soul are pre-occupied with material existence, this externality is not a binding limitation. We would raise and transform our inner life and outward going existence, and instead of a life dominated by matter we would have a life dominated by spirit.
628

Page #783

પ્રકરણ: ]
SPIRITUAL LIGHT.
"
Samata (equanimity ):-The purification of mind will bring about Samata ( Equanimity ). Ordinarily speaking we men are tossed about by one idea after another; we are living in a perpetual flux of ideas and activities which modern sciences elevate into being the very essence of civilisation and progress. According to modern notions progress is not stated by dynamic. Increase of wants and the means of satisfying them is the one principle on which the whole Science of Economics proceeds; and to advocate the cessation of desires is to strike the blow at its very foundation. The Indian way of thinking is otherwise. The Indian is not dazzled by the outward glamour of the western civilisation; through it he sees that concealed behind the glittering gold' there is the dross of misery which is gradually corroding the western world. The recent worldwar has, to the mind of many, made it quite clear that everything is not well with western civilisation and that there is something better and higher than the mere possession of material resources. What it is, is being taught to the Indians for centuries together-it is the mental balance (Samatā ) which alone forms the key to the happiness of the individual and the world. So long as the unrestricted competition and the survival of the fittest of the Evolutionists are to reign supreme, we should not expect the world to be freed from this turmoil of the conflict of interests. Wars will not end unless men learn and practise Samatā. The bliss of possessing Samatā must have have to be experienced if it is 629
6
८०

Page #784

24b41cHAfriels. [ vizyto be really appreciated. Our senses being swayed by various passions are hankering after one object after another and there is no end to this procėss. But the peace and bliss arising from the tranquillity of mind cannot be compared with anything else ; it stands in a class by itself superior to all. As the scriptures say :
जं च कामसुहं लोए जं च दिव्वं महासुई । वीयरायसुहस्सेयं गंतभागमपि णग्घई ॥
" Pleasure arising from satisfying passion and even the divine happiness-then stand no comparison with the infinitesimal part of the happiness of the Vitarāga.” Bhartrihari very felicitously compares an ascetic who has attained mental equanimity to a king who can command everything to satisfy his want. The Yogi in this stage has neither the attraction of friendship nor the repulsion of enmity. He is not distracted by objects of pleasure and he remains always submerged in the unfathomable and limitless ocean of contentment.
- The soul so blessed is not bound by birth or non-birth, by desire of the Knowledge or fear of the Ignorance. It has already had and transcended the Knowledge. It can play with the Ignorance without being imbued with it. It knows the purpose and law of the birth-series. What is this bliss-nature in man? First to be one with all beings in bliss of being, and since love is the human symbol of bliss-unity, to approach this oneness by the way
630

Page #785

પ્રકરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
of universal love, a human love at first, a divine love afterwards. Secondly, to be one in bliss with all the world-play and banish from the soul the sorrow and fear, the hunger and pain of the darkened mental being. Thirdly, to get that power of the bliss-freedom in which all the conflicting principles of our being shall be unified in their absolute values. So that all evil shall per force become good, the Universal beauty of the All-beautiful take possession, every darkness be converted into a pregnant glory of the light and the discords which the mind creates between Truth and Good and Beauty, Power and Love and Knowledge disappear on their eternal summit of Unity". This is the ideal Samatā, the supreme mystery, the highest secret, simple to itself, however difficult and complex to our mental conceptions. It is the free infinity of the self-delight of Sachchidananda.
The ideal Samatā is gradually attained by passing through various stages. In the beginning a man should try to realise the four Bhāvanās of Love, Joy, Compassion, and Disattachment. Then he over his senses. should try to get complete control The third means is Atmavihāra (Self-introspection), i. e., finding out the true nature of Soul. This means the realising of Jiva being altogether distinct from Ajiva, the transitory nature of passions and of the worldly life, inevitability of death and the necessity of learning the true knowledge by paying due respect to the elders and the preceptor. When, after deep meditation, prolonged thinking and conti
631

Page #786

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ પાંચમુ’–
nuous practice, he realises the real nature of the existence of the world and of himself, he, of himself, automatically, as it were, discards ignorance and delusion (Moha) and enters the gate of Samatā. In fact Samata constitutes the very essence of Moksha. As Muni Sundarasuri says "Knower of Truth, by continuous practice, leads Soul to Equanimity, whereby you will break through the fear of worldly existence and attain the glory of Moksha.”
विषय प्रस्ताव:
कषायरोधाय जितेन्द्रियत्वं जितेन्द्रियत्वाय मनोविशुद्धिः । मनोविशुद्ध समता पुनः साऽममत्वतस्तत् खलु भावनाभिः ||१||
The subjugation of senses is conducive to the removal of passions. It results from the purification of the mind, which, in turn, is brought on by tranquillity, taking its birth from the absence of egoism. It really springs from reflections or meditative practices. (1)
Subjugation of Senses :-Side by side with the consideration of the elimination of passions the subjugation of activities of the sense organs deserves special mention, it being also a factor in the process of eradication of Karmic forces interfering with the unfoldment of the real attributes and properties of the soul. Our daily experiences are that the senses could never be gratified even in the full attainment of the desired objects. The mind at once thinks of getting some other things, so one should not make
632

Page #787

38091. ]
SPIRITUAL LIGHT.
the gratification of external senses the main end of 1:fe. Fiom the liustrations of elephants, fish, bees, (her, moths given in the text for the excessive it achment to the objects, of one sense each, one could easily infer the mischief and ruin that could be wrought by the joint operation of the excessive attachment to the object of all senses with which the human body is endowed. The awakening of the inner Self depends upon the mastery of external senses. It is very difficult and hard to repress and subdue the monstrous mind roving about at random without rest from one place to another, entrapped as it were in evil desires and passions. Innumerable are the channels and walks of life in which the mind with restless thoughts and fickleness running after sensual enjoyments is tossed in all directions. If mind is checked, curbed and rendered impotent, it serves the purpose of a beacon light illuminating the path of liberation. Outward peace with inward tranquillity would be the result when mental powers. are controlled. Even very ferocious animals lose their natural antipathy at the blessed sight of one endowed with sublime quiescence leading to clear discernment and right discrimination. In order to achieve these the advanced souls may practise concentration as laid down in the text.
વિષયને પ્રસ્તાવ અને કષાયે રેવાની સાધનપ્રણાલી–
“ કષાયને રોધ કરવા માટે જિતેન્દ્રિય થવાની જરૂર છે, જિતેન્દ્રિય થવા માટે મન શુદ્ધિ કરવાની આવશ્યક્તા છે, મનશુદ્ધિને માટે
633

Page #788

અધ્યાત્મતવાલાક.
[ पथभु
સમતાની અગત્ય છે, સમતા મમત્વને અટકાવવાથી મેળવાય છે અને મમત્વને નિરાસ ભાવનાઓ ઉપર આધાર રાખે છે. ”- - १
इन्द्रियजयः ।
इन्द्रियविजयमुपदेष्टुमुपक्रमते
भीमाद् भवाम्भोनिधितो भयं चेत् तदेन्द्रियाणां विजये यतेत । सरित्सहस्राऽपरिपूर्यसिन्धु-मध्योपमोऽक्षप्रकरोऽस्त्यतृप्तः ॥ २ ॥
One should try to get mastery over senses if I one is afraid of ( taking birth and rebirth) this terrible ocean world. The senses remain unsatisfied like the middle part of the ocean which is not filled even by thousands of rivers. ( 2 )
ઇન્દ્રિયજય માટે ઉપક્રમ—
“ ભયંકર ભવસમુદ્રથી બે ભય લાગતા હોય, તેા ઇન્દ્રિયાને જીતવા પ્રયત્ન કરવા જોઇએ.+ ઇન્દ્રયાના સમૂહ હારા નદીએથી નહિ પૂરાઈ શકાતા એવા સમુદ્રના મધ્યભાગની જેમ હમેશાં અતૃપ્ત રહે છે. ”—ર્
+
Page #789

પ્રકરણ ]. SPIRITUAL LIGHT. एकेकेन्द्रियबलमपि महतेऽनयदेहान्तदुःखं गजमीनभृङ्गपतङ्गसारणकुलं प्रयाति। सुस्पष्टमेकैकहषीकदोषात् का तर्हि सर्वाक्षरतस्य वार्ता* ? ॥३॥
· It is quite evident that herds of elephants, fish, bees, moths and deer, go to destruction through the fault of excessive attachment of each, to one sense only ; what to say of those who are under the influence of all senses ? ( 3 )
એક એક ઇન્દ્રિયની ઉછુખલતા પણ કેટલી અનર્થકારી છે?— : “ એક એક ઈન્દ્રિયો પરવશપણાથી હાથી, મચ્છ, ભ્રમર, પતંગ અને હરિણનું કુટુંબ દેહાનદુઃખને પામે છે, તે સર્વ ઈન્દ્રિમાં આસક્ત રહેનારાઓની શી વાત છે. "-૩
વ્યાખ્યા,
- સ્પર્શન ઇન્દ્રિયના વશથી અંધ બનેલો હાથી ભારે દુઃખ પામે છે. હકીકત એમ બને છે કે હાથીને ફસાવવા જમીનમાં એક મોટે ખાડે ખોદવામાં આવે છે. તે ખાડા ઉપર એક સુન્દર હાથણને દેખાવ ( આકાર ) ઉભો કરવામાં આવે છે. હાથી તે હાથણીની આકૃતિ પાસે જઈ તેની સાથે સ્પર્શન ઈન્દ્રિયના વિષયનું સુખ ભોગવવા તત્પર થાય છે. પરિણામ એ આવે છે કે ધડાક દઈને તે હાથી ખાડામાં પડે છે. આથી તેના શરીરને ભારે દુઃખ થાય છે, અને ત્યાં ને ત્યાં ભૂખ તરસથી તે બહુ દુબલ બને છે. ત્યાર પછી હાથીને પકડનારા માણસે
" अजानन् दाहात्म्यं पततु शलभस्तीबदहने ।
स मीनोऽप्यज्ञानाद बडिशयुतमश्नातु पिशितम् ॥ विजानन्तोऽप्येते वयमिह विपज्जालजटिलान् । .. न मुञ्चामः कामान् अहह ! गहनो मोहमहिमा " ॥
* –મરિ–ાથાત.
-
695

Page #790

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
તે ખાડાની પાસે આવી તે હાથીની-જીવતા હાથીની કે જે કથનમાં મૂકતાં કમકમાટી ઉપજાવે તેમ છે.
એક સ્પન ઈન્દ્રિયના વશથી હાથીની દુર્દશા જોઇ. હવે રસના ( જીભ ) ઇન્દ્રિયની પરવશતાનુ પરિણામ જોઇએ.
મચ્છીમારો માછલાં પકડવા પાણીમાં જાળની અંદર આટાની ગોળીએ યા બીજી આ વસ્તુ ખાવાને માછ્યું જ્યારે તે જાળમાં તરતજ તેમાં ફસાઈ જાય છે, બસ પછી એનાથી લે છે, તે સ્પષ્ટજ છે.
[ પાંચમુ –
એવી દશા કરે છે
જાળ નાંખે છે, ત્યારે તે ખાવાની ચીજ રાખે છે. પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે તે મચ્છીમારા જે કામ
પ્રાણેન્દ્રિયાધીનતાનું પરિણામ—
સૂવિકાસી કમળની સુગન્ધ લેવા તેના ઉપર બેઠેલા ભમરા એટલે બધા તેના રસમાં આસક્ત બતી જાય છે કે તેને સૂર્યાસ્ત થવાનું ભાન રહેતું નથી. સૂર્યાસ્ત થતાં કમળ જ્યારે બંધ ભમરેા તેની અંદર સપડાઇ જાય છે. + રાત્રિએ તે છે કે પ્રાતઃકાલ થતાં હું આમાંથી બહાર થતાં તે તે અંદરને અંદર મુંઝાઇ મરી સુંડમાં કમળના છેડ આવી જવાથી ભમરે
થઇ જાય છે, ત્યારે ભમરા વિચાર કરે નિકળીશ. પણ સૂર્યોદય થતાં જાય છે. અથવા હાથીની મરણને શરણ થાય છે.
ચક્ષુરિન્દ્રિયની પરાધીનતાની દુર્દશા—
પત ંગિયું દીપકની જ્યોતિ દેખી તેમાં માહિત બની તેની અંદર પેાતાના શરીરને પટકે છે અને મૃત્યુ પામે છે.
કણેન્દ્રિયાસક્તની દુર્દશા
હરિને ગાન સાંભળવા તરફ બહુ આસક્તિ હાય છે. શિકારીએ
+
“ रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातं भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पङ्कजश्रीः ।
एवं विचिन्तयति कोशगते द्विरेफे हा ! हन्त हन्त नलिनीं गज उज्जहार
636
"2
11

Page #791

५५२७. ]
SPIRITUAL LIGHT.
જ્યારે મનેહર રાગથી ગાન શરૂ કરે છે, ત્યારે હરિણી ચિત્રવત્ સ્થિર
થઈ તે સાંભળે છે. પછી શિકારી તે મૃગ छे, मेथी ते जिन्दगी :
ઉપર ખાણું કે ગાળ ચલાવે
मेसे छे. +
પરાધીનતાથી
આ પ્રમાણે એક એક ઇન્દ્રિયની ઉદાહરણા પ્રત્યક્ષ જોઇ શકીએ છીએ, તેા પછી જેએ ઇન્દ્રિયાના વિષયેામાં મસ્ત છતી રહ્યા છે, તેઓને માટે સંભાવના રાખી શકાયજ કયાંથી ?.
इन्द्रियविजयिन एव शूराः - xअतुच्छमूर्च्छार्पणशक्तिभाजां यदीन्द्रियाणां विजयो न जातः । भूमण्डलान्दोलनशक्तिभाजोऽप्योजस्विनः पण्डतथा वदामि ||४||
+
I call ( look upon) those persons who are sufficiently powerful to shake the whole universe, effeminate, if mastery over the senses capable of bringing complete delusion is not acquired. ( 4 ) वशास्पर्शसुखास्वादप्रसारितकरः करी ।
""
आलानबन्धनक्लेशमासादयति तत्क्षणात् ॥
""
" पयस्यगाधे विचरन् गिलम् गलगता मिश्रम् । मैनिकस्य करे दीनो मीनः पतति निश्चितम् निपतन्मत्तमातङ्गकपोले गन्धलोलुपः । कर्णतालतलाघाताद् मृत्युमाप्नोति षट्पदः ॥
" कनकच्छेद संकाश शिखालोक विमोहितः ।
,"
रभसेन पतन् दीपे शलभो लभते मृतिम् Il
हरिणो हारिणीं गीतिमाकर्णयितुमुधुरः । कर्णाटचापस्य याति व्याधस्य वेध्य राम्
૧
X
<<
""
થતી દુર્દશાનાં અનેિશ પાંચે કલ્યાણસિદ્ધિની
66
در
11
—डेभयन्द्रायार्यद्धृत योगशास्त्र, थोथे। प्राश,
"
पुरः पुरः स्फुरत्तृष्णामृगतृष्णानुकारिषु । इन्द्रियार्थेषु धावन्ति त्यक्त्वा ज्ञानामृतं जडाः U
"
637
( यशोविजयजी, ज्ञानसार. )

Page #792

. અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ પાંચમુંજિતેન્દ્રિયજ શૂરવીર છે
અતિભીષણ મૂચ્છ ફેલાવવાનું બળ ધરાવનારી એવી ઈન્દ્રિય ઉપર જેઓએ વિજય મેળવ્યો નથી, તેઓ યદિ પૃથ્વીમંડલને આંદોલિત કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવતા હોય, તે પણ તે બલવાનેને હું નામદ
વ્યાખ્યા.
ઈન્દ્રિો ઉપર પૂર્ણ સત્તા મેળવવી, એ જેવી તેવી વાત નથી. છતાં અભ્યાસથી તે સિદ્ધ થઈ શકે છે. ઈન્દ્રિો ઉપર વિજય મેળવવાના ઉમેદવારે સંયોગો તરફ ખૂબ ધ્યાન આપવું જોઈએ છે. ખરાબ સંયોગોથી સારા માણસનું પણ ચિત્ત દ્રવીભૂત થઈ જાય છે. સારા સંગમાં રહી ચિત્તની વૃત્તિઓ પ્રશસ્ત રાખવી, એ જિતેન્દ્રિય થવાને પ્રથમ શિક્ષાપાઠ છે. આ પ્રથમ પાઠને સાધુઓએ પણ ચરિતાર્થ કરતા રહેવું જોઈએ છે. પરમાત્મા મહાવીરસ્વામીના પટ્ટધર ભગવાન શય્યભવસરિ દશવૈકાલિક સૂત્રમાં ફરમાવે છે કે –
" चितभित्तिं न निझाए नारिं वा सुअलंकि। મકશ્વર શિવ યહૂળ ૪િ ર્વાદસમાહેર ” પછી
( આઠમું અધ્યયન, બીજો ઉદ્દેશ ) અર્થાત–સ્ત્રીનું ચિત્ર તથા સ્ત્રી નિરખવી નહિ. જેમ સૂર્યને જોતાં દષ્ટ પાછી ખેંચી લેવી પડે છે, તેમ સ્ત્રી દષ્ટિગોચર થતાં ત્યાંથી દૃષ્ટિ ખેંચી લેવી.
આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે સાધુઓને માટે પણ આવી સાવચેતી રાખવાનું જ્યારે જરૂરનું સમજવામાં આવ્યું, તે પછી ગૃહસ્થને પિતાના ગૃહસ્થજીવનના ધર્મને અકલંકિત રાખવા માટે કેવી સાવધાનતા રાખવી જોઈતી હશે !
ઈન્દ્રિયથી વિષયનું ગ્રહણ થતાં રાગ-દ્વેષ જે ઉત્પન્ન થાય છે, તે જે કે મનનું કર્મ છે, તે પણ ઈન્દ્રિયોને છૂટી મૂકવામાં મનને સ્વતંત્રતા વધુ મળતી હોવાથી મને રોધને માટે ઈન્દ્રિયેને નિયમબદ્ધ કરવાની અત્યા
688

Page #793

પ્રકરણ ] SPIR rTUAL LIGrr. વશ્યકતા છે. ઈન્દ્રિયોની ઉછુખલતાથી મનની ઉદ્ભુખલતા પુષ્ટ થાય છે. ઈન્દ્રિયદ્વારા મન પિતાની સત્તા જમાવે છે. પ્રસંગતઃ તેવા વિષયો ઈન્દ્રની હામે ઉપસ્થિત થતાં તેના ઉપર રાગ-દ્વેષ ન કરે, એજ મનોવશીકારનું પ્રમાણ છે; પરન્તુ એને માટે ઉપર કહ્યું તેમ પ્રથમતઃ ઈન્દ્રિના ચપલ વ્યાપાર ઉપર અંકુશ મૂકવાની ટેવ પાડવી જોઈએ. મનને બગાડનાર દક્તિ છે. ઇન્દ્રિયોથી મન સુધરે છે, એ અંશ અતિસ્વલ્પ છે, જ્યારે ઇન્દ્રિયોથી મનને બગડવાના પ્રસંગે સ્થળે સ્થળે, પદે પદે મળે છે. એ માટે ગૃહસ્થાઓ અને સાધુઓએ પણ જીવનના પ્રત્યેક પ્રસંગમાં બહુ સાવધાનતા રાખવાની જરૂર છે. . .
માણસને દુષ્ટ આદત પડી જાય છે, ત્યારે તે આદત મરણ સુધી તેને છેડો છોડતી નથી. સમજવા છતાં, શરીર દુબળું બનવા છતાં પણ પડેલી દુષ્ટ આદત માણસથી મૂકી શકાતી નથી. આવી દુષ્ટ આદતથી ઘેરાયલાઓને તે સાપણીના મુખમાંથી પોતાની જાતને મુક્ત કરવાની જે ઉમેદ હેય, તે તેવી આદતને ઝુરિત કરનારા સગોથી પિતાની ઇન્દ્રિયને બહુ જ દૂર રાખવી જોઈએ. જેમ સાપથી દૂર ભાગવા જેટલે ભય ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ તેવી દુષ્ટ આદતને સ્ફરિત કરનારા સંગથી તેટલોજ ભય ઉત્પન્ન થવો જોઈએ. આવી રીતને ભય જ્યારે પ્રતિક્ષણ રહ્યા કરે, ત્યારે જ તેવા સંયોગને ઈદ્રિયોથી દૂર રાખવાનું બળ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે; નહિ તે જાણી જોઇને તેવા સંયોગને મેળવવાની કોશિશ થતી જ રહે છે. શ્રી આદતથી માનસિક અને શારીરિક શક્તિઓ પાયમાલ કરનારાઓને વિશેષે કરીને આવું બળ પ્રાપ્ત કરવાની જરૂર છે. એજ એઓને કુસંસ્કાના નિરતરણનો ઉપાય છે; અન્યથા આ લોક અને પરલેક બનેથી ભ્રષ્ટ થવાની ભયંકર સ્થિતિમાં ઉતરવું પડશે.

Page #794

[ પાંચમું
અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, અનાદિકા
इन्द्रियरोधस्य महत्त्वं दर्शयन् तत्कारणमुपन्यस्यतिअन्तर्बलोद्भावनहेतुरेकः स इन्द्रियाणां विनियन्त्रितत्वम् । एतत्कृतेऽन्तःकरणस्य शोध*आवश्यके यत्नमतीव कुर्यात् ॥ ५॥
Complete mastery over the senses is the sole cause of the awakening of inner vitality, therefore one should constantly direct efforts for the purification of the heart essential for the subjugation of senses. ( 5 ) ઇન્દ્રિયનિધનું મહત્વ અને તેને માર્ગ– - “આન્તરિક બળને પ્રાદુર્ભાવ કરવામાં ઈન્દ્રિયનિગ્રહ એક મહાન સાધન છે. તે સાધનને સંપાદન કરવામાં અગત્યનું કારણ મનઃશુદ્ધિ છે. તે મનઃશુદ્ધિ માટે દઢપ્રયત્નશીલ બનવું જોઈએ. ”–૫ વ્યાખ્યા.
ઇન્દ્રિયની દારૂણતા શાસ્ત્રકારે બહુ વર્ણવે છે. અભક્ષ્યનું ભક્ષણ, અપેયનું પાન અને અગમ્ય તરફ ગમન એ બધું દ િકરાવે છે. કેટલીક વખતે ઇન્દ્રિયનો ઉછાળો તપસ્વીઓથી પણ જુગુસિત કર્મો કરાવે છે. તાડન, તર્જન, બર્ધન અને દેહાન્તનાં દુઃખો માત્ર ઉચ્છખલ ઈન્દ્ર
ને આભારી છે. સમસ્ત દુઃખોથી વેગળા રહેવા માટે ઇન્દ્રિય ઉપર કાબુ મેળવવો અતિઅગત્યનો છે. વશમાં ન રહેલી જે ઇન્દ્રિયો અનર્થોના ખાડામાં ઉતારે છે, વશીભૂત થયેલી તેજ ઈદ્રિ દિવ્ય આનન્દનું અપૂર્વ દર્શન કરાવે છે. અહિત અર્થોમાં ઇન્દ્રિયો હતપ્રાય હોવી જોઈએ અને હિત કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિવાળી બની રહેવી જોઈએ-એ એકજ સૂત્રપાઠ મનુષ્ય માત્ર પિતાના હૃદયમાં સ્થિર કરવાનું છે. મનુષ્યત્વની સાથે સરખામણીમાં ઉતરનારે મનુષ્યજાતિને આ સ્વાભાવિક ધર્મ છે.
640

Page #795

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LiGHT. | મુક્તિના પંથે નિકળેલા આત્માઓ પિતાની મુસાફરીમાં ત્યારે જ ફતેહમંદ થઈ શકશે કે જ્યારે તેઓ પાંચે ઈન્દ્રિોના વિષયેનાં કંઠના પ્રસંગથી મુંઝાશે નહિ. સ્પશન ઈન્દ્રિયનો વિજય ત્યારે થઈ શકશે કે જ્યારે રૂની તળાઈ વગેરેના મૃદુ સ્પર્શી તરફ રતિ અને પત્થર, લેડું વગેરેના કઠિન સ્પર્શી તરફ અરતિ અનુભવાશે નહિ. રસના ઈન્દ્રિય ઉપર કાબુ મેળવવો ત્યારે બની શકશે કે જ્યારે સ્વાદુ અને ખરાબ રસ ઉપર પ્રીતિ–અપ્રીતિ ઉદ્ભવશે નહિ. ધ્રાણેન્દ્રિય સ્વાધીન થયેલી ત્યારે સમજાશે કે જ્યારે સુરભિ ગન્ધ તરફ પ્રમોદ અને અસુરભિ ગન્ધ તરફ ખેદ જાગશે નહિ. ચક્ષુ ઇન્દ્રિયને વશીકાર ત્યારે થઈ શકશે કે જ્યારે સુરૂપ અને કુરૂપ તરફ મધ્યસ્થવૃત્તિ રહેશે અને ત્રઈન્દ્રિય જિતાયેલી ત્યારે જણાશે કે જ્યારે વીણા વગેરેના મધુર શબ્દો અને ગર્દભ, ઉષ્ટ્ર વગેરેના કર્કશ શબ્દો તરફ મન દ્વિધા વૃત્તિઓથી ઘેરાશે નહિ.
મલિન વાસનાઓને ઉપજાવનાર અને એ દ્વારા આત્માને સંસારમાં અનન્તકાળ ભટકાવનાર ઈન્દ્રિયો છે. એવો સારો યા ખરાબ કાઈ વિષય નથી, કે જે વિષય ઈન્દ્રિયના ભોગમાં ન આવ્યો હોય; તે પછી ઇન્દ્રિયને આટલે ઉછાળો શાને ?. અનન્તકાળથી બ્રહ્માંડના તમામ વિષય ભોગવ્યા છતાં હજુ ઈન્દ્રિયે તૃપ્ત ન થઈ, તે હવે તે કઈ રીતે તૃપ્ત થવાની ? વિષયાનુભવના માર્ગે તે ઈન્દ્રિયગણ તૃપ્ત થાય, એ વાત
જ્યારે ખપુષ્પસમાન ઠરે છે, તે પછી માધ્યસ્થવૃત્તિ ધારણ કરવી એ જ છેલ્લું અને બાકી રહેલું અગત્યનું કર્તવ્ય સમજાય છે.
અહીં એક વાત તરફ ધ્યાન આપવું જોઈએ કે ઇન્દ્રિયને વિજય એ નથી કે ઈન્દ્રિયોને હણી નાંખવી, યા ઈન્દ્રિયોને સર્વથા આંધળી કે પાંગળીજ બનાવી દેવી. આ સંબંધમાં હેમચન્દ્રાચાર્ય કહે છે કે – - " नचेन्द्रियाणां विजयः सर्वथैवाऽप्रवर्तनम् ।
રાવપુરવા તુ પ્રવૃત્તિ તા:” . " अशक्यो विषयः स्प्रष्टुमिन्द्रियैः स्वसमीपगः । रागद्वेषो पुनस्तत्र मतिमान् परिवर्जयेत् " ॥
(ગશાસ્ત્રવૃત્તિ, ચતુર્થ પ્રકાશ ) અર્થાત-ઈન્દ્રિને વિજય એ નથી કે તેની પ્રવૃત્તિ સર્વથા અટકાવી દેવી. ઈન્દ્રની પ્રવૃત્તિ રાગ-દ્વેષના અભાવયુક્ત હોય, તે તે

Page #796

અધ્યાત્મતત્વાક. [ પાંચમું ઈન્દ્રિયન વિજયજ છે. ઈન્દ્રિયોને સન્મુખ પ્રાપ્ત થયેલ અર્થ ઈન્દ્રિયગ્રાહ્ય ન થાય, એ અશક્ય છેઅતઃ ઇન્દ્રિયેથી ગ્રહણ કરાતા અર્થોમાં રાગ-દ્વેષ ન કર, એજ ઈન્દ્રિયજય છે.
પરંતુ એટલું પણ સાથે યાદ રાખવાનું છે કે ઇન્દ્રિયને જ્યાં ત્યાં પ્રવર્તાવવાથી રાગ-દ્વેષ વધારે જોશમાં રહેવા માંડે છે. ઉચ્ચાટી ઉપર આવેલા આત્માઓને યત્ર તત્ર ઇન્દ્રિયપ્રવૃત્તિ હરત કરનાર થઈ શકતી નથી, પણ આપણા જેવાઓની તે તે લાયકાત નથી; એ માટે ઈન્દ્રિ
ને વધુ છૂટ ન આપવી, યોગ્ય સ્થળમાંજ તેને પ્રવર્તાવવી અને એ સિવાય તેના ઉપર અકુશ રાખ, એજ કલ્યાણને સહીસલામત માર્ગ છે. પરંતુ એ માર્ગ મન:શુદ્ધિથી જ મેળવાય છે. मनोदारुणतां दर्शयतिभ्राम्यन् मनोरक्ष इहापशङ्कं भवावटे प्रक्षिपति त्रिलोकीम् । अराजको निःशरणो जनोऽयं त्राता ततः कोऽत्र गवेषणीयः ॥६॥ ** The demoniac mind, undauntedly wandering in this phenominal world, throws the inhabitants of the three worlds in the Cycle of Rebirths. When this universe is without a ruler and protection, what protector of the world should therefore be looked to ? ( 6 ) મનની દાસતા
સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં નિઃશંક રીતે ભ્રમણ કરતો મનરૂપ રાક્ષસ પ્રાણિએને સંસારરૂપ ખાડામાં પટકે છે; જ્યારે આ જગતને માથે કઈ રાજા નથી, આ જગતનું કઈ શરણું નથી, તે પછી રક્ષણ કરનાર કાને શૈધવ ?. ”—૬ योगिनोऽप्याक्रामति मनःगार्हस्थ्यमुन्मुच्य महानुभावान् मुक्तिश्रिया आचरतस्तपांसि । वात्येव चेतश्चपलस्वभावमन्यत्र कुत्रापि परिक्षिपेद् द्राक् ॥ ७ ॥
642

Page #797

પ્રકરણ ].
SPIRITUAL LIGHT. The unsteady mind, like a hurricane all at once hurls down the great sages who practise : austerities renouncing all mundane affairs for the attainment of absolute freedom. (7) મન ગિઓને પણ દબાવે છે–
“ગૃહસ્થસંસાર છેડી મુક્તિરૂપ લક્ષ્મીને માટે તપશ્ચર્યા કરતા મહાનુભાવોને પણ ચપલસ્વભાવવાળું મન એકદમ વાયુની માફક કયાંઈને ક્યાંઈ ઉડાવી મૂકે છે.”—૭ મારોથો યોગચા રાજારજવરમ્ – मनोविशोधेन विनैव योगधरांधरारोहणमीहते यः। . प्रहस्यते पङ्गुरिव क्रमाभ्यां देशाटनं कर्तुमनाः स मूढः ॥ ८॥
A foolish man who without the purification of his mind, wishes to ascend the hill of Yoga is as ridiculous as a lame man who desires to travel on foot. (8) મરોધ પેગનું અસાધારણ કારણ છે–
“મન:શુદ્ધિ વિના ગરૂપ પર્વત ઉપર આરહણ કરવા જે ઈચ્છે છે, તે મૂઢ પગથી દેશાટન કરવાને ઇચ્છતા પાંગળા માણસની જેમ ઉપહાસપાત્ર છે. ”-૮ मनोरोधारोधौ मोक्ष-संसारहेतूरुद्धानि कर्माणि मनोनिरोधे मनःप्रचार प्रसरन्ति तानि । .... असंयमः संयम एतदीयो भवस्य मोक्षस्य समस्ति मूलम् ॥ ९॥.
When the mind is controlled, the Kārmic forces are destroyed and when it is at large the Kārmic
648

Page #798

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક
[ પાંચમુંforces multiply. The wise persons look upon the control of mind as the source of absolute freedom and want of restraint as the source of bondage. (9) મનને નિરોધ અને અનિધિ મેક્ષ અને સંસારનું કારણ છે
“ મનને નિરોધ થતાં કર્મોના સંચારનો નિરોધ થઈ જાય છે, અને મનની ઉછુંખલતાદશામાં અનેક વિચિત્ર કર્મોને આત્મભવનમાં દાખલ થવાની છૂટ મળે છે. મનનો અસંયમ સંસારનું કારણ છે, જ્યારે મનને સંયમ મોક્ષનું કારણ છે. ”-–૯ मनोबलमखिलब्रह्माण्डं व्याप्नोतिजगत्त्रयीविभ्रमणप्रवीणो मनाप्लवङ्गों विनियन्त्रणीयः। केनापि यत्नेन विचारवद्भिनिःश्रेयसं चेत् प्रतिपत्तुमिच्छा ॥१०॥
If absolute freedom is desired, wise persons should keep under complete control the monkeylike mind habituated to rambling in the worlds, even by whatever means possible. ( 10 ) મનનું શિર્ય સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે –
“ યદિ પરમાન મેળવવાની આકાંક્ષા હોય, તે ત્રણે જગતમાં બહુ વેગથી ભ્રમણ કરવામાં કુશળ એ મનરૂપ વાંદરે કોઈ પણ પ્રકારેકઈ પણ પ્રયત્નથી વિચારશીલ મહાનુભાવોએ વશ કરવો જોઈએ. ”—૧૦ सर्वोपदेशो मनःशुद्धौ पर्यवस्यतिसर्वः प्रपञ्चः प्रतिपादितोऽयं मनोविशोधाय स वेदितव्यः। . कर्मक्षयप्रत्यलमेकमुक्तं ध्यानं तदन्तःपरिशुद्धिमूलम् ॥ ११ ॥ x " असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः । વરામના તુ ચતતા રોકવાતુમુવાયતઃ ” રૂ ૬ .
–મવત્રતા–ઉછાળાથે ! 644

Page #799

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
All this elucidation should be understood for attaining to the purification of the mind. Contempla tion alone suffices for the annihilation of the Karmic forces. It is achieved by the complete purification of the heart. ( 11 )
સર્વ ઉપદેશ અન:શુદ્ધિમાં વિશ્રાન્ત છે—
અત્યાર સુધી જે આ બધું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે કેવળ મનની શુદ્ધિ માટે જાણવુ. કર્મો ક્ષય કરવામાં અસાધારણુ કારણુ જે ધ્યાન છે, તે પણ અન્ત:કરણની શુદ્ધિ ઉપર આધાર રાખે છે. ’–૧૧
मनःशुद्धिमभिशैति
66
-प्रदीपिका योगपथप्रकाशे योगाङ्कुरमोद्भवकाश्यपी च । मनोविशुद्धिः प्रथमं विधेया प्रयासवैयर्थ्यममूं विना तु ॥ १२ ॥
It is the beacon light for the illumination of the path of Yoga. It is the land for the sprouting forth of the seeds of Yoga. The Complete purification of the mind must therefore be first attained. Without it every effort is fruitless. ( 12 )
સ:શુદ્ધિને સ્તવે છે—
“ મન:શુદ્ધિ એ યાગમા પર પ્રકાશ નાંખનારી દીવાદાંડી છે, યોગના અંકુરાને ઉત્પન્ન કરનારી સર્વોત્તમ ભૂમી છે, એનું સપાન કરવાની પ્રથમ જરૂર છે. એના વગર સર્વ પ્રયાસ વ્યર્થ છે. –૧૨
વ્યાખ્યા.
જૈનશાસ્ત્રકારા કહે છે કે—લેશ્યાની શુદ્ધિ દ્વારા મનની જે નિમાઁલતા, તે મન:શુદ્ધિ છે. લેશ્માનું પ્રકરણ જૈનેતર મહાશયાને નૂતન લાગે તેવુ' છે. અહીં તે સંબન્ધમાં કિંચિત્ દૃષ્ટિપાત કરવા પ્રસ્તુત છે.
૮ર
645

Page #800

અધ્યાત્મતત્વલોક, [ પાંચમુંસર્વત્ર લેકાકાશમાં સૂક્ષ્મ દ્રવ્યો વ્યાપ્ત છે. તે દ્રવ્યો એક પ્રકારનાં હતાં નથી. ચિત્ર વિચિત્ર વર્ણવાળાં હોય છે. આત્માના પરિણામદ્વારા તે દ્રવ્યનું આકર્ષણ થાય છે અને આત્મા સાથે તે દ્રવ્યો સંયુક્ત થાય છે. જેવા પ્રકારનાં તે દ્રવ્યોને સંસર્ગ થાય છે, આત્માની વૃત્તિ-આત્માને અધ્યવસાય તેવા પ્રકારનો ઉત્પન્ન થાય છે. આવી રીતે આભામાં દ્રવ્યસંસર્ગજનિત જે અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થાય છે, તેને “લેશ્યા ” કહેવામાં આવે છે.+ અધ્યવસાયના છ ભેદ અનુભવથી દરેક વિચારક માણસ પાડી શકે તેમ છે-અશુદ્ધતમ, અશુદ્ધતર, અશુદ્ધ, શુદ્ધ, શુદ્ધતર અને શુદ્ધતમ. આમ છ ભેદો જયારે અધ્યવસાયના થાય છે, તે તેના કારણભૂત દ્રવ્યોના પણ છે ભેદ પડવા જોઇએ, એ ન્યાયસિદ્ધ વાત છે. તે છે ભેદ– કૃષ્ણ નીલ, કાપત, પિત, પવા અને શુક્લ. વાત બરાબર છે કે-અશુદ્ધતમ અધ્યવસાયને ઉત્પન્ન કરનાર કાળાંજ દ્રવ્યો જે એ; એજ માટે તેને કૃષ્ણ નામ આપવામાં આવ્યું છે. એવી રીતે બાકીના અધ્યવસાયો માટે સમજી લેવું. યેગશાસ્ત્રની વૃત્તિમાં લખ્યું છે કે –
કૃદળવળgzક્ષત્રિધાને કામને સુવ્રતમ: રિાઃ , સ #ળા | नीलवर्णद्रव्यसन्निधाने य आत्मनोऽशुद्धतरः परिणामः, स नीललेझ्या । क पत. वर्णद्रव्यसन्निधाने य आत्मनोऽशुद्धः परिणामः, स कापोतलेश्या । तेजोवर्णद्रव्य. सन्निध ने य आत्लनः शुद्धः परिगामः, स तेज लेश्या । पद्मवर्णद्रव्यसन्निध ने य आत्मनः शुद्धतरः परिणामः, स पद्मलेश्या । शुक्लवर्णद्रव्यसनिधाने य आत्मनः શુદ્રતમ: ઘરનામ:, 8 Jરયા ” |
અર્થાત –ષ્ણવર્ણવાળાં દ્રવ્યોના સંસર્ગથી તદનુરૂપ અાત્માને જે અશુદ્ધતમ અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થાય છે, તે કૃષ્ણલેશ્યા છે. નીલવર્ણવાળાં દ્રવ્યોનું સન્નિધાન થતાં તદનુરૂપ આત્માને જે અશુદ્ધતર અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થાય છે, તે નીલેશ્યા છે. કાપતવર્ણવાળાં દ્રવ્યોના સંબંધથી તદનુરૂપ આમાનો જે અશુદ્ધ અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થાય છે, તે કાતિલેયા છે. રક્તવર્ગવાળાં દ્રવ્યોના સંયોગથી તદનુરૂપ આત્માને
+ “ વૃાાચિસાદર સ્ વરિનામા ય મામ: | . , ટિવ ત્રચં ચારા પ્રવર્તતે ” | * ચોથો પ્રકાશ, ૪૪ મા શ્લેકની વૃત્તિ.
646

Page #801

પ્રકરણ, 1
SPIRITUAL LIGH",
જે શુદ્ધ અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થાય છે, તે તેોલેશ્યા છે. પદ્મવર્ણવાળાં દ્રવ્યોના અભિસબંધ થતાં તદનુરૂપ આત્માને જે શુદ્ધતર અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થાય છે, તે પદ્મલેશ્યા છે. શુક્લવર્ણવાળાં દ્રવ્યાના સન્નિધાનથી તનુરૂપ આમને જે શુદ્ધતમ અવસાય ઉત્પન્ન થાય છે, તે શુક્રાલેશ્યા છે.
ઉપર્યુક્ત છ લેશ્યાએમાં પ્રથમ ત્રણ લેશ્યાઐ ખરાબ અને છેલ્લી ત્રણ લેશ્યાએ સારી છે. છેલ્લી ત્રણ લેશ્યાઓની પ્રાપ્તિમાં મનની શુદ્ધિ સમાયલી છે. મરણુકાળે છેલ્લી ત્રણ લેશ્યાઓ પૈકી કાઇ લેશ્યા વિદ્યમાન હ્રાય, તે તેનાથી સુગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે. દુિ ત્રણ લેશ્યા નરક–તિય ચગતિનું કારણ છે, જ્યારે છેલ્લી ત્રણ લેશ્યાએ સ્વ-મનુષ્યગતિની પ્રાપ્તિનું સાધન છે. મરણ વખતે અને ઉત્પાદ વખતે એકજ લેશ્યા હાય છે. લેશ્યા બદલવાનું એક અન્ત દૂત બાકી રહ્યું હોય, ત્યારે નારકીએ અને દેવે! મૃત્યુને પામે છે અને તિર્યંચ-મનુષ્યા, લેશ્યા બદલ્યાને એક અન્ત દૂ વીતી ગયા પછી મરણને શરણ થાય છે. હિંદુધર્મશાસ્ત્રામાં સંભળાય છે કે
'
“ અંતે જ મરતશ્રેઇ ! યા મતિ: સા પતિનેળામ્ 1
>
'
અર્થાત્— અન્તે જેવી મતિ, તેવી ગતિ મળે છે. ' આની અંદર પણ મતિને, શુદ્ધ યા અશુદ્ધપરિણામવાળી બુદ્ધિ, એજ અર્થ થાય છે;. અને એનેજ જૈન સિદ્ધાન્તની પરિભાષામાં · લેશ્યા ’ કહેવામાં આવે છે.
*
લેશ્યાનું રહસ્ય ગંભીર હાઇ કરીને પણ દૃષ્ટાતા દ્વારા સરલતાથી સમજી શકાય છે.
<<
પથભ્રષ્ટ થયેલા કાઈ છ માણસા એક વનમાં આવી ચઢયા. “ ત્યાં એક જ ખૂવૃક્ષ તેના જોવામાં આવ્યું. ભૂખ્યા થયેલા તેઓ તે વૃક્ષનાં જાંબુ ખાવા તત્પર થયા. તે છની અંદર એક જણ મેલ્યા“ આ વૃક્ષનેજ મૂળમાંથી ઉખાડી પાડી દઇએ, પછી મજેથી જાંબુ
66
,,
१ " तओ दुग्गतिगामियाओ तओ सुगतिगामियाओ 1 ( प्रज्ञापनासूत्रे १७ लेश्यापदे चतुर्थ उद्देश:)
૨ પન્નવણાસૂત્રનુ ૧૭ મુ' લેશ્યાપક જુએ,
647

Page #802

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ પાંચમું
- ખાઈ શકીશું. ત્યારે ખીજે કહે છે— આખુ વૃક્ષ ઉખાડવાનું કંઈજ
<<
કામ નથી. આની મેરી મેટી શાખાએ કાપી નાંખવાથી ચાલશે. ત્રીજો “ ખેલ્યેા— મેટી મેટી શાખાઓ કાપવાને પ્રયાસ કરવા કરતાં નાની “ નાની પ્રશાખાએજ કાપીને તેમાંથી ફળ ખાઇ “ છે— શાખા પ્રશાખા કાપવાનું કંઇ કામ નથી, આ “ લટકી રહી છે તેજ તેાડી તેાડીને ખાઇએ. પાંચમે
શકાશે, ચેાથે! કહે જ મુની લુંખેડ કહ્યું— આપણે
86
કુંભે કાપવાની પણ જરૂર નથી, ફક્ત લુખે ઉપર લટકતાં કાજ
tr
“ જમીન ઉપર પાડવાં. ત્યારે છઠ્ઠો એલ્યા— જમીન ઉપર ફળ પણુ પાડવાની જરૂર નથી, જમીન પર આ તાન્ત જ ા સ્વતઃસિદ્ધ “ પડેલાં તૈયાર છે, તેનાથીજ તૃપ્તિ કરી લઇએ. ” પ્રિય વાચક ! આ દૃષ્ટાન્ત ઉપરથી લેફ્યાનેા ભાવ સમજી શકાય છે, જેવી લેશ્યા તેવા અભિપ્રાય, એ ભાખત આ દૃષ્ટાન્તમાંથી ખુલ્લી ઝળકી આવે છે. મુઠ્ઠીભર જાબુ ખાઇ તૃપ્તિ કરવા માટે આખા વૃક્ષને ઉખાડવાના જે દુષ્ટતમ અધ્યવસાય પહેલા માણસને થયા, તે કૃષ્ણ લેશ્યા સમજવી, એ કૃષ્ણલેશ્યાનું પરિણામ સમજવું. એથી ઉતરતાખીજા માણસને જે દુષ્ટતર અધ્યવસાય,તે નીલલેશ્યા છે. એથી ઉતરતાત્રીજા માણસને જે દુષ્ટ અધ્યવસાય, તે કાપાતલેશ્યા છે. ત્યાર પછી ચેાથા માણસને જે શુભ અધ્યવસાય, તે તેોલેશ્યા, પાંચમા માણસને જે શુભતર અધ્યવસાય તે પદ્મ લેશ્યા અને છઠ્ઠા માણસના જે શુભતમ અધ્યવસાય તે શુક્નલેશ્યા છે.
* લેશ્યાના સબન્ધમાં જૈનશાસ્ત્ર પ્રક્રિયાનુસ!ર અનેક વિચારભેદો છે. કેટલાક મહર્ષિ એના એ અભિપ્રાય છે કે—લેશ્યા એ મનેયાગનું પરિણામ છે. કેટલાક મહાત્માએ, કર્મપ્રકૃતિને નિષ્યન્તુ એ લેયા છે, એમ માને છે. આ અને અભિપ્રાયેા પૂજ્ય મહાત્માઓના હાવાથી તેમાંના એક અભિપ્રાયને નીચેા બતાવી શકાય તેમ નથી. ઉત્તરાધ્યયનની વાટ્ટિવેતાલ શાંતિસૂરિષ્કૃત વૃત્તિમાં આ બંને અભિપ્રાયા રજુ કરી દીધા છે.
કાયાને ‘લેશ્યા’ માની શકાય નહિ; કેમકે કષાયરહિત બનેલ આત્માએને પણ લેશ્યા ( શુક્લ લેરયા )ના સદ્ભાવ છે. અલબત્ત લેશ્મા કાયાને ઉદ્દીપન કરનાર છે; અને એજ કારણથી એ તેના એવા ધનિષ્ડ સબન્ધ માન્યા છે કે વસ્તુત: કસબન્ધી અનુભાગનું કારણ કપાયે હેવા છતાં લેશ્યાઓને પણ તેનુ કારણુ ( ઉપચારથી ) માનવામાં આવ્યું છે.
648

Page #803

પ્રકરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
સમતા ।
'अथ मनः शुद्धये मार्ग परिदर्शयतिमनोविशुद्धये समताऽवलम्ब्या निमज्जतां साम्यसरोवरे यत् । रागादिकम्लानिपरिक्षयः स्याद् अमन्द आनन्द उपेयते च ॥ १३॥
+
CITY T Tranquillity should be resorted to for the purification of the mind. Those who are plunged in the lake of peace secure complete removal (destruction) of the impurities of attachments and unbounded delight. ( 13 )
મન:શુદ્ધિનું સાધન
<<
મનઃશુદ્ધિને માટે સમતાનું અવલંબન કરવુ ન્યાય્ય છે; કેમકે સમતાના સરેાવરમાં નિમગ્ન થયેલાઓના રાગાદિમળ ક્ષીણ થાય છે અને તેઓને મહાન આનન્દુ પ્રગટે છે. ”—૧૩
समतोत्थं सुखं वर्णयति -
-
आक्रुष्य चेतः समता क्षणं चेद् निषेव्यते तर्हि तदुद्भवं यत् । अन्तः सुखं संप्रसरीसरीति कः पारयेत् तद् वदितुं यथावत् ॥ १४ ॥
Who is able to describe fully the inner delight which pervades throughout when mind is drawn inwards and rendered quiet, ( 14 )
સમતાજન્ય સુખ
“ ચિત્તને આત્મસ્વરૂપની તરફ ખેચીને ક્ષણવાર યદિ સમતાને અનુભવ લેવાય, તેા તેથી જે આન્તરિક આનન્દ ફેલાય છે, તેને યથા રીતે વર્ણવા કાણુ સમ છે ?, ”—૧૪
649

Page #804

समता दिव्यदर्शनं कारयति -
साम्याञ्जनं पूरितमस्ति यस्याऽन्तर्लोचने मोहतपः प्रणाशात् । स्त्रस्मिन् स्वरूपं परमेश्वरस्य पश्यत्यसौ निष्ठितसाध्यबिन्दुः ॥ १५ ॥
"(
અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક,
One who has reached goal (desired) and whose inner sight has the collyrium of quietude applied to it by the removal of delusive ignorance, SEEI within himself the true nature of the supreme spirit. ( 15 ) -
સમતાથી થતુ દિવ્ય દર્શન—
જેની અન્તર્દષ્ટિમાં સામ્યરૂપ અજન પૂરવામાં આવ્યુ છે, તે– મેહરૂપ તિમિરના ક્ષયથી કૃતાર્થ થયેલા-મહાત્મા પેાતાના આત્મામાં પરभेअरनु स्व३५ निडाने छे. "--१५
X यत् शम् ।
समताया महिमानं परिभावयति
दूरें दिवः शर्म शिवं दवीयो यच्छं मनः सन्निहितं समत्वात् । शक्यं समास्वादयितुं स्फुटं तद् इहैव मोक्षः समतारतस्य* ॥ १६ ॥
"
न हूयते तप्यते न दीयते वा न किञ्चन । अहो ! अमूल्यक्रीतीयं साम्यमात्रेण निर्वृतिः " प्रयत्नकृष्टेः क्लिष्टैश्च रागाद्यैः किमुपासितैः ? । अनलभ्यं हृयं च श्रय साम्यं सुखावहम् 65 परोक्षार्थप्रतिक्षेपात् स्वर्ग-मोक्षावपन्हुताम् । साम्यशर्म स्वसंवेद्यं नास्तिकोऽपि न निह्नुते कविप्रलापरूढेऽस्मिन् अमृते किं विमुह्यसि ? । स्वसंवेद्यरसं मूढ ! वि साम्यरसायनम् “ विगाह्य सर्वशास्त्रार्थमिदमुच्चैस्तरां । इहामुत्र स्वपरयोर्नान्यत् साम्यात सुखाकरम्
11
""
""
"
"
पाय
॥
॥
॥"
( डेभयन्द्राचार्य - योगशास्त्रवृत्ति, यतुर्थ प्रकाश )
650

Page #805

પ્રકરણ ]. SPIRITUAL LIGHT.
The celestial bliss is at a distanoe and that of absolute freedom is at a greater distance ( what expectation could be held for their attainment ? ) but when it is possible to enjoy happiness. distinctly in the inner sphere ( heart or mind) through quietude there is absolute freedom to those who are devoted to supreme peace. ( 16 ) સમતાને ઉત્કર્ષ
સ્વર્ગનું સુખ દૂર છે, મક્ષ તે અતિદૂર છે, એટલે એ બંનેની આશા ક્યાં કરવા જઇએ ? કિન્તુ સમતાના પરિણામે મનની હદ ઉપરજ પ્રકટ થતા સુખને આસ્વાદ ફુટ રીતે કરી શકાય તેમ છે. અતએ સમતામાં રમણ કરનારને અહીં જ મોક્ષ છે.”—૧૬ समतायां तापाभावः - मुषायनो वर्षति साम्यरूपो मनोभुवां यस्य मुनीश्वरस्य । . संसारदावानलतीनतापोऽनुभूतिमास्वन्दति किं तदीयाम् ? ॥१७॥
Is it possible for the confiagration in the form of this gross material world to scorch the clear perception of the highest sage on whose mental field the nectarious shower of tranquility pours down ? (17) સમતામાં તાપભાવ' “જે મુનિવરની મભૂમી ઉપર સમતારૂપ અમૃતને વરસાદ વરસી રહ્યો છે, તેના અનુભવને સંસાર-દાવાનળને પ્રચંડ તાપ શું સ્પર્શ કરી શકે ખરે છે. – ૭
*
निर्जितमदमदनानां वाकायमनोविकारराहतानाम् । विनिवृत्तपराशानामिहैव मोक्षः सुवहितानाम् " ॥ २३८ ॥
(ભગવદ્-ઉમાસ્વાતિકૃત પ્રશમરતિ ) 651

Page #806

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, [ પાંચसमता कदा प्रकटीस्यात् ?-- अन्यैः पदार्थैः सकलैविभिन्नमात्मा यदाऽऽत्मानमवैति सम्यक् । तदा समत्वं लभते प्रसूतिमशक्यलाभं विबुधेश्वराणाम् ॥ १८ ॥
When the soul ( person ), fairly distinguishes itself as quite separate from all earthly objects there is awakened the sense of tranquillity which is inaccessible even to the Lords of Heavens. ( 13 )....
સમતા કયારે પ્રકટ થાય?–
પિતાના આત્માને સંસારના તમામ પદાર્થોથી જ્યારે ભિન્ન દેખવામાં આવે, ત્યારે જ સમભાવ-ગુણને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે, કે જે ગુણ સર્વશાસ્ત્રદશ મહાપંડિતોને અથવા દેવેન્દ્રોને પણ મળવો અશક્ય છે. ”-૧૮
જો પામતા?—
संरक्षिते मोहमृगेश्वरेण भयङ्करे दोषसमूहसत्रे । समत्वरूपज्वलनाचिषा ये दाहं ददुस्ते परिनिष्ठितार्थाः ॥ १९ ॥
They have burnt, with the high flame of calm equanimity, the terrible wild forest of passions, well preserved by the lion of delusion ( in their desired objects or renunciation, ) ( 19 )
પરમ કૃતાર્થ કેણ?—
“મેહરૂપ સિંહથી સચવાઈ રહેલા એવા ભયંકર દોષસમૂહ૫ વનમાં જેઓએ સમતારૂપ અનિવડે દેહ દીધે છે, તેઓ પરમ કૃતાર્થ છે. ”—૧૯
652

Page #807

भ्र३२. ]
समत्वमन्येषामपि लाभाय -
क्रूरा अपि प्राणभृतः परस्परं यद्दर्शनाच्छान्तिमवाप्नुवन्ति यत् । नान्यस्य कस्यापि समर्थताऽस्त्यसौ समत्वमेकं खलु तत्र जृम्भते ॥२०॥
SPIRITUAL LIGHT.
The ferocious beings abandon their natural antipathy and are quite pacified at the blessed sight of one ( endowed with complete calmness of mind ). None else is able to do so. Indeed equanimity of mind only blossoms ( manifests ) there. ( 20 )
સમતા બીજાઓને પણ લાભકારી
જાતિવૈરવાળા ક્રૂર પ્રાણિએ પણ જેના દર્શીનથી પરસ્પર શાન્ત થઇ જાય છે, એ પ્રભાવ ખીજા કાઇના નથી, ત્યાં એક સમતાનુંજ २५२ छे. " - २०
*
अथ समताप्राप्त्यै कारणपरम्परां दर्शयति
८८
अनित्यभावादिकभावनाः स्मृता महर्षिभिर्द्वादश, तास्वविश्रमम् । विभाव्यमानासु ममत्व लक्षणाऽन्धकारनाशे समताप्रभा स्फुरेत् ॥ २१ ॥
The light of equanimity flashes when the darkness of egoistic pride is destroyed by means of unceasing contemplation of twelve mental reflections beginning with phenomenal evanascence practised by high souled sages. ( 21 )
* " सारंगी सिंहशावं स्पृशति सुतविया नन्दिनी व्याघपोतं मार्जरी हंसबालं प्रणयपरवशा केकिकान्ता भुजङ्गम् । वैराण्याजन्मजातान्यपि गलितमदा जन्त• घोन्ये त्यजन्ति श्रिवा साम्येकरूढं प्रशमितकलुषं योगिनं क्षीणमोहम् " ॥
(शुभयदायार्यङ्कृत ज्ञानावि . )
653

Page #808

અધ્યાત્મતત્વાલક,
[ vizja સમતાપ્રાપ્તિ માટે કારણપરંપરા–
સમતાનું સ્કરણ મમવરૂપ અંધકારને વિધ્વંસ થવાથી થાય છે, અને મમત્વતિમિરના વિધ્વંસ માટે “અનિત્યભાવના” વગેરે–મહર્ષિ
એ બતાવેલી -બાર ભાવનાએ અવિશ્રાન્ત ભાવવી જોઈએ છે.”—૨૧
HTCTT: 1
The study of the following nine principles as laid down in the Scriptural Texts helps the practice of pious reflections for the realization of Truth.
The Jiva Tattva :-The first predicament is Jiva. It has several connotations as soul, living being, consciousness and vitality. The soul is perishable (Vyavahāra view ) and imperishable (Nischaya view). Notes on Ātman on the Shloka 14th in the first chapter, may be well referred to. Souls are classified into liberated and worldly souls. They, both, are without beginning and end and have knowledge and perception. The librated souls are of fifteen kinds according to the way, manner, class etc., from and by which they were liberated; their power, vision and bliss are illimitable. Souls are again divided into Sthāvara ( gross ) and Trasa ( animals ),
The Sthivara souls cannot move at their will while the Trasa can do so. The Sthāvara souls are classified into five kinds; souls of mineral bodies; of water; souls that incorporate light fire; souls of air and souls in the vegetable kingdom. They have
654

Page #809

useg. Í SPIRITUAL Ligir. only one organ that is touch. The moving souls are classified into four classes ; ( 1 ) having two organs, body and mouth as worms ; ( 2 ) having three organs, body, mouth, and nose as ants etc; (3) having four organs, body, mouth, nose and eyes such as fly etc., ( 4 ) having five organs, as body, mouth, nose, eyes and ears with senses of touch, smell, seeing and hearing as men, animals, gods and denizens of liell also. Beings, having five senses and five organs are divided into two classes as those possessing intelligence as men, gods, certain birds and beasts ( Sanjni ), and as those without intelligence as some birds, beasts, fishes and others etc., ( Asanjni ); they are again subdivided into two divisions as the developed and undeveloped. The developed must possess six things food, body, senses, speech, mind and power of exhalation and inhalation. Every mundane being has ten vitalities. (Dravya Pranas ) as sense of taste, touch, smell, sight, Hedring, mind, speech, bodily strength, respiration and the duration of life. The five organed beings are denizens of hell, animals, men and celestial beings.
There are fourteen classes of the denizens of hell, forty eight classes of animals, three hundred and türee classes of men and hundred . and ninety-eight classes of celestial beings.
; The Ajiva Tattva :-The second principle (Ajiva) is classified into five divisons ; (1) Dharmastikāya, (2) Adharmāstikāya,(3) Ākāshāstikāya (4) Pudgalāstikāya and (5) Kāla. It is explained in notes on. Shloka' 14th chapter 1. It is devoid of consciousness, and know.
655

Page #810

B48411Hdquielis.
[vizita ledge. It has form, tastė, smell and touch. It is incapable of performing good or bad actions. These five. Ajivas and soul are Dravyas according to the Jain scriptural texts. They are six eternal realities, They are ( Upādāna ) substantial causes- and (Nimitta) instrumental causes of this universe. . The soul being intelligent and Ajiva being nonintelligent, the world exists in its present form : on account of their interaction. · Punya ( Virtue.) is also one of the fundamental truths according to the Jain Texts. It refers to conduct. It tends to elevate the heart and purify the mind. It serves also as means for the realization of truth. It is highly beneficial in many ways. If done selflessly it brings on spiritual good. It is practised or earned technically in nine ways, viz: (1 ) helping the deserving and poor persons with food, ( 2 ) providing water for the thirsty, ( 3 ) giving clothing to the naked and poor persons, ( 4 ) providing accommodation to the homeless and ascetics, ( 5 ) offering seats and beds to the needy and Sãdhus, ( 6 ) thinking well and providing for others, means of happiness &c; ( 7 ) appreciating the virtuous by good words, instructions and advice, ( 3 ) rendering bodily service to the sick and aged etc., ( 9 ) paying homage, respect and reverence to elders and ascetics. These charitable actions fructify in forty-two ways, bringing high renown, glory, high birth as a celestial being and as a human being in high family, good health of body, limbs, beauty of features and form, melodious voice, popularity, respect
656

Page #811

3152242 ] SPIRITUAL LIGHT. from the Indras and lastly. the merit of being highly raised, even to the rank of a Tirthankara. These forty-two ways are detailed in Karmagranth, . Pāpa :-It is given in the Tattvārthādhigama, Chapter VIII, Sutra 26th, that Punaya, consists of pleasurable feelings, ( Shātā vedaniya) right attitude ( Samyaktva ), joy ( Hasya ), attachment ( Rati ), male sex ( Purushaveda ), longevity. ( Shubha Ayu ), good name, fame ( Shubha Nama ) and high family (Uccha Gotra ). ..
The opposites of each of the above are ( Papa )sịns. The eighteen kinds of sins are destruction of of life, false speech, stealing, unchastity, coveting possessions, anger, conceit, deceit, greed, attachment, repulsion, quarrelsomeness, slander, talebearing, joy, deceitful appearances and false perception by Mithyātva. They are also called the seats or asylums of sins. They are forbidden by the Jain Texts. They bring on physical and psychical pernicious results which are experienced by the doer in eighty-two ways. They are as-five obscurations of knowledge, nine, of coverings of perception, five of obstructions, twentysix kinds of delusion, destructive of peace and equanimity, one bringing in sensations of pain, thirtyfour kinds of name and form, giving physical indivi. quality, one determining the duration of life in hell, one of birth in a low family. Thus one who does sins suffers penalty in the above experiences. One may refer to Karmagrantha for a detailed information qui this subject.
657

Page #812

• bytychczalez ( vizajn Ashrava is the result of the activities of the body, mind and speech ; ( Tattvārthādhigama, chapter VI, Sutra I ) as water flows into a ship through a hole in it, so karma according to the Jain Tenets enters into the soul through Ashrava (channels for sins). According to the Jain philosophy, auspicious as well as in-auspicious forces of karma serve equally as causes of bondage. Merits bring agreeableness to the soul ; while inauspicious forces work otherwise. Ashrava is divided into (Bhavāshrava ) subjective influx and ( Dravyāshrava) objective influx.
Falsehood ( Mithyāttva ), Non-observance of vows ( Avirati ), passions (Kashāyas ), negligence (Pramāda), activities of mind, speech and body (Yoga) are impellant forces whereby karma matter is attracted towards soul. The Jain Texts classify Ashrava into forty-two kinds, namely five senses, touch, taste, smell, seeing and hearing ; four passions anger, conceit, hypocrisy and avarice ; five non-observances of the vows ; non-injury, truth, abstention from theft, continence, non acceptance of gifts and possessions ; three yogas, activities of body, mind and speech and twentyfive activities ( kriyās )
They are channels through which Karma flows into the soul. They are classified into Kāyiki, Adhikaraniki, Pradveshiki Pāritāpiki, Prānātipātiki, Ārambhiki, Pārigrabaki, Māyā-pratyayiki, Mithyādarshanapratyayiki, Apratyākhyaniki, Dristiki, Spristiki, Prātityaki, Sāmantopanipātiki, Naishristiki,
658

Page #813

*82. SPIRITUAL Light. Svahastiki, Ā jnăpaniki, Vaidāraniki, Ānābhogiki, Anavakānkshāpratyayiki, Prayoga, Samudān, Prema - pratyayiki, Dwesha-pratyayiki, Iryāpatha. These actions relate to doing Hinsā, by word, thought and body, l'anging from small barm to heinous murders, to undertakings for gratifying desires for wealth and material objects in various ways; to sight and touch prompted by love, lust and illusion; to the entertainment of delight in committing wicked acts out of pride, anger, deceipt and greed; to the transgressions of scriptural rules and to sleeping on the ground, discharging emissions and walking without carefully looking or sweeping the place.
Bandha Tattva :-Subreption, non-taking of vows, negligence, passions and activities of mind, . speech and body are the causes of bondage of Karma ( Tattvārthādhigama Sutra I, chapter VIII ). When they carry on their work mentally, the bondage is called Bhāvabandba and when the actual Kārmic matter is combined with the soul, it is called Dravyabandha. It is of four kinds according to (1) the nature of the Kārmic Matter, (Prakriti Bandha) The nature of Kārmio matter is described in the notes on Karma (chapter 14th.); (2) time during which the Kārmic matter remains combined with the soul ( Sthitibandha ); ( 3 ) intensity ( Anubhāvabandha ); ( 4 ) mass of atoms ( Pradeshabandha ); ( Sutra IV chapter VIII Tattvārthādhigama ). The eight divisions ( Mula Prakritis ) are again sub-divided into 157 subdivisions wbich may be referred to Karmagrantha,
659

Page #814

અધ્યાત્મતત્વાલક,
{ vizajn Kammapayadi or some other standard work on Jainism. The assimilation of the soul with the karma is again noted in four ways; (1) the dormant state before the manifestation of Karma ( Sattā ) ; ( 2 ) fusion of the fresh Karmas with the soul ( Bandha ); (3:) actual rising of the Karma ( Udaya ); ( 4 ) process of causing Karma to operate earlier than its natural time ( Udiranā ) Prakritibandha and Pradeshbandha result from the activities of the mind, speech and body, external causes of bondage and Sthitibandha and Anubhavabandha are produced from passions, the internal causes of bondage.
Samvara Tattva :-Samyara means stopping the inflow of Kārmic matter into the soul ( Tattvarthā. dhigama chapter IX Sutra I ). It can be practised in fifty-seven ways i. e. by five Samitis, three Guptis, ten Yati Darma, twelve reflections, twentytwo Parishahas and five Chāritrās. ( Sutra II ):!
Five Samitis :--These rules are intended generally for the prevention of Hinsā. 1 Careful and cautious walking so as not to
injure any living being. 2 Careful use of speech so as not to cause pain
to any one by disagreeable words. 3 Taking and eating pure food free from forty
two impurities as mentioned in the scriptural
texts. 4 Careful handling of things such as begging
bowls, books and the like ; so as to avoid injury to small insects..
660

Page #815

31574. I SPIRITUAL LIGHT. 5. Disposal of excrescence, urine, etc., in a place
free from small insects.
Three Guptis :-These rules are framed with the intention to stop the inflow of Karma and to control the inner nature. 1. The control of mind is highly essential for
spiritual progress. It could be exercised in three ways :(a) This consists in the reflection of the evanes
cence of the world and its objects and in the abandonment of excessive grief at the
loss of any dear thing: (b) It includes unbroken and continued thinking
which will bring on indifferent attitude of
mind. - (c) Introvision (swātmārāmarupatā).-This in
volves the withdrawal of the mind from all worldly attachments with the desire for
the realisation of Self. 2. Control of speech.---This could be exercised in
two ways :- . i :..
(6) Cessation of making suggestions or hints : : by throwing pebbles, etc., by eye-winks and coughing.
. (b) By speaking only on necăssary occasions. * 3. The regulating and controlling bodily move3. ments as ordained by the Jain texts; to endure the sufferings caused by · Gods and
661

Page #816

અધ્યાત્મતત્વાક. પાંચસુhuman beings; to steady the mind and the body in a standing posture to enable persons to wear out bis whole Karma in one life ; to subdue all physical movements in the Ayogi stage. (6) Sweeping and cleaning the ground for
seats and beds should be regulated accord
ing to scriptural rules. The ten moral duties which form the Sādbu Dharma are as follow :-Forgiveness, humility, straightforwardness, avoidannce of covetousness, truthfulness, control of passions, mercy, renunciation, chastity and austerity. They are also enjoined on the laity but in a lesser degree.
Twenty-tuo endurances :-The following twentytwo sufferings help the spiritual development :
1. Hunger. 2. Thirst. 3. Cold. 4. Heat. 5. Ir sect bites.-All these to be practised with
. an unfluctuating balanced mind. 6. Self-denial as to clothes ; ( the use of clothes
as limited by the scriptural texts is not included into covetousness.) The latter involves the
idea of desire. 7- Repulsion.- A man should try to subdue this ...aversion by rights, thoughts and fixed attention. 8. Abstention from lustful actions and emotions at the sight of a woman.
662

Page #817

•
SPIRITUAL LIGüir. %. Careful travelling as ordained in the scriptural
text. 10. Self-denial brought on by determined will as
regards comforts of dwelling. (The stability of mind should not be ruffled under any untoward circumstances.)
Sleeping on any hard ground, etc.. 12. Endurance of the bitter and abusive words of
others. 13. Suffering, thrashing, etc., with the reflection of
the evanascence of this physical body and the
working of the inexorable law of Karma. 14. Self-denial in begging. 15. Toleration with regard to failure in begging. : 16. Endurance of diseases using medicines allowed
by the Jain text. 17. Enduring the pricking of thorns and pebbles. 18. Endurance of dirt. 19. Keeping a well-balanced mind at hospitality
done or undone. 20. Keeping a well-balanced mind unruffled in the
possession of a highly-developed or under -
developed intellect. 21. Non-elation at the complete mastery over the
scriptural text and non-expression in the case
of ignorance or lack of knowledge. 22. Keeping an unflinching and undecaying faith
in the Jain canons even when assailed by mişleading doubts 'as to the existence of the Indra or the gods.
663

Page #818

[ 412443
By241c4df4als. Charitra :-It is of five kinds. The proper obser. vance of the rules laid down in the scriptural texts, brings on spiritual purity. The first kind of charitra is Sāmāyik a which requires one to abandon all sinful operations for life, etc., for a short time and to confine himself to meditation and nothing else. The second kind of charitra is Chhedopasthāpaniya; in obedience to it one must confess his sins before a guru and do penance inflicted by him. The third kind is Paribāra Vishuddha, by taking means and obeying disciplines for refraining from injury to living beings. A noble service specially to the pious ascetics practising austerity for eighteen months is essentially required. The fourth kind is Sukshma Samparaya wherein the control of passions is completely achieved except that greed in subtle form remains. It fulfils the requirements of the Tenth Gunasthāna. A spirit of renunciation to keep up equanimity even in the midst tremendous activity is developed. The fifth kind is Yathākbyāta wherein contemplation of one's own self is solely practised and attachment to worldly affairs is completely abandoned. In short, what develops the growth of Samvara, stops the progress of Asrava.
Nirjara Tattra :—Nirjarā means the eradication of Kārmic matter so as to stop all germination, sprouting or rising ( Udaya ) in future. The aspirant after Moksha throws away the Kārmic dross, the main cause of revolving in the cycle of births. Nirjarā is also known as modification or evolution of the soul which takes place before Dravya Nirjarā, is e., the actual separation of the Karmic matter
664

Page #819

પ્રકમ્પ્યુ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
from the soul. It is also classified into (1) Akāma or Savipaka and (2) Sakāma or Avipāka Nirjarā. It is Savipaka Nirjara when fruits are fully enjoyed by one. He becomes free from his Karmas without
any trial or effort. It is Avipaka Nirjara when
the elimination of Karma is expedited without the enjoyments of fruits. It implies intentional efforts on behalf of one ascetic or any person who wants to burn away the Karmic dirt by penances before the attainment or enjoyment of fruits. Austerity is prescribed in the scriptural texts to eradicate the Karmas. It is divided into two kinds-external and internal. The external as well as internal are again subdivided into six kinds. They are already mentioned in the second chapter in the notes on Tapa, pages 288-289. One who aspires after final release must practise Samvara to stop the influx of fresh Karmas and then Nirjara to eradicate the actual Karmic dross from the soul. Generally the ascetics do so, while the Karmas of ordinary man disappear,
Dhyana included
explained in the
when fruits are enjoyed by them. in the internal austerity is also notes on Käntä Drashti in Chapter III. A layman does Nirjara by discharging lay duties as mentioned in the notes, Chapter IV., Shloka 2nd.
Moksha Tattva :-Moksha is attained when the Karmic matter is absolutely destroyed (Tat; Adhi; Chapter X., Sutra III.). When the Aghatiya Karmas (Nama, Ayuh, Gotra and Vedaniya) which remain after the destruction of Ghatiya Karmas are destroyed,
065

Page #820

- २५६यात्मतत्वासो. [पाय - Moksha is obtained. Moksha is treated in the notes on the Shloka 14th in the first chapter.
When the destructive karmas are eliminated, three jewels ( Right conviction, right knowledge and right conduct ) are attained. The aspirant attains to com. plete isolation. It is called Bhāva Moksha. When actual separation of Kārmic matter from the soul takes place on account of the destruction of nondestructive Karmas, it is Dravya Moksha ; it takes place when the aspirant is on the last Gunasthāna ( stage of development ). The soul is now in the enjoyment of its natural attributes, perfect consciousness, perfect purity, and perfect bliss. Material body is destroyed and absolute deliverance of the soul from the material body and other veils is the final condition.
समताकारणस्य ममत्वापहारस्य सिद्धये भावना वक्तुं प्रारभमाणस्तावत् प्रथमामनित्यभावनामावेदयतियदिन्द्रियार्थैरनुभूयते शं यदेतदङ्गं विषयाः समग्राः । यद् दृश्यते चर्मदृशा तदेतद् अनित्यमेवास्ति समग्रमत्र ॥ २२ ॥
x " श्वस्त्वया सुखसंवित्तिः स्मरणीयाऽधुनातनी ।
इति स्वप्नोपमान् मत्त्वा कामान् मा गास्तदङ्गताम्" ॥ " श्रद्धया विप्रलब्धारः प्रिया विप्रियकारिणः ।।
सुदुस्त्यजास्त्यजन्तोऽपि कामाः कष्टा हि शत्रवः " ॥ " शरदम्बुधरच्छायागत्वयों यौवनश्रियः ।
आपातरम्या विषयाः पर्यन्तपरितापिनः " ॥ " अन्तकः पर्यवस्थाता जन्मिनः सन्ततापदः । इति त्याज्ये भवे भव्यो मुक्तावुत्तिष्ठते जनः " ॥ (MADj नीय, ११ भी सण, -३४-३५-१२-13.)
666

Page #821

URRY. I SPIRITUAL LIGHT.
The happiness which is experienced through the objects of senses ( such as eyes, etc.) and these phy. sical parts of the body and all other objects visible by the physical eyes are all without exception liable to destruction. ( 22 )
Notes :- Anitya Bhāvanā-One should think on the transient nature of the world and should regard everything in the Universe as unimportant obstacle to realize Self as it tends to darken our powers of perception.
The following story well illustrates the evanascence, fleeting and dreamlike state of this world :
Once upon a time, a mendicant, being extremely pinched with hunger, went to a town from the forest and was favoured by some man with good and delicious food. He became overjoyed with this dish and spread his bedding under a tree and fell asleep, with a stone under his head, and a water-pot beside him. He dreamet that he was a king, with high fame and glory, with great wealth, with bearers around him and also damsels to sing his praises, etc.. His happiness knew no bounds. When, of a sudden, by violent sounds of thunderbolts, he was awakened and found that everything he enjoyed banished, Only the water-pot and the miserable bedding remained. True light then dawned on him and he clearly understood the fleeting and temporary nature of the worldly things.
667

Page #822

અધ્યાત્મતત્વાક. [पाय - બાર ભાવનાઓ અને પ્રથમ અનિત્ય ભાવના
ચક્ષુ આદિ ઈન્દ્રિયના રૂપ વગેરે વિષયથી અનુભવાતું સુખ, આ શરીર, આ વિષયે, અરે ! ચર્મચક્ષુથી અવલકાતું આ બધું અનિત્ય छ. + "-२२ अशरणभावनामहीपतिश्चक्रधरः सुरेश्वरो योगीश्वरो वा भुवनत्रयेश्वरः । सर्वेऽपि मृत्योरुपयान्ति गोचरं तदत्र कः स्याच्छरणं शरीरिणः ?
॥२३॥ When kings, paramount sovereigns, Indra, lords of the Yogis and rulers of three worlds are all inevitably doomed to destruction ( are within the reach of death ), then under these circumstances whose proteotion could be resorted to by an embodied being ?. (23)
Asharana Bhavana:-In this world we are inevitably doomed to the inexorable laws of Karma and nothing can check the fruition and maturation of these Karmas. Consequently, a Jiva should understand his own responsibility and try to work out his salvation by his determined will and powerful exertion in the direction of freedom. Realization of true principles will alone help him in times of tribulations and trials.
.
स्ताकाच
+ " भोगास्तुंर तरगभगवपलाः प्राणाः क्षणवंसिनः
स्तोकान्येव दिनानि यौवनसुखस्फूर्तिः प्रियासु स्थिता । तत् संसारमसारमेव निखिलं बुद्धवा बुधा बोधका लोकानुग्रहपेशलेन मनसा यत्नः समाधीयताम् " ॥
~म रि, वै२।२यशत.
668

Page #823

પ્રકરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
Once upon a time, Shrenika, the king of Magadha, went for sports on horseback in the Mandikuksha forest, adorned with variegated beauties of nature. He was amazed to see an ascetic of young and charming look in the forest. He (ascetic), in his worldly life, suffered from unbearable pain in his eyes, His parents and wife tried their best to lighten the pain but were unsuccessful. A little reflection inspired him with the high sentiment that nothing except religion could give shelter or protection to him, so he resolved to renounce the world. His eyes were thus naturally cured. The king on seeing him was so much struck with wonder that he offered him all help and shelter. The ascetic relating what had happened in his worldly life convinced him that there was nothing in this world which might serve as shelter or protection for him except unshakable faith in religion. All other things failed to give him any help. The king then went away from the forest paying due respect to the ascetic. Some say that the king got himself initiated and stopped all channels of sins (Asravas ).
અશરણુ ભાવના—
રાજા, ચક્રવર્તી, ઇન્દ્ર, યાગીશ્વર અને છેવટે ત્રિલઙીપતિ, એ બધાએતે મૃત્યુના પથ ઉપર આવવું પડે છે; આવી સ્થિતિમાં સંસારની અંદર પ્રાણીને કાણુ શરણુ છે ?.. -૨૩
""
संसारभावना
""
भवोदधिर्जन्मजरावसान - पयः प्रपूर्णः स्मरवाडवश्च । मोहात्मकाऽऽवर्त्त - विपत्तिमत्स्यः कुतः सुखं सम्भवतीदृशीह ||२४||
૮૫
669

Page #824

અધ્યાત્મતત્વાક. [ પાંચThe ocean of worldliness is full of the waters in the form of births, old age and death and has the sub? marine fire in the the form of cupid whirlpool in the form of ignorance and fishes in the form of calamities. How and when can we look for happiness ?. ( 24 )
Notes :--Samsāra Bhāvanā.-It is to reflect on the endless cycle of births in this world full of miseries and sufferings. One should, therefore, aim at and try for freedom from this worldly bondage by unravelling the knot of Karmas. સંસારભાવના
ભવરૂપ સમુદ્ર, કે જે જન્મ, જરા અને મરણરૂપ પાણીથી પ્રપૂર્ણ છે, જેમાં કામરૂપ વડવાનલ પ્રજવલિત છે, મેહરૂપ વમળ છે અને વિપત્તિરૂપ માંછલાં છે, એવા ભવ-સમુદ્રમાં સુખને સંભવ ક્યાંથી હેઈ શકે ? ”—૨૪
વસ્તુદૃષ્ટિએ વિચારતાં સઘળે જગપંચ દુઃખરૂપજ છે. મહાત્મા પતંજલિ પણ " परिणामतापसंस्कारदुःखैर्गुणवृत्तिविरोधाच्च दुःखमेव सर्व विवकिन: "।
( બીજે પાદ, સૂ૦ ૧૫)
–આ સૂત્રથી સર્વ દુઃખરૂપ બતાવે છે. વાત બરાબર છે. વિષયરતિમાં ગમે તેટલી પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે અને શરીરને ગમે તેટલું પોષણ રવામાં આવે, પણ એનું પરિણામ કેવું આવશે, તે જોવું જોઈએ, * પરિણામ ભયંકરજ છે. કસાઈને ત્યાં ખાઈ પીને પુષ્ટ થયેલા બક૧ દશા થાય છે? લોહી પીતાં સુખ માનતી જળની શી દશા
એવી જ દશા વિષયના પરિણામે સમજવાની છે. વિષય..' સુબ્ધતા વધે છે અને એથી વિષયની અપ્રાપ્તિદશામાં
ખમવો પડે છે. આ બધી “પરિણામદુખતા સમજવી,
670

Page #825

પ્રકરણ ] SpirituaL LIGHT. વિષયાસક્ત પ્રાણિઓની ઇન્દ્રિય તપેલા લેઢાના ગેળા જેવી સદા સતત રહે છે. તપેલા લેટાના ગેળા ઉપર પાણ પડતાં તરત તે ચુશી લે છે, છતાં તે ગળો એવોને એવો ગરમ હોય છે; એ પ્રમાણે ગમે તેટલી વિષયરતિને આનદ ઈન્દ્રિયોને આપવામાં આવે, પણ એથી તે ( ઈન્દ્રિય ) ઠંડી પડતી જ નથી; ઉલટી આધકાધિક ઉન્મત્ત અને સંતપ્ત બનતી જાય છે. વળી વિષયસુખના અનુભવકાળે પણ સુખવિરોધી પ્રસંગે તરફ દ્વેષ વિદ્યમાન રહેવાથી સંતાપ હાજરી ધરાવતું હોય છે. આ બધી ‘તાપદુઃખતા' છે. ઈષ્ટ વિષયના અનુભવ સમયે તે વિષય ઉપર જે રાગનું આવરણ પથરાય છે, અને તે વખતે એ વિષયના વિરોધી તરફ જે ષને 'ઉદ્દભવ થાય છે, તે રાગ-દ્વેષની સંસ્કારનું ચિત્તની અંદર બંધાય છે; અને તે ભવિષ્યમાં દુ:ખશ્રેણીનું કારણ બને છે સુખ, દુઃખ અને મેહ એ ત્રણ ગુણવૃત્તિઓ પણ વસ્તુતઃ દુઃખસ્વભાવથી મુક્ત નથી. આ માટે એકનિક અને આત્યન્તિક દુઃખનિવૃત્તિને ઈછતા વિવેકી પુરૂષને સર્વ વિષે દુઃખરૂપજ ભાસે છે. પાપફળની જેમ પુણ્યફળ પણ નિશ્ચયદષ્ટિએ દુઃખજ છે. ત્યારેજ ભહરિ કહે છે –
" न संसारोत्पलं चरितमनुपश्यामि कुशलं
विपाकः पुण्यानां जनयति भयं में विमृशतः। महद्भिः पुण्यौ घेश्चिरपरिगृहीताश्च विषया ___ महान्तो जायन्ते व्यसनमिव दातुं विषयिणाम् " ॥
एकत्वभावनाएकाकिनः प्राणभृतो गतागतं कुर्वन्ति संसारवने भयङ्करे । अन्यार्थमुत्पाद्य धनं भवान्तरं प्रयात एकः परिपीड्यतेऽमुमान् ॥
| ૨૧ // The breathing souls come and go alone in this terrible forest of the phenomenal world. In this revolutionary world the embodied being having acquired wealth for others goes alone to the other world and alone experiences distress ( as the fruit of his wickedness ). ( 23.)
671

Page #826

અધ્યાત્મતત્વલોક.
[ viata Notes :-One comes alone in this world and leaves it unaccompanied, so, he only is responsible for his actions. Bearing this in mind, he must build and work up his fùturity.
In order to illustrate this Bhāvanā' the following story will suffice. A king named Nami was attacked by burning fever. He could not find ease even by the use of medicines prescribed by highly proficient physicians. Application of sandal wood by rubbing was prescribed by some eminent physicians. All the queens being terrified of being widowed began to rub the king's body. Their bangles jingled, so the king irritably exclaimed against the worrying din. Each queen tore off all bangles on her hand save one. ( Otherwise it would appear as anticipating widowhood ) Asked by the king they explained what they did. At once the real idea flashed on his mind. He then clearly realized the truth underlying this reflection and became an ascetic. Indra, in the guise of a Brahmin, came to dissuade him from the right path. They entered into a long instructive dialogue but the ascetic Nami remained firm. Being thus convinced of his firmness, Indra again assumed his own form and highly praised the ascetic Namiraja....
From this story one must clearly understand that he would be born alone and must die alone. No one, however, strong in worldly relations, friendship, authority and possessions, is able to accompany him. fra Gladi . “ ભયંકર સંસારવનમાં પ્રાણિઓ એકલાજ ગમનાગમન કરી રહ્યા
672

Page #827

પ્રકરણ.
છે. ( પ્રાણી એકલા ધન ઉપાર્જન કરી એકલાજ જાય છે
""
છે. -૨૫
SPIRITUAL LIGHT.
જન્મે છે અને એકલા મરે છે. ) ખીજાઓને માટે આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં પ્રાણી પરલેાકની મુસાફરીમાં અને ત્યાં સ્વકૃત પાપનાં ક્ળા તે એકલાજ ભાગવે
अन्यत्वभावना -
fazgu: adafteqza: afq=qqızzzqqìsfta àaa: 1 इदं शरीरं स्फुटमन्यदात्मनः कस्तर्ह्यनन्यो भुवनेऽभ्युपेयते १ ॥ २६ ॥
The soul endowed with intelligence and eternal bliss is quite separate from all outward phenomence. When this body is evidently separate from the soul what other thing is to be identified with this soul?. (26)
Notes:-Anyatva Bhāvanā.-Everything in this world is separate from ourself and therefore whatever belongs to this mundane world, does not belong to Self.
Once the great paramount king Bharata, son of Rishabhadeva, gorgeously adorned with beautiful ornaments, jewels and supremely magnificent dress, enjoying in the company of his ministers, learned men and of invincible prowess, happened to see his ring slip off the finger. The finger appeared ugly without the ring. He began to reflect over this matter and clearly saw the absolute separation between the finger and the ring. He then removed rings from all fingers which looked bare without this casual lovely ornaments. Thus he was so strongly convinced of the separation of the soul from the body, wife, children, parents and others and also the evanascence and
673

Page #828

- અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, If પાંચમુંfleeting nature of the universe that he was enabled to clestroy the whole Kārmic dross and was blessed with Omniscience. Such is the potent influence of pious reflections. અન્યત્વભાવના- “ આ સચ્ચિદાનન્દરૂ૫ આત્મા સકલ બાહ્ય પ્રપંચથી વિલક્ષણ છે-નિરાળો છે. આ શરીરજ જ્યારે આત્માથી ચોખ્ખી રીતે જુદું છે, તે પછી બીજા કેને આત્માથી અનન્ય (અભિન્ન) માનવો જોઈએ 2–૨૬ મશુરિમાવના-- द्वारैः स्रवद्भिर्नवभिः सदैवाऽशुचीन् घृणायाः पदमस्ति कायः। तथाप्यहो! तत्र यदस्ति शौचसङ्कल्पनं मोहविलास एषः ॥२७॥
This body from which continually flows impurity through nine openings deserves pity and aversion. Notwithstanding this it is a great wonder that the idea of purity in this body prevails through sportive play of delusion. ( 27 ) .. Notes :-Ashuchitva Bhāvanā is to think that the body is full of impurities and thus pollutes the soul. The illustration of the prince Sanatkumara, who, being elated by the visit of gods fascinated with the account of bis beauty, suffered from many dreadful diseases due to the resulting flow of the Kārmic matter into bis soul, is given in the notes on pride in the preceding chapter. અશુચિભાવના
હમેશાં જ્યાંનાં નવે દ્વારેથી અશુચિ વહી રહી છે, એવું આ શરીર ઘણાને પાત્ર છે; તથાપિ આ શરીરમાં શિચની સંકલ્પના કરવી, એ ખરેખર મેહને વિલાસ છે.”—૨
# ૧
:

Page #829

પ્રકરણ].
SPIRITUAL LIGHT. અન્નવસાવનાત શાસ્ત્રવ – मनोवचोभूघनकर्म योगाः स आस्रवः कर्मण आस्रवेण । शुभाशुभं कर्म शुभाशुभाद्धि योगानिबध्नन्ति शरीरभाजः ॥२८॥
Yoga is the practice of activities of the mind, word and body. It is the influx of Kārmic forces through channels of sins. Embodied souls assimilate these kārmic forces, good or bad, according to their good or bad Yoga. ( 28 )
Notes :-One should think that Asravas are the channels for the influx of Karmas both virtuous and sinful. A virtuous man acquires forty-two merits and a vicious one gathers eighty-two kinds of evils. Virtue and vice are both causes of worldly bondage. The story of princes Pundarika and Kundarika well illustrates that salvation and bondage depend solely upon one's own Karma. Pundarika, finding asceticism too hard for him, resumed his regal authority and was thereby obliged to undergo countless rebirths.
આસવભાવનગત આસવ
- “(આસ શબ્દનો અર્થ છે-કમને આવવાનાં દ્વારે. ) મન, વચન અને શરીરને વ્યાપાર તે યોગ કહેવાય છે, અને તે કર્મબન્ધનને હેતુભૂત હોવાથી “ આસ્રવ ” કહેવાય છે. આ લેગ બે પ્રકાર છે-શુભ અને અશુભ. શુભ યેગથી શુભ કર્મ અને અશુભ વેગથી અશુભ કર્મ બંધાય છે. ”—૨૮
- -
- + પ્રથમ પ્રકરણના ચાદમાં બ્લેકના વિવરણમાં આવતત્વ બતાવ્યું છે.
675

Page #830

- અધ્યાત્મતત્ત્વાક. [ પાંચમુંकर्मबन्धे उदाहरणं दर्शयतियथाम्बु गृह्णाति हि यानपात्रं छिट्टैस्तथा चेतन एष कर्म । । योगाऽऽत्मरन्त्रैरशुभैः शुभैर्वा निर्यात्यमुष्मिन् सति नो भवाब्धेः
| | ૨૧ |
As a vessel with holes admits water so the embodied soul attracts good or evil actions through the good or evil holes of the Yoga form. As long as this Asrava ( channels of Karma ) prevails, nobody gets out of this phenomenal world. ( 29 ) કર્મબન્ધમાં ઉદાહરણ–
“ જેવી રીતે, જલમાર્ગે ચાલનારૂં યાનપાત્ર જે છિદ્રવાળું હોય, તે તે, છિદ્રો દ્વારા આવતા પાણીથી ભરાઈ જાય છે એવી રીતે
ગરૂપ છિદ્રો વડે આવતાં કર્મોથી . આભા ભરાઈ જાય છે. જલથી ભરાઈ ગયેલું યાનપાત્ર જેમ સમુદ્રમાં ડૂબી જાય છે, તેમ કર્મોથી ભરાલે આત્મા સંસારસાગરમાં ડૂબી જાય છે. અતઃ આસવની હૈયાતીમાં સંસાર-સાગરમાંથી બહાર નિકળવાનું નથી બની શકતું.”–૨૯ संवरतत्त्वम् , आस्रव-संवरभावनां चाहनिरोधनं यत् पुनरात्रवाणां तं संवरं योगिन उचिवांसः। विभावनादात्रव-संवरस्य भवादुदासीनतया मनः स्यात् ॥ ३० ॥
The high-souled call the stopping of these channels of sins ( Kārmic forces ) Samvara. The reflections of Asrava and Samvara bring on indifferent attitude of mind to worldly affairs. (30)
Notes :-One should reflect on the principles of Samvara as given in the previous notes on ' Nine
676

Page #831

પ્રકરણુ.
SPIRITUAL LIGHT.
Categories'. The inflow of Karma should be checked through vows, right conduct and concentration. The story of Kundarika, who, being persuaded by his brother Pundarika, renounced the royal authority and possessions in his brother's favour and resolved to work off his Karma by asceticism and eventually gained Moksha by meditation, is given in the notes on greed and hypocrisy in the fourth chapter.
સવર તત્ત્વ અને આસવ-સવર ભાવના—
આસ્રવાતે ( કર્મબન્ધનદ્વારાને) અટકાવનાર જે આત્માના નિર્મલ પરિણામવિશેષ, તેને સવર કહેવામાં આવે છે. આ આસ્રવ અને સંવર । તરફ એકાગ્ર ભાવના કરવામાં આવે-યથાર્થ રીતે તે તત્ત્વાને ચિત્તવવામાં આવે, તેા એથી મનની અંદર ખરેખર સંસારના લેશેથી ઉદાસીનભાવ પ્રકટ થાય છે. -30
मिर्जराभावना
99
स्यात् कमणां निर्जरणं च निर्जरा द्विधा सकामेतरभेदतः पुनः । 915: 98131f93 5991afâ zaàìsgq1q1qfq azqanzà||? ?||
The removal of karmic forces is called Nirjarā, It is secured in two ways volitional or non-volitional. They (karmic forces) reach maturity of their own accord (like the fruits on the trees) or by the Cemployment of expedients. (31)
Notes:-One must remember that as a human being he is exposed to innumerable temptations to perform sinful deeds and therefore he must raise his mind, withdrawing it from worldly attachments, by right knowledge, right belief accompanied with right conduct, by the practice of austerities and concentration.
e
4-6
677

Page #832

((
નિર્જા ભાવના—
કાઁનું નિરણ કરવું અર્થાત્ બદ્ધ કર્માંને આત્માથી હડ્ડાવવાં એને ‘નિરા ’ કહેવામાં આવી છે. આ નિર્જરા એ પ્રકારની છે— સકામા અને અકામા · મારાં કમોને ક્ષય થાઓ ’ એવી બુદ્ધિપૂર્વક કરાતાં તપશ્ચર્યાં વગેરે અનુષ્ઠાનાથી કર્મોના જે ક્ષય થાય છે, તે સકામનિરા છે, અને કર્માંના સ્થિતિકાળ પૂરા થતાં સ્વતઃ કનુ ખરી પડવું એ અકા–નિર્જરા છે. + ”—૩૧
અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
लोकभावना
यथाsस्ति जीवैश्व जडैश्व पूर्णो लोकोऽयमेवं परिचिन्तनं यत् । सा भावना लोकविचाररूपा मनोवशीकारफलमधाना ॥ ३२ ॥
[ પાંચમુ –
Reflection 03 this phenomenal world (as it appears to be or as it is) that it is full of animate and inanimate objects is Loka Bhavana (reflection on soul and mutter). Such meditation is highly conducive to the subjugation of mind. ( 32 )
Notes:-Lokabhāvanā means reflecting over the figure, form, materials and nature of the Universe, as lid down in the Jain scriptures. It includes reflection over the relation between the soul and matter and different forms, conditions of life, longevity in the celestial, middle and nether regions.
લેાકભાવના—
ઃઃ
જીવેા અને જડપદાર્થોથી ભરેલા આ લાક જેવા પ્રકારના છે, તેવા પ્રકારે તેને ચિતવવેા, એ લેાકભાવના છે. ખીજી ભાવનાઓની જેમ
-૩૨
આ ભાવનાનું મૂળ પણ મનના વશીકાર છે.
+
બતાવ્યુ છે.
થમ પ્રકરણના ચાદમાÀાકની અંદર નિરાતત્ત્વ
678

Page #833

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL Light. વ્યાખ્યા.
. લેકના ત્રણ વિભાગે પડે છે, જેને ત્રણ લેક અથવા ત્રણ જગત કહેવામાં આવે છે. તે છે–ઊર્વલક, મધ્યમ અને અધલક, લકની આકૃતિ, કેડ ઉપર હાથ રાખી પગ પહોળા કરી ઉભા રહેલા પુરૂષની આકૃતિના જેવી છે. પુરૂષાકૃતિ લેકની કેડ નીચે સાત પૃથ્વી છે. તેમાં પ્રથમ પૃથ્વીને ઉપરિતન નવસે જન પ્રમાણ ભાગ છોડીને બાકી બધે અભાગ અધલોક” સમજો. આ સાતે પૃથ્વીઓમાં પૂર્વજન્મપજિતપાપાત્માઓ (નારકીના છો) પાપફળ ભોગવે છે. પ્રથમ પૃથ્વીમાં “ભવનપતિ” દેવતાઓ પણ વસે છે. એ “ભવનપતિ' દેવતાઓ અધલોકગત સમજવા. “ વ્યતર ” દેવતાઓ પ્રથમ પૃથ્વીના ઉપરિતન ( મધ્યમ લેકમાં ગણતા ) ભાગમાં વસે છે. પુરૂષાકૃતિ લોકના, નાભિ ભાગમાં મધ્યમ લેક છે. પ્રથમ પૃથ્વીનો ઉપરિતન નવસો જન પ્રમાણુ ભાગ પણ મધ્યમકમાં શામિલ છે. તારા, સૂર્ય, ચંદ્ર વગેરે મધ્યમ લેકમાં ગણાય છે. પૃથ્વીની સપાટી ઉપર રહેલા અસંખ્ય દ્વીપ-સમુદ્ર મધ્યમ લોકમાં સમજવા. મધ્યમ લેકની ઉંચાઈ અઢારસો જન પ્રમાણની છે. મંધ્યમ લોકની ઉપર ઊર્વક આવે છે. બાર દેવલેક પુરૂષાકૃતિ લોકમાં ઉરસ્થાનીય છે. જે વિમાને પુરૂષાકૃતિ લેકના ગ્રીવાસ્થાને છે, તે - સૈવેયક ' કહેવાય છે. તેની ઉપરનાં પાંચ વિમાન સર્વોત્તમ હોવાથી “અનુત્તર વિમાન” કહેવાય છે. તે પુરૂષાકૃતિ લેકના મુખસ્થાનીયે છે. તેની ઉપર બાર યોજને સિદ્ધિશિલા આવે છે. તે એક પ્રકારની પૃથ્વી છે. તે પુરૂષાકૃતિ લેકના કપાળના સ્થાને છે. તેની ઉપર એક યોજનના અંતે લોકને અંત આવે છે. જે તિષ લેકના ઉદ્ઘભાગથી લઈ લોકના અંતે સુધી સર્વ ઊર્ધ્વભાગ ઊર્ધક છે. બાર દેવલે સુધી ઈન્વેસતારાજ્ય છે. ત્યાર પછી સવે અહમિન્દ્ર છે. છે. આ લેક જીવ અને જડ પદાર્થોથી અટૂટ ભરેલો છે. શયના અગ્ર જેટલો ભાગ પણ જડ-જીવોથી ખાલી નથી. આ લોક કેવડે ભેટે છે, એ કલ્પનામાં આવી શકે તેમ નથી. જૈન
* અલેક નવસે યોજન ન્યૂન સાતરજજુ પ્રમાણ ઉગે છે, ઊલેક પણ નવસે જન ન્યૂન સાત રજનું પ્રમાણુ ઉંચો છે અને તિલક (મધ્યક ) અઢારસે જન પ્રમાણ ઉંચે છે. એ રીતે ચતુર્દશ-રજજુમમાણ લોક છે.
89

Page #834

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક. પાંચશાસ્ત્રકાર લેકના સૈદ ભાગલા પાડે છે. એક એક ભાગલાને “રજજુ” શબ્દથી વ્યવહાર કરે છે. એક એક રજજુમાં સંખ્યાતીત જન પ્રસાર થાય છે. લેકની બહાર ચારે તરફ અલોક છે. અલેક એટલે કંઈજ નહિ. કંઈજ નહિ એટલે ફક્ત આકાશજ. અલેકને અન્ય હેયજ નહિ. લેક એ અનન્ત અલકનું અતિસૂક્ષ્મ મધ્યબિંદુ છે * સુખ અને દુઃખ, સંપત્તિ અને વિપત્તિ, આનન્દ અને ખેદ એ બધું આ લેકમાં જ છે. આ એક રંગમંડપ છે, નાટ્યસ્થાન છે, જેની અંદર પ્રાણિઓ નવા નવા વેષ ધારણ કરી ખેલ–તમાશા હરવખત કર્યા કરે છે, અને જડ-છની ગતિ તથા ચિત્રવિચિત્ર ધડપછાડ પ્રતિક્ષણ થતી રહે છે. કોઈ જીવ ( મુક્તાત્માઓ સિવાય) દુખથી મુકત નથી. - લોકનું સ્વરૂપ ઘણુંજ ગંભીર અને બહુ વિસ્તૃત છે. એ તરફ દૃષ્ટિ કરતાં આપણને ઘણું જ વિચારવાનું પ્રાપ્ત થાય છે. લેકની વસ્તુસ્થિતિ તરફ વિચાર બાંધતાં, તે વિચારમાં રસ આવતાં મનની વિક્ષિપ્ત દશા દૂર થાય છે. મનને અન્યત્ર ભટકતું અટકાવવાને માટે આવા વિચારની બહુજ અગત્ય રહે છે. લેકસ્વરૂપના વિશાળ ક્ષેત્રને વિચાર કરતે આત્મા સ્થિરતા ઉપર આવી સમતાને અનુભવ કરે છે. લેકના નવા નવા ભયંકર નાટયરંગો જોતાં સંસાર તરફ ઉગવૃત્તિ ઉભી થાય છે અને સાધ્ય શોધવા તત્પર થવાય છે. લેકની વિચિત્ર લીલા તરફ વધુ દષ્ટિપ્રસાર થતાં સમગ્ર વિશ્વની નિઃસારતાનું પ્રતિભાન થાય છે અને પિતે દુઃખની સ્થિતિમાં મૂકાયલે છે, એમ પોતાને સુસ્પષ્ટ અનુભવ १ " देशाद* अमुष्मात् परतोऽस्त्यलोकः स्वकुक्षिकोणाकलितत्रिलोकः । . मुक्तकमुक्ताकणकुम्भग पमः समन्तादपि रिक्त एव" ॥
(ક્ષેત્રલેકપ્રકાશના છેવટના લેકના ઉપર લેક ) - લોકસ્વરૂપનું વિસ્તૃત વિવેચન વાંચવાના અભિલાધુએ વેગશાસન ચતુર્થ પ્રકાશના ૧૦૩ મા શ્લેકથી ચાર કેની વૃત્તિ, અથવા અજિતનાથચરિત્રમાં ભગવાનની દેશના જોઈ જવી. બહુ વધારે વિસ્તારલક્ઝકાસના ક્ષેત્રમાંથી મળશે. - * કુત્તિસ્થાના - ભગવાન હેમચંદ્રનું. * ઉપાધ્યાયવિનયવિજયજીત. *
680

Page #835

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. થાય છે. આ અનુભવ થવાની સાથે કર્મ પિશાચની આ બધી જાળ છે – એ વાત એના સમજવામાં આવતાં કર્મબન્ધથી મુક્ત થવાનું અને પરમાત્મભાવને વ્યક્ત કરવાનું સાધ્ય તેની દૃષ્ટિ સામે ખડું થાય છે, આજ હેતુ માટે આ ભાવના કરવાનું મહર્ષિઓ ફરમાવે છે. ધર્મમાવના – जगत् समुद्धर्तमनल्पदुःखपङ्कादहो ! कीदृश एष धर्मः । प्रादर्शि लोकोत्तरपूरुषैर्यत्सेवात आमोति महोदयत्वम् ॥ ३३ ॥
Dharmabhāvanā is the reflection on the grand religious truth contained in the following consideration. The high souled religious preceptors have propounded the grand truth for the extrication of the phenomenal world from the mire of terrible miseries whereby the elevation of the soul to the highest degree is secured. (38) *.: Notes :-Dharmabhāvanā is to reflect on the fundamental principles of religion. One should regulate his conduct with sublime notions of plain living and high thinking. His guiding principles in life should be universal love, friendship, piety, social service, mercy and sympathy for the poor and the needy. Moksha cannot be obtained without the practice of these virtues. He must have unflinching faith in the word of the . Tirthankaras and the Jain scriptures. He must try to acquire three spiritual jewels, right knowledge, right faith and right conduct. ધર્મભાવના–
“ અતિઘોર દુઃખરૂપ કાદવમાંથી આ જગતના ઉદ્ધાર અથે પરમ પુએ અહા ! કે ધર્મ પ્રરૂપે છે, કે જેની સેવાથી આત્મા મહેદયને પ્રાપ્ત કરે છે.”-૩૩
681

Page #836

. - अध्यात्मतत्वासो. पाय - दश लक्षणानि धर्मस्यशास्त्रे क्षमा मार्दवमार्जवं च शौचं च सत्यं *तपसंयमौ च । त्यागस्तथाऽकिञ्चनता तथैव ब्रह्मेति धर्मो दशधा बभाषे+ ॥३४॥
Scriptural religion is said to be tenfold-forbear, ance, tenderness, candour, purity, truth, austerity, restraint, renunciation, akinchanatva (propertylessness), and celibacy. (34) ધર્મનાં દશ લક્ષણે
. " शास्त्रीमा क्षमा, भाई, भाव, शाय, सत्य, त५, संयम, त्याग, मध्यिनता मने ब्रह्मयय से ६२ प्रजनी धर्म थ्यों छ."-३४ बोधिभावनासक्लिष्टकर्मस्वबलीभवत्सु विशिष्टमेतन्नरजन्म लब्धम् । तत्राप्यहो ! तत्वविनिश्चयात्म-श्रीबोधिरत्नं बहुदुर्लभत्वम् ॥३५॥
This glorious human birth is secured when the terrible kārmic forces are weakened. Even then it is very difficult to obtain Bodhi Ratna (the best power of discriminating right-knowledge, right conviction and right conduct) the nature of which is the realization of the highest truth. ( Tattvas ). ( 35 ).
Notes :-Bodbidurlabha bhāvanā is to reflect on the difficulty of acquiring human birth. It could be
* अकारान्तोऽप्यस्ति. + " धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धाविद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम्" ॥
(मनुस्मृति, ही अपाय.)
682

Page #837

SPIRITUAL Light.
apquired only by the weakening and destruction of terrible kārmic forces. Having obtained human birtli it is more difficult to cognize real truth. Every thing is easy of attainment but the three jewels, right faith, right knowledge and right conduct; so one should try to pay proper attention to religion and make his human birth successful.
બેધિભાવના
“ સંકિલષ્ટ કર્મો નિર્બલ પડવાથી આ વિશિષ્ટ મનુષ્યજન્મ પ્રાપ્ત થયું છે. આટલી હદે પહોંચ્યા છતાં પણ યથાર્થતત્ત્વશ્રદ્ધાનરૂપ બેધિરત્ન પ્રાપ્ત થવું એ બહુ દુર્લભ છે. ”–૩૫ भावमा उपसंहरन् तत्साध्यमुपक्षिपतिएतादृशीभिः खलु भावनाभिः सुवासितान्तःकरणो महात्मा। . ममत्वलुण्टाकविलुण्ठयमानां साम्यश्रियं रक्षितुमीश्वरः स्यात् ॥३६॥
The great sage whose heart is well scented chiefly with these reflections becomes strong enough to preserve the glory of the equanimity from being seized by a plunderers in the form of human vanity, ( 36 ) ભાવનાઓનું પરિણામ
“આવી ભાવનાઓથી સુવાસિત થયું છે અન્તઃકરણ જેનું, એવો મહાત્મા મમત્વરૂપ લૂટારાથી લૂટાતી સમતા-લક્ષ્મીને રક્ષણ કરવા સમર્થ થઈ શકે છે. "
ભાવાર્થ. આ ભાવનાઓથી જ્યારે નિર્મમ પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે જ વૈરાગ્યને પ્રાદુર્ભાવ થાવ છે; અને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થયેથી જ સમ તાનાં કિરણો ખીલવા માંડે છે. "

Page #838

અધ્યાત્મતત્વાક [ પાંચમુંગાચાર્યો વૈરાગ્યના બે ભેદ પાડે છે અપર વૈરાગ્ય અને પરવૈરાગ્ય. અપર વૈરાગ્યના ચાર પ્રકારો પાડવામાં આવ્યા છે–તમાન સંજ્ઞા, વ્યતિરેકસંજ્ઞા, એકેન્દ્રિયસંજ્ઞા અને વશીકારતા. રાગાદિ દેને પકાવવા માટે ભવપ્રપંચનું ગુણ જોવા તરફ જે પ્રયત્ન, તે “યતમાન સંજ્ઞા” વૈરાગ્ય છે. પિતાના રાગદ્વેષાદિ દેશે ક્યાં સુધી પાકી ગયા છે, એ વિષેનું પૃથક્કરણ કરવું એ “વ્યતિરેક સંજ્ઞા” વૈરાગ્ય છે. કેવલ મનની અંદર તૃષ્ણાનું એવું અવસ્થાન હોય, કે જેથી ઈન્દ્ર ક્ષભિત ન થાય, આવી જે માનસિક ઉત્સુક સ્થિતિ એને “એકેન્દ્રિયસંજ્ઞા ” વૈરાગ્ય કહે છે. વિષયતૃષ્ણારહિત જ્ઞાનપ્રસાદરૂપ ચિત્તવૃત્તિ એ વશીકારસંડા” વૈરાગ્ય છે. .
આ અપરવૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થયા પછી પરવૈરાગ્ય મેળવાય છે. વિષયવૈતૃશ્ય એ અપર વૈરાગ્ય છે, જ્યારે ગુણવેતૃષ્ણ એ પરવૈરાગ્ય છે. ગુણ એટલે ધ્યાન-સમાધિદ્વારા પ્રકટ થયેલી લધ્યાદિ શક્તિઓ ઉપર વિસ્તૃષ્ણ થવું, એ પરવૈરાગ્ય છે. - વૈરાગ્ય તરફ વિચારદષ્ટિ મૂકતાં તેના ત્રણ ભેદ પણ જોઈ શકાય છે-દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય, મેહગર્ભિત વૈરાગ્ય અને જ્ઞાન વૈરાગ્ય. અન્નપાન તથા કાંચન-કામિની વગેરે સ્વાભીષ્ટ વિષયે નહિ પ્રાપ્ત થતાં સંસાર ઉપર જે ઉગ આવે છે, તે દુ:ખગર્ભ વૈરાગ્ય છે. આવા વૈરાગથી જેઓ દીક્ષા લે છે, તેઓ ઈષ્ટ વિષયોની પ્રાપ્તિ થતાં ચારિત્રધર્મથી પતિત થઈ જાય છે. સંસારને ભેગે નહિ મળવાના કારણ માત્રથી જેઓને સંસાર તરફ અકળામણ આવી છે, તેઓ દીક્ષા લીધા પછી પણ ભેગેનેજ શિધતા ફરે છે, અને ભેગો મળતાં પિતાના સંયમ ઉપર છુરી ફેરવે છે. પ્રસ્તુત વૈરાગ્યથી સાધુ થનારાઓ શાન્તિમય સિદ્ધાન્ત-સ્વાધ્યાય તરફ ઉદ્યમ નહિ કરતાં વિદ્યકતિષના પ્રયોગો તરફ અધિક લક્ષ્ય રાખે છે; અને એ વિદ્યાઓને પૈગલિક આનન્દનું સાધન બનાવી તેમાં મસ્ત રહે છે. આવા સાધુઓ (!) ગૃહ
થી પણ નીચા છે. “ ઘરમાં જેટલા પૂરા ખાવા મળતા નથી, જ્યારે દીક્ષિત અવસ્થામાં માલમિષ્ટાન મળે છે, માટે દીક્ષા લેવી સારી છે.” આ પરિણામ દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્યનું લક્ષણ છે. આ વૈરાગ્ય સાથે આત્મયને સંબધ નથી. - . . .
. . . કુશાસ્ત્રના અભ્યાસથી સંસારની નિર્ગુણતાને અનુભવ થતાં જે
684

Page #839

પ્રકરણ.] SPIRITUAL LIGHT. વિરાગ્ય ઉદ્દભવે છે, તે મેહગર્ભિત વૈરાગ્ય છે. આ વૈરાગ્યમાં જે કે આત્મશ્રેયની આકાંક્ષાને સંબન્ધ રહે છે, છતાં તે વૈરાગ્ય અજ્ઞાનવૃત્તિની સાથે સંબન્ધ ધરાવતા હોવાથી મેહગર્ભિત' કહેવાય છે. જે વૈરાગ્યથી આત્મય:સાધક માર્ગ ન પ્રાપ્ત થતાં વિપરીત માર્ગ પ્રાપ્ત થાય, તે વૈરાગ્યને મેહગર્ભિત વૈરાગ્ય કહેવામાં આવે છે. આ વૈરાગ્યથી આત્મશ્રેય માટે નિકળેલાઓ પિતાના ઉદેશને સાધી શકતા નથી. શી રીતે સાધી શકે ? ઉત્તર દિશા તરફના ગામ જવા માટે નિકળેલે દક્ષિણ દિશા તરફ ગમન કરે, તે તે શું ઇચ્છિત ગામને પહોંચી શકે ખરો ? એજ પ્રમાણે જે વૈરાગ્યથી, આત્મય માટે આત્મશ્રેયસાધક માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ ન થતાં તેથી ફિલટેજ માગે પ્રવૃત્તિ થાય, તે તે વૈરાગ્ય મેહગર્ભિત વૈરાગ્ય સમજો.
- યથાર્થતત્ત્વજ્ઞાનપૂર્વક જે વૈરાગ્ય, સંસારથી તાત્વિક ઉગ ઉત્પન્ન કરી આત્મકલ્યાણના ઉગ્ય માર્ગે દોરે છે, તેને જ્ઞાનગર્ભવૈરાગ્ય કહેવામાં આવે છે. આજ વૈરાગ્ય વાસ્તવિક વૈરાગ્ય છે. આનાથી જ આત્મોન્નતિનો માર્ગ સિદ્ધ કરી શકાય છે. ઉપર કહેલ બે વૈરાગ્ય ( દુઃખગર્ભ અને મેહગર્ભ ) નામમાત્રથી વૈરાગ્ય છે, એનાથી પારમાર્થિક સિદ્ધિ થવાને સંભવ નથી. દુઃખગર્ભવૈરાગ્યનું ઉપર બતાવેલ સ્વરૂપ જોતાં આપણને તેના તરફ ઘણા ઉત્પન્ન થયા વગર રહેશે નહિ, પરંતુ બીજી રીતે જોઈએ કે એક ભૂખમરા માણસે ખાવા પીવાની લાલચથી દીક્ષા લીધી પણ દીક્ષા ગ્રહણ પછી સંસર્ગતઃ તેના હૃદયમાં સદ્વિચારનું સંક્રમણ થાય અને ધર્મ પ્રત્યે બહુમાન ઉદભવે, તે તે પોતાના આત્માની સિદ્ધિ બરાબર સાધી શકે તેમ છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે દુઃખગર્ભ વૈરાગ્યથી દીક્ષા લેનારાઓમાંથી એવા પણ નિકળે છે કે જેઓને દીક્ષિત થયા પછી જ્ઞાનગર્ભવૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. + જેઓ દારિદ્રયના સંતાપથી દુઃખી છે અને એથી એમ સમજીને, કે “ આ દુઃખ વેઠયા કરતાં સંસાર છોડી સાધુ થવું સારું કે જેથી બંને ભવ સુધારી શકાય ”ગ્રહવાસ છોડી સાધુ થાય છે, તેઓનો તે વૈરાગ્ય દુઃખગભિત કહી શકાય નહિ, કારણ કે તેઓને “સાધુ ” થવાને ઉદ્દેશ પગલિક આનન્દ ઉડાવવાનું નથી,
* *જૈનકથાસાહિત્યમાં સંપ્રતિરાજાની પૂર્વભવની ભિખારી અવસ્થાનું ઉદાહરણ અને યાદ કરી જવું.
685

Page #840

" અધ્યાત્મતાલે. પાંચમુંપરંતુ તેઓનું દીક્ષાગ્રહણ એમ સમજીને છે કે- “ સંસારમાં આજીવિકા માટે આટલાં કષ્ટ સહન કરવાં, એ કરતાં દીક્ષાવતનું કષ્ટ શું ખોટું કે જેથી ભવાન્તરમાં પણ લાભ મળી શકે !.” આવી સમજણવાળા આસ્તિક મુમુક્ષુ માણસે જે કે દારિદ્રયથી સંતપ્ત થઈને દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે, છતાં પણ તેઓને તે વૈરાગ્ય દુઃખગર્ભિત માની શકાય નહિ. - મેક્ષ મેળવવાની અભિલાષાએ જેઓ સંસારથી વિરક્ત થયા છે, પણ મુક્તિના ખરા માર્ગે પ્રવૃત્તિ ન કરતાં મિથ્યાજ્ઞાનવશાત ઉલટે માગે કાયકલેશ માત્ર સહન કરે છે, તેઓ મેહગભિત-વૈરાગ્યવાળા જ છે, એમ આપણે ઉપર જોયું, પરંતુ એ મેહગર્ભિત-વૈરાગ્યવાળા જ જે કદાગ્રહને ત્યાગ કરીને મધ્યસ્થભાવમાં વિશ્રાન્ત થાય, રડ્યૂલબુદ્ધિ અનુસાર થયેલી પોતાની સમજણમાં દુરાગ્રહ નહિ રાખતાં ઉચ્ચ તના જિજ્ઞાસુ બને તથા સર્વ જી તરફ પ્રશમવૃત્તિ ધારણ કરે અને ઈષ્ટઅનિષ્ટનાં કબ્દોના આઘાતથી ચલાયમાન નહિ થતાં રાગદ્વેષને ક્ષય કરવાના પિતાના ઉદ્દેશમાં બદ્ધપ્રયત્ન રહે, તે તેઓને જ્ઞાનગર્ભ–વૈરાગ્યને માર્ગ સુલભ છે. એવી ને એવી મધ્યસ્થસ્થિતિમાં આગળ વધતાં બહુ ઉંચા પ્રકારનું જ્ઞાનગર્ભ–વૈરાગ્ય મેળવવા તેઓ ભાગ્યશાળી થઈ શકે છે અને એ દ્વારા એઓને આત્મા મુકત થઈ જાય છે. ત્યારે જ યશવિજપાધ્યાય અધ્યાત્મસારમાં કહે છે કે –
“ શાલિનામાધાર: સમતે ૩ દિ ... रत्नत्रयफलप्राप्तयया स्याद् भावजनता " ॥
(ત્રીજે પ્રબન્ધ ૫૦ મે ક). અર્થત–અન્યલિંગમાં જે સિદ્ધ થવાનું શાસ્ત્રમાં ફરમાવ્યું છે, તે અન્યલિંગસિદ્ધ થવાને આધાર સમતા ઉપર છે. આ સમતાથી (ગુણાનુરાગસંયુક્ત માધ્યભાવથી ) સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગ્યારિત્રરૂ૫ રનયની પ્રાપ્તિ થતાં એઓ (અન્યલિંગવર્મીઓ) ભાવજોનપણાને પ્રાપ્ત કરે છે.
જૈનલિંગમાં વર્તનાર પણ જે દુરાગ્રસુકા હેય અને ગુણના ગુણ તરફ ઇષ્યસ્વભાવવાળે હેય, તે સમજવું જોઈએ કે તેને રનત્રયીનું સાધન મળ્યું જ નથી. કલ્યાણના ક્ષેત્રમાં ગુણપૂજાસમેત સમભાવ
686

Page #841

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT. વૃત્તિનું એકચ્છત્ર સામ્રાજ્ય છે. એના સદ્ભાવમાં રત્નત્રયની સિદ્ધિ અને એના અભાવમાં રત્નત્રયને અભાવ, આ એક અકાય નિયમ છે. समत्वफलमुपदर्शयतिध्यानं समालम्ब्य समत्वमाश्रयेत् साम्यं विना तत्र कृते विडम्बना। आत्मप्रबोधेन च कर्मसंक्षयो ध्यानेन साध्यः स च, तत् परं हितम् ॥
| રૂ૭ | Concentration is well secured by resorting to equanimity and without this calmness meditation is ridiculous. The awakening of the knowledge of Self brings on the destruction of Karmic forces and is achieved by contemplation and therefore concentration is highly beneficial. ( 37 ) સમતાનું સાધ્ય–' .
સમતાને અવલંબીને ધ્યાન કરાય છે. સમતાની હદ સુધી પહોંચ્યા વગર જે ધ્યાન કરવામાં આવે, તે તેમાં વિડંબના સહવી પડે છે. જે આત્મપ્રબોધની જાગૃતિ ઉપર કર્મોનો ક્ષય આધાર રાખે છે, તે આત્મપ્રબંધ ધ્યાનથી સાધી શકાય છે. માટે ધ્યાન એ આત્માનું સહુથી ઉંચા નંબરનું હિત છે.”—૩૭ समस्व-ध्यानयोरितरेतरानुग्राहकत्वमावेदयतिध्यानं समत्वेन विना भवेन साम्यं विना ध्यानमपि स्फुरेन्न । परस्परापेक्षणतस्ततस्तद् द्वयं भवेत् सुस्थिरताविशिष्टम् ॥ ३८ ॥
Steadiness in concentration is not attained without calmness, and equanimity is not secured, without concentration. Both being interdependent one renders the other steady and vice versa. (38).
887

Page #842

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
સમતા અને ધ્યાનની પરસ્પર અનુગ્રાહકતા
વસ્તુસ્થિતિ એમ છે કે–જેમ સમતા વિના ધ્યાન થઈ શકતુ નથી, તેમ ધ્યાન વિના સમતા પણ પરાકાષ્ઠા ઉપર પહેાંચી શકતી નથી. આથી એ અંતે ( સમતા અને ધ્યાન ) એક ખીજાની સહાયતાથી સુદૃઢ બને છે. ''.
-૩૮
શું પાંચમું
tr
ભાવાર્થ. જો કે ધ્યાન પણ સમતારૂપજ છે, પરંતુ વિશિષ્ટતર સમતાને ધ્યાન કહેવામાં આવે છે. ધ્યાનરૂપતાને યાગ્ય અભ્યસ્યમાન સમતા, સમતા છે, અને તે, વિશિષ્ટતર અવસ્થા ઉપર પ્રાપ્ત થતાં ધ્યાન કહેવાય છે. અહીં શંકા થઇ શકે છે કે-સામ્ય વિના ધ્યાન ન થાય અને ધ્યાન વિના સામ્ય ન થાય, એમ કહેવામાં અપેાન્યાશ્રય' દોષ શું નથી પ્રાપ્ત થતા ?, પરન્તુ હકીકત એમ છે કે- સામ્ય વગર ધ્યાન ન થાય એ નક્કી વાત છે; ધ્યાન વગર સમતા તે। હાઇ શકે છે, કિન્તુ સમતાની પરાકાષ્ટા ધ્યાન વગર્ પ્રાપ્ત થઇ શકે નહિ. સામ્યથી ધ્યાનને આર્ભ થાય છે અને ધ્યાનથી સમતાની પરિવૃદ્ધિ થાય છે. અમુક હદ સુધીની સમતા ધ્યાનની પૂર્વે હેાવીજ જોઇએ. એ સમતાને ધ્યાનમાં વ્યાપારિત ન કરવાથી તે કટાઇ જાય છે અને ધ્યાનમાં વ્યાપારિત કરવાથી તેને પ્રક થાય છે. આમ પ્રકને પામેલી સમતાને પુનઃ ધ્યાનમાં વ્યાપારિત કર વાથી ધ્યાનના પ્રક મેળવાય છે. આવી રીતે એ તેનેા ( સમતા અને ધ્યાનના ) પ્રકર્ષ એક ખીજાને અવલ ંબિત છે. જેમ વિજ્ઞાનબુદ્ધિને પ્રયાગક્રિયામાં જોડવાથી તે વિજ્ઞાન વધારે ખીલે છે, અને એથી વળી પ્રયાગક્રિયામાં વધારે કુશળતા મેળવાય છે; તેમ પ્રકૃતમાં સમજી લેવુ એજ માટે યાવિજચેાપાધ્યાય ૧૮ મી દ્વાત્રિંશિકાના ૨૩મા શ્લોકની વૃત્તિમાં લખે છે કે—
नचैवमन्योन्याश्रयः, अप्रकृष्टयोस्तयोर्मिंथ उत्कृष्टयोर्हेतुत्वात् । सामान्यतस्तु क्षयोपशमभेदस्यैव हेतुत्वात् " !
અર્થાત્ અપ્રકૃષ્ટ એવા તે બંને ( સમતા અને ધ્યાન ) પરસ્પર એક બીજાને ઉત્કૃષ્ટ ખનાવવાનાં સાધન છે. સામાન્ય રીતે એ અનૈના હેતુ ક્ષયેાપશવિશેષજ છે. તાત્પર્ય એ છે કે- કાઇ એ ચીજો પોતાની
688

Page #843

પ્રકરણ ! SPIRITUÁL LIGHT. ઉત્પત્તિમાં પરસ્પર એક બીજાની અપેક્ષા રાખે, તે તે “અન્યાશ્રય દેષ કહેવાય. પરંતુ બંને ચીજોને પરસ્પર-એક બીજાની ઉન્નતિ કરવામાં સાધનભૂત થવું, એ તે બેશક બનવાજોગ છે.
ભગવાન હેમચન્દ્રયોગશાસ્ત્રના ચોથા પ્રકાશના ૧૧૪ મા શ્લોકની વૃત્તિમાં લખે છે કે
" साम्यमन्तरेण ध्यानं न भवत्येव, ध्यान तु विना साम्यं भवदपि निष्प्रकम्प न भवति, इत्यन्योन्याश्रयदोषाभावः । एवं च सति द्वयमन्योन्यहेतुत्वेनाવાતાતે” • -
અર્થત–સામ્ય વગર ધ્યાન થાયજ નહિ, અને ધ્યાને વગર સામ્યને સંભવ હોવા છતાં પણ નિષ્પકંપ રીતે સંભવ હોઈ શકો નથી. એજ માટે એ બંનેને અન્ય કારણ તરીકે કહેવામાં આવ્યાં છે; અને અએવ “અન્યાય ' દેવને અવકાશ નથી. ध्यानमेव स्तुवन् प्रकरणं पूर्णयति
अतिदारुणपापभारिणो
प्यमुना ध्वस्तसमस्तकर्मकाः । परमत्मदशां प्रपेदिरे
परमाध्यात्ममिदं विदुर्बुधाः ॥ ३९ ॥ The embodied souls though they are encumbered with terrible sins have attained to the highest state of bliss ( freedom ) by the destruction of all Kārmio forces. The wise persons have called it the highest condition for the realization of truth. ( 39 ) પ્રકરણસમાપ્તિ- “ અતિદારૂણ પાપના બેજાથી નીચા નમી ગયેલાઓ પણ જ્યારે ધ્યાનની હદ તરફ અભિમુખ થયા અને ધ્યાનસ્થિર બન્યા, ત્યારે તેઓ પણ તે ધ્યાનના બળથી સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરી પરમાત્મદશાને પ્રાપ્ત થયા. અહા ! ખરેખર ધ્યાન એ અધ્યાત્મની ઉચ્ચ કેટીની વસ્તુ છે.” ૩૯
689.

Page #844

*
*
અધ્યાત્મતવાલાક
*
*
( પાંચમું
ઇન્દ્રિયનિગ્રહ, મન:શુદ્ધિ, સમતા, મમતાનિાસ અને ભાવના એટલી ખાળતા આ પચમ પ્રકરણમાં જોઇ; અને એ સમજી શક્યા કે કષાયાને રાધ કરવા માટે ઇન્દ્રિયનિગ્રહની અગત્ય, ઇન્દ્રિયનિગ્રહ માટે મનઃશુદ્ધિની આવશ્યકતા અને મનઃશુદ્ધિને માટે ભાવનાઓથી મમતાનિરાસ દ્વારા સમતાની જરૂર છે; વળી એ પણ જણાયુ` કે ધ્યાનની સાથે સમતાના અતિવ્રુનિષ્ઠ સબન્ધ છે. હવે આપણે ચાગ અથવા ધ્યાન જોવાનું રહે છે, કે જે આત્માની છેવટની ઉચ્ચસ્થિતિ છે, એને માટે છઠ્ઠા પ્રકરણમાં પ્રવેશ કરીએ.

Page #845

98-44TUTE 1
ध्यानसिद्धिः।
SIXTH CHAPTER.
Success in Concentration.
(Shlokas 37 ) Having taken a cursory view of Yamas, Niyamas, Asanas, Prāņāyāma, Pratyāhāra, Dhāranā and the means for getting mastery over them, the training in concentration deserves special attention as it is the direct means for the attainment of Moksha. Moksha could be attained by the completo destruction of Kārmic forces, i, e., by the process of Samvara and Nirjara. The Soul is constitutionally free and poten. tially divine. Its natural purity is defiled by the in. flux of Kārmic forces, good or bad. These forces are required to be checked and destroyed by Samvara and Nirjara. To achieve this object physical organs and mental sensations should be subdued. This could be achieved by bringing control over mind, body and speech, by observing rules of conduct, twelve vows,
691

Page #846

અધ્યાત્મતત્ત્વક,
five careful attitudes and ten elevating spiritual duties, by cogitating over the fleeting nature of the worldly objects and the chief purpose of life as embodied in twelve reflections, by enduring all kinds of troubles and hardships and by austerities, &c. It is needless to repeat their description as they are described heretofore. Austerities are classified into external and internal. Internal austerity includes Dhyāna which is highly efficatious in loosening and dispersing the nervous threads and removing veils of Karma over the effulgence of pure Light. It is therefore essential to treat briefly, the several aspects of Dhyāna comprising capacities of the aspirant after Moksha, hindrances, helping factors, methods, and results, Sanyama ( subdual of sense organs and passions, control of speech, mind and body, rigid observance of full vows, the act of looking upon the souls of others similar to his soul, capacity to bear hardships, troubles and tortures, and eager aspiration for Moksha ), subdual of passions, sensual lusts and desires, disattachment and renunciation, balancing quietude, compassion, object of joyful reverence, rocklike firmness, complete withdrawal from worldly ties and association, well-regulated intelligence and wisdom are the capacities necessary for the aspirant after Immortality and Bliss, as gleaned from Bhagavān Hemchandrāchārya's Yogashāstra and from Jain Drashti Yoga.
• Exhaustion, disgust, misconceptions, illusions, mental aberrations, want of fixity of attention, addiction to certain religious rites, ignoring further spiritual
692

Page #847

#52091.]
SPIRITUAL LIGHT.
progress, wilful performance of non-prescribed rituals and dogmatic renunciations of religious rites as worthless are hindrances to the practice of Yoga.
Bhagavān Pātanjali enumerates sickness, languor, doubt, carelessness, laziness, addicting to objects of sense, orroneous perceptions, failure to attain any stage of abstraction and instability as obstacles to be removed by the Yoga-aspirant.
These hindrances grow into habits or rather become fields for the accumulations of the latent deposits of Karma and thereby propagate the Cycle of Births.
Helping factors of the spiritual progress :Pranidhān signifies the practice of performing religious rites with scrupulous care. Compassion, charity and benevolence are its chief traits. Pravritti means progressive activity in spiritual development for reaching the final goal with steady and unwavering application of the mind on the subject taken in hand.
Vighnajaya means removal of the obstacles in the form of external obstructions of nature, internal diseases and subreptions ( Mithyātva ).
Siddhi signifies pious merits acquired through Tattva study and eventual attainment of intuitional knowledge with the feeling of universal love and sympathy and humility. Vinimaya connots high sentiments and activity
693

Page #848

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક.
[ રેં
for imparting and spreading religious instructions to all beings for their spiritual rise.
The above five factors are an unfailing proof of the spiritual progress.
Thus equipped with high sentiments of the universal love, fleeting nature of Samsara, the working of the inexorable law of Karma and short duration of relationship the aspirant after practices of Yoga advances further on the spiritual path.
The following types of Dhyana-Yoga are with reference to the objects to be contemplated: Arta Raudra, Dharana and Shukla. Their subdivisions are explained in notes on Dhyana in Chapter III. For details standard works as Yoga-Shastra, Jnānārṇava Yogadrashti Samucchaya and Jaindrashtiyoga(Gujarati) may be usefully referred to.
If the practice of Yoga is carried on with righteous conduct, exalted renunciation, unbroken continuance, scrupulous care and attention and discriminating and vigilauce, the aspirant after Moksha is sure to achieve success in reaching the final goal.
Success to be achieved is in the inverse ratio of the mind wandering in wrong direction in the form of temptations, lusts, passions, desires, &c.. A successful Yogi, if allured by Siddhis (powers), misapplies them, he is sure to fall down. The aspirant must clearly understand the ideal which he wishes to realise in his own Self. So it is highly essential to work with scrupulous care in the spiritual realm.
694

Page #849

3524. ) SPIRITUAL LIGHT, योग द्विधा विभजन् प्रथमविभागं क्रियायोगे लक्षयतिस्यात् ज्ञानयोगोऽथ च कर्मयोग आवश्यकाऽऽचार इह द्वितीयः । शारीरिकस्पन्दनकर्मरूपः स कर्मयोगः शुभमातनोति ॥ १॥
Yoga is also divided into two parts, namely (1) Yoga pertaining to knowledge and ( 2 ) Yoga pertaining to actions. The second kind of Yoga, i. (., Karmayoga is the necessary performance of daily religious rites. This Karmayoga consisting of the bodily activity produces beneficial results. (1)
Notes :-Jnāna Yoga is the path of the realization of Self through knowledge. The nature of the Supreme Spirit lying obscured in the heart of every living being, transitory state of the objects of senses, fundamental categories, six substances (Dravyas ), three jewels, i. e, right faith, right knowledge and right conduct, the inexorable law of Karma and the doctrine of many points of view are described in the crowning teachings of Tirthankaras. This knowledge, when acquired, removes all doubts and misconceptions. It could be attained only by strong concentration on knowledge. The final end of the practice of Yoga is to enable the soul to realize its own nature. JnānaYoga and Kriyā-Yoga both together would enable the Soul to achieve this goal. Kriya Yoga signifies the observance of vows, daily religious activities, carefül attitudes, restraints, purified conduct Dhyāna ( contemplation ), &c. These two practices are so blended together that they are pursued on together,
695

Page #850

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[ - At times one becomes predominant and the other becomes subordinate. ગિના પ્રકારે–
જ્ઞાનયોગ અને કર્મયોગ એ રીતે પણ વેગના ભાગો પડી શકે છે. તેમાં “કમંગ’ આવશ્યક આચારને ( અવશ્ય કરવા લાયક ક્રિયાને ) કહે છે. શારીરિક પ્રવૃત્તિરૂપ આ “કર્મયોગ” પુણ્યફળને ઉત્પન્ન કરનાર છે. ”—૧
વ્યાખ્યા . પ્રથમ ક્રિયાયોગને અભ્યાસ કરવાની જરૂરત દરેક યુગાચાર્યો સ્વીકારે છે. આ ગ્રન્થનું બીજું પ્રકરણ આખું “ ક્રિયાગ ” ઉપરજ છે. દરેક માણસે પોતાની હદ વિચારીને તદનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. યેગ્યતા મેળવ્યા સિવાય ઊર્ધ્વ ઉડ્ડયન કરવામાં લાભને બદલે નુકસાનજ અનુભવાય છે. આત્મકલ્યાણના માર્ગમાં આલસ્ય–પ્રમાદને ત્યાગ કરી વિયંસ્ફરણ કરવાની જરૂર રહે છે. શરીર ઉપર મોહ ધરાવનારાશરીર પર પડતા સાધારણ કષ્ટને સમતાપૂર્વક નહિ સહન કરી શકનારા ક્રિયાયોગને સાધી શકતા નથી. ક્રિયાયોગ એ ખરેખર એક પ્રકારની કસરત છે. એનાથી આધ્યાત્મિક જીવનને બહુ પુષ્ટિ મળે છે.
શાસ્ત્રકારોએ જેવા પ્રકારને ક્રિયામાર્ગ બતાવ્યું છે, તે પ્રકારે તે ક્રિયાઓમાં બરાબર પ્રવૃત્તિ કરવી, એને “ ક્રિયાયોગ' કહેવામાં આવે છે. ક્રિયાગમાં મુખ્યતયા ત્રણ બાબતે સમજવાની છે-ઈશ્વરપૂજન, ગુરૂપૂજન અને આવશ્યક.
ઈશ્વરપૂજન ઈશ્વરપૂજનને માટે બીજા પ્રકરણમાં વિવરણ આપ્યું છે. શાસ્ત્રોક્તવિધિસહિત પ્રભુપૂજા એ ક્રિયાયોગને પ્રથમ વિભાગ છે. જૈનશાસ્ત્રકારે પૂજાના, દ્રવ્યપૂજા અને ભાવપૂજા-એમ બે વિભાગે પાડે છે. દ્રવ્યપૂજામાં પ્રભુમૂર્તિસંબધી જલપ્રક્ષાલન, ચન્દનપૂજન આદિને સમાવેશ થાય છે, અને ભાવપૂજામાં ફક્ત પ્રભુચિતન અને આત્મભાવિનાનું સ્થાન છે.
696.

Page #851

પ્રકરણ.]
SPIRITUAL LIGHT.
પ્રથમતઃ પ્રભુમંદિરમાં પ્રવેશ કરતાં પાંચ અભિગમ સાચવવાનું શાસ્ત્રકારે જણાવે છે–૧ સચિત્તવસ્તુને ત્યાગ, ૨ અચિત્તવસ્તુને ત્યાગ, ૩ એક વસ્ત્રનું ઉત્તરસંગ, ૪ પ્રભુસમક્ષ પહોંચતાં મસ્તક ઉપર હસ્તાંજલિ અને ૫ મનની એકાગ્રતા.
સચિત્તવસ્તુના ત્યાગની અંદર એટલું વિશેષ સમજી રાખવું કે ખેરાકમાં લેવાની કોઈ પણ વસ્તુ પ્રભુમંદિરમાં લઈ જવી ન જોઈએ. બાકી પ્રભુપૂજાનમિત્ત જળ-પુષ્પ-ફલાદિ વસ્તુઓ લઈ જવા માટે નિષેધ નથી. અચિત્તવસ્તુઓને ત્યાગ એટલે મોજડી, મોજાં, છત્ર, છત્રી, ચામર, મુકુટ, છરી, તરવાર વગેરે ચીજ મંદિરમાં પેસતાં બહાર મૂકવાની છે.
ઉપર્યુક્ત અભિગમ સાચવી પ્રભુમંદિરમાં પ્રવેશ કરતાં પ્રથમ અગ્રકારે “નિસીહી ” એમ ત્રણ વખત બોલવું. “ નિસહી'નું સંસ્કૃત રૂપ “નૈવિકી ” થાય છે. અગ્રદ્વારમાં પ્રવેશ કરતાં ગૃહવ્યાપારને નિષેધ થાય છે, એ સ્મરણમાં રહેવા માટે એ શબ્દ બેલવામાં આવે છે. ત્યાર પછી પ્રભુની જમણી બાજુથી ત્રણ પ્રદક્ષિણા * ફરી રંગમંડપમાં પ્રવેશ
૧ ભગવતીસૂત્રમાં પાંચ અભિગમે આ સૂત્રથી બતાવ્યા છે—
" सचित्ताणं दव्वाणं विउसरणयाए, अचित्ताणं . दव्वाणं विसरणयाए. एगलसाडिएणं उत्तरासंगकरणेणं चक्खुफासे अंजलिपग्गहेणं मणसो एगतीभावकरળ ” !
આની અંદર “વિતા રડ્યાળ વિસરાયાણ –એ પાઠને બદલે “મારા ત્રાળે અવસરચા–એ ઉલટો પણ પાઠ મળે છે. બંને પાડેને અર્થ એક બીજાથી ઉલટો છે. પ્રથમ પાઠને અર્થ-અચિત્તવસ્તુઓ મૂકીને ” એવો થાય છે, જ્યારે બીજા પાઠને અર્થ-અચિત્તવસ્તુઓને નહિ મૂકીને ” એવો થાય છે; પરન્તુ એ બંને પાઠ સંગત થાય છે. એમાં પ્રથમ પાને અર્થ તે સ્પષ્ટ છે અને જોઈ લીધું છે. બીજા પાઠને અર્થ-અચિત્તવસ્તુઓ નહિ મૂકીને” એમ જે થાય છે, તેને તાત્પર્યાર્થ એજ છે કે-શરીરપર પહેરેલા અલંકારે પ્રભુમંદિરમાં જતાં ત્યજવાના હેય નહિ. * પ્રદક્ષિણા આપવી એ પ્રભુનું બહુમાન છે. ભવભ્રમણ મટાડવાનું
697

Page #852

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ v
કરતાં ભગવાનનું મુખ જોઇ · નમો ઝિાળ ' એ વાક્યાચારપૂર્વક અને ભગવત્પ્રણામપૂર્વક ખીજી ‘ નિસીંહી ’ કહેવી. ત્યાર બાદ દ્રવ્યપૂજા કર્યાં પછી ભાવપૂજાના પ્રારંભ કરતાં ત્રીજી ‘ નિસીહી ' કહેવી. પહેલી નિસીહીથી ગૃહવ્યાપારને ત્યાગ, ખીજી નિસીહીથી પ્રભુમદિરસ બન્ધી કાર્ય - પ્રવૃત્તિના ત્યાગ × અને ત્રીજી નિસીહીથી દ્રવ્યપૂજાવિષયક ક્રિયાને ત્યાગ કરવામાં આવે છે.
પ્રથમ ભગવાનને ત્રણ વાર પ્રણામ કરીને* પછી પૂજાના પ્રારંભ કરવા. પ્રથમ દ્રષ્યપૂજામાં પ્રભુને જલાભિષેક૧ કરવા. પછી સુગ
મા સૂચન છે અને જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયની આરાધના છે. પ્રદક્ષિણા દેતાં ચિત્ત કે નજર આડી અવળી રાખવી નહિ. જીવયતના તરફ પૂરા ખ્યાલ રાખવે.
× રંગમંડપમાં પ્રવેશ કર્યાં પછી મંદિરસબન્ધી વ્યાપાર વ દેવા જોઇએ, પ્રભુની દ્રવ્ય-ભાવ પૂજા સિવાય અન્ય કાર્ય કરવાનું હાયજ નહિ. કદાચ મદિરસંબન્ધી કાઇ કાની કર્તવ્યતા તે સમયે લક્ષ ઉપર આવે, તે રંગમંડપની બહાર જઈને તે કાર્ય કરવું યા કરાવવું, પણ અંદર રહી તે વિષયને હુકમ આપવે નહિ.
*પુરૂષે પ્રભુની જમણી બાજુએ અને સ્ત્રીએ પ્રભુની ડાખી બાજુએ ઉભા રહી પ્રભુનાં દર્શન કરવાં. જીએ પ્રવચનસારોદ્વાર---
66
,,
दाहिण - वामंगठिओ नर-नारीगणाभिवंद देवे 1
( પ્રથમ દ્વાર ) ચૈત્યવન્દનાદિ વખતે પણ આજ દિશાવિભાગ સમજવેા. ૧ પ્રભુપૂજાનિમિત્તે ન્હાવું તે વિવેકયુક્ત હેવું જોઇએ. પરિમિત જળથી અને જીવિહંસા ન થાય, એવીયતનાયુક્ત ન્હાવુ. હાઇને
૧ ज्ञानादिरत्नत्रयाराधनार्थ प्रदक्षिणात्रयं कृत्वा +
kr
29
+ 1
(દેવવન્દનભાષ્યવૃત્તિ, સામસુન્દરસૂરિ )
तिस्रः प्रदक्षिणा ज्ञानादित्रयाराधनाय + + '' । ( પ્રવચનસારાહારવૃત્તિ, પ્રથમ દ્વાર. )
698

Page #853

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
ડાના ભીના પાતાવર્ડ મૂત્તિ પર આગલા દિવસનું રહેલુ કેશર તમામ દૂર કરવું. ાદ કરીને શુદ્ધ જળવડે પ્રભુને હવરાવીને સુકેામળ અને ઉજ્જવળ એવા વિશાળ અગલુહુણા વડે બે હાથે પ્રભુનું શરીર કારૂ' કરવું. ત્રણ અંગલુહાં વડે પ્રભુનુ શરીર બિલકુલ સાફ કારૂ થઇ ગયા બાદ ચન્દ્રન— ( કેશરમિશ્રિત ) પૂજા કરવી. તે પૂજા નવ અંગે કરાય છે. તે નવ અંગા— જમણા-ડામા અંગુઠો, જમણું-ડાબું ઢોંચણુ, જમણું–ડાણ્યું કાંડું, જમણા–ડામા ખભા, મસ્તક, કપાળ, કંઠ, છાતી અને ઉદર. આમ નવું અંગે ચન્દ્રનપૂજા કર્યા પછી પુષ્પાદિ ચઢાવવાના ઉમેદવાર ભગવાને પુષ્પાદિર ચઢાવે છે.
.
પ્રભુના અંગને લગતી ચન્દ્રનાદિ–પૂજા અંગપૂજા ' કહેવાય છે. ત્યાર પછી જે ધૂપ, દીપપૂજા કરાય છે, તે ‘ અગ્રપૂજા' કહેવાય છે. પપાત્રમાં ધૂપ રાખીને પપૂજા કરવી. ધૂપપૂજા કે દીપપૂજા ગભારા બહારજ ઉભા રહીને કરવી ઉચિત છે આ પૂજાના હેતુ- ભગવાન નું બહુમાન કરવા તરફ ભક્તિને ઉસિત કરવી એ છે. ધૂપપૂન એ દુર્વાસનાના ઉચ્છેદપૂર્વક સુવાસનાપ્રાપ્તિનું, અને દીપપૂજા એ અજ્ઞાનતિમિરસપૂર્વક જ્ઞાનાલાકપ્રાપ્તિનું મા સૂચન છે.
6
ટુવાલથી શરીર સાક્ કરી ચેાખ્ખી ધાબળી પહેર્યાં પછી પૂજા કરવાનાં શુદ્ધ અને સ્વચ્છ કપડાં પહેરવાં. બાદ પ્રભુના ગર્ભગૃહમાં ( ગભારામાં ) પેસતાં મુખ ઉપર આડ પડને મુખાશ બાંધી લેવા. ત્યાર પછીજ ગર્ભગૃહમાં પ્રવેશ કરવેશ. ગર્ભગૃહુમાં જ્યાં સુધી રહેવું, ત્યાં સુધી મુખ પર મુખકાશ બાંધેલ રહેવા જોઇએ. ગર્ભગૃહમાં પ્રવેશ કરીને પ્રથમ જલાભિષેકથી પૂજા પ્રારંભ કરવી.
૨ પુષ્પના સબન્ધમાં શુદ્ધતાની ઘણી સાવચેતી રાખવાની જરૂર છે. સુગધી, પાંદડી ખર્યા વિનાનાં અને સુશોભિત એવાં પુલ પ્રભુપૂજા માટે હાવાં જોઇએ. અને તે યાગ્ય રીતે લાવેલાં હાવાં જોઇએ. ઋતુના દિવસે નહિ પાળનારી સ્ત્રીના લાવેલાં પુલ કામ આવેજ નહિ. પુરૂષથી પણ જો વિવેકયુક્ત પુલ લવાયાં હાય, તાજ તે કામ આવી શકે. દરેક પુલ દૃષ્ટિએ નિરખવું, ખંખેરવું અને પછી પ્રભુને ચઢાવવું. પુષ્પો સુથીને બનાવેલ હાર પ્રભુને ચઢાવાય, પરંતુ ફુલાને સાય વડે ધેાંચીને જે હાર બનાવવામાં આવે છે, તે પ્રભુ-પૂજાને માટે અયેાગ્ય છે.
699

Page #854

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેાક.
[ v
.
આટલું કર્યાં પછી ગર્ભગૃહની બહાર બેસીને પાટલા ઉપર શુદ્ધઅક્ષત ચેાખાથી, ઉપર સિદ્ધિશિલાની આકૃતિ, વચ્ચે જ્ઞાન-દન-ચારિત્રની ત્રણ ઢગલીએ અને તેની નીચે · સ્વસ્તિક ’ આલેખવામાં આવે છે. સ્વસ્તિકની અંદર ચાર ગતિઓના ભાવ સમાયલા છે. એ બધાના સમુચ્ચિત ભાવા – એ ગતિએથી ત્રણ ઢગલી–જ્ઞાન, દર્શીન, ચારિત્રના સાધન દ્વારા મુક્ત થઇ સિદ્ધિ-શિલાને ( મેાક્ષને ) પ્રાપ્ત કરવાના છે. સ્વસ્તિકાઢિ ઉપર યથાશક્તિ ફળ વગેરે પણ મૂકવામાં આવે છે. એ મૂઆઁત્યાગનું સૂચન તથા અનાહાર ( મેાક્ષ ) પદની પ્રાર્થનારૂપ છે.
6
.
અહીં સુધીની તમામ ક્રિયા દ્રવ્યપૂજામાં સમાય છે. ત્યાર પછી દ્રવ્યપૂજાસ બન્ધિવ્યાપારનિષેધક નિસીહી ' ખેલીને વપૂજામાં પ્રવૃત્ત થવાય છે. દ્રવ્યપૂજા કરતાં ભાવપૂજામાં વિશેષ સમય આપવાની જરૂર છે. દ્રવ્યપૂજા એ મનનાં અશુદ્ધ વાતાવરણાને હડાવવાનું સાધન છે. એજ કારણથી ગૃહસ્થાને માટે તે ભાવપૂજાનું સાધન માનવામાં આવ્યુ છે. આ ઉપરથી ફરીને એ યાદી આપવામાં આવે છે કે-સાધનને સાધ્ય માની લેવાની ભયંકર ભૂલથી સાવચેત રહેવું, અને સાધનની ભૂમિકા ઉચિત રીતે બાંધ્યા પછી સાધ્ય વસ્તુમાં અધિક ઉદ્યમ રાખવેા.
*
મન-વચન–શરીરની ચપળતા ઉપર અંકુશ મૂકી પરમાત્માના તરફ એકતાનહૃદય થઇ ભાવિવકાસ અને વૈરાગ્યેાલ્લાસસમેત પ્રભૃગુણુસ્મરણુ, સ્વપાપગાઁ અને ભગવત્પ્રણિધાન કરવું એ ભાવપૂજા છે.
'
ભાવપૂજામાં ‘ ચૈત્યવન્દન ' કરવામાં આવે છે. તેના ત્રણ પ્રકાર છે—જધન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ. પ્રભુસ્તુતિના શ્લેાકાદિ કહેવા, એ જધન્ય ચૈત્યવન્દન છે, મધ્યમ ચૈત્યવન્દન, હાલની પ્રવ્રુત્તિ પ્રમાણે– ચૈત્યવંદન ‘ નમુક્ષુણ્ણ ’ યાવત્ ‘ જયવીઅરાય ' કહી ઉભા થઇ કાઉસગ્ગ કરી સ્તુતિ કહેવી, તે છે, અને ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવન્દન આ શુઇ વડે જે દેવવંદન કરાય છે, તે છે.
.
ચૈત્યવન્દન કરવા બેસતી વખતે પ્રભુને, ત્રણ વાર જમીન સાથે મસ્તક લગાવીને નમ·ાર કરતા (ક્ષમાશ્રમણ દેતા) પહેલાં ઉત્તરાસંગના છેડા વડે જમીનને જીયતનાપૂર્વક પ્રમાવાનું ધ્યાનમાં રાખવું,
700

Page #855

પ્રકરણ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
ચૈત્યવન્દનાદિ કરતી વખતે અન્ય અન્ય દિશા તરફ નજર ફેરવવી નહિ ચૈત્યવદન કે સ્તોત્ર આદિ ખેલતાં ત્રણ ખાખતા પર પૂરા ઉપયાગ રાખવા જોઇએ-એક તે સૂત્ર કે શ્લાકના અક્ષરા ખરાખર શુદ્ધ અને યાગ્ય રીતે ખેલવા, ખીજાં તેના અથ ઉપર મનાયેાગ દેતા જવુ અને ત્રીજું પ્રભુપ્રતિમા તરફ દૃષ્ટિનું એકાગ્રત્વ જાળવવું.
પ્રભુની સ્તુતિ માટે એવાં સ્તવને ખેલવાં જોઇએ કે જે કૈઢ અવાળાં હાઇ કરીને આત્મા ઉપર અસર કરનાર થઇ શકે તેમ હાય. આજ કાલ લાક-ભાષામાં અનેક સ્તવને સુલભ થઇ પડયાં છે, અતએવ તે ખેલતાં તેને ભાવા મનાયેાગ અપાય તેા-સમજી શકાય તેમ હાય છે. સ્તવના વિવિધ શૈલીવાળાં હોવાથી કયું સ્તવન ક્યાં ખેલવું ઉચિત છે, એ સમજણ જરૂર રાખવી જોઇએ.
ભાવપૂજામાં પ્રભુની અવસ્થાએ પણ ભાવવામાં આવે છે. તે અવસ્થાઓ-છદ્મસ્થ અવસ્થા, કૈવલજ્ઞાની–અવસ્થા અને સિદ્ધ અવસ્થા,
છસ્થ-અવસ્થા ભાવથાનો પ્રકાર
મહાન્ રાજ્યલક્ષ્મી પિર યાગ કરીને જેણે અસગવ્રત ગ્રહણુ કર્યું, અને તે વ્રતને એવી ઉત્તમતાથી પાળ્યું કે અતિતીવ્ર તપ ઉપર • રહી કરીને અને સવ જીવે ઉપર પૂર્ણ દયાભાવ રાખીને સંસારના સર્વ પદાર્થોં ઉપરથી રાગ-દ્વેષ ઉડાવી દીધા, એવા-લેાકેાત્તરસમતાપૂર્ણ - ચારિત્રના માર્ગે અસ્ખલિત મુસાફરી કરનાર હે પ્રભુ ! આપનુ' દર્શીન ખરેખર ભાગ્યશાલીએતેજ લભ્ય છે.
,,
4t
૧ ઇદ્મસ્થાવસ્થા—
re
" विस्फूर्जन्मदवारिवारणघटं रंगसुरंगोद्भदं
हर्षोल्ला सिविलासिनीव्यतिकरं निःसीमसम्पद्भरम् ।
""
राज्यं प्राज्यसुखं विमुच्य भगवान् निःसंगतां योऽग्रहीद् धन्यैरेष जनैरचिन्त्यमहिमा विश्वप्रभुर्वीक्ष्यते ॥ ( પ્રવચનસારાહારવૃત્તિ, પ્રથમદ્રાર. )
701

Page #856

અધ્યાત્મતત્વલોક,
કેવલી-અવસ્થા ભાવવાનો પ્રકાર
“ જેઓ રાગ-દ્વેષ આદિ સર્વ દોષસમૂહને સમૂળ નષ્ટ કરી સકલલોકાલોકવ્યાપકકેવલજ્ઞાનથી દેદીપ્યમાન બન્યા, અને જેઓએ એ પ્રખર જ્ઞાન દ્વારા ઉપદેશ આપી અજ્ઞાનાન્ધકારને પ્રલય કરી ધર્મવૃક્ષ તરફ જગતના જીવોને દેખતા કર્યા, એવા હે ત્રિલોકપૂજિત સર્વજ્ઞ દેવ ! આપને સેવામાગે ખરેખર મોહના આવરણને ભેદવામાં અસાધારણ સાધન છે. ” સિધ અવસ્થાભાવવાને પ્રકાર– * સકલ કર્મોનો ક્ષય કરી અજર, અમર, અશરીર, અમૂર્ત નિરજન, નિરાકાર, અનન્તજ્ઞાનાનન્દશક્તિસ્વરૂપ પરબ્રહ્મ બનેલા એવા હે વિશ્વનાથ ! આપનું ધ્યાન પુણ્યની પરાકાષ્ઠા ઉપર પહોંચેલાઓથી જ કરી શકાય છે, અને આપનું ધ્યાન કરવા ભાગ્યવંત થયેલાઓને આપના જેવા બનતાં વાર લાગતી નથી.”
પંચાંગપ્રણિપાતપૂર્વક ચૈત્યવંદન કરતાં ત્રણ મુદ્દાઓ સાચવવાનું ધ્યાનમાં રાખવું. ત્રણ મુદ્રાઓ-ગમુદ્રા, જિનમુદ્રા અને મુક્તા૧ વહાવરા" रागाद्युत्कटशत्रुसंहृतिकरं यद्विक्रमक्रीडितं
लोकालोकविलोकनैकरसिकं यज्ज्ञानविस्फूर्जितम् । मूलोन्मलितविश्वसंशयशतं यद्भारतीवलिंगतं
धन्यैरेव जनैर्जगत्त्रयगुरुः सेोऽयं समालोक्यते " ॥ -
( પ્રવચનસારે દ્ધારવૃત્તિ, પ્રથમઠાર. ) ४ सिद्धावस्था" यस्य ज्ञानमनन्तमप्रतिहतं ज्ञेयस्थितौ दर्शनं ।
दोषत्यक्तमनन्तमुत्तमतमोऽनन्तः सुखानां चयः । वीर्यस्य नुपमः स कोऽपि महिमाऽनन्तत्रिलोकाद्भुतः सिद्धत्वे प्रथितः प्रभुः स भगवान् धन्यैः सदा ध्यायते " ॥
" (પ્રવચનસારોદ્ધારરુત્તિ, પ્રથમઠાર) + ત્રીજા પ્રકરણના ૭૯ મા લેકની નીચેની નેટમાં જોઈ ગયા
702

Page #857

પ્રકરણ, 1
SPIRITUAL LIGHT.
'
'
યુક્તિમુદ્રા. પેટ ઉપર અને હાથની કુણિ રાખી, ખતે હાથની આંગળીઓ પરસ્પર-એક બીજી આંગળીના આંતરામાં મેળવી કમલકાશની જેમ ખે હાથા જોડવા, તેને યાગમુદ્રા ’૧ કહે છે. ઉભા રહી કાયાત્સગ કરતાં અને પગની વચ્ચે, આગળ ચાર આંગળ જેટલુ આંતરૂં અને પાછળ પણ કિંચિન્યૂન તેટલુ આંતરૂં રાખવું, એ · જિનમુદ્રા ’. છેર, અને હાથ અંદરથી પાલા કપાલ ઉપર જોડવા એ · મુક્તાણુક્તિ મુદ્રા' છે?. ચૈત્યવંદન—શક્રસ્તવ ( નમુક્ષુણ.) આદિમાં યોગમુદ્રા, ‘ જય વીઅરાય ’ વગેરે-પ્રણિધાનમાં મુક્તાશક્તિ મુદ્રા અને ઉભા થઇને અરિહંતઐઇયાણું”થી કાયેાત્સગ સુધી જિનમુદ્રા રાખવાની છે'.
'
.
આ પ્રમાણે બહુજ વિનયપૂર્વક અને શાસ્ત્રોક્તવિધિઅનુસાર પ્રભુનુ પૂજન કરવાને અભ્યાસ પાડતાં ક્રિયાયાગની પ્રથમ શ્રેણી સિદ્ધ થાય છે.
તેમએ ઢીંચણુ, એ હાથ અને મસ્તક એ પાંચ અંગેાથી નમસ્કાર કરવા, તે પંચાંગ પ્રણામ છે. જુઓ પ્રવચનસારોદ્વાર
૧
""
दो जाणू दुन्नि करा पंचमंगं होइ उत्तमंग तु सम्भ संपणिवाओ नेओ पंचगणित्राओ " 11
૩
*
अन्नोनंतरअंगुलि - कोसागारेहि दोहि हत्थेहिं । पिट्टोवरि कुप्परसंठिए है तह जोगमुद्दात्त it
""
.
ર
" चत्तारि अंगुलाई पुरओ ऊणाइ जत्थ पच्छिमओ । पायाणं उस्सग्गो एसा पुण होइ जिणमुद्दा
॥
(પ્રથમ દ્વાર. )
( પ્રવચનસારાદ્ધાર, પ્રથમ દાર. )
( પ્રવચનસારાહાર, પ્રથમ દ્વાર. )
मुत्तात्तमुद्दा समाजहिं दो वि गब्भिया हत्था ।
.
`ते पुण निडालदेशे लग्गा अन्ने अलग्गत्ति " "
" पंचगो पणिवाओ थयपाढो होइ जोगमुद्दाए ।
वंदण जिणमुद्दाए पणिहाणं
1{..
( પ્રવચનસારાહાર, પ્રથમ દ્વાર. )
.
मुत्तसुतीए " ॥
( પ્રવચનસારાદ્ધાર, પ્રથમ દ્વાર. )
703

Page #858

અધ્યાત્મતત્વાલક
છ
ગુરૂપૂજન ક્રિયાયોગની દ્વિતીય શ્રેણી ગુરૂપૂજન છે. દ્વિતીય પ્રકરણમાં આ બાબત જેવાઈ ગઈ છે. - પ્રવચનસારદ્વારના દ્વિતીય દ્વારની વૃત્તિ, ગશાસ્ત્રના ત્રીજા પ્રકાશની વૃત્તિ, ગુરૂવન્દનભાષ્ય વગેરે સ્થળે ગુરૂવન્દનની પ્રક્રિયાને વિસ્તૃત ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. અહીં તે ફક્ત એટલું જ જણાવવું ઉચિત છે કે તે ગ્રન્થમાંથી ગુરૂવન્દનની પ્રક્રિયા બરાબર શિખી તે પ્રમાણે શુદ્ધ રીતે વર્તનમાં મૂકવી જોઈએ. એ ઉપરાંત, “ ઉપરથી ગુરૂને વંદના કરાય અને અંદરથી ગુરૂ તરફ વૈમનસ્યવૃત્તિ રહે ”એવી દ્વિધા વૃત્તિ ન રાખવી જોઈએ. ગુરૂને વંદન કરાય અને તેમની હામે અવજ્ઞા ભર્યા શબ્દો બેલાય, એ કેવી ગાંડાઈ કહેવાય છે. કોઈની પણ નિન્દા ન કરવી જોઈએ, તે ગુરૂના અવર્ણવાદને માટે તે કહેવું જ શું ?.
રસ્તામાં ક્યાંઈ સાધુ મહારાજને મેળાપ થતાં તેમને મસ્તક ઝુકાવી હાથ જોડી નમસ્કાર કરે વિસરે ન જોઈએ. બુદ્ધિવાદ અને ચારિત્ર જુદી વસ્તુ છે. બુદ્ધિવાદ કરતાં ચારિત્રની પૂજ્યતાને દરજ ઉગે છે. આ વાત ખાસ લક્ષમાં રાખી જ્ઞાનાવરણકર્મના ક્ષપશમણાં (બુદ્ધિવાદમાં) પછાત રહેલ ચારિત્રવાનું મહાત્મા ઉપર બુદ્ધિશાળી ગૃહસ્થ અનાદર યા અલ્પાદર રાખવો ન જોઈએ. બુદ્ધિની ડયૂલતા ચારિત્રજનિત પૂજ્યતાને અટકાવી શકે જ નહિ.
આવશ્યક આવશ્યક એ ક્રિયાગની ત્રીજી શ્રેણી છે. અવશ્ય કર્તવ્ય ક્રિયાને “આવશ્યક’ કહેવાય છે, અને તે પ્રાત:કાલિક તથા સાય કાલિક પ્રતિક્રમણનું (સંધ્યાનું) નામ છે. આની અંદર પ્રભુની બંદગી, ગરૂવન્દન અને પાપનું આલેચન તથા પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે. સામાયિક, ચતુર્વિશતિ (તીર્થકરને) વંદન, ગુરૂવન્દન, પાપપ્રતિકમણ, કાયોત્સર્ગ અને પ્રત્યાખ્યાન એ છ બાબતોનો સમુચ્ચય “આવશ્યક” કહેવાય છે. એનું બીજું નામ “પ્રતિકમણ” પણ છે.
- આ ક્રિયાની વિધિ વિસ્તૃત છે. મને યોગની એકાગ્રતાની આ ક્રિયામાં વિશેષે જરૂર પડે છે, આ ઉપરાંત જુદી જુદી વખતે શરીરના અવયે જુદી જુદી રીતે વાળવા પડે છે. શાસ્ત્રકાર વેગનાં
704

Page #859

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT.
આસન વગેરે જે અંગે બતાવે છે, તે આ ક્રિયામાં બરાબર સાધવામાં આવે છે. આસનની સ્થિરતા વગર આ ક્રિયા કરી શકાય તેમ નથી. આ ક્રિયાને માટે આસનનો જય પ્રથમ અપેક્ષિત છે. જો કે ક્રિયાની આદિથી અન્ન સુધી એકજ આસન હોતું નથી, છતાં જેવાં જેવાં આસનેથી (ઉભા રહીને પણ) જે જે ક્રિયાવિભાગ કરવાનું હોય છે, તે સર્વ પ્રકારનાં આસન કરવા તરફ શરીર જે કેળવાયેલ ન હોય, તે આ ક્રિયા આરાધી શકાય તેમ નથી. “પ્રત્યાહાર” પણ આ ક્રિયાને એક મેભ છે; અને એથીજ અમુક પ્રકારનું શુદ્ધ માનસ-એકાગ્રતારૂપ ધ્યાન આ ક્રિયામાં પ્રવર્તે છે. ક્રિયાનાં સૂત્રોનાં ઉચ્ચારણ, અર્થચિન્તનાયુક્ત શુદ્ધ રીતે કરવામાં મનની સાવધાનવૃત્તિ ખાસ રહેવી જ જોઈએ, એમાં તે કંઈ સવાલ જ નથી; પરંતુ મનની જેમ વાચિક (વચનની) સાવધાનવૃત્તિ અને શારીરિક ક્રિયાની સાવધાનવૃત્તિની પણ પૂરી જરૂર રહે છે. આમ મન-વચન-કાયના શુદ્ધ વ્યાપારરૂપ આ ક્રિયા આત્મા ઉપર કેટલી અસર કરનાર થતી હશે, એનો ખ્યાલ એના અનુભવીનેજ આવી શકે. અતએ
કર્મગ”નું મંડાણ આ ક્રિયાના પાયા ઉપરજ કરવાનું શાસ્ત્રકારો ફરમાવે છે.
કર્મયોગના ત્રણ પ્રકારે જોયા.+ પૂર્વ બે પ્રકારે કરતાં ત્રીજો પ્રકાર વધુ કસરતભર્યો છે. આ ત્રણે પ્રકારને કર્મવેગ અભ્યસનીય છે. ઉપર જોયું તેમ, એ ત્રણેની અંદર આસનની સ્થિરતા અને મન-વચનકાયની સાવધાનતાની અનિવાર્ય જરૂર રહે છે. શાસ્ત્રોક્ત વિધિને સંપૂર્ણ જાળવીને આ કર્મયોગને અભ્યાસ કરવાથી ખરેખર મન ઉપર એટલી બધી અસર થાય છે, મન ઉપર એટલો બધો કાબૂ મેળવાય છે અને વચન-શરીરના વ્યાપારે તરફ એટલે બધે અંકુશ મૂકાઈ જાય છે કે પછી તે મહાત્માને જ્ઞાનગની ઉચ્ચ શ્રેણી મેળવવામાં આવતી નડતરે બધી ટળી જાય છે. ખરેખર આ કર્મયોગને પ્રકથી અશુદ્ધ આવર
* ઈશ્વરપૂજન અને ગુરૂવન્દનમાં પણ સમજી લેવું.
+ કર્મવેગના ત્રણ પ્રકારનું વિસ્તૃત વિવરણ પ્રવચનસારોદ્ધાર, યોગશાસ્ત્ર, ભાષ્યત્રય, ધર્મ સંગ્રહ વગેરે ગ્રન્થમાંથી મળશે.
708.

Page #860

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ કું—
.
>
ણાના વિલય થતાં આત્મા એવી પ્રસન્નતા ઉપર પ્રાપ્ત થાય છે, કે જે પ્રસન્નતા, ધ્યાનને ઉચ્ચ મા, કે જેતે ‘ જ્ઞાનયેાગ ' કહેવામાં આવે છે, તેનું અસાધારણ સાધન બને છે. ક્રિયાયોગમાં શુભ અધ્યવસાયની શ્રેણી વિદ્યમાન હોવાથી ક્રિયાયોગ જ્ઞાનયોગગભિતજ હેાય છે. પરન્તુ દૂધ અને દૂધયુક્ત, એમાં જેટલે ફરક છે, તેટલેા ફરક જ્ઞાનયેાગમાં અને જ્ઞાનયેાગભત-ક્રિયાયેાગમાં દેખીતાજ છે. ‘ અપુન ન્ધક ’ યા ‘ માર્ગાનુસારી ' ની દશા પ્રાપ્ત થતાં કર્મ યાગનું ખીજવપન થઇ જાય છે; અને તે ચતુર્થ ગુરુસ્થાનમાં ઠીક ઠીક રીતે અંકુરિત થઇ, પાંચમા ગુણસ્થાનકમાં વધારે વિકસિત થઇ છઠ્ઠા ગુણુસ્થાનમાં બહુજ સુપલ્લવિત બને છે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાનની પૂર્ણાહુતિમાં કર્મયોગની
૧ ચતુર્થાં ગુણસ્થાનમાં શાસ્ત્રોકતવિધિઅનુસાર શ્રાવકધર્મનાં ત્ર નહિ હાવા છતાં પણ તે તેમાં સામાન્ય રીતે કેટલેક દરજ્જે પ્રવૃત્તિ અવશ્ય રહે છે; આ બાબત ત્રીજા પ્રકરણમાં આઠ દૃષ્ટિના વિવરણમાં એકાદ એ સ્થળે કહેવામાં આવી ગઇ છે. ઈશ્વરપૂજન અને ગુરૂપૂજન તેા શાસ્ત્રવિધિ અનુસાર ખરાખર આ ગુણુસ્થાનમાં હાય છે સધભક્તિ અને શાસનપ્રભાવનાનાં કૃત્યો પણ આ ગુણુસ્થાનમાં ખરાખર આદરવામાં આવે છે. આ બધી દૃષ્ટિએ જોતાં ચતુર્થ ગુણસ્થાનમાં કર્મચેાગને ઠીક ઠીક અકુરિત થયેલા કહેવામાં જરાએ અત્યુક્તિ નથી.
૨ પંચમ ગુણસ્થાનમાં તે શાસ્ત્રવિધિઅનુસાર યેાગ્ય રીતે શ્રાવકધર્મનાં વ્રતા પાળવામાં આવે છે. ગુણસ્થાન મારેાહકાર કહે છે કે— ‘ધર્મપ્રતિમાત્રાત્રતાજનસમ્ભવમ્ ”—અર્થાત્ છ કમ, અગ્યાર +પડિમા અને શ્રાવકત્રતાના પાલન સુધી આ ગુણસ્થાનની હદ છે.
*
देवपूजा गुरूपास्तिः स्वाध्याय : संयमस्तपः ।
दानं चेति गृहस्थानां षट् कर्माणि दिने दिने " ॥
—દેવપૂજા, ગુરૂસેવા, સ્વાધ્યાય, સંયમ, તપ અને દાન એ ગૃહસ્થાનાં નિત્યકર્ત્તબ્ધ ષટ્કમ છે. + અગ્યાર પરિમા ( પ્રતિમા ) ને માટે ચોગશાસ્ત્ર, પ્રવચનસારાહાર વગેરે ગ્રન્થામાં જોવું.
706

Page #861

પ્રભુ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
પૂર્ણાહુતિ થાય છે. ત્યાર પછી સાતમા ગુણસ્થાનથી શુદ્ધ જ્ઞાનયેાગના પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. અહીંથી ઉત્તરાત્તર ગુણસ્થાનેામાં જ્ઞાનયેાગના વધતા જતા પ્રર્કનું પરિણામ એ આવે છે કે આત્મા સર્વ આવરણાથી મુક્ત થઇ પરમાત્મસ્વરૂપે પ્રકાશમાન થાય છે,
ज्ञानयोगः
शुद्धं तपः स्वात्मरतिस्वरूपं तं ज्ञानयोगं मुनयो वदन्ति । स उन्मनीभावत इन्द्रियार्थाद् निःश्रेयसश्रीप्रतिपादकः स्यात् ॥ २ ॥
The pure religious austerity consisting of the contemplation within one's own self of Self (that there is none other than the self) is called by the sages the yoga pertaining to knowledge. That Jnana Yoga being the stage beyond the reach of senses achieves glorious Perfection, ( 2 )
જ્ઞાનયાગ
નિજ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં રમણુ કરવારૂપ શુદ્ધ તપને મુનિયા ૮ જ્ઞાનયેાગ ' કહે છે. આ યાગ વિષય-પ્રવૃત્તિ માર્ગોથી ઉપર આવી ગયેલા હાવાને લીધે મેાક્ષનું સાક્ષાત્ કારણ છે. ”—ર
જ્ઞાનયોગને સ્થૂળ અર્થ એટલાજ થાય છે કે- આત્મજ્ઞાનરમણતા. શુદ્ધ ધ્યાનાવસ્થાના પ્રારંભ એજ જ્ઞાનયેાગને પ્રાર્`ભ છે. સાતમા ગુણસ્થાનથી આવશ્યકાિિક્રયારહિત નિર્મલ ધ્યાનદશા પ્રાપ્ત થતી હાવાથી જ્ઞાનયેાગતા પ્રાદુર્ભાવ ત્યાંથીજ કહી શકાય છે. જીએ ગુણસ્થાનક્રમારાહ—— इत्येतस्मिन् गुणस्थाने नो सन्त्यावश्यकानि षट् ।
66
,,
संततध्यान सद्योगाद् शुद्धिः स्वाभाविकी यतः ॥ ૩૬ ॥
कर्मयोगस्याऽपवर्गसाधकता -
क्रियोञ्चकोटीमुपजग्मुषां याSनावश्यकी सा व्यवहारवृत्तौ । गुणावहाऽस्तीति परम्परातोऽपवर्गसम्पादकताऽक्षताऽस्याम् ॥ ३ ॥
707

Page #862

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
: The performance of the daily religious ceremonies which is not necessary for those who have reached the higher plane is beneficial to those who are engaged in the ordinary course of life. The Karma Yoga is thus a sure though indirect means of Perfection. (3)
કર્મગ અને મુક્તિ
“ ઉચ્ચ કેટી ઉપર પહોંચેલાઓને જે આવશ્યક આદિ ક્રિયાઓ જરૂરી નથી, તે વ્યવહારવૃત્તિમાં રહેલાઓને માટે લાભદાયક છે; અને એથી ક્રિયાગ પરંપરાઓ બરાબર મિક્ષને સમ્પાદક છે. ”– ૩ शानयोगं प्रेप्सुः क्रियायोगमभ्यस्येत्अभ्यस्यतोऽपेक्षत एव सम्यक् क्रिया मनःशुद्धिकृतेऽस्खलन्ती। योगं समारूढवतो मुनेस्तु शमप्रवाहः परमात्मभूमौ ॥ ४ ॥
Incessant flow of good action is necessary to a beginner for the sake of purifying his mind but to a sage who has already reached the plane of Yoga, the unshaken quietude in the spiritual plane is necessary. (4) પ્રથમ પ્રિયાગનો અભ્યાસ કર
“અભ્યાસી યોગીને મનની શુદ્ધિ માટે ઉત્તમ ક્રિયાઓ કરવાની જરૂર છે; અને આત્મરમણની ઉચ્ચ સ્થિતિ ઉપર પહોંચેલા મુનિને ઉપશમવૃત્તિથી ભરેલી ધ્યાનની શ્રેણી જ અપેક્ષિત છે. "૪
* “મારામુને ક્રમ જાળમુરત . योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते " ॥
(ભગવદ્ગીતા, છ અધ્યાય.)
708

Page #863

५४२६.]
SPIRITUAL LIGHT. मानयोगपूर्णानां नास्ति क्रियानैवाप्रमत्तर्षिमहोदयानामावश्यकाऽऽचारविधेयताऽस्ति । य आत्मतृप्तो यक आत्ममग्नो य आत्मतुष्टो न हि तस्य कर्म ॥५॥
Those revered sages who are carefully intent upon contemplation of the self, have no need to perform the necessary daily religious duties. There remains nothing to be performed by those sages who are absorbed in and take delight in the contemplation of the self. ( 5 ) જ્ઞાનગીને બાહ્યાચારની અનાવશ્યકતા –
- “અપ્રમત્ત દશામાં વત્તતા ઉંચી હદના ઋષિ મહાત્માઓને આવશ્યકઆચારની કર્તવ્યતા નથી. જે આત્મરમણમાં તૃપ્ત છે, આત્મસ્વરૂપમાં મગ્ન છે, આત્મતિમાં સંતુષ્ટ છે, તેને ક્રિયાચરણ હેય નહિ.”–પ पूर्णज्ञानयोगमप्राप्तानांक्रियादरस्यौचितीमावेदयतिमनः स्थिरीभूतमपि प्रयायाद् रजोबलाच्चञ्चलभावमाशु । प्रत्याहृतेनिग्रहमातनोति ज्ञानी पुनस्तस्य गतप्रमादः ॥ ६ ॥ विलोलचित्तस्थिरतार्थमेव बद्धप्रयत्नः सततं मुनिः स्यात् । कुर्यादतो हेतुत एव शास्त्रोदितां क्रियां प्रत्यहमुच्चभावात् ॥ ७ ॥ सम्यक्तयाऽभ्यस्य च कर्मयोगमनन्यसाम्यं समुपाश्रितो यः। सदाऽप्युदासीनतया स्थितस्य न तस्य भोगैर्भवति प्रलेपः ॥८॥
The mind though steadily fixed, quickly loses its balance through the force of the quality of Rajas but a wise seer who has freed himself from inertness at once brings it under control through Pratiahruti ( Withdrawal of senses from all sensual objects ).
709

Page #864

- અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[છ
A sage should always endeavour to restore steadiness to fickle mind and for this very reason he should daily perform the rituals prescribed by the scriptures keeping this object in view through exalted faith.
The sage who after having properly practised the Karma -Yoga perfectly develops the unparalled sense of equality, is always indifferent to and not affected by worldly pleasures. ( 6-7-8 ) ક્રિયાગથી પાયે મજબૂત કરે
સ્થિર થયેલું મન રજોગુણના બળથી વળી એકદમ ચંચલ થવા લાગે છે, પરંતુ પ્રમાદને જીતવાનો વ્યવસાયી મહાત્મા ચંચલ બનેલા મનને વારંવાર ખેંચીને પિતાની સત્તા નીચે રાખે છે.”—ક
અતિચપલ ચિત્તને સુસ્થિર બનાવવા માટે મુનિએ હમેશાં બહુજ પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ છે; અને એ જ કારણથી શાસ્ત્રવિહિત ક્રિયાઓમાં હંમેશાં ઊંચા ભાવથી પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ.”–૭
ઉત્તમ પ્રકારે ક્રિયાયોગને અભ્યાસ કરીને આખરે જે અસાધારણ સમતા ઉપર પહોંચ્યો છે, તે જ્ઞાનયોગી મહાત્માને ભેગેને લેપ લાગત નથી.”–૮ પૂજ્ઞાન રિથા લીતિ – नाऽऽध्य प्रियं हृष्यति नोद्विजेच पाप्याऽप्रियं ब्रह्मविदुत्तमर्षिः। यः स्यात् समेक्षी विषमेऽपि जीवन्मुक्तं स्थिरं ब्रह्म तमीरयन्ति॥९॥
The excellent sage who has realised Self does neither take delight in the attainment of a cherished object nor does he feel sorrow on getting what is unpleasant. That being who looks with an eye of equality in inequality is called Jivana-MuktaSthirabrahma, by the sages. ( 9 )
710

Page #865

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
જ્ઞાનયોગની પરાકાષ્ટા અથવા સ્થિમ્રા
“ બ્રહ્મજ્ઞાની મહર્ષિને પ્રિય વસ્તુ પ્રાપ્ત થયે હર્ષ થતા નથી અને અપ્રિય વસ્તુ પ્રાપ્ત થયે ઉદ્વેગ થતેા નથી. જેનું વિષમદશામાં ( પ્રતિકૂળ દશામાં) પણ સમરૂપે ( સમભાવ રૂપે ) નિરીક્ષણુ છે, તેને સત્પુરૂષા જીવનમુક્ત-સ્થિરબ્રહ્મ કહે છે. ( જેની પ્રશાન્ત થયેલી વાસનાએ ચિત્ કચિત્ જાગૃતિમાં આવે છે, તે આત્મા અસ્થિર બ્રહ્મ, અને વાસનાનેા ઉદ્ભવ ન થઇ શકે એવી વિશુદ્ધદશામાં વા આત્મા સ્થિરબ્રહ્મ કહેવાય છે. ) ”—
योगं समारूढः कीदृशो भवति ?
नहीन्द्रियार्थेषु यदाऽनुरज्येत् समस्तसङ्कल्पविमुक्तचेताः । योगे समारूढतया तदानीमसौ महात्मा परिवेदितव्यः ॥ १० ॥
When a great sage whose mind is freed from all doubts is not attached to the objects of senses he is said to have reached Yogihood. ( 10 )
ચોગ ઉપર આરૂઢ થયેલા કેવા હાય છે?—
¢
જ્યારે આત્મા સમસ્ત સ'કલ્પેાથી મુક્ત ચિત્ત ખની ઇન્દ્રિયાના વિષયામાં અનુરક્ત થાય નહિ, ત્યારે તે મહાન આત્માને યાગ ઉપર આરૂઢ થયેલા સમજવા, ”—૧૦
ज्ञानयोगिनो ध्यायतः पद्धतिः
भयोज्झितः सुस्थिरनासिकाग्रदृष्टिः प्रसन्नाननपुंडरीकः । ष्टष्ठयुग्म रदनै रदांचा स्पृशन् सुसंस्थान इतप्रमादः ॥ ११ ॥ स्पृहाविमुक्तो निजभूनेऽपि प्रभूतसंवेगसरोनिमग्नः । अमात्रकारुण्यपदं भवश्रीपराङ्मुखो हर्षयितेक्षमाणान् ॥ १२ ॥ एवंविधो निष्ठितकर्मयोगः श्रीज्ञानयोगेन समाहितात्मा । ध्याने प्रवेशं कुरुतेऽतिघोरकर्माटवीज्वालनदाववन्हौ ॥ १३ ॥
711

Page #866

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
The sage enters the conflagration of Contemplation burning the forest of terrible Kārmic forces; the sage who is free from fear, who has his eyes fixed on the tip of his nose, with his lotus-like face, full of joy, with his both lips closed and with his teeth joined, who is of a robust constitution, who is devoid of inertness, who is quite indifferent to his body, who is merged in the lake of rapid Samvega, ( abundent and highly flowing spiritual energy-a highly energetic selfreproducing impulse ) and who is full of intensely sympathetic emotions, is averse to the worldly enjoyments and is an object of exquisite joy to the beholders and has in this way completely practised the Karma Yoga and has exalted his soul by Jnāna Yoga as well. ( 11-12-13 ) ધ્યાન કરતા જ્ઞાનગીની પદ્ધતિ–
“ભયથી રહિત, નાકના અગ્રભાગ પર સ્થિર દષ્ટિ રાખનાર, પ્રસન્ન મુખકમળવાળે, બંને હોઠ ભેગા કરેલ, દાંતથી દાંતને સ્પર્શ નહિ કરે, ઉત્તમ શરીર-સંસ્થાનવાળો, પ્રમાદરહિત, પિતાના શરીર ઉપર પણ સ્પૃહારહિત, પ્રૌઢવૈરાગ્યરૂપ સરોવરમાં નિમગ્ન, અતુલકરૂણાવાન, સંસારપ્રપંચથી પરામુખ અને જેને જોતાં આનદ ઉત્પન્ન થાય એવો, તથા ક્રિયાગમાં કૃતકૃત્ય બનીને જ્ઞાનેગની સીમામાં આવેલે, એવા પ્રકારને મહાપુરૂષ અતિભયંકર કમરૂપ અટવીને બાળવામાં દાવાનળસમાન એવા ધ્યાનની અંદર પ્રવેશ કરે છે. ”—૧૧, ૧૨, ૧૩. ध्यानोपयोगिनी स्थानासनेनारी-पशु-क्लीव-कुशीलवर्जितं स्थानं विविक्तं किमपि व्यपेक्षते। नानाऽऽसनानामपि यत् स्थिरं सुखं स्वस्याऽवभासेत तदेव साधयेत्
| | ૪ | 719

Page #867

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
A solitary place unfrequented by a woman and an animal, an impotent man and a man of low habits, is necessary for proper meditation. That posture which he thinks to be steady and comfortable when practising the various postures should be selected. (14) ધ્યાનેપગી સ્થાન અને આસન
“ સ્ત્રી, પશુ, નપુંસક અને કુશલના સંસર્ગથી રહિત એવી એકાન્ત કોઈ પણ શુદ્ધ જગ્યા ધ્યાનને માટે ઉપયોગી બતાવી છે; તથા નાના પ્રકારનાં આસનો પિકી જે આસન પિતાને સ્થિર અને સુખકારી લાગે, તે આસન ધ્યાનના ઉમેદવારે સિદ્ધ કરવું.”—૧૪ ध्यानोपयोगि समयादिध्यानाय कालोऽपि न कोऽपि निश्चितो यस्मिन् समाधिः, समयः
ध्यायेन्निषण्णः शयितः स्थितोऽथवाऽवस्था जिता ध्यानविघातिनी
જ ચા | ૨૧ . There is no fixed time for concentration. That time is the best when mind is steadily calm. One may meditate, sitting, lying down or standing. That posture may be adopted, which does not interfere with concentration. ( 15 ) ધ્યાનને ઉપગી વખત વગેરે
“ધ્યાનને માટે કોઈ અમુક વખત નિયમિત કરવામાં આવ્યું નથી. જ્યારે ચિત્તનું સમાધાન થાય, તે સમય ધ્યાનને માટે પ્રશસ્ત છે. બેઠે,
* આસનને માટે ત્રીજા પ્રકરણમાં વાંચી આવ્યા છીએ. ભગવાન હેમચન્દ્ર યોગશાસ્ત્રના ચોથા પ્રકાશમાં આસનની સમજુતી બહુ સારી આપે છે અને આસનના પ્રકારો શિખવે છે.
718

Page #868

અધ્યાત્મતત્વાક.
ઉભે અને સુતે પણ ધ્યાન કરી શકે છે. જે અવસ્થા પિતાને અનુકૂળ પડે, જેનાથી ધ્યાનમાં વિઘાત ન થાય, તે અવસ્થા ધ્યાનને માટે પ્રશંસનીય છે.”—૧૫ ध्यानोपयोगिनी उपस्क्रियाध्यानस्य सिद्धयै दृढभावनानामावश्यकत्वं मुनयो वदन्ति । मैत्री प्रमोदं करुणामुपेक्षां युञ्जीत, तद् ध्यानमुपस्करोति ॥ १६ ॥
The sages admit the necessity of various abstract thoughts for facilitating Dhyāna ( meditation ). Bhāvanās are of four kinds-friendship, joyfulness, pity and impartiality. These feelings should be cultivated, because they strengthen contemplation. (16) ધ્યાનને અનુકૂળ ગોઠવણ
- “ ધ્યાનની સિદ્ધિ માટે દઢ ભાવનાઓની જરૂર ગીશ્વરે સ્વીકારે છે. તે ભાવના–મૈત્રી, પ્રમેહ, કરૂણા, અને માધ્યશ્ય એમ ચાર પ્રકારે છે. ધ્યાનને સંસ્કારિત બનાવવા માટે આ ભાવનાઓની યેજના અગત્યની છે.”—૧૬
વિશેષ
આગળ ૨૧ મા લેકમાં ધ્યાનનું લક્ષણ બતાવતાં અન્તર્મુહૂર્ત (મુહૂત માં કંઈક ઓછું એટલા વખત) સુધી ધ્યાન ટકવાનું બતાવ્યું છે. કાઈ પણ અમુક આલંબનનું એક ધ્યાન અન્તર્મુહૂર્ત સુધી જ રહે છે, ત્યાર પછી દ્વિતીય ધ્યાનને પ્રારંભ કરવામાં આ ભાવનાઓ ઉપયોગી થાય છે. આ ભાવનાથી પૂર્વ ધ્યાનની સાથે ઉત્તર ધ્યાનનું સંકલન થાય છે, અને એથી • ધ્યાનની શ્રેણી-નવા નવા વિષયનાં ધ્યાનની શ્રેણી ચાલવા માંડે છે. જેને આત્મા અતિઉદાત્ત સ્થિતિ ઉપર છે, તેઓ એક ધ્યાન પૂરું થયા પછી
* પદ્માસનાદિઆસનસ્થ થઈને ધ્યાન કરવું એ બેઠાનું ધ્યાન છે, , કાયેત્સર્ગમાં ઉભા રહીને ધ્યાન કરવું એ ઉભાનું ધ્યાન છે અને દર્દાદિશધ્યામાં સુતા રહીને ધ્યાન કરવું એ સુતાનું ધ્યાન છે.
14

Page #869

પ્રધ્યુ ]
SPIRITUAL LIGH".
જીતજ દ્વિતીય ધ્યાનમાં પ્રવેશ કરી લે છે; પણ જેએની તેટલી હદે શક્તિ : નથી, તે એક ધ્યાન પૂર્ણ થયા પછી દ્વિતીય ધ્યાન માટે વચ્ચે આ ( મૈત્રી આદિ) ભાવનારૂપ રસાયનનું પાન કરે છે. આથી દિવ્ય શક્તિના વિકાસ થતાં પુનઃ ખીજું ધ્યાન પ્રારંભ કરી શકાય છે. એકવિષયક ધ્યાન અન્તમુદ્ભમાં પૂર્ણ થયા પછી અન્યવિષયક ખીજાં ધ્યાન, વળી ત્યાર બાદ ભિન્નવિષયક ત્રીજું ધ્યાન એમ ધ્યાનની શ્રેણી ચાલી શકે છે. હેમચન્દ્રાચાય આ ભાવનાઓને રસાયનની ઉપમા આપે છે. જરાજર્જરિત શરીરને જેમ રસાયન પુષ્ટિકારક થાય છે, તેમ આ રસાયન, ટાઇમ પૂરા થતાં જરાજીષ્ણુની જેમ ઠંડી પડી જતી ધ્યાન-સ્થિતિને ઉત્તેજિત કરે છે.
मैत्री भावना -
सर्वेपि जीवाः सुखिनो भवन्तु मा कोपि पापाचरणानि कार्षीत् । विमुच्यतां विश्वमशेषमेतद्, एवं मतिं नाम वदन्ति मैत्रीम् ॥ १७ ॥
May all beings become happy, may none commit sins and may the whole universe be finally liberated ( obtain absolution ). Such thoughts go by the name of Maitribhāvanā (abstract meditation of Universal good heartodness or benevolence ). ( 17 )
હું મૈત્રી ! ભાવના—
tt
*
સમગ્ર જીવા સુખી થાઓ, કાઇ પણ પ્રાણી પાપાચરણ ન કર,
(t
मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्थ्यानि नियोजयेत् । धर्मध्यानमुपस्कर्त्तु तद्धि तस्य रसायनम् ॥ ११७ ॥
"
૮. આત્માનું ભાવયામિોવનામિનિન્તરમ્ । त्रुटितामभिसन्धत्ते विशुद्धध्यान सन्ततिम्
""
715
૧૨૨ ॥
( યોગશાસ્ત્ર, ચતુર્થ પ્રકાશ. )

Page #870

અધ્યાત્મતવાલેક.
આ સમગ્ર વિશ્વ મુક્ત થાઓ આવા પ્રકારની મતિને “મૈત્રી” ભાવના કહે છે.”—૧૭
प्रमोदभावना
देदीप्यमाना गुणगौरवेण महाशया ये भुवनत्रयेऽपि। गुणेषु तेषां खलु पक्षपातो यस्तं प्रमोदं परिकीर्तयन्ति ॥ १८ ॥
The partiality of the virtues of those high souled beings who shine effulgently by the excellence of merits is called the Pramodabhāvanā ( abstract meditation of complacent and sympathetic joy ). ( 18 ) “ પ્રમાદ ” ભાવના
“ દુનિયામાં જે મહાશય ગુણોના શૈરવથી ઉજળા છે, તેઓના ગુણે ઉપર પક્ષપાત કરે, એ “પ્રદ” ભાવના છે.”—૧૮
ફથમાવનાशोकाग्निना ये परिदह्यमानाः क्षुधा तृषाऽऽर्ताः सरुजो विभीताः । तत्र प्रतीकारपरा मतिर्या कारुण्यभावः परिकीर्तिता सा ॥ १९ ॥
The desire to lessen the miseries of those who are being burnt by the fire of sorrow, who are hungry and thirsty, who are suffering from diseases and who are afraid of danger is called the Karunābhāvanā ( abstract meditation of tenderness ). ( 19 ) “કરૂણુ” ભાવના
- “ જેઓ શેકાગ્નિથી બળી રહ્યા છે, ભૂખે પીડાઈ રહ્યા છે, તરસે મરી રહ્યા છે, રેગથી ઘેરાયેલા છે અને ભયથી ધ્રૂજી રહ્યા છે, એવાઓના દુઃખને પ્રતીકાર કરવાની બુદ્ધિને “કરૂણ ” ભાવના કહે છે.”—૧૮
716

Page #871

३२. ]
माध्यस्थ्यभावना
क्रूराशया दारुणपापसक्ताः साधुद्विषः स्वस्य च शंसितारः । ये शिक्ष्यमाणा विकृतिं भजन्ते माध्यस्थ्यमीदृक्षु भवत्युपेक्षा ॥ २० ॥
C
To look with indifference towards those, who are of cruel intentions, who are immersed in terrible sins, who bear hatred towards the sages, who praise their own-selves and who take a wrong course though advised is called Madhyasthabhāvanā (abstract meditation of indifference). ( 20 )
" સાધ્યસ્થ્ય भावना
66
ક્રૂર આશયવાળા, દારૂણ પાપામાં આસક્ત, મહાત્માએ ઉપર્ દ્વેષ ધરાવનારા, મગરૂરીમાં તણાઇ જનારા અને સમજાવવા જતાં હામા थनाश, मेवा हुग़त्भायो ५२ द्वेष न १२वी - मध्यस्थ रखे,
'उपेक्षा'
યા
• भाध्यस्थ्य भावना है. '–२०
SPIRITUAL LIGHT,
,
ध्यानम् ।
अथ ध्यानं निरूपयति
*ध्यानं पुनः स्याद् ध्रुवमामुहूर्ताद् एकाग्र सम्प्रत्ययलक्षणं तत् । आज्ञामपायं च विपाकमेवं संस्थानमालोचयतीह योगी ॥ २१ ॥
૯૧
Dhyana continues for one Muhurta ( Fortyeight minutes). It is defined as the continuous unruffled meditation. The Yogi contemplates four kinds of Dhyāna namely ( 1 ) Ajna (2) Apāya (3) Vipāka (4) Samsthāna. ( 21 )
""
४८
*
“ उत्तम संहननस्य एकाग्र चिन्ता निरोधो ध्यानम् 1 आ मुहूर्तात् " ! तत्त्वार्थ सूत्र )
( भगवद् - उमास्वातिकृत
717

Page #872

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક,
[ -
દયાન
“ અન્ત દૂત્ત સુધી એકાગ્ર ચિન્તનનેા પ્રવાહ, તેને ધ્યાન કહેવામાં આવે છે. આ ધ્યાનમાં યોગી આજ્ઞા, અપાય, વિપાક અને સંસ્થાનને ચિંતવે છે, ”—૨૧
:
आज्ञाध्यानम्-
आश्रित्य लोकोत्तर पुरुषाणामाज्ञामवाघां परिचिन्तनं यत् । वस्तुस्वरूपस्य यथार्थतात आज्ञाभिधं ध्यानमिदं वदन्ति ॥ २२ ॥
To contemplate truth in its true nature by following the infallible injunction of sages of spiritual eminence is called the Ajna Dhyāna. ( 22 )
Besides the divisions of Dhyana given in the text the Jain texts give Pindastha, Padastha, Rupastha and Rupatita. Pindastha is again divided into Parthivi, Agneyi, Māruti, Vāruni and Tatrabhu.
Parthivi Dharana.-One on the Yogapath should think of a milky coloured ocean of the size of Tiryak Loka, with a brilliant thousand petalled lotus as large as Jambudwipa and shining yellow pericarp high as Meru mountain in its centre. He should imagine himself seated on the lion-throne with staunch faith in his Atman capable of destroying all Karmic forces which cause bondage.
Agneyi Dharana.--The Yogi seated as before should imagine a sixteen-petalled lotus in the region. of his navel and meditate on the holy syllable with each vowel on each petal and then imagine smokecrest issuing from the upper stroke Ra and
718

Page #873

-329. ] SPIRITUAL Ligitr.
taking the form of a flame of fire, burning another lotus, in the heart with eight petals representing eight kinds of Kārmic forces. The whole , body is to be imagined as touched with fire surrounding it in the form of Svastika and reducing it to ashes.
Māruti Dhäranā.-It signifies the concentration of the powerful winds filling the three worlds and shaking the mountains and oceans, scattering the ashes of the body from the soul and steadying the Ātman in peace with firm practice.
Vāruni Dhāranā consists in the contemplation of Ākāsha, full of clouds, with a great downpour of nectarlike rain washing away the ashes of the body from the soul; so the soul becomes manifest in its pure light.
Tatrabhu Dhārană means the contemplation on soul as free from seven metals, bright, as full moon, similar to Omniscient and, then as seated on the throne, shining with all distinguished extraordinary powers and having destroyed all Karmas and endowed with grandeur of all great points and without form. Such a Yogi is capable of attaining eternal Bliss. He becomes an object of worship by Devas and men and also unvulnerable and invincible.
Padastha Dhyāna ( contemplation with the aid of sacred formulas ), Rupastha Dhyāna ( contempla-" tion on the holy form of Tirthankara with all ); Rupātita Dhyāna ( fixed meditation on the attributes of Siddhātman with a firm conviction of having the
718

Page #874

અધ્યાત્મતવાલાક.
[
same attributes) are mentioned in the preceding notes on Dhyana (Yogashastra by Bhagvan Hemchandracharya.) આજ્ઞાધ્યાન—
66
પરમ પુરૂષોની અખાધ્ય આજ્ઞાને અવલ ખાતે વસ્તુસ્વરૂપનુ यथार्थ ३ये पर्शियन्तन १ मे आज्ञाध्यान छे. – २२
प्रस्तुत प्रतिपादनम्
बभाषिरे सर्वविदोऽतिसूक्ष्मं तवं न तत् तार्किक तर्कजालैः । विहन्यते तत् प्रतिपत्तियोग्यं नान्यथा सर्वविदो वदन्ति ॥ २३ ॥
The very subtle truth, which the very learned and wise persons have announced, cannot be disproved by the specious arguments of logicians. It can only be realised. Such seers never teach falsehood by commission, omission and suppression. ( 23 ) પ્રસ્તુતપ્રતિપાદન
સર્વજ્ઞ ભગવાન્ જે તત્ત્વ પ્રકાશિત કરી ગયા છે, તે તત્ત્વ તાર્કિકાની તર્ક જાળથી હણાઇ શકે નહિ; અતએવા સજ્ઞને ઉપદેશ નિઃસ ંદેહ શ્રદ્ધા કરવા ચેાગ્ય છે, કેમકે સર્વજ્ઞને અસત્ય ખેલવાનેા કદાપિ મભવ હતાજ નથી. ( આમ એકાગ્ર શ્રેણિબદ્ધ ચિન્તામાં લીન થવુ, ये यज्ञाध्यान छे. ) -२३
""
""
अपायध्यानम् -
अध्यात्ममार्गाश्रयणं विनाऽयमात्मा भवेऽभ्राम्यदनन्तकालम् । रागादिदोषैकवशीभवन्तो निर्यान्ति नापायमहाऽटवीतः ॥ २४ ॥
मोहान्धकारमविलुप्तचेतसा नाडकारि किं किं कलुषं मया हहा ! | वषु तिर्यक्षु नरेषु +चोल्बणं दुःखं न किं किं प्रतिपद्यते स्म च ! ॥ २५ ॥
+ चकाराद् उपलक्षणत्वाद् वा देवगतिग्रहणम् । साक्षादनुल्लेखस्तु इतरगत्यपेक्षयां तत्र सुखबाहुल्यात् ।
720

Page #875

५३२९. SPIRITUAL LIGHT. गम्भीरसंसारमहाऽऽपदाजले कालो गतोऽयं ब्रुडतो ममाऽखिलः । कस्याऽपराधोत्र मया विचार्यते ! प्रमाद एतस्य ममाऽपचेतसः॥२६॥ पाप्याऽपि बोधि परमां मनोवचःशरीरदुश्चेष्टिततो मयैव हि । स्वमस्तके ज्वालित आशुशुक्षणिः कोऽत्रापराधी परिभाव्यतेऽपरः॥२७ स्वाधीनतायामपि मुक्तिवर्मनो भ्रान्त्या स्वयं पातित एष चेतनः । भिक्षां यथाऽटेदुपलब्धराज्यको मोक्षे स्वतन्त्रेऽपि तथा भवभ्रमः॥२८॥ एवं हि रागादिकदृषणेभ्यो जाता अपायाः परिचिन्तनीयाः। यस्मिन्नुपाया आप तत्प्रणाशे ध्यानं द्वितीयं तदपायनाम ॥ २९ ।।
This soul wandered for a long time in this world-revolution as it did not stick to the spiritual path. Beings subject to passions such as love etc., cannot themselves be out of dense forest (of passions).
Ah i what variety of sins have I not committedI, whose mind is over darkened by infatuation ? Oh 1 what terrible miseries have I not undergone in the hell and in the animal and human lives?
My whole time is totally wasted in seeking in the deep waters of great miseries of this worldocean, whose fault is it ? It is my own foolish self.
Though I obtained the highest knowledge ( of reality ) I cause the fire ( of misery ) to burn on my. head through sins committed by mind, speech and body. Who can be found. fault with.! Surely I and I alone. Though the path of absolution was at my clisa.
721

Page #876

અધ્યાત્મતત્વાક.'
[ ૭
posal yet I lowered my own soul through illusion. Just as a man who has got a kingdom goes begging, 80 I wandered in this world though the absolution was within my reach. ... In this manner the Dhyāna in which one meditates on the obstacles arising from love and such other evil passions and the means to surmount them, is called the Apāya Dhyāna. (24-25-26-2128-29 )
અપાયધ્યાન
* “ અધ્યાત્મમાર્ગનું અવલંબન નહિ કરવાથી આ આત્મા અત્યાર સુધી સંસારમાં રઝળતો રહ્યો છે, કેમકે રાગાદિદોષોને અત્યંત પરાધીન થયેલાઓ દુઃખના ગહન જંગલમાંથી નિકળી શકતા નથી.”૨૪
મેહાન્ધકારથી લુપ્ત થયેલ ચિત્તવાળા એવા મેં હા ! હા! શું શું કાળું કામ કર્યું નથી ! અને નરક, તિર્યંચ તથા મનુષ્ય જન્મની અદર કયાં કયાં તીવ્ર દુખો ભેગવ્યાં નથી ?. ”—૨૫
- “મારે આટલે કાળ ખરેખર સંસારની તીવ્ર આપદારૂપ ગંભીર પાણીની અંદર ડૂબકી મારવામાં ગમે છે; આમાં બીજા કાને અપરાધ સમજવો !, અવિવેકમાં સપડાયેલા એવા મારોજ પિતાને પ્રમાદ છે. ” –૨૬
“બધિ ( વસ્તુસ્વરૂપની સાચી સમજણ) મેળવ્યા છતાં પણ મેં મન, વચન અને શરીરથી એવી અધમ પ્રવૃત્તિઓ સેવી, કે મેં મૂર્ખ પિતે જ મારા માથા ઉપર અગ્નિ સળગાવ્ય; હવે આમાં બીજો કોણ અપરાધી સમજી શકાય છે. – ૭
+ ઉપલક્ષણથી અથવા મૂળ લેકમાં મૂકેલા “ચ થી સ્વગતિ પણ સમજી લેવી; સાક્ષાત ઉલ્લેખ નહિ કરવાનું કારણ અન્ય ગતિઓની અપેક્ષાએ ત્યાં સુખસંપત્તિની બહુલતા.
722

Page #877

प्रा. ] SPIRITUAL LIGHT.
મોક્ષનો માર્ગ સ્વાધીન હોવા છતાં પણ ભ્રમને વશ થઈ મેં પિોતે જ આ આત્માને અધોગતિમાં પટક્યો છે. રાજ્ય મળ્યા છતાં જેમ મૂર્ખ માણસ ભીખ માંગવા નિકળે, તેમ મેક્ષ સ્વહસ્તસિદ્ધ હોવા છતાં ५५५ संसारवनमा लानु थयुं छे. "-२८
એ પ્રકારે જે ધ્યાનમાં રાગ-દ્વેષ આદિ દેથી ઉપજતી નડતર અને તે દેના નાશના ઉપાય પણ ચિંતવાય છે, તે બીજું અપાયધ્યાન समा."-२४ विपाकध्यानम्उदीरितः कर्मफलं विपाकः शुभाशुभत्वेन स च द्विभेदः । द्रव्यादियोगात् स च चित्ररूपोऽनुभूतिमास्कन्दति देहभाजाम् ॥३०॥ द्रव्यैर्वधू-माल्य-सुभोजनाद्यैः शुभोऽशुभः शस्त्रविषानलायैः क्षेत्रे निवासेन महालयादौ शुभः श्मशानप्रभृतौ तदन्यः ॥ ३१ ॥ काले वसन्तप्रभृतावशीतानुष्गे शुभोऽन्यत्र विपर्ययश्च । मनःप्रसादप्रभृतौ च भावे शुभोऽशुभो रौद्रविकारभावे ॥ ३२ ॥ सुदेव-मादिभवे शुभोऽसन्मनुष्यतिर्यङ्नरकादिकेऽन्यः । द्रव्यादियोगादिति चित्ररूपं विचिन्तयेत् कर्मफलं तृतीये ॥३३॥
Vipāka ( Maturation ) is . the result of the Kārmic forces. It is of two kinds, good and bad. It is variously experienced by the embodied souls through its association with matter etc., ( space, time and existence ).
The good Vipāka of Kārmic forces associated with matter ( Dravya ) is seen in having beautiful wife, garlands, delicious food etc., and the bad
723

Page #878

અધ્યાત્મતવાલોક.
Vipāka ( Maturation ) in suffering from weapons, poison, fire etc... The good Vipāka ( Maturation ) associated with space is the residence in a great palace etc., which the other Vipāka ( Maturation ) is the residence in a cemetery etc.
The good vipāka in connection with time is seen in having the pleasures of spring which is neither cold nor hot; while the bad one is the reverse of it. The good vipāka through mental emotions is the good feeling in the mind like pleasures etc., while the bad vipāka is the rise of feeling of terror etc., in the mind.
The good Vipäka through the births is the life as a god or a man while the animal life or the life in hell is the bad Vipāka through birth. Thus are thought off the various results of the Kārmic forces associated with Dravyą in the third of Vipāka Dhyana. (80-81-82–38 ) વિપાકધ્યાન
વિપાક એટલે કર્મના ફલને ઉદય. કર્મ શુભ અને અશુભ એમ બે પ્રકારે હોવાથી તેનાં ફળો પણ શુભ અને અશુભ એમ બે પ્રકારે હોય છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવના વિચિત્ર સંગોને અનુસાર ઉત્પન્ન થતાં કર્મનાં વિચિત્ર ફળ પ્રાણિઓના ભાગમાં આવે
- “ સ્ત્રી, માળા, સુન્દર ભજન વગેરે અનુકૂળ દ્રવ્યોને સંસર્ગ, શુભકામના શુભ વિપાકનું અને શસ્ત્ર, વિષ, અગ્નિ વગેરે પ્રતિકૂળ દ્રવ્યોને સંસર્ગ અશુભ કર્મના અશુભ વિપાકનું કારણ બને છે. ( એ દ્રવ્યથી શુભાશુભ વિપાક. )
724

Page #879

પ્રાર.] SPIRITUAL LIGNT. : : “મહેલ, બાગ વગેરે ઉત્તમ સ્થળના પ્રસંગની પ્રાપ્તિ, શુભ વિપાકનું કારણ છે અને મસાણ વગેરે ખરાબ જગ્યા અશુભ વિપાકનું કારણ છે.” (એ ક્ષેત્રથી શુભાશુભ વિપાક.)-૩૧
“અશીત-અનુષ્ણ એવી વસન્ત વગેરે સારી ઋતુને વિહારપ્રસંગ શુભ વિપાકનું અને ગ્રીષ્મ આદિ ઋતુમાં રખડપટ્ટી કરવાનો પ્રસંગ અશુભ વિપાકનું કારણ છે. (એ કાળથી શુભાશુભ વિપાક.) મનની પ્રસન્નતા વગેરે સાત્ત્વિક ભાવોને ઉદય શુભ વિપાકનું અને મનને રદ્ધ પરિણામ અશુભ વિપાકનું કારણ છે” (એ ભાવથી શુભાશુભ વિપાક.)-૩૨, ” “ઉત્તમ સ્વર્ગગતિ, ઉત્તમ મનુષ્યગતિ વગેરે ઉત્તમ જન્મની પ્રાપ્તિ શુભ વિપાકનું અને તિર્યંચ, નરક આદિ દુર્ગતિ અશુભ વિપાકનું કારણ છે. (એ ભવથી શુભાશુભ વિપાક. ) એ પ્રકારે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ; ભાવ અને ભવના વિચિત્ર યોગે થતાં કર્મનાં વિચિત્ર ફલે આ ત્રીજી ધ્યાનમાં ચિંતવાય છે, ”૩૩ संस्थानध्यानम
आत्मप्रतिष्ठं स्थितमस्त्यनन्तानन्तं नमः सर्वत एव, तत्र। . लोकोऽस्ति मध्यस्थित ऊर्ध्व-मध्याऽधोभांगतो यो दधते त्रिलोकीम्
स्वरूपमेतस्य विचिन्तनीयं ध्याने चतुर्थे बहुमुक्ष्मरीत्या। स्यादीदृशे वृत्तवतां च धर्मध्याने स्वयंवेद्यमतीन्द्रियं शम् ॥ ३५ ॥ * The endless other is everywhere, supported by its own self, in the middle of which is a region (Loka), whose three parts viz., the upper the lower and the middle are styled the upper Loka, the lower Loka and middle Loka respectively.
The contemptation which is of a very subtle nature of such universe, constitutes what is called
25
૯૨

Page #880

અધ્યાત્મતત્યાક the fourth grade of Dhyāna. Persons habituated to such" spiritual Dhyāna obtain happiness which is intuitional and beyond the domain of senses. (34-35) સંસ્થાને ધ્યાન
આકાશ સર્વત્ર વ્યાપક છે. તે સ્વપ્રતિષ્ઠિત અને અનન્તાનને છે. તે આકાશના મધ્યબિન્દુમાં આ લેક સ્થિત છે, જેમાંને ઊર્વભાગ ઊર્ધ્વલક, અભાગ અલેક અને મધ્યમભાગ મધ્યમક કહેવાય
“ “આવા પ્રકારના લોકનું સ્વરૂપ બહુ સુમરીતે આ ચોથા ધ્યાનમાં વિચારાય છે. આવા ધર્મધ્યાનમાં વર્તનારાઓને સ્વસંવેદ્ય અતીન્દ્રિય સુખ અનુભવાય છે. ”—-૩૫ વ્યાખ્યા.
લેકભાવના અને “સંસ્થાનવિચય” ધ્યાનમાં શું ફરક છે? એ પ્રશ્ન અત્રે સહેજે ઉભો થઈ શકે તેમ છે. પરંતુ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે બાર ભાવનાઓ અથવા તે સિવાયની અન્ય ભાવનાઓ એ ચિન્તામાત્ર છે, એમાં એક સ્થિર આલંબન હોતું નથી, જ્યારે ધ્યાન તે એક સ્થિર આલંબન પર અડગ હોય છે. આજ વાત ધ્યાનશતકમાં કહી છે કે –
" जं थिरमज्यवसाणं तं आणं जं चलं तयं चित्तं । तं होज भावणा वा अणुपेहा का अहव चिंता " ॥ २ ॥
અર્થત–જે મનની સ્થિર એકાગ્રતા, તે ધ્યાન છે અને જે અનવથિત શુભ ચિત્ત છે, તે પાન નહિ હૈઈ કરીને ભાવના, અનુપ્રેક્ષા યા ચિંતા કહેવાય છે. | ધર્મધ્યાનના જેમ આ ચાર પ્રકારો જોયા, તેમ અન્ય ગ્રન્થમાં દશ પ્રકારે બતાવ્યા છે–અપાયવિચય, ઉપાયરિચય, જીવવિય, અથવવિચ, વિપાકચિય, વિરાગવિય, ભવવિચય, સંસ્થાનવિચય, આજ્ઞાચિય અને હેતુવિચય.
છે જુઓ શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચયની વૃત્તિ સ્યાદ્વાદકલ્પલતાના ૩૩૬ મા પૃષ્ઠમાં.
796

Page #881

SPIRITUAL LIGHT.
વિચય' એટલે ચિત્તન. અપાય આદિ દશ બાબતેનું ચિન્તન કરવું તે ધર્મધ્યાનના પ્રકારો છે. આ દશ પ્રકારમાં અપાયરિચય, વિપાકરિચય, સંસ્થાનવિચય અને આજ્ઞાવિચય એ ચાર ભેદે તે જોવાઈ ગયા છે. ઉપાય-વિચય ધ્યાન પણ અપાયરિચયની અન્તગત જેવાઈ ગયું છે, બાકી રહ્યાં પાંચ. તેમાં જીવના સ્વરૂપસંબધી ચિન્તન કરવું તે જીવવિચય, અજીવન (ધર્માસ્તિકાય આદિ જડ પદાર્થોના) સ્વરૂપસંબધી ચિન્તન કરવું તે અજીવવિચ, વિનું વૈગુણ્ય ચિંતવવું તે વિરાગવિચય, સંસારની ભયંકરતા ચિંતવવી તે ભવવિચય અને સ્યાદ્વાદદષ્ટિસમેત ઉત્તમ પ્રમાણુ યુક્તિઓથી આગમની ઉપાદેયતા ચિત્તવવી તે હેતુવિચય.
બીજી રીતે ધ્યાનનાં ચાર આલંબન યોગશાસ્ત્રકારે બતાવે છે. આલંબનના ચાર પ્રકારેને લઈ ધ્યાનના ચાર ભેદો પડે છે. તે ચાર ભેદ– પિંડસ્થ, પદસ્થ, રૂપ અને રૂપાતીત.
પિંઠસ્થ ધ્યાન. પિંડસ્થ ધ્યાનની અંદર પાંચ પ્રકારની ધાર શુઓ કરવાની હોય છે. તે પાંચ ધારણાઓ- પાર્થિવી, આગ્નેયી, મારૂતી, વારૂણી અને તત્રભૂ .
પાર્થિવી ધારણમાં પ્રથમ ક્ષીરસમુદ્રને કલ્પવામાં આવે છે, ત્યાર પછી તે સમુદ્રની વચ્ચે એક સહસ્ત્રપત્રવાળું સુવર્ણવર્ણનું કમળ, તે કમળની મધ્યમાં મેટા પ્રમાણની Úરકાન્તિવાળી કણિકા (દાંટુ), અને ત્યાર પછી તે કર્ણિકાની મધ્યમાં સિંહાસન ગોઠવી તે ઉપર પોતાના આત્માને વિરાજેલ ચિંતવવામાં આવે છે. - આગ્નેયી ધારણમાં નાભિકમળની અંદર સેળપત્રવાળું કમળ ચિંતવાય છે, તે સેળે પત્ર પર સોળ સ્વરે અને મધ્યની કણિકામાં ૬ અક્ષર, જે મહામન્ત્ર છે, તે સ્થાપવામાં આવે છે. ત્યાર પછી એ મહામન્નરૂપ અક્ષરના રેફમાંથી ધીરે ધીરે ધૂમશિખા નિકળતી ચિંતવાય છે. બાદ આગના તણખા અને છેવટે અગ્નિની જવાળા વિચારવામાં આવે છે. આ જવાલા વડે, હૃદયમાં કલ્પેલું અધોમુખ કમળ, કે જેની આઠ પાંખડીઓ ઉપર આઠ કર્મો સ્થાપ્યાં છે, તેને બાળી નાંખ્યાનું વિચારેય છે. આ ઉપરાંત શરીરની બહાર પણ ત્રિકોણ અગ્નિ ચિંતવવામાં આવે છે, અને તે અગ્નિમંડળથી આન્તરિક મન્નાગ્નિ, ષડશપત્ર કમળ વગેરેને દગ્ધ કરી નાંખવાનું વિચારીને પછી તે અગ્નિને શાત પડયાનું ધ્યાવવામાં આવે છે..

Page #882

( અધ્યાત્મતત્તક. ' છ| મારૂતી ધારણમાં અતિપ્રબળ પવન, કે જે પહાડે અને સમુદ્રોને પણ ક્ષોભિત કરી દે, તે કલ્પવામાં આવે છે. ત્યાર પછી આ પવનથી કર્મરૂપ રજને ઉડાવવાનું ચિંતવી તે પવનની કલ્પનાને શાંત પાડવામાં આવે છે. - વારૂણી ધારણામાં ઈન્દ્રધનુષ્ય, વિજળી અને ગર્જના કરતા મેઘથી સંયુક્ત એવું આકાશ ચિંતવવામાં આવે છે. વરસાદ ધીમે ધીમે વરસી રહ્યો છે, મુક્તાફળ જેવાં સ્વચ્છ સુન્દર જળબિન્દુઓ પડી રહ્યાં છે અને એ જળપ્રવાહથી આકાશ ભરાઈ ગયું છે-આવી ચિન્તના કરી તે જળપ્રવાહથી કર્મરૂપ રજને જોવાનું વિચારવામાં આવે છે. - તત્રભૂ ધારણુમાં પિતાના આત્માને એકસિંહાસનસ્થિત દેદીપ્યમાન, સર્વ-પરમાત્મારૂપે વિચારવામાં આવે છે.
પાંચે ધારણાઓ જોઈ. આ પાંચે ધારણાઓને ઉદ્દેશ ફક્ત આત્મશુદ્ધિનેજ છે. પાંચે ધારણાઓમાં આત્મશુદ્ધિને લગતી જ ભાવના કરવામાં આવે છે. પૃથ્વી, અગ્નિ, જળ, વાયુ અને આકાશ એ પાંચ તત્વે ચિંતવવાનું કારણ એજ છે કે એ પાંચ તો સાથે અત્યંત જોડાઈ ગયેલે આત્મા તે ભૂતથી પિતાનું ભિન્નત્ય નિહાળે. એ પાંચ તત્ત્વોથી આત્માનું ભેદજ્ઞાન પ્રકટ થવું એજ આ ધારણાઓને ઉદ્દેશ છે. પ્રથમ પાર્થિવી ધારણામાંજ આત્માને સિંહાસન પર બેસાડી પૃથિવીથી ભિન્ન ચિંતવવામાં આવે છે અને એથી મન ઉપર વિવેકજ્ઞાનનું અજવાળું પડવાથી મનની વૃત્તિઓ બહુજ પ્રશાન્ત બની જાય છે; બીજી ધારણમાં અગ્નિની કલ્પના કરીને કર્મપુજને બાળવાનું ધ્યાન કરવામાં આવે છે, તે પણ મનની નિશ્ચલતાને વધારે પુષ્ટિ આપે છે. ત્રીજી ધારણમાં વાયુથી કર્મરજને ઉડાવવાનું ચિન્તન પણ મનની ઉદાત્ત અને એકાગ્રવૃત્તિને બહુજ ઉત્તેજન આપનાર હેઈ કરીને આત્માનાં કર્મબન્ધનેને ઢીલાં પાડનાર બને છે. જેથી ધારણમાં જળપૂર્ણ આકાશની કલ્પનાઠારા કર્મરૂ૫ રજને સાફ કરવાનું ધ્યાન મન ઉપર અત્યંત અસર કરનાર થાય છે, અને પાંચમી ધારણામાં તે ઉક્ત ચારે ધારણાઓનો નિષ્કર્ષ એ આવે છે કે આત્મા પિતાને પરમાત્મા સમજવાની શુદ્ધ જ્ઞાનધારામાં રહે છે. '
- અથવા પાર્થિવ ધારણામાં કર્મરૂપ પૃથિવીને ઢગલે કરાય છે, બીજી આનેયી ધારણમાં તે ઢગલા ઉપર અગ્નિ મૂકવામાં આવે છે, અર્થાત તે

Page #883

શ્રકરણ: ]
SPIRITUAL LIGHT.
ક્રમ કાષ્ઠપુજને બાળી રાખ કરી નાંખવામાં આવેછે, પછી ત્રીજી મારૂતી ધારણામાં પ્રબળ પવનથી તે રાખને ઉડાવી દેવામાં આવેછે, બાદ ચેાથી વારૂણી ધારણામાં જળપ્રવાહથી પરિશુદ્ધિ કરવામાં આવે છે અને ત્યાર પછી પાંચમી તત્રભૂ ધારણામાં આત્માને કમરહિત, શુદ્ધ, બુદ્ધ, સનદેવસ્વરૂપ સમજવામાં આવે છે.
પદ્મસ્થ ધ્યાન. પવિત્ર પદાને અવલખીને જે ધ્યાન કરવામાં આવે છે, તે પદસ્થ ધ્યાન છે. આ ધ્યાનની અંદર જુદાં જુદાં પદાનું આલેખન લેવામાં આવે છે. પ્રથમ વર્ણ માતૃકાનું ધ્યાન કરાય છે. નાભિ ઉપર સેળ પત્રવાળુ કમળ સ્થાપી તે સેાળ પત્રા પર સાળ સ્વરા ફરતા ચિંતવાય છે. તેની ઉપર હૃદયમાં ચાવીશ પત્રવાળા કર્ણિકાયુકત કમળની કલ્પના કરાય છે અને તે ચેવીશ પત્રા તથા કણિકા ઉપર + થી લઇ મ સુધીના પચીશ વર્ણો ચિંતવાય છે; તથા મુખ ઉપર આપત્રવાળું કમળ કલ્પી તે આઠ પત્રા ઉપર ય થી લઇ હુ સુધીના આઠ વર્ષોં સ્થાપવામાં આવે છે. આમ નાભિ ઉપર ષોડશપત્રક કમળ, હૃદય ઉપર ચતુર્વિશતિપત્ર અને કણિકાયુક્ત કમળ અને મુખ ઉપર અષ્ટપત્રક કમળ સ્થાપીને વણું માળાનું ધ્યાન કરવામાં આવે છે. આવી રીતે, હૈં, માં, અતિમહત્તા નમઃ તથા નમો અêિતાળ આદિ નવપદ એ વગેરે પદાનાં ધ્યાનાના પણ પદસ્થ ધ્યાનમાં સમાવેશ છે. +
રૂપસ્થ ધ્યાન. આ ધ્યાન શરીરધારી સજ્ઞ પરમાત્માના રૂપને અવલખીને કરવામાં આવે છે. સન્નદેવને જો કે હમણાં આપણે પ્રત્યક્ષ જોઈ શકતા નથી, છતાં શાસ્ત્રોમાં બતાવ્યા પ્રમાણે તેઓના ઐશ્વયના ખ્યાલ આવી શકે છે. જેએ સમવસરણની અંદર (વ્યાખ્યાન-પરિષદ્માં) સિહાસનપર બીરાજેલા છે, મેધગભીર વાણીથી વ્યાખ્યાન કરી રહ્યા છે અને જેઓનું પ્રશાન્ત અને દેદીપ્યમાન મુખકમળ શ્રોતૃવર્ગ પર એટલી બધી છાપ પાડી રહ્યું છે કે જન્મવૈરી તિર્યંચ પ્રાણિઓ પણ પરસ્પર શાંત વૃત્તિ રાખી સાવધાન હૃદયથી જેના ઉપદેશ સાંભળે છે, આવા પ્રકારના સર્વાતિશયસ પત્ર ત્રિભુવનપતિ વીતરાગ પરમાત્માના રૂપને ધ્યેય કરી તેનું ધ્યાન કરવું એ રૂપસ્થ ધ્યાન છે. સદેવની પ્રતિમાના રૂપનુ ધ્યાન કરવું તે પણ રૂપસ્થ ધ્યાન છે.
+ આ સબન્ધી સ્ક્રુટ વિવરણ યોગશાસ્ત્ર, જ્ઞાનાવ વગેરે ગ્રન્થામાંથી જોઇ લેવું.
729

Page #884

અધ્યાત્મહત્યા ક.
રૂપાતીત દયાન અમૂર્ત, ચિદાનન્દરૂપ,નિરંજન, સિદ્ધ ભગવાનનું જે ધ્યાન કરવું તે રૂપાતીત ધ્યાન છે. રૂપાતીત સિદ્ધ ભગવાનના ગુણેનું ચિત્ર હૃદય પર સ્થિર કરી તે ઉપર ધ્યાનારૂઢ થવું, એજ આ યાનની મતલબ છે.
ધર્મધ્યાનના આ ચાર પ્રકારોમાં પૂર્વ પૂર્વ ધ્યાન કરતાં ઉત્તર ઉત્તર ધ્યાન પ્રકર્ષવાળું છે. આવાં આલંબનથી કરતું ધ્યાન “સાલંબન’ ધ્યાન કહેવાય છે. આવા પ્રકારના વિશિષ્ટ ધ્યાનથી આત્મા ઉપરને કમ-મળ ઘણોજ ક્ષીણ થવા પામે છે, અને એ ધ્યાનને અભ્યાસ પ્રકર્ષ ઉપર આવવાથી મનની દૃઢતા એટલી હદે પ્રાપ્ત થાય છે કે આત્મા શુકલધ્યાન, કે જે નિરાલંબન ધ્યાન છે, તેને ધ્યાતા થવા સમર્થ થાય છે.
ધ્યાનમાં એક નિયમિત પદ્ધતિ નથી, જુદી જુદી રીતે તેના ભેદો પડે છે. અનેક રીતે ધ્યાન રચવામાં આવે છે. યોગશાસ્ત્રમાં તે તેનું માત્ર દિગ્દર્શન કરવામાં આવ્યું છે. કોઈ પણ રીતે પવિત્ર ધ્યેય તરફ જે એકાગ્ર ચિન્તન કરવામાં આવે, તે ધ્યાન છે.
ध्यानिनो भविष्यन्तो स्थितिःध्यानादमुष्माच नृजन्मपूत्तौं महद्धिकं स्वर्गमवाप्नुवन्ति । . पुननृजन्म प्रतिपद्य चारु योगस्य मार्गे पथिकीभवन्ति ॥ ३६॥
Persons habituated to such spiritual Dhyāna, after giving up this human body through Dhyāna, go to heaven full of great prosperity. They are again born in a very noblè family and follow the path of Yoga. ( 36 ) થાનની ભવિષ્યની સ્થિતિ,
- “ આ ધ્યાનથી મહાન પુણ્યાત્મા બનેલાઓ, મનુષ્યભવનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં અતુલસમૃદ્ધિશાલી સ્વર્ગમાં જાય છે. ત્યાંથી પુનઃ ઉત્તમ પ્રકારની મનુષ્યજિંદગી પ્રાપ્ત કરી વિશેષ પ્રકારે યોગમાર્ગ સાધવા તત્પર થાય છે.”—૩૬
780

Page #885

ચરણ ] સતઃ જિ મતિ ?.
ध्यानं शुक्लं ततस्ते परममुपगताः क्लिष्टकर्माणि हत्वा लोकालोकावभासं निरतिशयमरं ज्ञानमासादयन्ति । धर्मे व्याख्यान्ति मोहान्धतमसहतये पर्षदि प्रस्फुरन्त्या - मायुष्पू ततः स्युः परमपदजुषः सच्चिदानन्दरूपाः ॥ ३७॥
Those who attain that supreme Shukla Dhyāna, annihilate the destructive Karmic forces and acquire knowledge which manifests Loka and Aloka and which is transcendental and eternal (During life time ). They expound religion in large assemblies, for dispelling the darkness of infatuating ignorance and after phenomenal death they attain the highest status of Sat-chit-anandship. (37)
ત્યાર પછી ?—
6.6
યેાગના મામાં વિશેષ પ્રકારે પ્રગત થતા તેઓ શુક્લધ્યાનને પ્રાપ્ત કરે છે. એ ધ્યાનની પરાકાષ્ઠાના પરિણામે તેઓનાં ક્લિષ્ટ ક ( ચાર ધાતિકાઁ ) ક્ષીણ થઇ જાય છે અને એથી તેને કેવલજ્ઞાન પ્રક્ટ થાય છે. કેવલી થયા પછી તે જગતના જીવેાને મેાહાન્ધકારમાંથી મુક્ત કરવા માટે મહાન પિષમાં ધર્મના ઉપદેશ કરે છે, અને આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં ઋચ્ચિદાનન્દ–પરબ્રહ્મસ્વરૂપ મુક્તિને પ્રાપ્ત કરે છે. -૩૭
»
♦ "
SPIRITUAL LIGHT,
વ્યાખ્યા.
ધર્મધ્યાન ઉપર સંપૂર્ણ અધિકાર મેળવ્યા પછી શુક્લધ્યાન ઉપર મારૂઢ થવાય છે. કના અકરાઓને જડમૂળમાંથી ઉખાડવા, એ શુકલધ્યાનનુંજ કામ છે. એ ધ્યાનના ચાર વિભાગ છે—સવિચાર પૃથક્વવિતર્ક, અવિચાર એકત્વ-વિતર્ક, સૂક્ષ્મક્રિય અને સમુચ્છિન્નક્રિય,
731

Page #886

, અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
શુકલયાનનો પ્રથમ ભેદ.
પૃથક્ પૃથક્ રીતે એક દ્રવ્ય સંબન્ધી જુદા જુદા પર્યાનું ચિત્તન કરવું, તે પૃથકત્વ-વિતર્ક કહેવાય. એને “વિચાર” વિશેષણ એટલા માટે આપ્યું છે કે એની અંદર શબ્દ, અર્થ અને પગનું સંક્રમણ થયાં કરે છે. એક શબ્દ ઉપર વિચાર કરી બીજા શબ્દ પર, એક અર્થ પર વિચાર કરી બીજા અર્થ પર અને મન-વચન-કાય પિકી એક યોગ પર સ્થિર રહી બીજા ગપર સંક્રમણ કરવું એને “વિચાર” (વિચરણ) કહેવામાં આવે છે.
એક દ્રવ્ય ઉપર ચિત્તને સ્થિર કરી તેના જુદા જુદા પર્યાય ઉપર એકાગ્ર ધ્યાન કરવું એ શુકલધ્યાનના પ્રથમ ભેદને અર્થ છે. ધર્મધ્યાનમાં બાહ્ય વસ્તુનું અવલંબન હોય છે, ત્યારે આ શુકલધ્યાનમાં કોઈ પણ વસ્તુનું અવલંબન હેતું નથી, ફક્ત મનની અંદરજ અમુક તત્ત્વ સ્થાપિત કરી તેના પયી તરફ ચિત્તપ્રવાહ ચાલે છે. આ ઉપરથી ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાનનું પાર્થ અથવા પહેલાથી બીજાનું વિશિષ્ટ સમજી શકાય છે. ચિત્તની નિરૂદ્ધાવસ્થા ખરી રીતે આ શુક્લધ્યાનમાં પ્રાપ્ત થાય છે. શુકલધ્યાનમાં પ્રવેશ કરવાને અધિકાર વર્તમાન યુગના મનુષ્યોને નથી જ. અતિવિશિષ્ટશરીરધારીઓનેજ માટે એ ધ્યાન છે.
આઠમા ગુણસ્થાનથી શુકલધ્યાનના પ્રથમ ભાગ ઉપર આરોહણ કરાય છે. જેઓ શ્રેણુ ( ઉપશમણું યા ક્ષપકશ્રેણું) ઉપર આરોહણ કરે છે, તેઓ આ ધ્યાનમાં આરૂઢ થાય છે. બીજા શબ્દોમાં, આ ધ્યાનમાં આરૂઢ થવું, એજ શ્રેણી–અવસ્થા છે. આ અવસ્થામાં મેહને ઉપશમ યા ક્ષય થવા માંડે છે. મેહના ભેદોનો ઉપશમ-પ્રવાહ થતો જાય, એ *ઉપશમણું અને ક્ષય-પ્રવાહ થતું જાય, એ “ક્ષપકશું કહેવાય છે.
૪ ચોથા ગુણસ્થાનથી શ્રેણીને પ્રારંભ થવાને શાસ્ત્રોમાં જે ઉલ્લેખ છે, તે દર્શનમોહનીયકર્મના ઉપશમ યા ક્ષયને આશ્રીને.
ચોથા ગુણસ્થાનથી સાતમા ગુણસ્થાન સુધીનાં ગુણસ્થાને પૈકી કોઈપણ ગુણસ્થાનમાં દર્શનમેહનીયને સર્વ કુંજ અને અનન્તાનુબન્ધી ચાર કષાય સર્વથા ઉપશાંત યા ક્ષીણ થઈ શકે છે. અતઃ દર્શનમેહને લગતી શ્રેણી ચોથા, પાંચમા, છઠ્ઠા અને સાતમા એ ચાર ગુણસ્થાનોમાં જ
782

Page #887

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT.
ઉપશમશ્રેણી, માહનીય કર્મીના એ ભેદો-દર્શનમેાહનીય અને ચારિત્રમાહનીય-પૈકી દર્શનમેાહનીયના મિથ્યાત્વમેહનીય; સમ્યકત્વમેાહુનીય અને મિશ્રમેાહનીય એ ત્રણ ભેદે તે આઠમા ગુણુસ્થાનની પૂર્વે જ ઉપશાન્ત થઇ ગયેલા હેાય છે. આઠમા ગુણસ્થાનથી શુક્લાન ઉપર ચઢતાં ચારિત્રમેહનીય કર્મીના ભેદો ઉપશાન્ત થવા માંડે છે. ચારિત્રમાહનીયના ૨૫ ભેદો છે—અનન્તાનુબન્ધી, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ, પ્રત્યાખ્યાના વર્ણ અને સંજવલન એ ચાર પ્રકારના પ્રત્યેક ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ, એમ સેાળ કષાયા અને હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શાક, જુગુપ્સા તથા પુરૂષવેદ-આવેદ-નપુંસકવેદ એ નવ નાકષાયા.
1.
જ
ચારિત્રમેહનીયની ઉપર્યુક્ત પચીશ પ્રકૃતિમાંથી અનન્તાનુખધી ચાર કષાયાના દનમેાહનીયની સાથે ( પહેલાં અનન્તાનુબન્ધી ચાર કષાયાને અને પછી દર્શનમેાહનીયના પુજત્રયને ઉપશમ થાય છે. ) આમા ગુણસ્થાનની પૂર્વે જ ઉપશમ થઇ ગયા છે. અતઃ આમા ગુચ્છુસ્થાનથી ચારિત્રમેહનીયની એકવીશ પ્રકૃતિને ઉપશમ કરવાનું શરૂ થાય છે. તેમાં એક ‘ સંજવલન ' લાભ વ ખાકી વીશ પ્રકૃતિને ઉપશાન્ત કરવાનો પ્રયત્ન, આખું અને નવસુ એ એ ગુણસ્થાનામાં ચાલે છે. વીશ પ્રકૃતિ ઉપશાન્ત થતાંજ દશમું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે. એ ગુણસ્થાનમાં કેવળ સજ્વલન લાભના સૂક્ષ્મ અંશને ઉદય રહે છે. ત્યાર પછી તે લાભને સૂક્ષ્મ અશ ઉપશાંત થતાં અગ્યારમું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે.
2
પ્રાપ્ત હાય છે. આઠમા ગુણસ્થાનથી ચારિત્રમેાહના ઉપશમ યા ક્ષયની શ્રેણી ચાલવા માંડે છે. આ મુખ્ય શ્રેણી છે. એજ માટે ગુણસ્થાન#મારોહમાં કહ્યુ છે કે—
' तत्रापूर्वगुणस्थानाऽऽद्यांशादेवाधिरोहति ।
शमको हि रामश्रेणी क्षेपकः क्षपकावलीम् " ॥
અર્થાત્ અપૂર્વ ગુણુસ્થાનથી ઉપશમશ્રેણી યાં ક્ષપશ્રેણી : ઉપર્ આરહણ કરાય છે.
૧ આ ભેદો ચોથા પ્રકરણના નવમા બ્લેક ઉપરના વિવષ્ણુમાં
સમજાવ્યા છે. R ૯૩
733

Page #888

અધ્યાત્મતત્વાલક
જેણે ઉપશમશ્રેણી પ્રારંભ કરી છે, તે મેહના પ્રકારને ઉપલમાવતે અગ્યારમા ગુણસ્થાન લગી પહોંચે છે. ત્યાં સુધી જ તેની પ્રગતિ છે. પછી ત્યાંથી પાછું ફરવાનું જ બને છે, અને તે શ્રેણું ઉપર જેમ ચઢયો હતે તેમ પડે છે. કોઇનું ઉપશમ-શ્રેણી વચ્ચે અથવા અમામા ગુણસ્થાને મરણ પણ થાય છે. ઉપશમશ્રેણીથી પડેલે પ્રાણી સાતમા ગુણસ્થાનકે આવે છે. કેઈ તે દ્વિતીય ગુણસ્થાનક ઉપર આવી સમ્યકત્વ વમી મિથ્યાદષ્ટિની સ્થિતિ સુધી પહોંચી જાય છે. ઉપશમશ્રેણીથી પડેલ કઈ મહાભાગ ચોથા, પાંચમા, છઠ્ઠા યા સાતમા ગુણસ્થાનથી ક્ષકશ્રેણીને પણ પ્રારંભ કરી શકે છે.
ઉપશમશ્રેણીમાં ચઢતે યા પડતે મરણ પામે તે દેવગતિ સિવાય બીજી ગતિ પામેજ નહિ; કારણ કે જે અબદ્ધાયુ હય, અથવા જેણે દેવગતિનું આયુષ્ય બાંધ્યું હોય, એવો જ મનુષ્ય ઉપશમણી પર ચઢી શકે છે, પરંતુ મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારક એમાંનું કોઈ આયુષ્ય જેણે બાંધ્યું હોય, તે ઉપશમણું પર ચઢી શકતું નથી. ઉપશમણીથી - ૧ ઉપશમણીથી પતિત થયેલ તે ભવમાં ક્ષપકશ્રેણને પ્રારંભ કરે કે નહિ ?, એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં બે મતભેદ છે. કાર્બન્ધિક મહર્ષિઓના અભિપ્રાયે એક ભવમાં બંને (ઉપશમણી અને ક્ષપકશ્રેણી) શ્રેણીઓ થઈ શકે છે, પરંતુ એક ભવમાં બે વાર ઉપશમશ્રેણી ક્યાં પછી ક્ષપકશ્રેણી પ્રાપ્ત થતી નથી. સૈદ્ધાતિકના અભિપ્રાયે ઉપશમશ્રેણી વાળે તે ભવમાં ક્ષપકશ્રેણ પર ચઢેજ નહિ. * " उवसमसम्मत्तद्धा अंतो आयुक्खया धुर्व देवो । तिसु आयुगेसु बढेसु जेण सेढिं ण आरुइह "॥
( કમ્મપયડી, ૩૭૫ મી ગાથા). * એક ભવમાં વધુમાં વધુ એ જ વાર ઉપશમણી થાય છે. ___ + " जो दुवारे उवसमसेढिं पडिवजइ, तस्स नियमा संमि भवे खवगसेढी नस्थि । जो इक्कसिं उवसमसेदि पतिवज्जइ, तस्स खवगसेढ़ी हुज्जा. "।
- સપ્તતિકાચૂર્ણિ. $ “p4 અવવિશિષ્ટ મરે તેમgવાએg ! अन्नयरसेढिवजं एगभवणं च सव्वाई" ॥ ।
(વિશેષાવશ્યક, ૧૨૨૩ મી ગાથા)
784

Page #889

KEY
પર્તિત થઈ ગયા પછી ચારે ગતિના અને તદનુસાર ચારે ગતિએમાં તેને
SPIRITUAL LIGHT.
અધ્યવસાયે તેને પ્રાપ્ત થાય છે, જવાને સંભવ છે.
ઉપશમશ્રેણી ઉપર પ્રથમનાં ત્રણ X સંહનનવાળાએજ ચઢી શકે છે; અને એજ કારણથી શ્રેણીદશામાં મૃત્યુ પામેલ મહાત્મા પેાતાના સંહનન પ્રમાણે ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. જેવી રીતે કે–ત્રીજા સહનનવાળા દશમા દેવલાક સુધી, ખીજા સહનન વાળેા ખારમા દેવલાક સુધી અને પ્રથમ સહનનવાળા અનુત્તર વિમાના સુધી જાય છે. શાસ્ત્રામાં છેલ્લા-છઠ્ઠા સહુનનવાળાને ચાર દેવલાક, પાંચમા સંહનનવાળાને છ દેવલેાક, ચેાથા સંહનનવાળાને આઠ દેવલાક, ત્રીજા સહનનવાળાને દશ દેવલાક તથા ખીજા સહનન વાળાને બાર દેવલાક સુધી (ત્યાંથી આગળ નહિજ ) જવાનું · ફરમાવ્યું છે; અને પ્રથમસ હનન વાળાને નવ ચૈવેયક, પાંચ અનુત્તવિમાન અને મુક્તિ સુધીની પ્રાપ્તિ બતાવી છે. આ હકીકતને આધારે એ સમજી શક્ય છે કે-ઉપશમશ્રેણ્યારૂઢ ત્રીજા સહનનવાળા દશમા દેવલાકથી, તથા ખીજા સહનનવાળા ખારમા દેવલાકથી આગળ જઇ શકેજ નહિ; અને પ્રથમ સહેનનવાળા ‘ સર્વાસિદ્ધિ ' વિમાન સુધી પહોંચે છે.
.
ક્ષપશ્રેણી: · ક્ષપકશ્રેણીના પ્રારંભ પૂર્વે જેણે પરભવનું આયુષ્ય ખાંધ્યું નથી, તેના ક્ષપકશ્રેણીના પ્રારંભ સપૂર્ણ સફળ નિવડે છે. એટલે તે મહાશય આઠમા ગુરુસ્થાને ક્ષપકશ્રેણીના ભાવ ઉપર સુસ્થિર થઇ નવમા ગુણસ્થાનમાં વચ્ચેના આઠ ( અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને પ્રત્યાખ્યાના
?
× શરીરમાં હાડકાંઓને જે ખાંધા, તેને · સહનન ' નામ આપ્યું છે. વમાનકાળમાં સામાન્ય રીતે અનુભવાતા જે શરીરને બાંધા, તે હલકામાં હલકું છેલ્લુ છ ુ સહનન છે. તેથી ચઢતું દૃઢ શરીર તે પાંચમું સહનન, તેથી ચઢતુ દૃઢતર શરીર તે ચેાથુ સહનન, તેથી ચઢતુ દૃઢતમ શરીર તે ત્રીજાં સહનન, તેથી ચઢતું અતિદ્રુતમ શરીર તે ખી સદ્ગતન અને તેથી ચઢતું. પરમતમ શરીર તે પ્રથમ સહનન છે. આમ સહનનના છ વિભાગેા પાડયા છે.
આત્મિકબળ યા માનસિકબળને પ્રકટાવવામાં શારીરિક બળ પણ મુખ્ય સાધન છે. એ સિષાય આત્માની સપૂર્ણ શક્તિના વિકાશ ચાય નહિ.
735

Page #890

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
વરણ) કષાય અને છેલ્લા સંજ્વલન ક્રોધ-માન-માયાને ક્ષીણ કરે છે. એટલા અગ્યાર કષા પૂર્ણ ક્ષીણ થતાં દશમું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે. આ ગુણસ્થાનમાં સંજવલન લેભને સૂક્ષ્મ અણુ રહેલો હોય છે. તેને ક્ષય થતાં એકદમ બારમું ગુણસ્થાન આવે છે. બારમું ગુણસ્થાન ક્ષીણમેહ છે, અર્થાત એમાં મેહનો પૂરે ક્ષય થયેલ હોય છે. મહિને ક્ષય થયો એટલે તરત કેવલજ્ઞાન પ્રકટ થાય છે. જો કે કેવલજ્ઞાનના પ્રાદુર્ભાવ માટે મેહનીયકર્મની જેમ બીજા ત્રણ ઘાતિ ( જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અન્તરાય) કર્મોનો ક્ષયની જરૂર છે જ, તથાપિ મેહ નીય કર્મના ક્ષયનું પ્રાધાન્ય છે, કારણ કે મેહનીય કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય થયા પછી જ તે ત્રણ કર્મોને સંપૂર્ણ ક્ષય થાય છે. મોહનીય કમનો પૂર્ણ ક્ષય થયા પછી તે ત્રણ ધાતિ કર્મો એકદમ ક્ષય પામી જાય છે
બધાયુ મનુષ્ય યદિ ક્ષપકશ્રેણીને પ્રારંભ કરે, અને અનન્તાનુબન્ધી ચાર કષાયને ક્ષય કરી મરણ પામે, તે તેને પુનઃ અનન્તાનુબન્ધી કષાયોને ઉદય થવો સંભવિત છે; કારણ કે અનન્તાનુબંધી કષાનું મૂળ, જે મિથ્યાત્વ, તેને ક્ષય તેણે કર્યો નથી; અને જ્યાં સુધી મૂળને ક્ષય કરવામાં ન આવ્યા હોય, ત્યાં સુધી તે મૂળને અંકુરિત થવાને સંભવ રહે ખરે.
+ ક્ષપકશ્રેણીવાળો દશમા ગુણસ્થાનથી અગ્યારમા ( ઉપશાત્મેહ ) ગુણસ્થાને નહિ જતાં બારમેજ ગુણસ્થાને જાય છે.
* એજ માટે ભગવાન ઉમાસ્વાતિએ તત્ત્વાર્થસૂત્રના છેલ્લા
મધ્યાયના
“મોક્ષમાનું જ્ઞાન-ર્શનાવરણાત્તરારક્ષા જેવા ” !
એ સૂત્રમાં જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ તથા અન્તરાય એ ત્રણનેજ ક્ષય’ શબ્દ સાથે એક સમાસવાક્યમાં જોડી મેહક્ષય’ શબ્દનો અલગ અને પ્રથમ નંબરે ઉલ્લેખ કર્યો છે.
. . | ઃ જે કે આપણે ક્ષપકશ્રેણીમાં ફક્ત મેહનીય કર્મનાજ પ્રકારે ક્ષય જે, પરન્તુ વચ્ચે વચ્ચે બીજા ઘાતિ કર્મોની પ્રકૃતિઓને, અને અઘાતિકર્મોની પ્રકૃતિઓને પણ ક્ષય થાય છે. તેનું સ્પષ્ટ વિવરણ ગુણસ્થાનકમારેહ અને કર્મમાંથી જાણી લેવું.
786

Page #891

܃
SPIRITUAL LIGHT.
બહાયુ મનુષ્ય ક્ષપકશ્રેણીના પ્રારંભ કરે, તે તો અનન્તાનુબન્ધી કષાયચતુર્થ્ય અને દનમેાહને પુજત્રય એ સાતને! ક્ષય કર્યાં પછી આગળ વધી શકેજ નહિ.
પ્રકરણ. ]
ઉપશમશ્રેણી અને ક્ષપકશ્રેણી જોઇ; અને એ પણ જાણ્યું કે એ શ્રેણી શુકલધ્યાનનીજ અવસ્થા છે. ઉપશમશ્રેણી કરતાં ક્ષપકશ્રેણી અવસ્થાનુ શુક્લધ્યાન અતિપ્રબળ છે. અતએવ ઉપશમશ્રેણીવાળા મેાહના ક્ષયે નથી કરી શકતો, જ્યારે ક્ષપકશ્રેણીવાળા ક્ષણુવારમાં મેાહને સમૂળ ક્ષીણ કરી નાંખે છે.૧
મુલયાનના બીજો ભેદ.
ઉપર કહ્યું તેમ, શુક્લધ્યાનના પ્રથમ ભેદ આઠમા ગુણુસ્થાનથી ૧ જૈનશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ કની મુખ્ય ત્રણ અવસ્થાએ છે-કમના અધ, ઉદય અને સત્તા. જેવું સારૂ યા ખરાબ કામ કરાય છે, અથવા જેવા સારા યા ખરાબ અધ્યવસાય ઉત્પન થાય છે, તેવા પ્રકારની વાસના આત્મામાં સ્થપાય છે. આ વાસના’ બીજી કાઇજ નથી, કિન્તુ તે એક પ્રકારના વિચિત્ર પરમાણુઓના પુજાત્મક છે. એ પરમાણુપુજાત્મક વાસનાનેજ કર્મ' કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ કમ એ વિચિત્ર પરમાણુસમૂહાત્મક છે,
સારા યા ખરાબ કામથી સારૂં યા ખરાબ કે જે અધાયુ, તે, કર્મના અન્ધે સમજવેા. એ બધાયલું કમ તરતજ ઉદયમાં આવે છે, એમ નથીજ, કિન્તુ જેમ ખીજ વાવ્યા પછી તરત પાક થતા નથી, તેમ કર્મ બધાયા પછી અમુક વખત પસાર થયા બાદ તે ઉદ્દયમાં આવે છે. ઉદય' એટલે કર્મનું વિપાકાભિમુખ થવું તે. કના ઉદય થતાં કર્મનું ફળ ભોગવાય છે. જે કર્માં જ્યાં સુધી ઉદ્દયમાં ન આવ્યાં હાય, ત્યાં સુધી તે કર્મો સત્તા'માં રહ્યાં કહેવાય છે. આવી રીતે કર્મની અન્ય; ઉદય અને સત્તા એ ત્રણ સ્થિતિએ સમજવા જેવી છે.
ઉપશમશ્રેણીમાં કર્માંના ઉપશમ કરવામાં આવે છે, પણ સત્તામાંથી ક્ષય કરવાનું થતું નથી; સત્તામાં તે અગ્યારમા ગુણસ્થાનવાળાને પણ પ્રાય: તમામ કર્મ પ્રકૃતિઓ રહેલી હેાય છે; અને ક્ષપકશ્રેણીમાં તેા સત્તામાંથીજ કર્મો ક્ષીણ કરાય છે.
737

Page #892

અધ્યાત્મતત્વાક.
પ્રાપ્ત થયા પછી શુકલધ્યાનને બીજે ભેદ બારમા ગુણસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે. શુધ્યાન બીજે ભેદ પ્રથમ ભેદ કરતાં ઘણો જ પ્રબળ છે. ફક્ત એક અણુ ઉપરજ-એક પર્યાય ઉપરજ ચિત્તની સંપૂર્ણ સમાધિ થવી,એ શુકલધ્યાનને બીજે ભેદ છે. ચિત્તની સમાધિની પૂર્ણતા,બીજા શબ્દોમાં “ગોળસિનિષ: ” એ સૂત્રપ્રતિપાદિત યુગની પરાકાષ્ઠા-ચરમ સીમા શુકલ ધ્યાનના બીજા ભેદમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ છેલ્લામાં છેલ્લે માનસિકયેગા છે. અહીં કૈવલ્યસાધક યુગની પૂર્ણાહુતિ થાય છે. આ યોગનું-ધ્યાનનું સમાધિનું–શુક્લધ્યાનનું નામ છે–એકત્વવિતર્ક છે. એક પર્યાયજ ઉપર વિતર્ક (વિચારશ્રેણી ) જેમાં રહે, એ એકવિતર્ક કહેવાય. આ અજબ સમાધિ છે. જે અણુ (પરમાણુ ) દષ્ટિપથમાં પણ નથી, આવી શકતે તેના એક પર્યાય ઉપર સુસ્થિર ચિત્તવૃત્તિ રહેવી, એ કેવું લોકોત્તર ધ્યાન !. આ ધ્યાનમાં પૂર્વ શુકલધ્યાનની જેમ સંક્રમણ નથી, એજ માટે આ ધ્યાનને અવિચાર’ વિશેષણ અપાય છે. ( વિચરણ-સંક્રમણ એ વિચાર, એથી રહિત તે અવિચાર.) આ સમાધિરૂપ જાજ્વલ્યમાન અનિવડે સર્વ (ઘાતિ ) કર્મો સર્વથા દગ્ધ થઈ જાય છે અને આત્મા પરમશુદ્ધ-સર્વજ્ઞ–પરમાત્મા બને છે.
આ સમાધિથી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા પછી કેવલજ્ઞાનીને કઈ ધ્યાન કરવાનું રહેતું નથી, એઓ આયુષ્ય પર્યન્ત પૃથ્વીતળ ઉપર
૧ વિષ ઉતારવામાં મહાન કુશલ પુરૂષો જેમ આખા શરીરમાં પ્રસરેલા વિષને ખેંચીને દંશસ્થાનમાં લાવે છે, તેમ છેલ્લી હદના યોગીશ્વરે વિશ્વભ્રમણશીલ મનને એક પરમાણુ ઉપરજ સ્થિત કરી દે છે. દશસ્થાનમાં એકત્ર કરેલું વિષ જેમ તત્કાલ દૂર કરી શકાય છે, તેમ પરમાણુ ઉપર સ્થિર થયેલ વિચારાત્મક મન તત્કાળ નષ્ટ કરી શકાય છે.
+ “ ત્રિષિ દયાનામુવાળૌ વષી મન: |
સર્વાળિ વિષે સંશે મન્ગવ પ્રમુ: ” કાનને નમઃ ષધોનસ: .. વરિતો નિતિ થથા નિર્વાળે તમનતા ” (હેમચન્દ્રકૃત અજિતનાથચરિત્ર, ૩૪૧-૪૨)
788

Page #893

પ્રાર.]
SPIRITUAL LIGHT. વિહરે છે અને ધર્મોપદેશદ્વારા જગતના જીવો ઉપર તત્વજ્ઞાનનું અજવાળું પાડે છે. શરીરધારી કેવલજ્ઞાનીઓ (ચાહે તીર્થકર હો યા સામાન્ય કેવલી ) જીવન્મુક્ત છે.' શુકશાનને ત્રીજ- ભેદ.
શુક્લધ્યાનને ત્રીજો ભેદ આયુષ્યના અન્તમાં પ્રાપ્ત થાય છે. આ પગમાં ધ્યાન (માનસિક ધ્યાન ) કંઈ હતું જ નથી, કિન્તુ મનેયેગ,+ -વચનવ્યાપાર તથા શારીરિકચેષ્ટાનો નિષેધ કરવા તરફ પ્રયત્ન હોય છે. શhધ્યાનના ત્રીજા ભેદમાં મને ગ તથા વચનવ્યાપારને નિરોધ બરાબર પૂરે થઈ જાય છે, જ્યારે શરીરચેષ્ટાને નિરાધ પૂરે સિદ્ધ થત નથી. તેરમા ગુણસ્થાનના અન્તમાં આ ત્રીજે ભેદ પ્રાપ્ત થાય છે. તેનું નામ છે- સૂક્ષ્મક્રિય, અર્થાત તે સ્થિતિએ શરીરની સૂક્ષ્મ ક્રિયાઓ રહેલી
+ शरीरावच्छिन्नकेवलज्ञानं जीवन्मुक्तत्वम् । " मुक्तिस्तावदुदीरिता द्वयविधा, जीवत्स्वरूपाऽऽदिमा
विध्वंसेन चतुष्टयस्य नितमा सा घातिनां कर्मणाम् । । लोकालोकविलोकनैककुशल: श्रीकेवलाहस्करः
__ स्याद् औदारिकदेहिनो जगति यो नित्यं समुद्भासुरः " ॥ . ." जीवन्मुक्तिमुपागता द्वयविधास्तीर्थकरा आदिमा
स्तच्छ्न्या अपरे, द्वयेऽप्यभयदा आतन्वते देशनाम् । भव्यान्तश्चिरकालिकालघुमलप्रक्षालनाम्भःसमां नानादेशमहीषु संचरणतो निर्वाणकल्पद्रुमाः " ॥
(મદીય ન્યાયકુસુમાંજલિ ) + શરીરધારી કેવલજ્ઞાની પરમાત્માને ત્રણે યે રહેલા હોય છેદ્રવ્યમયેગ, વચનગ અને કાગ. ગમનાગમનાદિ ક્રિયાઓમાં કાયાગ અને ઉપદેશ કરવામાં વચનગ રહેલો હોય છે. વિચાર કરવા શષ અને ભગવાનને હેયજ નહિ, પરંતુ મનમાં દ્રવ્યો સંબધ તેમને શકે છે. એનું ફળ એ છે કે- દૂર રહેલા મન:પર્યાયજ્ઞાનીઓ અને અનુત્તર વિમાનના દેવને જ્યારે કોઈ બાબતની જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તેઓ પિતાના સ્થાનમાં સ્થિત રહીને મનથી સર્વજ્ઞ પરમાત્માને તે
789

Page #894

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ "છ્યુંચૌદમા ગુણુસ્થાનમાં શુકલધ્યાનને ચોથે ભેદ હૈાય છે. તે ભેદ્દ ત્રીજા ભેદનુ' અધૂરૂ' કામ પૂર્ણ કરે છે; અર્થાત્ તે ભેદમાં શરીરયે ગ સપૂર્ણ નિદ્ધ થઇ જાય છે. અતએવ તેનું નામ સમુચ્છિન્નક્રિય' છે. ચાદમુ’ ગુણસ્થાન ‘અયેાગી’ કહેવાય છે, તેનું એજ કારણ છે કે તે દશામાં સર્વ પ્રકારના યાગ (વ્યાપાર) સર્વથા બંધ પડી જાય છે. અ, ઇ, ૩, ઋ, ભૃ એ પાંચ હૅસ્વ અક્ષરાને રીતસર ઉચ્ચારવામાં જે વખત લાગે, તેટલેાજ 'વખત ચૌદમા ગુણસ્થાનનેા બતાવ્યો છે.
અ
કેવલીને મન નથી, માટે તેમને ધ્યાન હેાયજ નહિ. તે આયુષ્યના અન્ત શુક્લધ્યાનના જે ત્રીજા–ચેાથા ભેદ્ર ઉપર આવે છે, તે ધ્યાન કંઇ માનસિક ચિન્તારૂપ નથી; અતએવ તે ‘ધ્યાન’ શબ્દને શરીરાદિવ્યાપારના નિરાધ, એજ કરવા. શબ્દના અનેક અર્થી હોય છે.૧ થૅ' ધાતુના પણ મૈં ચિન્તાયામ્, થૈ જાયયોનિરોધે, ધ્યે અશિસ્ત્ર એ પ્રમાણે ચિન્તા, કાયયેાગનિરાધ અને અગત્વ, એમ ત્રણ અ સમજવા,રે આમાં પ્રથમ અર્થ શુક્લધ્યાનના આદિના બે ભેદો સુધી,
"C
વિષયને પ્રશ્ન કરે છે. સન દેવ તે પ્રશ્ન જાણી જાય છે, અને પછી તે પેાતાનાં મનનાં દ્રવ્યાને એવી રીતનાં પરમાવે છે, કે એ દ્રવ્યાને પેલા મન:પર્યાંય જ્ઞાની મહર્ષિએ અથવા અનુત્તવિમાનવાસી દેવતા પેાતાના દિવ્યજ્ઞાન ( મન:પર્યાયજ્ઞાન અથવા અવિવજ્ઞાન ) વડે જોઇ, એના ઉપરથી પોતાના પ્રશ્નનું સમાધાન કરી લે છે. અક્ષરની લિપિ ઉપરથી જેમ ખાધ થાય છે, તેમ સનદેવનાં મનેાદ્રવ્યની રચના ઉપરથી અતિશયજ્ઞાન ધારિ મેધ લઇ શકે છે. આ પ્રમાણે મનાયેગ ( દ્રવ્ય મનેાયેાગ ) પણ કેવલજ્ઞાનીઓને હાય છે.
१
पुव्वपओगओ चिय कम्मविणिज्जरणहेउओ वावि ।
द्दित्थबहुत्ताओ तह जिणचंदागमाओ य || ૮૩ || " चित्ताभावेवि सया सुहुमोवरय किरियाइ भण्णंति । जीवोवयोगसन्भावओ भवत्थस्स झाणाई " ॥ ८६ ॥
..
ر
( ધ્યાનશતક) ૨ આ બાબતનું સ્પષ્ટીકરણ વિશેષાવશ્યક્તી ૩૦૭૮, ૩૦૮૦ ગાથાઓમાં તથા યશોવિજયકૃત-શાસ્રવાર્તાસમુચ્ચય ઉપરની-‘સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા ટીકાના ૩૩૮ મા પત્રમાં જોવું.
740

Page #895

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. અને બીજો અર્થ શુક્લધ્યાનના ત્રીજા ભેદમાં, તથા ત્રીજો અર્થ શુક્લધ્યાનના ચોથા ભેદમાં લાગૂ પડે છે.
સુનિશ્ચલ મન થવું એ છઘનું (કેવલજ્ઞાનરહિતનું ) ધ્યાન છે, જ્યારે કેવલજ્ઞાનીનું ધ્યાન એજ છે કે શરીરની સુનિશ્ચલતા થવી. આભ્યન્તર અને બાહ્ય સર્વ ચેષ્ટાઓ-ક્રિયાઓને પૂર્ણ નિષેધ કરે, એ કેવલીનું ધ્યાન છે.
ચદમાં ગુણસ્થાનમાં, બીજા શબ્દોમાં, શુકલધ્યાનના ચોથા ભેદમાં બાકી રહેલ ( અઘાતી) કર્મોને સંપૂર્ણ ધ્વસ થતાં આત્મામુક્તિપદને પ્રાપ્ત થાય છે.
યોગનું ઉત્તમાંગ જે ધ્યાન, તેની છેવટની સ્થિતિ સુધી અવલોકન થઈ ગયું. હવે યોગનું સાધ્યબિન્દુ જે વલ્યપદ, તેનું વિશેષ પ્રકારે નિરીક્ષણ કરવાની જરૂર સમજાય છે અને તેને માટે યોગાચાર્યો જુદી જુદી દષ્ટિએ જુદી જુદી રીતે યોગના ભેદો કેવા પાડે છે, તે પણ વિચારી જવું પ્રસ્તુત છે. ચાલે, તે સાતમા પ્રકરણમાં જોઈ લઈએ.
१ “जह छउमत्थस्स मणो झाणं भण्णइ सुनिञ्चलो संतो । तह केवलिणो काओ सुनिच्चलो भनए झाणं " ॥ ८४ ॥
* 141

Page #896


Page #897

सप्तम-प्रकरणम् ।
TITUTTI
SEVENTH CHAPTER.
Various kinds of Yoga.
(Shlokas 19 ) One who earnestly and sincerely desires the acquisition of the Yoga-wealth should first try to understand the natural attributes and pure properties of the soul. It embraces the study of realities, doctrines of passions and feelings, cognitions, volitions and other mental faculties and the tenets of the practical morality and ethics &c. The attainment of the highest perfection is his natural goal, and therefore he must adopt such means as would ensure sucCOSS. The practice of steady contemplation on the Ātmā-spirit in all its aspects and directions is the sure means for reaching this noble and sublime goal (ideal). It requires a continued unbroken state of purity of mind and body displayed in the form of indifference to worldly objects and pleasures and
743

Page #898

અધ્યાત્મતત્વાલક,
[सातभु
outward peace with inward tranquillity. The natural attributes of the soul are infinite knowledge, infinite perception, infinite happiness and infinite power. These acquisitions could be secured only by long and continued practice of right conduct brought on by right belief and right knowledge, because spiritual development grows side by side with that of physic and moral powers, so it is higly essential to eliminate the impure Kārmic forces ( passions, feelings, emotions and actions ) which clog the natural purity of the soul, i. e., its inhering attributes and real properties and also to put an efficient check over the fresh entry of Kārmic energies brought on in various ways. Manifold are the methods and processes laid down in the scriptural text by the holy and venerable sages and saints from the infallible teaching of the Omniscient Masters as are briefly indicated hereafter.
पातञ्जलयोगमालोचयति
मानसवृत्तिनिरोधं सम्प्रज्ञातेतरप्रकारतया । योगं वदन्ति तज्झा ध्यानविशेषोऽत्र च प्रथमः ॥ १ ॥
वृत्तिक्षयस्वरूपोऽसम्प्रज्ञातोऽस्ति, वृत्तयो मनसः । क्षीणा भवन्ति सर्वाः केवलबोधस्तदोदेति ॥ २ ॥ देहस्य वृत्तयः खलु यदा निरुद्धा भवन्ति तत्कालः । योगोऽसम्प्रज्ञाताद् न भिद्यते नितिद्वारम् ॥ ३ ॥
Restraining the functions of the mind is called
744

Page #899

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
Yoga by those well-versed in the Yoga philosophy. The Yoga is twofold: (1) Samprajnāta; (2) Asamprajnāta. In the former kind of Yoga, Dhyana is imperative (or the former is a particular kind of Dhyāna ). The Asamprajnāta Samādhi is characterised by the destruction of the functions of the mind. When all the functions of the mind cease, the knowledge of the Absolute arises. That Yoga in which the functions of the body cease is also not different from the Asamprajnāta Yoga, and is also a way to absolution. ( 1-3 )
પાત જલયાગની આલોચના—
“ યાગના વિદ્વાના ચિત્તવૃત્તિના નિરાધતે યાગ કહે છે. તે યાગ એ પ્રકારે છે–સંપ્રજ્ઞાત' અને ‘અસપ્રજ્ઞાત’. તેમાં પ્રથમ ‘સંપ્રજ્ઞાત' એ ધ્યાનને ભેદ છે. અસપ્રજ્ઞાતયેાગ’, વૃત્તિઓના ક્ષયસ્વરૂપ છે. મનની તમામ વૃત્તિએ ક્ષીણ થતાં જે ‘કેવલજ્ઞાન' પ્રકટ થાય છે, તે પણ અસપ્રજ્ઞાતયેાગનું જ ફળ છે; અને શરીરની વૃત્તિઓ જ્યારે સર્વથા નિ થાય છે, ત્યારે તે વખતનેા પણુ • યાગ, જે મુક્તિનું દ્વાર છે, અસપ્રજ્ઞાતજ છે. '—૧, ૨, ૩.
વ્યાખ્યા.
પતંજિલ યાગનું લક્ષણ બતાવતાં કહે છે કે-યોચિત્તવૃત્તિનિરોધ:”, અર્થાત્ ચિત્તવૃત્તિઓને નિરાધ કરવા એ ચેાગ છે. આ લક્ષણ યથાર્થ છે. પરંતુ એટલું સમજી રાખવું જોઇએ કે આ લક્ષણ ઉચ્ચક્રેાટીના યાગનું રચવામાં આવ્યું છે. જૈનદષ્ટિએ શુક્લધ્યાનને ખીને ભેદ, કે જેની અંદર સમસ્ત ચિત્તવૃત્તિઓને સર્વથા વિલય થઇ જાય છે અને તત્કાળ કેવળજ્ઞાન પ્રકટે છે, તે યાગની અંદર આ લક્ષણ ખરાખર ધટે છે. અગર આ લક્ષણમાં ‘ચિત્તવૃત્તિ' શબ્દથી સમસ્ત ચિત્તવૃત્તિએ લેવા ઉપર ભાર આપવામાં ન આવે, તેા ઉચ્ચ યાગને મેળવવામાં સાધનભૂત-પ્રાર્’ભથી લઇને-જેટલી યેાગભૂમિકાઓ છે, તે સર્વની અંદર આ લક્ષણ પ્રાપ્ત થઈ
745

Page #900

* અધ્યાત્મતત્વોલેક. [ સાતમુંશકે છે. એકાગ્ર’ કે ‘નિરૂદ્ધ અવસ્થા એકદમ પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી, અતઃ તે અવસ્થા ઉપર આવવાને જે જે સાધનભૂત માર્ગો છે, તે સર્વને કેગના વિભાગ તરીકે ગણવામાં બાધ નથી. ચિત્તની સંપૂર્ણ સાત્ત્વિક અવસ્થાની પ્રાપ્તિના ઉપાય તરીકે જે જે ભૂમિકાઓ ઉપર પસાર થવાની જરૂર છે, તે સર્વની અંદર અમુક અમુક અંશે ચિત્તવૃત્તિને ધ રહેલો હેવાથી તે બધી ભૂમિકાઓ કેગના લક્ષણમાં લઈ શકાય છે. - અહીં એક વાત ધ્યાન આપવા જેવી છે કે જૈન દૃષ્ટિએ ધ્યાનના જે બે વિભાગો, ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન, બતાવવામાં આવ્યા છે, તેમાં ધર્મધ્યાનની અંદર અને શુક્લધ્યાનના પ્રથમ ભેદની અંદર ચિત્તનો વિલય કરવામાં આવતેજ નથી, કિન્તુ ચિત્તની એકાગ્ર શુભચિન્તાશ્રેણી ચાલે છે. વસ્તુતઃ ચિત્તને મારી નાંખવાનો પ્રયત્ન કરવાની જરૂરજ નથી અને એમ બનતું પણ નથી. હકીક્ત એમ છે કે ધર્મધ્યાનના ભેદમાંથી પસાર થઈ જ્યારે ધ્યાનના પ્રથમ ભેદમાં અવાય છે, ત્યારે તે દિશામાં બહુ જ એકાગ્ર સૂક્ષ્મ ચિન્તાણી ચાલે છે, અને ત્યાર પછી શુકલધ્યાનના બીજા પ્રકારમાં એક અણુના એક પર્યાય ઉપર જ પૂર જોશથી ધ્યાનાગ્નિ જાજવલ્યમાન હોય છે. તે ધ્યાનની સમાપ્તિ થતાંજ સ્વત એવ મનને વિલય, આવરણોનો ક્ષય અને કેવલજ્ઞાનનો આવિર્ભાવ થઈ જાય છે.
પ્રશસ્ત મનના ત્રણ પ્રકાર એ છે કે-મનની શુભપ્રવૃત્તિ, મનની સ્થિરતા અને મનને વિલય. ક્રિયાયેગની અંદર મનની શુભ પ્રવૃત્તિ, જ્ઞાનયોગની અંદર મનની સ્થિરતા અને જ્ઞાનની પરાકાષ્ટાની સ્થિતિમાં મનનો વિલય થઈ જાય છે. છઠ્ઠી ગુણસ્થાન સુધી મનની શુભ પ્રવૃત્તિ છે, સાતમાં ગુણસ્થાનથી મનની સ્થિરતાનો પ્રકર્ષ થાય છે અને બારમા ગુણસ્થાનના અતમાં મનને વિલય થાય છે. - આના પછીના ચોથા શ્લોકમાં કેગના જે પાંચ પ્રકારો બતાવવામાં આવ્યા છે, તેમાં “અધ્યાત્મ” અને “ભાવના એ મનની શુભ પ્રવૃત્તિમાં, ધ્યાન” તથા “સમતા એ મનની શુભપ્રવૃત્તિ તથા સ્થિરતામાં અને વૃત્તિસંક્ષય” એ મનના વિલયમાં આવે છે.
આ શ્લેકમાં પતંજલિના બતાવેલા યોગના જે બે ભેદ-સંપ્રજ્ઞાત અને અસંમજ્ઞાત–ઉલ્લેખવામાં આવ્યા છે, તેમાં “સંપ્રજ્ઞાત સમાધિ
746.

Page #901

પ્રકરણ.] SPIRITUAL LIGHT. શુક્લધ્યાનના પ્રથમ ભેદ સુધી જ છે. શુક્લધ્યાનને બીજો ભેદ અસગ્મજ્ઞાત' સમાધિ છે. જે ધ્યાનમાં વિચારાત્મક જ્ઞાન વિદ્યમાન હોય, તે સંપ્રજ્ઞાત સમાધિ છે અને જે ધ્યાનમાં વિચારાત્મક જ્ઞાનનો ક્ષય થાય, તે અસંપ્રજ્ઞાત સમાધિ છે. બારમા ગુણસ્થાને જે કે મને વિચાર છે, પણ તે ક્ષણમાત્રજ અને પછી તત્કાળ મનને વિલય થતાં વિચારજ્ઞાન નષ્ટ થાય છે, અને કૈવલ્યજ્ઞાનની તિ પ્રકટે છે.
પતંજલિએ મનવૃત્તિના નિરોધરૂપ એકજ યોગ બતાવ્યો છે, પરંતુ શરીરવૃત્તિનિરોધરૂપ યોગની પણ અગત્ય છે. એ વગર અશરીરઅમૂર્ત-નિરંજન-પરબ્રહ્મ અવસ્થા પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી. શરીરનિધિરૂપ યોગ આયુષ્યની અન્તમાં તેરમું ગુણસ્થાન પૂર્ણ થતાં શરૂ થાય છે અને ચદમાં ગુણસ્થાને તે યુગની પૂર્ણતા થતાં આત્મા સિદ્ધાવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ સર્વ યોગનું મૂળ ચિત્તવૃત્તિનિરોધજ છે, એમાં તે શકજ નથી. વેગનું સર્વસ્વ-યોગનું સંપૂર્ણ રહરય ચિત્તવૃત્તિનિધમાં આવતું હોવાથી અને તેની પ્રાપ્તિ થતાં શરીર-નિરોધરૂપ યોગ સહજ મળી જતે હોવાથી તેને (ચિત્તવૃત્તિનિરોધને) ચગનું તપ્ત બનાવવામાં પતંજલિએ લગારે અનુચિત કર્યું નથી.
મગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિ એમ જે ત્રણ પ્રકારની ગુપ્તિઓ જૈનશાસ્ત્રમાં બતાવી છે, તે ગજ છે. મને ગુપ્તિ એટલે મનની શુદ્ધપ્રવૃત્તિ, મનની સ્થિરતા અને મનને વિલય. મને ગુપ્તિના આ ત્રણ પ્રકારે ઉપર જોવાઈ ગયા છે. ગુપ્તિત્રયમાં મને ગુપ્તિનું પ્રાધાન્ય હોવાથી, પાછળની બે ગુપ્તિઓનું મનોગુપ્તિજ મૂળ હોવાથી અને મને ગુપ્તિના સદભાવમાં પાછળની બે ગુપ્તિઓ સહેજે પ્રાપ્ત થઈ જતી હોવાથી મને ગુપ્તિ તરફજ ભાર દઈ શિક્ષા આપવી એ જરૂરી વાત છે. બાકી તે મન-વચન-કાય એ ત્રણે યોગના નિરોધની પૂર્ણતા એજ ગની પૂર્ણતા છે, એ વાત દરેકને કબૂલ રાખવી જ પડશે અને એજ પૂર્ણ વેગ અપવર્ગનું દ્વાર છે. જ પસા પદ્ધતિમમિત્તે अध्यात्म भावना ध्यानं समता वृत्तिसंक्षयः। इत्येवमप्यनूचाना ऊचाना योगपद्धतिम् ॥ ४ ॥
*
*
*
747.

Page #902

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક,
[ Hann
Those who are well-versed in Yoga (Yogāchāryas) have also laid down five kinds of Yoga as Adhyātma (concentration on the Self ), Bhāvanā (Reflections ), Dhyāna ( Meditation ), Samatā ( Quietude ) and Vrittikshaya ( Eradication of desires ). ( 4 )
Notes :- According to the Jain texts Yoga is also classified into Adhyātma, Bhāvanā, Dhyāna, Samatā, Vrittikshaya. An aspirant after Moksha must have the following requisites, i. e., the close study of Dravyas, Tattvas, elucidated by competent Teachers, observance of the five full vows, keeping in view the high sentiments of universal friendship, compassion, delight, indifference, a firm and unshakable belief in the word of the Teacher. He becomes qualified after the attainment of right attitude. Adhyātma also comprises knowledge of the Self in its relation with the universe. Equipped with these capacities one realises the transcendental truth, i, e., becomes a Perfect soul. Dhyāna and Bhāvanā Yogas are describel in chapters III, V and VI.
Samatā Yoga.--The ordinary Jiva, without proper discrimination, values things as suits his nature, habits and wants. This is due to his ignorance acquired from the past lives. From time without beginning he is in the habit of doing so. There is nothing good or bad inherent in the object, but it is due to the perversity of his mind that he thinks so. Samatā has a very wider signification. It means the proper realisation of the main principles
748

Page #903

45791. ] SPIRITUAL LIGHT. with the help of discriminate discernment. Samatā is also explained in chapter V.
Samatā Yoga, if properly practised helps the aspirant in reaching the final goal. . Vrittisankshaya Yoga aims at the restriction of the fluctuations, modifications and misconceptions of the mindstuff. Sensuous influences swaying the mind are subdued. The working of the mind exhibits three states as vividness, activity and inertia. When by continued contemplation, the covering of misconceptions is attenuated, discerning discrimination is awakened. When the last stains of Vritti are removed, the Supreme Spiritual Truth would be realised, and Vrittis would rise no more.
Yoga is also classified into Ichhā Yoga, Shāstra Yoga and Sāmarthya Yoga. Ichhā Yoga implies knowledge and desire for performing rites but laziness, the chief characteristic comes in his way. In Shāstra Yoga the aspirant advances in knowledge and belief and becomes alert and prompt and regularly performs rites and ceremonies. In the third Yoga, intuitional perception by the help of pre-eminent spiritual exercises is attained. It is beyond the reach of scriptural knowledge. The third is classified into Dharma-sanyāsa and Yoga-sanyāsa. There are suc-. cessive stages of Yoga.
Again Yoga is classified into Mantra-Yoga. Laya-Yoga, Hatha-Yoga and Rāja-Yoga. MantraYoga signifies the practice of the Mantras with
૯૫
749

Page #904

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
( Rayproper intonations of the sounds. The results would be the acquisition of wisdom along with the Siddhis. The Laya Yoga tends towards the absorption of the mind. It is practised in many ways. Hatha-Yoga signifies the practice of rigid bodily exerises; though it facilitates steady contemplation, yet it ends sometimes in the complete loss of bodily organs and powers. The guidance of a good spiritual teacher is essentially required. Rāja-Yoga is already described in the preceding pages.
Yoga is also classified into Jnāna-Yoga, Kriyā-. Yoga and Bhakti - Yoga. Jnāna-Yoga and Kriyā - Yoga are described in the notes on verse I, chapter VI. Bhakti-Yoga signifies the practice of worshipping the Supreme Ideal with true love and piety without expecting reward in return. True devotion is inspired in the heart, being freed from all worldly grossness and impurities. With undecaying and unflinching faith the devotee worships the Supreme Ideal. None else in his view can be the worthy object of adoration. His faith, strengthened by meditation and devotion to the most Adorable Ideal results into true knowledge, and thus he achieves the final-goal the Realisation of Self. This path is meant for ordinary men and women who are unable to practise Räja-Yoga and Jnāna-Yoga.
બીજી રીતે ગપદ્ધતિ
gf1234 siH uja
“ 24441CH, 441441, byld, 41 aya 451912 year 2004 PS 81 3. "_Y
750

Page #905

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT.
ભાવાર્થ. પરમાત્માને જપ કરવો એ પ્રથમ કર્મ અધ્યાત્મ છે.*
પરમાત્માને હમેશાં નિયમિત અને સ્થિર હદયથી જપવામાં આવે તે એથી ચિત્તના દે, કે જેને લીધે એકાગ્રતા સિદ્ધ કરી શકાતી નથી, તે ઠંડા પડી જાય છે. મ–વિશેષથી જેમ વિષ ઉતરી જાય છે, તેમ જ કરવાથી વિ ટળી જાય છે. જપે કેવા સ્થળે અને કેવી રીતે કરવું ? તેને માટે ભગવાન હરિભસૂરિ ગબિન્દુમાં ફરમાવે છે કે –
" देवतापुरतो वाऽपि जले वाऽकलुषात्मनि ।
વિશિમલે વા વ્યર્થ સતા મતઃ ” ૩૮૨ * " पवापलाक्षतो यदा पुत्रजीवकमालया । નાણાપ્રથિતયા થા ઘરાન્તનાન્તરણના ” છે રૂ૮૩ /
પ્રભુની પ્રતિમા આગળ, અથવા નિર્મલ જલાશયની નિકટ, વધા સ્વચ્છ વનનિકુંજમાં પરમાત્માનો જપ કરવો. નાક ઉપર સ્થિર દૃષ્ટિ રાખી શાન્ત ચિત્તે આંગળીના વેઢાથી, અથવા રૂદ્રાક્ષમાળાથી જપ કરો.”
અથવા મિથ્યાદિસારભૂતતત્ત્વચિન્તન અને ઉચિત વર્તન એ બંનેને સહગ એ “ અધ્યાત્મ ” છે. આ અધ્યાત્મના નિરન્તરઅભ્યાસયુક્ત જે વિશુદ્ધભાવશ્રેણી, તેને “ભાવના ” વેગ કહે છે. સ્થિર પ્રદીપની જેમ સ્થિર આલંબનવાળું શુદ્ધ ચિત્ત, તે “ ધ્યાન”ગ છે. ધ્યાનના પ્રકર્ષથી સંસારના સમ-વિષમ પ્રપંચે તરફ સમચિત્તવૃત્તિને જે લાભ, તે “સમતા ' એગ છે. સર્વ વૃત્તિઓને જે નિરોધ તે “વૃત્તિ સંક્ષય ' યોગ છે.
આ વૃત્તિસંક્ષય યોગ કેવલજ્ઞાન અને મુક્તિનું તાત્કાલિક સાધન છે. સર્વ મને વૃત્તિઓને સર્વથા સંક્ષય થતાં કેવલજ્ઞાન પ્રકટે છે, અને આયુMના અને શારીરિકગનિષેધ થતાં મેક્ષાવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે.
હઠયોગ, મન્નયોગ, ભક્તિયોગ, ક્રિયાગ, જ્ઞાન, લગ, +“ શારિર્મવાકિય ાધ્યાયમમુરચતે !”
–ગબિન્દુ, ૩૮૦ મા શ્લોકમાં 751

Page #906

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
શાનમું–
પડે છે. સ્થળે આ
'
રાજયેાગ વગેરે અનેક રીતના યેાગના ભેદ બધાનું સ્વરૂપ હવે નવું જાણવાનું રહેતુ નથી. તંત્ર તત્ર બધા યેાગાનુ તાત્પ જોવાઇજ ગયું છે. શ્વાસનિરેાધ માટે હડપ્રવ્રુત્તિ તે હઠયોગ ’ છે. ઇશ્વરવાચક કાઇ શબ્દને એકાગ્ર જપ કરવા, અથવા તેનું પુનઃ પુનઃ ભાવન કરવું, તે ‘મન્ત્રયેાગ’ છે. ‘ભક્તિયેાગ’ ઇશ્વરની ઉપાસના કરવી એ છે. વિધિયુક્ત અનુબ્રાનેામાં પ્રયત્નશીલ રહેવું, એ ‘ક્રિયાયેગ’ છે. આત્મચિન્તન તરફ મનેવૃત્તિનું સ્થે તે ‘ જ્ઞાનયેાગ ’ છે. એક વસ્તુ ઉપર મનની શુદ્ધ તલ્લીનતા થવી, એ લયયેાગ ' છે. સ્થિર સમાધિ એ
રાજયાગ ’ છે.
"
આ
ધ્યાનમાં રાખવું કે આ બધા યેાગેાનું રહસ્ય આત્માને નિમળ બનાવવામાંજ સમાયલું છે. હાયેાગથી પણ મન ઉપર અંકુશ મૂકવાની જ મતલબ છે. મન્ત્રયાગનું રહસ્ય પણ ચિત્તના કુસંસ્કારાનું પ્રક્ષાલન કરવામાંજ સમાયેલુ છે. ભક્તિયેાગના હેતુ પણ ચિત્તની પ્રસાદત્તિ થવી એજ છે. ક્રિયાયેગનું કામ પણ જ્ઞાનયોગની ભૂમિકા બતાવવાનું જ છે. જ્ઞાનયેાગ, લયયેાગ અને રાજયાગ એ ત્રણ તા પ્રાય: સમાનાર્થીક છે. લયયેાગ એ જ્ઞાનયેાગની ઉચ્ચસ્થિતિ છે અને રાજયાગ એ લયયેાગની પરાકાા છે. રાજ્યેાગતી પૂતા થતાં ચિત્તના વિલય સ્વતઃ થઇ જાય છે, અને કૈવલ્યજ્ઞાનને આવિર્ભાવ થાય છે,
प्रकारान्तरेण योगं त्रिधा विभजन् तं व्याख्यातुं प्रक्रमते -
-
इच्छा च शास्त्रं च समर्थता चेत्येषोऽपि योगो मत आदिमोऽत्र । प्रमादतो ज्ञानवतोऽप्यनुष्टोऽभिलाषिणो सुन्दरधर्मयोगः || ५ ॥
Ichhayoga, Shastrayoga and Samarthyayoga are also divisions of Yoga. The first of these is Ichhayoga where the Yogi though knowing and already
* આ યેાગનાં ભેદમાં કાઇ કાઇ યાગની જુદી જુદી જુદી રીતે પણુ, વ્યાખ્યા થઇ શકે છે. અહીં તે। સામાન્ય રીતેજ આ સમજુતી આપી છે.
૧ સામર્થ્યયોગ: । ૨ અનુષ્ઠાનÇ-અનુષ્ઠા |
752
જુદી વિવક્ષાથી સાધારણ અને

Page #907

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
desirous of performing religious practices is lazy and therefore this Yoga is looked upon as imperfect. (ૐ) પ્રકારાન્તરથી યોગવિભાગ અને ઈચ્છાયાગ—
“ ઇચ્છાયાગ, શાસ્ત્રયાગ અને સામર્થ્ય યોગ એમ પણ યાગના ત્રણ વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. જે જ્ઞાનવાન છે, છતાં પ્રમાદવશાત્ યથાર્થ શુક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરી શકતા નથી, એવા મનુષ્યને શુદ્ધ ક્રિયા કરવાના જે ઉત્કટ અભિલાષ, તેને “ ઇચ્છાયાગ ' કહે છે. ”—૫
उक्त इच्छायोगः, अथ शास्त्रयोगः
श्रद्धान- बोधौ दधतः प्रकृष्टौ हतप्रमादस्य यथाऽऽत्मशक्ति । यो धर्मयोगो वचनानुसारी स शास्त्रयोगः परिवेदितव्यः ॥ ६ ॥
It is called Shastrayoga where the degree of right belief and that of right knowledge are higher than what it is in the Ichhayoga and where laziness is destroyed and where the practice of religious ceremonies is in strict conformity with scriptures according to the capacity of a Yogi. ( 6 )
શાયાગ—
ઉત્કૃષ્ટ શ્રદ્ધાન અને ખેાધવાળા તથા અપ્રમાદી એવા મહાત્માનુ યથાશક્તિ આગમ અનુસાર જે સ્વચ્છ ધર્મક્રિયા–આચરણુ, તેને ‘શાસ્ત્રયેાગ' કહેવામાં આવે છે. ”—ર
सामर्थ्ययोगः
शास्त्रादुपायान् विदुषो महर्षेः शास्त्राऽमसाध्यानुभवाधिरोहः । उत्कृष्टसामर्थ्यतया भवेद् यः सामर्थ्ययोगं तमुदाहरन्ति ॥ ७ ॥
The wise persons call it Samarthyayoga wherein the great sages conversant with the means or relig753

Page #908

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
[सात - ious rites achieve through their pre-eminent spiritual exercises such intuitional perception as is unattainable even with scriptural knowledge. (7) સામર્થ્ય યોગ
“ શાસ્ત્રોથી સામાર્ગનાં સાધનેને બહુજ સૂક્ષ્મ રીતે જાણતા એવા મહર્ષિને, ઉત્કૃષ્ટ સામર્થ્યને વિકાસ થતાં, શાસ્ત્રોથી પ્રાપ્ત ન થઈ શકે એવા અનુભવના માર્ગ ઉપર જે પહોંચવું, તેને “ સામર્થ્યગ”
हे छ. "-७ सामर्थ्ययोगसम्बन्धि निवेदयतिन सिद्धिसम्पादनहेतुभेदाः सर्वेऽपि शास्त्राच्छकनीयबोधाः । सर्वज्ञता तच्छृतितोऽन्यथा स्यात् तत्मातिभज्ञानगतः स योगः ॥८॥
तत् प्रातिभं केवलबोधभानोः प्राग्वृत्तिकं स्यादरुणोदयाभम् । 'ऋतम्भरा' 'तारक' एवमादिनामानि तस्मिन्नवदन् परेऽपि ॥९॥
All the special means for the achievement of perfection are not even capable of cognition through scriptures. If it be so, Omniscience can be obtained by the hearing of scriptures only, but it is otherwise. ( The attainment of high knowledge through religious books or scriptures is however quite indirect.) So this Sāmarthyayoga is calculated to reveal intuitional knowledge. ( 8 )
Prātibhajnana is the morning light of the rising sun (i, e., the morning twilight precedes the rise of the sun in the morning, so the intuitional divine knowledge precedes the absolute knowledge ). Other Yogis even introduce this knowledge as holding to the truth or spiritual clearness. ( 9 )
764

Page #909

પ્રકરણ, ]
પ્રસ્તુત નિવેદન
“ સાધ્યને સિદ્ધ કરી આપનારાં તમામ સાધને શાસ્ત્રાથી જાણી શકાતાં નથી. એમ જો થતુ. હાત તા શાસ્ત્રશ્રવણમાત્રથી દરેકને અનુભવજ્ઞાન મળી જાત અને બધાએ સર્વજ્ઞ બની જાત. માટે આ ચેાઞ ( સામર્થ્યયાગ ) - પ્રાતિભ ” જ્ઞાનના વિષય છે. ‘ પ્રાતિભ ’જ્ઞાન કૈવલજ્ઞાનરૂપ સૂર્યના પૂર્વ ભાવિ અરૂણાદયસમાન છે. અન્ય યાગીએ આ જ્ઞાનના ઋતંભરા તારક ’ વગેરે નામેાથી વ્યવહાર કરે છે. ”—૮, ૯
.
. '
વ્યાખ્યા.
SPIRITUAL LIGHT.
"
ઉત્કૃષ્ટ ચાગ ઉપર આવવા માટે ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનની જરૂર છે. ઉત્કૃષ્ટ યેાગની પદ્ધતિના જ્ઞાન વગર ઉત્કૃષ્ટ યોગ સાધી શકાતા નથી. ઉત્કૃષ્ટ યેાગની પદ્ધતિનું જ્ઞાન શાસ્ત્રાથી મળી શકે તેમ નથી. એ માટે શાસ્ત્રાનાં સૂક્ષ્મ તત્ત્વામાં સારી પેઠે અવગાહન કરતા અપ્રમત્ત અભ્યાસી મહર્ષિને અભ્યાસના પરિપાક થતાં એવા અનુભવ પ્રકટે છે કે જે ઉત્કૃષ્ટ યાગની ( સામર્થ્યયાગની ) પદ્ધતિ ઉપર બહુ સુંદર અજવાળુ નાંખે છે. એ અજવાળાથી—એ જ્ઞાનાલેકથી તે યાગ ઉપર બહુ સારી રીતે પસાર થઈ શકાય છે. એ જ્ઞાનાલાકને પ્રાતિભ નામ આપવામાં આવ્યું છે. બહુજ ઉંચી આત્મસ્થિતિએ પહોંચેલાઓને એ જ્ઞાનાલાકના પ્રાદુર્ભાવ થાય છે.
·
"
જેમ અરૂણાય રાત્રિ અને દિવસ તેથી સબન્ધ રાખે છે, તેમ આ જ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન અને કૈવલજ્ઞાન એ અનેથી સબન્ધ રાખે છે. ધ્રુવલજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ બંનેની મધ્યકાટીમાં આ જ્ઞાન વ્યવસ્થિત છે. અતઃ એ બંનેથી અભિન્ન કહી શકાય છે. જીએ ચોગદૃષ્ટિસમુચ્ચયના અને યશોવિજયકૃત ૧૯ મી ખત્રીશીને આમા શ્લોક.
અહીં પ્રસંગતઃ જ્ઞાનના ભેદો, જૈનદષ્ટિએ વિચારી જવા પ્રસ્તુત છે. આત્માના મુખ્ય ગુણ જ્ઞાન છે. તેના ખાવિર્ભાવ જ્ઞાનાવરણુ કર્મના વિલય ઉપર આધાર રાખે છે. એ આવરણુતા જેમ જેમ હાસ થતા જાય છે, તેમ તેમ જ્ઞાનમાત્રાના વિકાસ થતા જાય છે. આથી જ્ઞાનના સંખ્યાતીત ભેદો પડી શકે, એ દેખીતી વાત છે. છતાં જૈનશાસ્ત્રકારો
755

Page #910

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ સાતમુંજ્ઞાનને પાંચ વિભાગોમાં સંગ્રહ કરે છે. તે પાંચ વિભાગ–મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યાયજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાન.
મનયુકત ઇન્દ્રિય અને પદાર્થના સંબન્ધથી અથવા કેવળ મનદ્વારા ઉત્પન્ન થતું જે જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન છે. ચક્ષુદ્વારા જે રૂપનું દર્શન થવું, જિદ્વારા જે રસગ્રહણ થવું, નાસિકાઠારા જે ગધગ્રહણ થવું, ત્વચા દ્વારા જે સ્પર્શ ન થવું, શ્રોત્રદ્વારા જે શબ્દશ્રવણ થવું અને મનદ્વારા જે આલોચન થવું, તે બધું મતિજ્ઞાન છે. મતિજ્ઞાનના ચાર ભેદ પાડયા છેઅવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણ. અર્થનું જે સામાન્ય ગ્રહણ તે અવગ્રહ, ત્યારપછી વસ્તુને જે પરામર્શ તે ઈહા, વસ્તુનું અવધારણું તે અવાય અને અવધારણની અવિસ્મૃતિ-વાસના-સ્મરણરૂપા જે અવસ્થા તે ધારણા છે. છએ ઈન્દ્રિયોથી (ચક્ષુ આદિ પાંચ અને મનથી ) ઉત્પન્ન થતા મતિજ્ઞાનમાં આ ચાર ભેદ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ઉપરથી ઈન્દ્રિય• અર્થના સંબધથી ઉપજતું જ્ઞાન એજ મતિજ્ઞાનનું લક્ષણ છે. શાબંધ
અર્થાત શબ્દશ્રવણથી ઉપજતે જે બેધ તે શ્રુતજ્ઞાન છે. અહીં તર્ક દષ્ટિએ એમ કહી શકાય કે મતિજ્ઞાનનું લક્ષણ ધ્રુતજ્ઞાનમાં પ્રાપ્ત થાય છે; કેમકે મતિજ્ઞાનનું-ઈન્દ્રિયાર્થ સંબધથી ઉત્પન્ન થવારૂપ લક્ષણ શ્રુતજ્ઞાનમાં આવી જાય છે. તે આ “અતિવ્યાપ્તિ' દોષને નિરાસ કરવા માટે મતિજ્ઞાનના લક્ષણમાં શબ્દબોધભિન્નત્વ એટલું ઉમેરી દેવું. શબ્દજનિત અર્થબોધથી અતિરિક્ત એવો જે દન્દ્રિયાર્થ સંબન્ધજન્ય બેધ તે મતિજ્ઞાન છે. આવી રીતે લક્ષણને પરિષ્કાર કરવાથી દેશને અવકાશ રહેશે નહિ.
શ્રુતજ્ઞાનનું લક્ષણ શાબ્દબોધ અર્થત શબ્દજનિત અર્થબોધ છે, એ કહેવાઈ ગયું છે. આ લક્ષણ નિર્દોષ છે, કેમકે તે સર્વ શ્રુતજ્ઞાનમાં રહી કરીને અન્યત્ર જતું નથી. શ્રેન્દ્રિયને લગતા શબ્દના અવગ્રહ, ઈહા વગેરે શબ્દવિષયક છે, પણ તે શબ્દજનિત-અર્થબોધરૂપ નથી, માટે એમાં શ્રુતજ્ઞાનની અતિવ્યાપ્તિને પ્રસંગ આવતું નથી; તેમજ વિચારણાસ્વરૂપ અહમાં આન્તરિક શબ્દલ્લેખ હોવા છતાં પણ તે શબ્દજનિત-અર્થબોધરૂપ નહિ હોવાથી તેમાં પણ પ્રસ્તુત લક્ષણ ચાલ્યું જતું નથી.
અહીં એક પ્રશ્ન ઉભો થઈ શકે છે કે–પુસ્તક વાંચનથી થતું જે જ્ઞાન, હાથની ચેષ્ટા, ઉધરસ-છીંક વગેરેથી થતું જે જ્ઞાન, તારના કટકટ શબ્દોથી થતું જે જ્ઞાન એ બધાં જ્ઞાને શબ્દજનિત
75

Page #911

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT. અર્થબેધરૂપ નહિ હેવાથી શાબ્દબેધ કહી શકાય નહિ, તે તે જ્ઞાનેને મતિજ્ઞાનમાં યા શ્રુતજ્ઞાનમાં સમાવેશ કરવો ? આના સમાધાનમાં સમજવું કે-એ બધાં જ્ઞાને શાબ્દબોધ છે. હકીકત એમ છે કે શબ્દ સાંભળીને અર્થને જે બોધ થાય છે, તે, શબ્દ અર્થના સંકેતસ્મરણને આભારી છે. વાદિ દેવસૂરિ મહારાજનું સૂત્ર છે કે –
વામાવિસામર્થ્ય-સમાપ્પામર્થઘનિદ્રાનં : ”+
અર્થાત–શબદથી અર્થને બોધ થવામાં સ્વાભાવિક શક્તિ અને સંકેત એ બંને કારણે છે. જે શબ્દને જે અર્થમાં સંકેત જાણ્યા પછી તે શબ્દથી તે અર્થનું પ્રતિભાન તરત થાય છે. આ ઉપરથી પ્રસ્તુતમાં એજ તાત્પર્ય ખેંચવાનું છે કે સંકેત મરણથી થતાં જ્ઞાન શાબ્દબોધ જ છે. ઉધરસ, છીંક, હસ્તચેષ્ટા, વગેરે જે કે શબ્દ નથી, છતાં તેનાથી અર્થબોધ થવામાં સંકેતસ્મરણનીજ પ્રધાનતા હોવાથી તેનાથી થત. બોધ શાબ્દબોધ કહી શકાય છે. પુસ્તકનું વાંચન કરવામાં કોન્દ્રિયને નહિ, કિન્તુ ચક્ષુને વ્યાપાર હોવા છતાં તે અક્ષરોથી બોધ સંકેતજ્ઞાન દ્વારા થતો હોવાથી તે વાંચનથી થતું જ્ઞાન શાબ્દબોધજ સમજવું. એ પ્રમાણે ઉપસેલા અક્ષરે ઉપર હાથ ફેરવી ફેરવી આંધળા માણસો જે વાંચે છે અને હેરા તથા મૂંગા માણસને હાથની નિશાનીઓથી સમજાવતાં તેઓને જે સમજણ પડે છે, તે બધું શાબધજ છે. આ રીતે શાબ્દબોધની વ્યાખ્યા સર્વત્ર સમજી લેવી, અને જે જે શાબ્દબોધ તે શ્રુતજ્ઞાન સમજવું.
મતિજ્ઞાનના ભેદો પિકી જે કૃતનિશ્રિત ભેદ છે, તે શાબ્દધ નહિ હોવાથી શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય નહિ, એ ધ્યાનમાં રાખવું. છોકરાને “ આને ટેપી કહેવાય, આને છત્રી કહેવાય, આને ઘડીઆળ કહેવાય ”—એ પ્રકારે • શિખવ્યા પછી જ્યારે તે છોકરે ઘડીઆળને જોઈને ઘડીઆળ સમજે છે,
ત્યારે તેનું તે જ્ઞાન પૂર્વકાળમાં પ્રાપ્ત થયેલા શાબ્ધધના સંસ્કારથી
+ પ્રમાણનયતત્વાકાલંકારના ચેથા પરિચ્છનું ૧૧ મું સૂત્ર
* વાંચવું, એ દેખતા માણસને ચક્ષુથી અને આંધળા માણસોને સ્પર્શનથી થાય છે.

Page #912

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક. [ સાતમુંઉત્પન્ન થયેલું હોવાથી, પરંતુ અત્યારે શાબ્દબોધરૂપ ન હોવાથી ( શ્રુતનિશ્ચિત) મંતિજ્ઞાન કહેવાય, શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય નહિ.
ઉપરની હકીકતથી એ જાણું શકાય છે કે શ્રુતજ્ઞાન મતિજ્ઞાનપૂર્વક જ હોય છે, કેમકે શબ્દનું શ્રવણ, અક્ષરનું અવલોકન, હસ્તાદિ-ચેષ્ટાઓનું દર્શન અથવા સ્પર્શન થયા પછીજ સંકેતજ્ઞાનદ્વારા શાધ થાય છે; અને એથીજ શાબ્દધની પૂર્વે શબ્દદિવિષયક, ત્રાદીન્દ્રિયજનિત, અવગ્રહાદિ નિયમેન હોય છે. આ માટે શ્રુતજ્ઞાનની પૂર્વે મતિજ્ઞાનને અવયંભાવ છે. આ સઘળા ઉપરથી મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનનું પાર્થક્ય સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકાય છે.*
મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ પ્રમાણ છે. મનસહિત ચક્ષુ આદિ પાંચે કથિી જે રૂપ, રસ આદિનું જ્ઞાન થાય છે, અર્થાત ચક્ષુથી રૂપ જોવાય છે, જીભથી રસ ગ્રહણ કરાય છે, નાકથી ગન્જ લેવાય છે, ત્વચાથી સ્પર્શ કરાય છે અને કાનથી શબ્દ શ્રવણ કરાય છે, એ બધાં વસ્તુતઃ પરોક્ષ છે; કારણ કે તે અન્યદ્વારા ઉત્પન્ન થનારાં છે. જેમ અનુમાન પ્રમાણ અન્યદ્વારા ( હેતુદર્શનાધિદ્વારા) ઉત્પન્ન થતું હોવાથી પરેલ છે, તેમ આત્માથી પૃથભૂત, અએવ આત્માથી પર એવી ઈન્દ્રિયોથી ઉત્પન્ન થનારાં રૂપ-રસાદિજ્ઞાનો પણ પરોક્ષજ સિદ્ધ થાય છે. આમ હોવા છતાં પણ વ્યવહારદષ્ટિએ તે પ્રત્યક્ષ કહી શકાય છે.
બે જ્ઞાન જોયાં. ત્યાર પછી અવધિજ્ઞાન આવે છે. આ જ્ઞાનના સંખ્યાતીત ભેદ છે. આ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ અહીં એટલું જ સમજવું બસ છે કે આ જ્ઞાનવાળો દૂર દૂરના રૂપી પદાર્થોને સ્પષ્ટ જોઈ શકે છે. જેમ આ
- ૪ ભગવાન જિનભદ્રમણિક્ષમાશ્રમણ–“મરૂમો વૈવ સુ”એ. વાકયથી શ્રુતજ્ઞાનને મતિજ્ઞાનનો ભેદજ બતાવે છે. ભગવાન સિદ્ધસેનદિવાકર-ર “વૈવિઘઉંma = ધિરું ” એ કલેકથી ત્યાં સુધી કહે છે કે શ્રુતજ્ઞાન મતિજ્ઞાનથી અતિરિક્ત નથી. શાસ્ત્રોમાં તે બેને જે ભેદેલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, તે ગબલીવ યાયને આશ્રીને સમજ.
૧ વિશેષાવશ્યકભાષ્ય, ગાથા ૮૬ મી. ૨ સિદ્ધસેનદિવાકરકૃત દ્વત્રિશાત્રિશિકા.
768

Page #913

પ્રકરણ.]. SPIRITUAL LIGHT. પણે આપણી હામેની વસ્તુને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકીએ છીએ, તેમ આ જ્ઞાનવાળો, તેના અવધિજ્ઞાનની જેટલી અવધિ હોય, તેટલી હદમાંના રૂપી પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકે છે. અવધિજ્ઞાનની હદ એક પ્રકારની છે નહિ, કે જેથી તે બતાવી શકાય. એજ માટે અવધિજ્ઞાનના અનન્ત ભેદો કહ્યા છે. ઉત્કૃષ્ટ અવધિજ્ઞાન સર્વ લેકના રૂપી પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ કરે છે.
એવું મન:પર્યાયજ્ઞાન મનવાળા પ્રાણિઓનાં મનનાં પરિવર્તનને પ્રત્યક્ષ જોનારૂં છે. અમુક માણસ મનમાં શું ચિંતવી રહ્યો છે, તે મનઃપર્યાયજ્ઞાનવાળો સુસ્પષ્ટ જોઈ શકે છે. અહીં એટલું ધ્યાનમાં રાખવું કે મન:પર્યાયજ્ઞાનવાળો ફક્ત મનરૂપે પરિણમેલાં દ્રવ્યોનેજ પ્રત્યક્ષ જુએ છે. અધ્યવસાયાત્મક ભાવમનને તે પ્રત્યક્ષ જોઈ શકે નહિ; કેમકે તે જ્ઞાનરૂપ હોવાથી અમૂર્ત છે અને અમૂર્ત વસ્તુ કેવલજ્ઞાન સિવાય પ્રત્યક્ષ થઈ શકે જ નહિ. એ માટે મનરૂપે પરિણમેલાં દ્રવ્યને સુસ્પષ્ટ પ્રત્યક્ષ જોનાર મન:પર્યાયજ્ઞાની ચિન્તનીય વસ્તુને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકતા નથી, કિન્તુ અનુમાનથી જાણે છે. અએવ મન:પર્યાયજ્ઞાનનું લક્ષણ – મને માત્ર સાક્ષાારિ’ એ પ્રકારે ઘડવામાં આવ્યું છે.
મનઃ પર્યાયજ્ઞાનના બે ભેદે છે –ઋજુમતિ અને વિપુલમતિ. આ બંનેમાં બે બાબતોથી ફરક છે-વિશુદ્ધિથી અને પતનના અભાવથી. પ્રથમ ભેદ કરતાં બીજો ભેદ અતિશુદ્ધ છે અને પ્રથમ ભેદને પાત પણ થાય છે, જ્યારે બીજો ભેદ અપતિપાતી છે.*
અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યાયજ્ઞાન એ બને જ્ઞાન રૂપી પદાર્થોને વિષય કરનારાં છે. મન:પર્યાયજ્ઞાનના વિષયક્ષેત્ર કરતાં અવધિજ્ઞાનનું વિષયક્ષેત્ર મોટું છે. આથી અવધિજ્ઞાનના અસંખ્ય-અનન્ત ભેદમાં મન:પર્યાયજ્ઞાનને શામિલ કરી શકાય છે, એમ ભગવાન સિદ્ધસેન દિવાકર નિશ્ચયદ્વાત્રિશિકામાં + જણાવે છે.
+ આ લેકથી –
"प्रार्थना-प्रतिघाताभ्यां चेष्टन्ते द्वीन्द्रियादयः ।
मनःपर्यायविज्ञानं युक्तं तेषु न चान्यथा " ॥
750

Page #914

અધ્યાત્મતત્વાક. [ સાતમુંપાંચમું ૧કેવલજ્ઞાન સકલલકા કપ્રકાશક છે. આ જ્ઞાનના અને બ્યુદયથી આત્મા સર્વજ્ઞ બને છે–પરમાત્મા–પરમેશ્વર બને છે.
પાંચ જ્ઞાને જોયાં. પાછળનાં ત્રણ જ્ઞાન વાસ્તવિક–પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ છે. તેમાં છેલ્લું સકલ-સંપૂર્ણ પ્રત્યક્ષ છે અને તેની પૂર્વેનાં બે વિકલઅપૂર્ણ પ્રત્યક્ષ છે. શરૂઆતનાં ચાર જ્ઞાન જ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશમથી પ્રકટ
૧ જ્ઞાનાવરણના વિલયથી જેમ જ્ઞાનને આવિર્ભાવ થાય છે, તેમ દર્શનાવરણના વિલયથી દર્શનને આવિર્ભાવ થાય છે. જ્ઞાન અને દર્શનમાં વધુ ફરક નથી. દર્શન પણ જ્ઞાન જ છે. વસ્તુમાત્ર સામાન્ય અને વિશેષ એમ બંને સ્વરૂપવાળી હોવાથી સામાન્યાકારગ્રાહિ જ્ઞાનને દર્શન એવું જુદુ નામ આપવામાં આવ્યું છે. આ દર્શન દર્શનાવરણ કર્મને વિલયનું ફળ છે. છાને (અપૂર્ણજ્ઞાનીઓને ) જ્ઞાનની પૂર્વે દર્શન હોયજ છે. અર્થાત જ્ઞાન નિયમેન દર્શનપૂર્વક હોય છે. પરંતુ કેવલજ્ઞાનીને પ્રથમ ક્ષણે જ્ઞાન (કેવલજ્ઞાન) અને દ્વિતીય ક્ષણે દર્શન (કેવલદર્શન ) નો ઉપયોગ રહે છે. આ સંબંધમાં પૂજ્યપાદેના મતભેદ જોવાય છે. કેવલજ્ઞાનીને પૂર્વ ક્ષણમાં કેવલજ્ઞાન અને ઉત્તરક્ષણમાં કેવલદર્શન, એમ ક્રમશઃ ઉપયોગ હોવાની માન્યતા ભગવાન જિનભકિગણિ ક્ષમાશ્રમણની છે; એક જ ક્ષણમાં એક જ સમયમાં યુગપત એક સાથે એ બંને ઉપયોગ કેવલીને રહે છે, એમ ભગવાન મલવાદીનું કહેવું છે; અને જે કેવલજ્ઞાન તેજ કેવલદર્શન, અર્થાત્ એ બંને એક જ છે, એવો સિદ્ધાન્ત ભગવાન સિદ્ધસેનદિવાકરને છે.
ન નન્દીસત્રની વૃત્તિ વગેરે અનેક સ્થળે કેવલજ્ઞાન-કેવલદર્શનના યુગપભાવને સિદ્ધાન્ત સિદ્ધસેનદિવાકરને છે, એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે, તેનું કારણ એટલું જ છે કે સમ્મતિ–પ્રકરણમાં કેવલજ્ઞાનકેવલદર્શનના ક્રમિકવાદને અયુક્ત ઠરાવવા માટે સિદ્ધસેન દિવાકરે પ્રથમતઃ યુગપવાદને હાથમાં લીધું છે. પરંતુ તેમને એ ખાસ અંગત સિદ્ધાન્ત નથી. યુગ૫દ્વાદના સિદ્ધાન્તથી ક્રમિકવાદને નિરસ્ત કર્યા પછી, તેઓ “કેવલજ્ઞાન-કેવલદર્શન એકજ છે” એ પોતાના સિદ્ધાન્તને સમર્થન કરવાને પ્રારંભ કરે છે. '
આ વિષય સમ્મતિ-પ્રકરણ તથા યશેવિજાપાધ્યાયકત જ્ઞાનબિન્દુ” માં ચર્ચા છે.
760

Page #915

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL LIGHT.
થનારાં છે. અએવ તે “ક્ષાયોપથમિક કહેવાય છે. છેલ્લું જ્ઞાન જ્ઞાનાવરણના સમૂળ ક્ષયથી ઉત્પન્ન થાય છે, જેથી તે “ક્ષાયિક' કહેવાય છે. ક્ષપશમ એટલે ક્ષય-ઉપશમ, એમ સાદો અર્થ દરેક સમજી શકે તેમ છે, પણ એ વિષે લગાર ગંભીરતાથી વિચાર કરવો જોઈશે.
ક્ષપશમમાં ક્ષય અને ઉપશમ એ બે શબ્દો છે. અગ્નિ ઉપર પાણી નાંખી અગ્નિને ઓલવવી, એ ક્ષય સમજવો; અને અગ્નિ ઉપર ધૂળ કે રાખ નાંખવી એ ઉપશમ સમજ. આ પ્રમાણે, ક્ષય અને ઉપશમની સાધારણ રીતે સમજુતી અપાય છે. પરંતુ ક્ષયોપશમ એ ક્ષય અને ઉપશમ એ બંનેથી ભિન્ન ત્રીજો પ્રકાર છે. કર્મને વિશ્ર્વસ એ ક્ષય, કર્મની ભસ્મચ્છનાગ્નિવત જે સ્થિતિ તે ઉપશમ અને ક્ષય તથા ઉપશમને સહયોગ તે ક્ષેપણમ.
કર્મના આઠ પ્રકારો જોઈ ગયા છીએ. તેમાં જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મેહનીય અને અન્તરાય એ ચાર કર્મો +ઘાતી કહેવાય છે, અને બાકીનાં અધાતી. તેમાં મેહનીયકર્મનો જ ઉપશમ અને ચાર ઘાતિ કર્મોનેજ ક્ષપશમ સમજવો; અર્થાત મેહનીય વિના અન્ય કર્મને ઉપશમ હેત નથી અને ચાર ઘાતી કર્મો વિના અન્ય ક્ષયોપશમ હેતું નથી.
ઉપર્યુક્ત ચાર ઘાતિ કર્મોના અવાન્તર પ્રકારે અહીં જેવા પડશે. જ્ઞાનાવરણના પાંચ પ્રકાર–મતિજ્ઞાનાવરણ, શ્રતજ્ઞાનાવરણ, અવધિ જ્ઞાનાવરણ, મન:પર્યાયજ્ઞાનાવરણ અને કેવલજ્ઞાનાવરણું. દર્શનાવરણના નવ પ્રકાર-ચક્ષુર્દર્શનાવરણ, અચક્ષુર્દર્શનાવરણુ, અવધિદર્શનાવરણ, કેવલદર્શનાવરણ અને પાંચ જાતની નિદ્રા, મોહનીયકર્મના ૨૮ પ્રકારો
+ આત્માના કેવલજ્ઞાનાદિ મૂળ ગુણને હણનાર હોવાથી ઘાતી કહેવાય છે.
૧ પાંચ જ્ઞાને જોઈ ગયા છીએ, તેનાં આવરણે પણ પાંચ હોયજ.
૨ જ્ઞાન-દર્શનને પણ વિવેક ટૂંકમાં જોઈ લીધો છે. જ્ઞાનની પૂર્વે - દર્શનને નિયમ હોવાથી અથવા જ્ઞાન-દર્શનને ક્રમભાવિ નિયમ હોવાથી જ્ઞાનની જેમ દર્શનના પણ ભેદો હોવા ન્યાયસિદ્ધ છે.
૩ જે નિદ્રામાંથી તરત જગાય, તે નિદ્રા, મુશ્કેલીથી જગાય તે નિદ્રાનિદ્રા, બેઠાં બેઠાં યા ઉભાં ઊભાં ઉંધાય તે પ્રચલા, ચાલતાં
761

Page #916

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, [ સાતમુંમિથ્યાત્વમેહનીય, સમ્યકત્વમેહનીય અને મિશ્રમેહનીય એ દર્શનમોહનીયના ત્રણ, તથા સોળ કષાય અને નવ નેકષાય એ ચારિત્રમોહનીયના પચીશ. અન્તરાયના પાંચ-દાનાન્તરાય, લાભાનરાય, ભેગાન્તરાય, ઉપભોગાન્તરાય અને વર્યાન્તરાય. આ પ્રમાણે ઘાતિકર્મના ૪૭ ભેદે થયા. તેમાં કેવલજ્ઞાનાવરણ, કેવલદર્શનાવરણ, અનન્તાનુબંધી ચાર અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ ચાર, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ચાર, મિથ્યાત્વ અને પાંચ નિદ્રા એમ વીશ પ્રકૃતિઓ સર્વઘાતિ-અને બાકીની સમ્યકત્વમેહનીય અને મિશ્રમેહનીય એ બેને જવઈ-પચીશ પ્રકૃતિઓ દેશઘાતિ સમજવી. જે પ્રકૃતિઓ પિતાના વિરોધી આત્મગુણને સર્વથા હણે, તે સર્વ ઘાતિ અને એકદેશે હણે, તે દેશઘાતી કહેવાય.
જેમ વાદળાંમાં સપડાયેલા સૂર્યને જળહળતો પ્રકાશ પણ વાદળાંમાંથી ઝાંખો નિકળે છે, અને તેજ ઝાંખા પ્રકાશ, અનેક છિદ્રવાળો પડદો લગાવેલા ઘરમાં વધારે ઝાંખો પડે છે, તેમ કેવલજ્ઞાનાવરણથી આછીદિત થયેલ કેવલજ્ઞાનાલોકની પ્રભા કેવલજ્ઞાનાવરણમાંથી પણ ઝાંખી ઝાંખી અવશ્ય બહાર નિકળે છે, પરંતુ તેના ઉપર પણ પડદા છે, એથી, અર્થાત અનેક છિદ્રવાળા પડદા જેવાં મતિજ્ઞાનાવરણ આદિ આવરણમાંથી પસાર થતી તે ઝાંખી પ્રભા બહુજ ઝાંખી પડી જાય છે. આ બહુ ઝાંખી પ્રભા એજ આપણું લેકેનું (છદ્મસ્થાનું) જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન
ક્ષાયોપથમિક” છે, અર્થાત તે ક્ષપશમથી પ્રકટ થનારું છે. આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે કેવલજ્ઞાનાવરણ જ્ઞાન-ગુણને મૂળમાંથી દબાવનાર હોવાથી સર્વઘાતિ છે અને મતિજ્ઞાનાવરણાદિજ્ઞાનના એક દેશનેઉધાય તે પ્રચલાપ્રચલા અને દિવસે ચિંતવેલ કામને જે અતિઘર નિદ્રામાં કરવામાં આવે તે સ્થાનદ્ધિ.
૧ સમ્યકત્વ ઉપર બીજા પ્રકરણના ૪૫ મા લેકની વ્યાખ્યામાં આપેલ લેખથી દર્શનમોહનીયના ત્રણ ભેદો વિદિત થઈ ગયા છે. * ૨ ચતુર્થ પ્રકરણના ૯ મા શ્લેક ઉપરની વ્યાખ્યામાંથી કષાયના ભેદ સંબધી જાણીતું થઈ ગયું છે.
૩ દાનાદિકમાં વિનભૂત કર્મ અન્તરાય કર્મ છે, એ વાત પણ પ્રથમ પ્રકરણના ચાદમા લેકની વ્યાખ્યામાં આવી ગઇ છે. ' ૪ આ બેને રવતંત્ર બંધ પડત નહિ હોવાથી ગણના કરી નથી,
762

Page #917

પ્રકરણ 1. SPIRITUAL LIGHT. કેવલજ્ઞાનાવરણમાંથી નિકળેલી ઝાંખી પ્રભાને ઓછાદિત કરનાર હોવાથી દેશવાતિ છે. આવી રીતે સર્વત્ર સમજી લેવું.
જેવા પ્રકારને અધ્યવસાય હોય છે, તેવા પ્રકારને રસ કર્મના અણુઓમાં બંધાય છે. દુષ્ટાન્ત તરીકે જેમ કેઈએ એક વાસણમાં એક શેર કરીયાતું નાંખી તેમાં ચાર શેર પાણી રેડી તેને, એક શેર પાણી બાકી રહ્યું ત્યાં સુધી ઉકાળ્યું ત્યારે તેમાં જે રસનું સત્વ બંધાયું, તેને ચઉઠાણુઓ રસ, બશેર પાણી બાકી રહેતાં ત્રણ ઠાણીઓ, ત્રણ શેર પાણી બાકી રહેતાં દુઠાણીઓ અને ચાર શેરમાંથી કંઈ પણ પાણી ઓછું ન થતાં, કેરીયાતાની જે સ્વાભાવિક કડવાશ છે, તેને એકઠાણી રસ કહેવાય છે. આ દષ્ટાન્ત પ્રમાણે કર્મના અણુઓમાં પણ જે રસબંધાય છે, તે નાના પ્રકારનો હોય છે કેાઈ ચઉઠાણી, કોઈ ત્રીઠાણી, કોઈ દુઠાણીઓ અને કોઈ એકઠાણીએ. આમ રસભેદ બંધાવામાં કારણ અધ્યવસાયની વિચિત્રતા છે.
સર્વ ધાતિ પ્રકૃતિઓને ગમે તે રસ ( ચઉઠાણીઓ, ચાહે ત્રિકણીઓ યા દુઠાણીઓ હોય, એકઠાણીઓ હોયજ નહિ ) સર્વઘાતિજ હોય છે. આથી સર્વઘાતિ પ્રકૃતિઓને રસસ્પર્ધક ( રસને જ ) અત્યંત ગાઢ, અત્યંત ચિકણો હવે એ સ્વાભાવિક જ છે.
દેશઘાતિ પ્રકૃતિઓના રસસ્પર્ધક ( રસસમૂહ ) પણ ચઉઠાણીયા, વિઠાણીયા, દુઠાણુયા અને એકઠાણીયા હોય છે. દેશઘાતિના ચઠાણીયા અને ત્રિકોણીયા રસસ્પર્ધક સર્વઘાતિ જ હોય છે, બેઠાણીયામાં કેટલાક સર્વાતિ અને કેટલાક દેશઘાતિ હોય છે અને એકઠાણીયા રસ દેશઘાતિ જ હોય છે.
સર્વધાતિ, દેશધાતિ કર્મોના સર્વઘાતિ રસને નિબળ બનાવ્યા બાદ ઉદયમાં આવતા તે રસને ક્ષય અને ઉદયમાં અપ્રાપ્ત તે રસનું વિધ્વંભન (ઉપશમ) કરવું, તેનું નામ “ક્ષપશમ’ છે. ઉદાહરણ તરીકે અવધિજ્ઞાનાવરણને જે સર્વઘાતિ યા દેશદ્યાતિ રસ અવધિજ્ઞાનને અટકાવનાર છે, તેને અતિનિર્બળ બનાવી દેવાથી જે પ્રભા ઝગમગતી બહાર આવે છે, તે અવધિજ્ઞાનને ક્ષપશમ , અથવા અવધિજ્ઞાન પ્રગટયું સમજવું. ક્ષયપશમ દેશવાતિ પ્રકૃતિઓ ઉપરાંત કેટલીક સર્વઘાતિ પ્રકૃતિઓને પણ થાય છે. જેવી કે-મિથ્યાત્વે, અનન્તાનુબધી વગેરે. વિશેષ એટલું ધ્યાનમાં રાખવું કે-સર્વધાતી પ્રકૃતિઓને
768

Page #918

અધ્યાત્મતાલેક [ સાતમુંવિપાકેદય રહેતે ક્ષપશમ હોય નહિ, જ્યારે દેશઘાતી પ્રકૃતિને વિપાકેદય રહેતે પણ ક્ષયપશમ હોય છે. કારણ એ છે કે દેશદ્યાતિ પ્રકૃતિના સર્વ ધાતિ રસની પેઠે સર્વઘાતિ પ્રકૃતિને સર્વઘાતિ રસ દેશઘાતિપણે પરિણમત નથી. सामर्थ्ययोग विभजतिसंन्यासरूपः स्मृत एष योगो *धर्मस्तथा योग इति द्विधाऽसौ। तत्राऽऽदिमः स्यात् क्षपकावलिस्थे शैलेश्यवस्थावति च द्वितीयः॥१०॥
This Yoga is also known as Sanyāsayoga. It is of two kinds as Dharmasanyāsa and Yogasaņyāsa. One who has already reached the stage of kshapakasbreni (the eradicative route ) can practise Dharmasanyasa and one on the Shaileshi ( rocklike firmness ) stage is fit for the second. ( 10 ) સામથ્થગના વિભાગ
“આ વેગને સંન્યાસગપણ કહેવામાં આવે છે. આના બે ભેદ. પડે છે- ધર્મસંન્યાસ” અને “યોગસંન્યાસ'. “ધર્મસંન્યાસ' પરમાર્થતઃ “ક્ષપકશ્રેણ” ઉપર આવેલાઓને હેય છે, જ્યારે “ગસંન્યાસ શેલેશી અવસ્થાવાળાને (ચોદમાં ગુણસ્થાનવાળાને ) હોય છે.”—૧૦ | ભાવાર્થ. ધર્મસંન્યાસ એટલે ધર્મોને સંન્યાસ, અર્થાત ધર્મોન પરિત્યાગ. ક્યા ધર્મોને ત્યાગ? આત્માના ખાસ ધર્મોને નહિ, પણ પુદ્ગલ દ્રવ્યોથી સંબન્ધ રાખતા એવા ( ક્ષાયોપથમિક ) ધર્મોને ત્યાગ. આ ધર્મસંન્યાસયોગ ક્ષપકશ્રેણી ઉપર વર્તતા મહાત્માને હોય છે.
યોગસંન્યાસ” એટલે મન-વચન-શરીરના વ્યાપારને પૂર્ણ નિરોધ. આ ગસંન્યાસ ચદમાં ગુણસ્થાને-શૈલેશી અવસ્થામાં હોય છે. ચદમા ગુણસ્થાનને શૈલેશી” એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે. •
* धर्मसंन्यासः, योगसंन्यासः ।
+ “શી'-ન્યૂઃ સંવર, તા “રાઃ”—વામી રાડ, તા લવસ્થા ઊલ્ટેશી અર્થાત–શીલ” એટલે સંપૂર્ણ સંવર, તેને “ઈશ એટલે સ્વામી, તે શલેશ, તેની અવસ્થા તે શેલેશી'.
764

Page #919

મરણ ] SexHITUAL LIGHT. योगसंन्यासस्य अयोगार्थत्वेऽपि योगशब्दार्थतां साधयति असावयोगोऽपि मनोवचोऽङ्गव्यापाररोधात् सकलपका। अवादि मुक्त्या सह योजनेन योगो भवाम्भोनिविरोध एषः॥१
The second Yoga, i. e. Saņyāsayoga, is also in the absence of Yoga (from one point of view ), because in this state all functions of mind, speech and body are stopped in every way. It is called Yoga because it leads on to the state of absolute freedom. This Yoga is an embankment protecting against the ocean of worldliness. ( 11 ) . યોગસંન્યાસને યોગ શી રીતે કહે?—
“ એ સંન્યાસ યોગઅવસ્થા છે, કેમકે તે અવસ્થામાં, મનવચન શરીરના તમામ વ્યાપાર સર્વથા નિરૂદ્ધ થઈ ગયેલા હોય છે. આમ છતાં તે મુક્તિની સાથે જોડી દેનાર હોવાથી ગ–અવસ્થા ' છે. * આ યુગ સંસારરૂપ મહાસાગરનો તટ છે.”– ૧૧ વારંવાર કાઢઃ ઉિં વરાતિ?— असुं च योगं समुपाजगन्वान् प्राप्नोति मोक्षं क्षणमात्र एव । सर्वज्ञभावावसरेऽवशिष्टकर्माणि हन्ति क्षणतो यदेषः ॥ १२ ॥
One, adept in this Yoga attains to absolute freedom even in a moment. The kārmic forces remaining after ( which remain at the time of attainment of the state of Omniscience) are completely destroyed in a moment under this Yoga. (12)
ગ’ શબ્દ “પુ ધાતુથી બનેલું છે. તે ધાતુને અર્થ-જેવું થાય છે. આ અન્તિમ વેગ મુક્તિની સાથે તëણત જોડી દેનાર છે, એ માટે તે બરાબર “ ગ ર છે.
76

Page #920

अध्यात्मdails. [ सात :ગિસંન્યાસયોગ ઉપર આરૂઢ થયેલો શું કરે છે?—
એ મને પ્રાપ્ત થયેલે ક્ષણવારમાં મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે; કેમકે કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વખતે જે કર્મો નષ્ટ થવાં બાકી રહ્યાં હોય છે, તે અવશિષ્ટ તમામ કમેને એ યોગની અંદર ક્ષણવારમાં ક્ષીણ કરે છે.”—૧૨ योगाविर्भूतं मोक्षं निरूपयतिअनेन योगेन विकर्मकीसन् मुक्तो भवेत् तत्क्षणमस्तदेहः । मुक्तिश्च केत्येव गभीरप्रश्ने जैनेन्द्रमार्गे ग समाधिरेषः ॥ १३ ॥ ऊर्ध्वं यथा लाबुफलं समेति लेपेऽपयाते सलिलाशयस्थम् । ऊर्ध तथा गच्छति सर्वकर्मलेपपणाशात् परिशुद्ध आत्मा ॥१४॥ अयं स्वभावोऽयुपगन्तुमर्हो यदूर्ध्वमात्मेति विकर्मकत्वे । ऊर्ध्व प्रगच्छन्नवतिष्ठतेऽसौ क्षणेन लोकाग्रपदे परात्मा ॥ १५ ॥ ततोऽध आयाति न गौरवस्याऽभावाद् नचाग्रेऽप्यनुपग्रहत्वात् । नचास्ति तिर्यग्गातेसम्पयोक्ता लोकाग्र एव स्थितिरस्य युक्ता ॥१६॥
By means of this Yoga one becoming free from all kārmic forces at the same time loses his body and gets absolute freedom. The important question what absolute freedom consists in is solved above according to the Jain tenets. ( 13 )
As the pumpkin ground ( which stands firm in water) floats high in the water when the dirt with which it is besmeared is cleared off, so the highly purified soul goes up when plastering of moral impurity of all kārmic forces is destroyed ( 14 )
· It is the nature of the soul to go up when it is free from all karmic forces. The ascending supreme
766

Page #921

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIT. spirit at once reaches and abides in the topmost part of Loka. (15)
Thus the superior spirit does not descend from this plain owing to the absence of heaviness or weight, It does not ascend higher for the want of auxiliary motion. It does not progress forward in an oblique direction without being assisted by initial velocity, consequently its proper abode is at the top of the phenomenal world. (16)
ગથી આવિર્ભત થતો એક્ષ- “ આ યોગ વડે સકલ કર્મોથી રહિત થયો થકો આત્મા તક્ષણંત શરીરથી મુક્ત થઈ મુક્ત બને છે. “મુકિત ” શું છે ? એ ગંભીર પ્રશ્ન ઉપર જેનશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ આ સમાધાન છે-જેમ પાણીમાં રહેલી માટીના લેપવાળી તુંબડી, તેની ઉપર સઘળો મેલ નિકળી જવાથી એકદમ પાણી ઉપર આવી જાય છે, તેમ આત્મા ઉપર સઘળો કર્મરૂપ મેલ દૂર થવાથી પરિશુદ્ધ બનેલ આમાં સ્વતઃ સ્વભાવતઃ ઊર્ધ્વગતિ કરે છે, ઉપર જાય છે. આવા પ્રકારને આત્માનો સ્વભાવ પણ માનવો જોઈએ છે, તે સર્વકર્મરહિત થતાંની સાથે ઊ ગમન કરે છે. ઊર્ધ્વગમન કરે તે પરમ આતમ ક્ષણવારમાં લેકના અગ્રભાગે અવસ્થિત થાય છે. ત્યાંથી તે નીચે ન આવી શકે, કેમકે તેમાં ગુરૂત્વશક્તિ નથી, ત્યાંથી ઉચે પણ (અલકમાં ) ન જઈ શકે, કેમકે ત્યાંથી આગળ ગતિ કરવામાં ઉપકારક કાઈ ( ધર્માસ્તિકાય ) પદાર્થ નથી, તિરછી ગતિમાં પણ તે મૂકાઈ શકતા નથી, કારણ કે તેવો પ્રેરક કોઈ નથી, એ માટે લેકના અગ્રભાગ ઉપરજ મુક્ત આત્માની અવર સ્થિતિ યુક્ત છે. ”—૧૩, ૧૪, ૧૫, ૧૬.
* * વાંચે, પ્રથમ પ્રકરણના ચાદમા લેકની વ્યાખ્યામાં આકાશ પાર્થનું વિવેચન, ત્યાં આ હકીકત સ્પષ્ટ કરી સમજાવી છે. .
787

Page #922

· અધ્યાત્મતવાલાક,
( સાતમુ
ક્યાખ્યા
મુક્ત અવસ્થામાં સર્વ કમેČની ઉપાધિ છૂટી જવાને લીધે શરીર, દન્દ્રિય અને મનના સથા અભાવ થવાથી જે અનિર્વાસ્થ્ય સુખમુક્ત આત્માએ અનુભવે છે, તે સુખની આગળ સમગ્ર ત્રિલોકીને - આનંદ બિન્દમાત્ર છે. ઘણાઓની આવી થતી શંકા સભળાય છે કે-મેક્ષમાં શરીર નથી, વાડી, લાડી, ગાડી નથી, તો ત્યાં સુખ શું હાઇ શકે ? પરન્તુ ખૂબ ધ્યાનમાં રાખવું જોઇએ કે શરીર, સુખની સાથે દુ:ખનુ પણ સાધન છે. માલ-મિષ્ટાન્ન ઉડાવવામાં જે મજા પડે છે, તેનું કારણ માત્ર. ભૂખની પીડા છે. આ વાત પ્રત્યક્ષ બેએ છીએ કે પેટ ભરાઇ ગયેલું હાય છે, ત્યારે અમૃતસમાન ભોજન પણ ગમતું નથી, ટાઢની પીડા દૂર કરવા જે વસ્ત્રો પહેરવામાં આવે છે, તેજ વસ્ત્રા, ગર્મીના સતાપ વખતે પહેરવાં ગમતાં નથી. બહુ ખેસવાવાળાને ચાલવાનું મન થાય છે અને બહુ ચાલવાવાળાને બેસવાનું-આરામ લેવાનું મન થાય છે. કામભોગ, શરૂઆતમાં જેવા અનુકૂલ ભાસે છે, અન્તમાં તેવેાજ પ્રાતકૂલ લાગે છે. આ બધી સંસારની સ્થિતિ શું સુખય છે ? કદાપિ નહિ. જે સુખનાં સાધને સમજાય છે, તે, માત્ર દુ:ખને શમાવવા સિવાય કઇ નવું સુખ ઉત્પન્ન કરનાર નથી. પાકેલું ગુમડું જ્યારે ફૂટી જાય છે, ત્યારે 'હા...શ ' કરીને જે સુખ અનુભવાય છે, તે સુખ યથાર્થમાં સત્ય છે? નહિ. માત્ર તે વેદનાની શાન્તિ છે. જો તે સુખ સાચુ' હ્રાય, તે જેતે ગુમડુ થયું નથી, તેને તે સુખાહ્વાદ કાં ન થાય ?.
'
ઉપરની હકીકતમાં એટલું વિશેષ ઉમેરીને યાદ રાખવુ' જોએ વિષયસેવનથી દુઃખની શાન્તિ જે અનુભવાય છે, તે પણ ક્ષણિક અને પરિણામે વિસ છે.
જે સ્વાસ્થ્ય મેળવવા માટે ખાવું, પીવુ’, હરવું, ફરવુ' વગેરે સંસારવત્તી જીવા કરે છે, તે સ્વાસ્થ્ય કરતાં અનન્તગણું સ્વાસ્થ્ય સિદ્ધ - ત્માઓને કર્મક્ષયથી સ્વતઃ પ્રાપ્ત છે. આ હકીકત ઉપરથી · મુક્ત આત્મા એમાં અનન્ત સુખ હાવાનું આપણું હૃદય કબૂલ કરે છે.
જેને ખુજલી આવતી હેાય, તેનેજ ખણવામાં ફાંઇક આનન્દ ભાસે છે, ખીજાંને તે તરફ રૂચિ શાની હોય? એ પ્રમાણે જેઓને માંહની
768

Page #923

થુ; ]
SPIRITUAL CLIC.
વાંસમાએ લાગેલી હૈય છે, તેનેજ મેહની ચેષ્ટા મજાની લાગે છે, કિન્તુ બીજાને ( સિદ્ધ આત્માઓને ) તે મજાની લાગે જ શાની ?. સંસારના માહમય વિલાસ, ખરેખર ખુજલીના જેવા શરૂઆતમાં કાંઈક આનન્દ ઉપજાવનાર અને પાછળથી મહાન્ દુ:ખના અનુભવ કરાવનાર છે. માહરૂપી ખુજલી, એથી દૂર ભાગી ગઇ છે, એવા મુક્ત પરમાત્મા આને, નિલ આત્મજ્ગ્યાતિમાંથી સ્ફુરતા સ્વાભાવિક જે આનન્દ છે, તેજ ખરેખર પરમાર્થ સુખ છે. આવા પદ્મ સુખી પરમાત્માને માટે શું, બુદ્ધ, સિદ્ધ, નિરંજન, પરમજ્યંતિ, પરમબ્રહ્મ વગેરે નામેા શાસ્ત્રમાં
આપ્યાં છે.‘
મોક્ષની પ્રાપ્તિ, મનુષ્યશરીરદ્વારાજ થાય છે, દેવતાએ પણું દેવગતિ માંથી મુક્તિ પામી શકતા નથી.
;
*
>
'
ભવ્ય ' અને ‘ અભવ્ય ' એવા પ્રકારના જીવે. જૈનશાસ્ત્રકાર માટે, છે. મેાક્ષને ગમે ત્યારે પણ મેળવી શકનારા જીવા ‘ ભવ્ય ' કહેવાય છે, જ્યારે ‘ અભવ્ય ’ જીવાને મુક્તિની પ્રાપ્તિ કદાપિ હાઇ શકતી નથી. ભવ્ય કે અભવ્ય કાઇના બનાવ્યા બનતા નથી, કિન્તુ એ ભવ્યત્વ–અભય્યત્વ, જીવને સ્વાભાવિક પરિણામ છે. જેમ, મગની અંદર કારડુ ભગ હાય છે, અને બીજા મગ પાકી જાય પણ, તે કાર્ડ મગ પાકતા નથી, તે રીતે અભન્ય કારડુ મગના જેવા છે. એની સસાર–સ્થિતિ પાકતી નથી.
..
સવાલ ઉભા થઇ શકે તેમ છે કે-ભવ્યત્વ અને અભવ્યત્વનું લક્ષણ શુ ?. આના સમાધાનમાં શાસ્ત્રકારા એટલુ જ જણાવે છે કે “ જેના મનમાં એમ શંકા થાય કે હું. ભવ્ય હેાઇશ કે અભવ્ય ! ” તથા જેતે હું ભવ્ય હાઉ તા સારૂ ! ’–એવી રીતે ભવ્ય હેાવા તરફ રૂચિ હૈાય અને અભવ્યતાની ૩૯૫ના ઉત્પન્ન થવાનીજ સાથે ખેદ ઉત્પન્ન થવે હાય, તે પ્રાણી ભય છે; કારણ કે આવી ચિન્તા અલભ્યના મનનાં ઉપજેજ નહિ.+
અહીં એક આશકાને અવકાશ મળે છે. તે એ છે કે જે વસ્તુની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે વસ્તુના નાશ થાય છે. એ અકાટ્ય નિયમ પ્રમાણે + જીએ પ્રવચનસારાધ્ધારના ૨૧૪ મા દારમાં. આચારાંગ સૂત્રની વૃત્તિમાં પણ મય.મવ્યામધ્યશાયા અમાનત " એ વાક્યથી અભયને ભવ્યાભથ્થરની શાના અસભવ બતાવ્યા છે.
7:69

Page #924

- અધ્યાત્મતત્ત્વાક.
સાતમું મોક્ષ પણ ઉત્પન્ન થતું હોવાથી તેને પણ અંત આવો જોઈએ, અને અએવ મેક્ષ શાશ્વત ઘટી શકે નહિ.
આના સમાધાનમાં ધ્યાન આપવા જેવું છે કે-મેક્ષ કે ઉત્પન્ન થનારી વસ્તુ નથી. માત્ર કર્મથી અલગ થવું, એ જ આત્માને મોક્ષ છે. આથી આત્મામાં કોઈ નવીન વસ્તુને ઉત્પાદ થતું નથી કે જેથી તેને અંત આવવાની કલ્પના ઉભી થઈ શકે. જેમ વાદળાં ખસી જવાથી જળહળતે સૂર્ય પ્રકાશમાન થાય છે, તેમ કર્મનાં આવરણો ખસી જવાથી આત્માના સકળ ગુણે પ્રકાશમાન થાય છે. બીજા શબ્દોમાં સકલગુણયુક્ત આત્મા પ્રકાશમાન થાય છે. આનું નામજ મેક્ષ છે. કહે, આમાં શું ઉત્પન્ન થયું . | સર્વથા નિર્મળ થયેલ આત્માને પુન; કર્મને સમ્બન્ધ થતું નથી, એ હકીક્ત ત્રીજા પ્રકરણના બીજા ની વ્યાખ્યામાં જોઈ લીધી છે.
અન્ય વિદ્વાને પણ કહે છે કે –
" क्षीरात् समुद्धृत त्वाज्यं न पुनः क्षीरतां व्रजेत् । ___ पृथकृतस्तु कर्मभ्यो नात्मा स्यात् कर्मवान् पुनः "॥ " यथा नीता रसेन्द्रेण धातवः शातकुम्भताम् ।।
पुनरावृत्तये न स्युस्तद्वदात्माऽपि योगिनाम् " ॥ અર્થાત – દૂધમાંથી કાઢેલું ઘી જેમ ફરીને ક્ષીર નથી બની જતું, તેમ કર્મોથી અલગ થયેલ આત્મા પુનઃ કર્મવાનું બનતું નથી. રસવડે કરીને સુવર્ણ બનેલી ધાતુઓ પુનઃ સુવર્ણ મટીને પૂર્વ સ્થિતિમાં જેમ નથી. આવતી, તેમ ગિઓને મુકત બનેલ આત્મા પુનઃ કર્મબદ્ધ બનતા નથી.
સંસારને સંબન્ધ, કર્મ સંબંધને આધીન છે, અને કર્મને સંબન્ધ, રાગદ્વેષની ચિકાશને આધીન છે. જેઓ અત્યંત નિર્મલ થયા છેસર્વથા નિર્લેપ થયા છે, તેઓને રાગદ્વેષાદિની ચિકાશ હેયજ શાની ? અને અતએ કર્મ સંબન્ધ હવાની કલ્પના પણ શી ? અને એથી જ સંસારમાં ફરી ઘસડાવાની વાત જ શી ?.
. આ સ્થળે એક એવો પ્રશ્ન ઉભો થાય છે કે આત્માની સાથે કર્મને સંગ જ્યારે અનાદિ છે, તે અનાદિ કર્મને નાશ કેમ
770

Page #925

મારણ ]
SPIRITUAL LIGHT. થવો જોઈએ ? કારણ કે અનાદિ વસ્તુને નાશ થતો નથી, એમ તક શાસ્ત્રિઓનું કહેવું છે, અને વિશ્વમાં પણ એમ અનુભવાય છે. આ પ્રશ્નના સમાધાનમાં એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે આત્માની સાથે નવાં નવાં કર્મો બંધાતાં જાય છે અને જૂનાં જૂનાં ખરી પડે છે. આવી સ્થિતિમાં કોઈ પણ અમુક કર્મવ્યક્તિ આત્માની સાથે અનાદિ-સંયુક્ત નથી, કિન્તુ જાદા જૂદા કર્મના સંયોગનો પ્રવાહ અનાદિકાલથી વહેતો આવે છે, એ સહજ સમજી શકાય છે. ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે આત્મા અને આકાશના સંગની જેમ જે સંયોગ અનાદિ હોય છે, તે અનાદિ સંગિને નાશ કદાપિ હોઈ શકે નહિ, પરંતુ એ સિવાયના બાકીના સગ તે આખરે તૂટી જાય છે. આત્માની સાથે દરેક કર્મવ્યક્તિને સંગ આદિમાન છે; અતએ કઈ કર્મ વ્યકિત, આત્માની સાથે સ્થાયી સંયુકત રહેતી નથી, તે પછી શુકલધ્યાનના પ્રતાપે સર્વકને સમૂલ ક્ષય થ એમાં અઘટિત શું છે?
એ સિવાય, સંસારના મનુષ્યો તરફ દષ્ટિ કરતાં સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે-ઘણા માણસેના રાગ-દ્વેષ અધિક પ્રમાણમાં હોય છે, જ્યારે કેટલાકના રાગ-દેષ ઓછા પ્રમાણમાં હોય છે. આવી રીતની. રાગ-દ્વેષની વધઘટ હેતુ વગર ઘટી શકે નહિ, એ સહજ સમજી શકાય છે; અને એથી માની શકાય છે કે વધઘટવાળી ચીજ, જે હેતુથી ઘટતી હોય, તે હેતુની પૂરી સામગ્રી મળ્યેથી તેને નાશ થાય છે. જેમકે, પિષ મહીનાની પ્રબલ ટાઢ બાલસૂર્યને મંદ મંદ તાપથી ઘટતી છતી વધુ તાપ પડેયેથી બિલકુલ ઉડી જાય છે. ત્યારે વધઘટવાળા રાગ-દ્વેષ દે જે કારણથી ઓછી થાય છે, તે કારણ, સંપૂર્ણરૂપમાં યદિ સિદ્ધ થાય, તે તેથી. તે સમૂલ નષ્ટ થાય, એમાં વાંધા જેવું શું છે? રાગ-દ્વેષને ઘટાડે શુભ ભાવનાઓના સતત પ્રવાહથી થાય છે અને એ જ શુભ ભાવનાઓ
જ્યારે વધારે મજબૂત થાય છે, અને ધ્યાનના સ્વરૂપમાં આત્મા જ્યારે નિશ્ચલ બને છે, ત્યારે રાગ-દ્વેષને સંપૂર્ણ ક્ષય થાય છે; અને એથી જ કેવલજ્ઞાનને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે, કેમકે રાગ-દ્વેષનો ક્ષય થયેથી જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણ અને અંતરાય એ ત્રણે કર્મોનો ક્ષય થઈ જાય છે. આખો
૧ જ્યાં જ્યાં કર્મને અનાદિ કહેવામાં આવ્યું છે, ત્યાં ત્યાં જતા જાદા કર્મના સંગનો પ્રવાહ અનાદિ સમજો. . . . . *
77

Page #926

અધ્યાત્મતત્વાક.
સાતમુર સંસારરૂપ મહેલ, માત્ર બેજ થાંભલા ઉપર ટકી રહ્યો છે, અને તે રાગ તથા દ્વેષ છે. મેહનીય કર્મનું સર્વસ્વ રાગ અને દ્વેષ છે. તાલ વૃક્ષના વિર ઉપર સેય ભાંકી દેવાથી જેમ આખું તાલ વૃક્ષ સુકાઈ જાય છે, તે પ્રમાણે સર્વ કર્મોનું મૂળ જે રાગ-દ્વેષ, તેના ઉપર પ્રહાર કરવાથી તેને ઉછેદ કરવાથી આખું કર્મવૃક્ષ સુકાઈ જાય છે-નાશ પામી જાય છે. - પૂર્વે જઈ ગયા છીએ તેમ મુક્તિના બે ભેદ પાડી શકાય છે-જીવન મુક્તિ અને પરમુક્તિ. શરીરાવચ્છિન્ન કેવલજ્ઞાન એ જીવન્મુક્તિનું લક્ષણ છે. શરીરધારી કેવલીઓ જીવન્મુકત છે. સર્વ કમેને ય થતાં જે અશરીરી-સિદ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે, તે પરમુકિત છે. કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું કે આત્મા પરમાત્મા બની ગયાજ; કારણ કે કાચવ સિદ્ધાત્માઓ અને શરીરધારી કેવલજ્ઞાનીઓના કેવલજ્ઞાનમાં પરમાણુ જેટલો પણ ફરક હેતે નથી, એ બંનેનું કેવલજ્ઞાન બિલકુલ સરખું હોય છે. આત્મસ્વરૂપનું સર્વસ્વ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં આત્માને પરમાત્મા થવામાં કંઈ બાકી રહેતી નથી. કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વખતે નષ્ટ થવાં રહી ગયેલાં
અઘાતિ” કર્મો કેવેલીને જે પરિણામ બતાવે છે, તે અકિંચિકર છે. એથી આત્મસ્વરૂપને કંઈ લાગતું વળગતું નથી. અસ્તુ.
કેવલજ્ઞાનના સંબન્ધમાં ઘણાને શંકા રહ્યા કરે છે કે “ એવું તે જ્ઞાન કોઈને હેતું હશે ખરું કે જે અખંડ બ્રહ્માંડના--સકલ લેકાલેકના ત્રણે કાલના તમામ પદાર્થો ઉપર પ્રકાશ પાડે ? ” પરંતુ એમાં કશું શંકા કરવા જેવું નથી. જ્ઞાનની માત્રા મનુષ્યમાં એક બીજા કરતાં અધિકાધિક દેખવામાં આવે છે. આ શું સૂચવે છે ? એજ કે જે આવરણ થોડું ઘણું ખસવાથી જ્ઞાન, અધિક આધક પ્રકાશમાં આવે છે, તે આવરણ, અગર બિલકુલ ખસી જાય, તે સંપૂર્ણ જ્ઞાનને પ્રકાશ થાય. આ હકીકતને એક દૃષ્ટાન્તથી જોઈએ કે-નાની મોટી વસ્તુઓમાં જે પહેળાઈ, એક બીજાથી ઘણી ઘણી જોવામાં આવે છે, તે પહોળાઈ વધતી વધતી આકાશમાં વિશ્રાનિત લે છે, અર્થાત વધતી જતી પહોળાઈને અત આકાશમાં આવે છે. આકાશથી આગળ પહોળાઈને પ્રકષ નથી, સંપૂર્ણ પહોળાઈ આકાશમાં આવી ગઈ છે. આ દૃષ્ટાન્ત પ્રમાણે જ્ઞાનની માત્રા પણ વધતી વધતી કોઇ પુરૂષવિશેષમાં વિશ્રામ લીધેલી હોવી જોઈએ, એમ ન્યાયથી સિદ્ધ થાય છે. જ્ઞાનને વધતા જતા પ્રકને જેની અંદર
772

Page #927

મરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
અંત આવે છે, જેનાથી આગળ જ્ઞાનની માત્રાને વધવાનું અટકી ગયું છે, એવા–સમ્પૂર્ણ જ્ઞાનની વિશ્રાન્તિને મેળવનાર જે પુરૂષ છે, તેજ સજ્ઞ છે, સંદર્શી છે; અને તેનું જે જ્ઞાન તે કેવલજ્ઞાન છે.
..
6
" 6
.
પ્રાચીન દર્શનશાસ્ત્રા મેાક્ષને માર્ગ બતાવવા માટે લખાયલાં છે; એમ એ શાસ્ત્ર જોવાથી માલૂમ પડે છે. મુનિ અક્ષપાદ ( ગૈતમ ) પેાતાના ન્યાયનૢશનમાં પ્રથમ સૂત્રની અંદરજ ‘ પ્રમાણ પ્રમેય વગેરે સેાળ પદાર્થાંના તત્ત્વજ્ઞાનથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ બતાવે છે. ઋષિ કણાદ વૈશેષિક દન'માં દ્રવ્ય, ' ગુણ ' વગેરે સાત પાર્થીના તત્ત્વજ્ઞાનથી મુક્તિના લાભ જણાવે છે. એમ દરેક દર્શનકારાનું લક્ષ્ય મુક્તિની તરફેણમાંજ છે. જો કે મુક્તિના ઉપાયે દરેક દર્શીનશાસ્ત્રમાં જુદી જુદી રીતે મળે છે, પણ શુદ્ધ દૃષ્ટિએ વિચારતાં બધાએનુ તાત્પર્ય એક સરખુંજ માલૂમ પડે છે. અને તે એજ તાત્પર્ય છે કે સમ્યગ્નાનપૂર્વક સમ્યક્ ક્રિયા; અર્થાત્ શુદ્ધ ખેધ અને શુદ્ધ ચારિત્ર એ બંનેને સહયેગ એજ મુકિતને અસાધારણ ઉપાય છે. હું નથી સમજતા કે મુક્તિના ઉપાયની આમ વ્યાખ્યા કરવામાં કાઈને પણ વાંધા રહેતા હાય.
C
મુકિતના ઉપાયની જેમ મુક્તિના સ્વરૂપમાં પણ વિદ્વાનાની ભિન્ન ભિન્ન વાક્યતા જોવાય છે; પરન્તુ તેમાંથી પણ શુદ્ધ એક તાત્પ શોધી શકાય છે. દુઃખરહિત અને સ્વાસ્થ્યપૂર્ણ એવી શુદ્ધ નિર્મળ સ્થિતિને
:
મુક્તિ ’ કહેવામાં કાઇ પણ વિદ્વાન્ અરુચિ બતાવી શકે તેમ નથી,
અલબત કેટલાક વિદ્વાના મુક્તિ-અવસ્થામાં જ્ઞાન માનતા નથી; પરંતુ વિચારવું જોઇએ કે નાન ( કેવલજ્ઞાન ) એ દરેક આત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ છે. સર્વ આત્મા જ્ઞસ્વભાવવાળા છે. આવી સ્થિતિ હાવા છતાં પણ સર્વ વિષયેાના સાક્ષાત્કાર સોંસારવી આત્માને જે થતા નથી, તેનું કારણુ એજ છે કે તે કેવલજ્ઞાન પ્રતિબન્ધકથી ( આવરણથી ) ખાયલુ છે. અગ્નિને જેમ ઉષ્ણુસ્વભાવ છે, તેમ આત્માના જ્ઞસ્વભાવ છે. છતાં પણ પ્રતિબન્ધકના સમવધાનમાં જેમ અગ્નિ દાહ કરી શકતી નથી, તેમ પ્રતિબન્ધકના સંસર્ગના કારણુથી આત્મા સર્વાં પટ્ટા773
૯૮

Page #928

અધ્યાત્મતવાલક
[ સાતમું
ને સાક્ષાત્કાર કરી શકતું નથી. + જ્યારે આમ હકીકત છે, તે પછી આત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ જે જ્ઞાન, તેને અભાવ મુક્તિમાં કેમ હોઈ
मुक्तिप्राप्तान् वर्णयति*महेश्वरास्ते परमेश्वरास्ते स्वयम्भुवस्ते पुरुषोत्तमासे । पितामहास्ते परमेष्ठिनस्ते तथागतास्ते सुगताः शिवास्ते ॥ १७ ॥
These high souls are Maheshvaras, Parameshvaras, Svayambhus, Purushottamas, Pitāmahas, Parmeshthis, Tathāgatas, Sugatas and Shivas. ( 17 ) મુકિત પામેલાઓને વર્ણવે છે–
સર્વ કર્મોથી મુક્ત થયેલા મહેશ્વર છે, પરમેશ્વર છે, + અહીં અગ્નિનું ઉદાહરણ એટલાજ પૂરતું સમજવાનું છે કેજેમ અગ્નિનું લક્ષણ ઉષ્ણતા અથવા દાહસ્વભાવતા છે, તેમ આત્માનું લક્ષણ જ્ઞાન છે. આટલાજ અંશમાં આ ઉદાહરણ છે. અતએવ-“અગ્નિ જેમ દૂરવર્તી વસ્તુને બાળી શકતી નથી, તેમ આત્માને દૂરવર્તી પદાર્થને સાક્ષાત્કાર ન થે જોઈએ. વળી અગ્નિથી જેમાં કેટલાક એવા પદાર્થો બળતા નથી, તેમ આત્માથી પણ કેટલાક પદાર્થો જ્ઞાત નજ થવા જોઈએ –એની શંકા કરવાને અન્ન અવકાશ રહેતું નથી.
* આ હકીકત પ્રથમ પ્રકરણના ૧૫ મા લેકના વિવરણમાં ૭૨ મા પૃષ્ઠની નીચે નોટમાં સ્પષ્ટ કરી બતાવી છે. ___ * महान्त ईश्वरा महेश्वराः। परमा ईश्वगः परमेश्वराः । स्वयं समृद्धा भवन्तति स्वयम्भुवः । पुरुषेषूतम': पुरुषोत्तमाः ।विशुद्धयोगिनः पितृसमानत्वाद् अस्माकं पितर, तेषामपि पितृतुल्या ईश्वरा अस्माकं पितामहा भवन्ति । अथवा पितामहा नाम પૂરા: ઘરમે (૨) તિતિ વણિનઃ 1 “તથા તથાઇવાર (ાર્ચ) જ્ઞા येषां ते तथागताः । 'सु' शेभनं ज्ञानं येषां ते सुगताः । शिवं कल्याणमस्ति एषु પતિ શિવાઃ | ૧ મહેટા ઈશ્વર તે મહેશ્વર. ૨ પરમ ઈશ્વર તે પરમેશ્વર.
774

Page #929

પ્રકરણ ] SHRITUAL GET.
સ્વયંભૂ છે, પુત્તમ છે, પિતામહ છે, પરમેષ્ઠી” છે, "તથાગત છે, સંગત છે અને શિવ છે. ”—૧૭ કાજોલાણના– साईरो हे बहुभागधेयाः ! स्ताद् वो मनोवारिरुहस्य हंसः। यहि पन्था अवधारणीयश्चैतन्यशक्तिमातावनन्यः ॥ १८ ॥
O highly prosperous, let this divine Lord be seated as a swan on your lobus-like heart. Keep this constantly before your mind that this course and 20 other leads to the development of spiritual Powers. ( 18 ) સામાન્યતઃ ઇશ્વરની ઉપાસના –
“હે મહાભાગ્યશાળીઓ ! તે ઈશ્વર તમારા હૃદયરૂપ કમળને હંસ બને. અથવા તે કમળને વિકસિત કરવામાં સૂર્ય બને. યાદ રાખવું જોઈએ કે આજ માર્ગ ( ઈશ્વરબાન ) ચૈતન્યશક્તિને વિકસ્વર કરવામાં અસાધારણ કારણ છે. "--૧૮
જેને ઈશ્વરને સ્યાદ્વાદદષ્ટિએ કેવી રીતે જુએ છે, તેને માટે આ એક શ્લોક બસ છે–
" परब्रह्माकारं सकलजगदाकाररहितं
___ सरूपं नीरूपं सगुणमगुणं निर्विभु-विभुम् । विभिन्नं सम्भिनं विगतमूनसं साधुमनसं
पुराणं नव्यं चाधिहृदयमधीशं प्रणिधे " ॥ .. ભાવાર્થ એ છે કે-ઇશ્વર સાકાર છે અને નિરાકાર, રૂપી છે અને અરૂપી, સગુણ છે અને અગુણ, વિભુ છે અને અવિભુ, ભિન્ન છે અને
૧ પૂર્ણમહદયસંપન્ન. ૨ પુષમાં ઉત્તમ. ૩ પૂના પણ પૂજ્ય. ૪ પ્રકમ સ્થાન ઉપર સ્થિત. પ યથાર્થતાનવાન ક ઉત્કૃષ્ટજ્ઞાનવાન ૭ કલ્યાણસંપન્ન અથવા કલ્યાણુકારી,

Page #930

- અધ્યાત્મતત્ત્વાકે [ સાતમુંમિલિત, મનરહિત છે અને મનસ્વી, પુરાણું છે અને નવીન, આવા ઈશ્વરને હૃદયમાં ધ્યાવું છું.
મુક્તિ જનાર પરમાત્મા, જેવા શારીરિક આસનમાં અહીં પૃથ્વીપીઠપર મૃત્યુ પામ્યા હોય, તેવા આસનના સ્વરૂપમાં તેમનો આત્મા મુકિતમાં ઉપસ્થિત થાય છે. આ દૃષ્ટિએ ઈશ્વર “ સાકાર ” છે અને કોઈ પણ પ્રકારનું રૂપ કે મૂતતા નહિ હોવાથી તે “ નિરાકાર ” છે. જ્ઞાનાદિ ગુણના સ્વરૂપને આશ્રીને રૂપી છે અને મૂર્ત ( પગલિક ) રૂપને આશ્રીને તે અરૂપી છે. અનન્ત જ્ઞાન, દર્શન, આનન્દ વગેરે ગુણોથી તે “ ગુણી ” છે અને સત્વ, રજ, તમ ગુણોના અત્યન્તાભાવથી “ અગુણી ” છે. જ્ઞાનથી * વિભુ ” છે અને આત્મપ્રદેશથી “ અવિભુ ' છે. જગતથી નિરાળા હોવાથી “ ભિન્ન ” છે અને કાકાશમાં અનન્ત જીવો અને પુદ્ગલે સાથે સંસર્ગવાન હોવાથી “ મિલિત” છે. વિચારરૂપ મન ન હોવાથી “અમનસ્ક” છે અને શુદ્ધ આત્મગિરૂપ ભાવમન હોવાથી “મનસ્વી” છે * “ પ્રથમ સિદ્ધ કેણુ થયો ? ” એને પતે નહિ હોવાથી સમુચ્ચયથી સિદ્ધ ભગવાન “ પુરાણ” છે અને વ્યક્તિની અપેક્ષાએ દરેક ભગવાન “ નવીન” ( સાદિ ) છે. - “સ્યાદ્વાદ' દૃષ્ટિએ ઈશ્વરનું સ્વરૂપ જોયું “ સ્યાદ્વાદ” એ જેન દર્શનને અટલ સિદ્ધાન્ત છે. એ સિદ્ધાન્ત બહુજ વિરતૃત અને ગંભીર છે, છતાં ટૂંકમાં તે અહીં જોઈ જ જરૂર છે. સ્યાદ્વાદ,
વસ્તુને જુદા જુદા દષ્ટિબિન્દુથી અવલોકન કરવું કે કથન કરવું, એ “સ્યાદ્વાદ” ને અર્થ છે. એક જ વસ્તુમાં અમુક અમુક અપેક્ષાએ જુદા જુદા ધર્મોને સ્વીકાર કરો, એને સ્યાદ્વાદ કહેવામાં આવે છે. જેવી
ક કેવલજ્ઞાની અથવા સિદ્ધ ભગવાનના શુદ્ધ આત્મોપયોગને મન માનવામાં કશો વાંધો નથી. જુઓ “ શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય ” ઉપરની યશોવિજયકૃત “ સ્યાદ્વાદકલ્પલતા ' વૃત્તિના ૩૩૯ મા પત્રના પ્રથમ પૃષ્ઠમાં
મનવાર થે વઢિનો દાન ? * * * * જીવો पयोगरूपभावमनःसद्भावाद् अयोगिनो . ध्यानम् "।
776.

Page #931

-પ્રકરણું, ]
SPIRITUAL LIGHT.
રીતે એકજ પુરૂષમાં પિતા, પુત્ર, કાકેા, ભત્રીજો, મામા, ભાણેજ વગેરે વ્યવહાર માનવામાં આવે છે, તેવી રીતે એક જ વસ્તુમાં–સ્પષ્ટીકરણુ માટે એક વિશેષ વસ્તુને ઉઠાવીને કહીએ તા–એકજ ટમાં નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ વગેરે વિરૂદ્ધરૂપે ભાસતા ધર્માં અપેક્ષાદષ્ટિએ સ્વીકાર કરવા, એ સ્યાદદદ ન છે.
. . એકજ પુરૂષ, પેાતાના પિતાની અપેક્ષાએ પુત્ર અને પેાતાનાં પુત્રની અપેક્ષાએ પિત, તેમજ પેાતાના ભત્રીજા અને ભાણેજની અપેક્ષાએ કાકા અને મામેા, વળી પેાતાના કાકા અને મામાની અપેક્ષાએ ભત્રીજો અને ભાણેજ બને છે; અને એ રીતે એકજ વ્યક્તિમાં પરસ્પર વિરૂદ્ધ દેખાતી બાબતાને પણ જૂદી જૂદી દૃષ્ટિએ માનવામાં દરેકને અનુભવ તૈયાર છે, તેમ, નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ વગેરે વિદ્ધરૂપે મનાતા ધર્માંતે પણ એક જ ઘટમાં જૂદી જૂદી અપેક્ષાએ કેમ ન માની શકાય ?.
:
"
"
એ પેહેલાં જાણવું જોઇએ કે ‘ ઘટ ’શી વસ્તુ છે ?. એકજ માટીમાંથી ઘડા, કું વગેરે અનેક પાત્રા ખતે છે, એ બધાએને સુવિદિત છે. ઘડા ફાડી તેજ માટીથી બનાવેલ કુંડાને કાઇ ધડા કહેશે નહિ. કેમ ?, માટી તેા એની એ છે?, પરન્તુ નહિ, આકાર બદલાયે હાવાથી તે ધડા કહેવાયજ નહિ. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે ધડે ' એ માટીના અમુક આકારવિશેષ છે. પરન્તુ એ ધ્યાનમાં રાખવું કે તે આકારવિશેષ, માટીથી તદ્દન જાÈા નથી. તે તે આકારમાં ફેરવાયલી માટીજ જ્યારે ડેા ’ હું'' વગેરે નામેાથી વ્યવહત થાય છે, તેા પછી ધડાના આકાર અને માટીને તદ્દન જૂદી કેમ માની શકાય ?. આ ઉપરથી એ ખુલ્લુ' જાહેર થાય છે કે · ધડા' ને આકાર અને માટી એ અને ઘડાનું સ્વરૂપ છે. હવે એ ઉભય સ્વરૂપમાં વિનાશી સ્વરૂપ કર્યું છે અને ધ્રુવ સ્વરૂપ કયું છે, એ વિચારી લઇએ– ધડાના આકાર ' એ તે વિનાશી છે, એ પ્રત્યક્ષ જોઇએ છીએ, એટલે ધડાનું એક સ્વરૂપ તે-જે ધડાના આકારવિશેષ છે, તે-વિનાશી યુ. હવે ધડાનું ખીજું સ્વરૂપ જે માટી છે, તે વિનાશી નથી, કારણ માટીના તે તે આકારા-પરિણામા બદલાયા કરે છે, પણ માટી તેા એની એજ રહે છે, એ આપણને અનુભવસિદ્ધ છે.
'
ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ધડાનું એક વિનાશી અને એક ધ્રુવ, એમ ઉભય 777

Page #932

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ સાતમું
સ્વરૂપ જોયુ. એ ઉપરથી એમ માનવું સહજ પ્રાપ્ત થાય છે ધ્રુવિનાશી રૂપથી ધડા અનિત્ય છે અને ધ્રુવરૂપથી ઘડા નિત્ય છે. આવી રીતે એક જ વસ્તુમાં નિત્ય અને અનિત્યપણાની માન્યતાના સિદ્ધાન્તને ‘ સ્યાદ્વાદ કહેવામાં આવ્યું છે.
"
સ્યાદ્વાદનું ક્ષેત્ર, ઉપર બતાવેલ નિત્ય અને અનિત્ય એ મેજ ખાખતેમાં પર્યાપ્ત થતું નથી. સત્ત્વ + અને અસત્ત્વ વગેરે ખીજા' પણ વિરૂદ્ધરૂપે જાતાં જોડલાં યાદ્રાદમાં આવે છે. એકજ ધૃઢ વસ્તુ આંખોથી પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, એથી એને ‘ સત્ ' હાવામાં પૂછવાનુંજ નથી, પરન્તુ એને અમુક દૃષ્ટિએ ‘ અસત્' પણું માનવું ન્યાયપ્રાપ્ત જણાય છે.
.
દરેક વસ્તુ, જે સત્ કહેવાય છે, તે કેને લઇને ? એ ખાસ વિચારણીય છે. રૂપ, રસ, આકાર વગેરે પેાતાના ગુણાથી-પેાતાનાજ ધર્માંશી દરેક વસ્તુ ‘ સત્ ́ હાઇ શકે છે. ખીજાના ગુણાથી કાઇ વસ્તુ ♦ સત્' હાઇ શકતી નથી. હંમેશાં, જે બાપ હાય છે, તે પાતાના પુત્રથી; ખીજાના પુત્રથી આપ બની શકાતું નથી. બીજા શબ્દોમાં આ દૃષ્ટાન્તને સ્ક્રુટ કરી કહીએ તેા પેાતાના પુત્રથી જે બાપ કહેવાય છે, તેજ પારકા છેકરાથી ખાપ કહેવાતા નથી; આ પ્રમાણે સ્વપુત્રથી થતા પિતા, જેમ બીજાના પુત્રથી અપિતા છે, તેમ પોતાના ગુણાથી–પાતાના સ્વરૂપથી જે પદાર્થ સત્' છે, તેજ પટ્ટા ખીજાના ધર્મેૌથી—ખીજામાં રહેલા ગુણાથી ખીજાના સ્વરૂપથી ‘ સત્’ હાઇ શકે નહિ. ‘ સત્ ' ન હાઇ શકે, ત્યારે સુતરાં ‘ અસત્' છે, એ સ્વતઃ સિદ્ધ થાય છે.
6
'
ઉપર કહ્યા પ્રમાણે જૂદી જૂદી અપેક્ષાએ ‘સત્ ’ તે ‘ અસત્ કહેવામાં વિચારશીલ વિદ્વાનને વાંધા જણાતા નથી.‘ સત્ ’ તે પણ ‘સત્’ પણાને જે નિષેધ કરવામાં આવે છે, તે ઉપર કહ્યા પ્રમાણે પોતામાં નહિ રહેલી વિશેષ ધર્માંની સત્તાની અપેક્ષાએ. લેખન કે વકતૃત્વ શક્તિ નહિ ધરાવનાર એમ કહી શકે છે કે “ હું લેખક તરીકે નથી અથવા હું પોતે વક્તારૂપે નથી આ શબ્દપ્રયાગામાં ‘ હુ કહેવુ અને સાથે ‘નથી ' કહેવુ, એ વ્યાજખી છે, કારણ કે ‘હું' તે ‘સત્ છતાં મારામાં લેખન કે વક્તૃત્વ શક્તિ નહિ હાવાથી તે શક્તિ રૂપે
.
re
,,
+ અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ.
778

Page #933

SPIRITUAL AT.
નથી' એમ દરેકથી સમજી શકાય છે. આ પ્રમાણે સર્વત્ર અનુસન્ધાનું કરવાથી એક વ્યક્તિમાં, સર્વ અને અસત્ત્વને સ્યાદ્વાદ બરાબર હદયમાં ઉતરી શકે તેમ છે.
કંઈક વિશેષ સ્પષ્ટ કરવાની ખાતર સ્યાદ્વાદ તરફ વધુ દૃષ્ટિપાત
| સર્વ પદાર્થો ઉત્પત્તિ, નાશ અને સ્થિતિ એ ત્રણે ધર્મોવાળા છે. દષ્ટાન તરીકે એક સેનાની કંઠી લઈએ. સેનાની કંઠી ભાંગીને દર બનાવ્યું, ત્યારે કંઠીને નાશ થયા અને દેરો ઉત્પન્ન થયે, એ આપણે સુસ્પષ્ટ જોઈએ છીએ. કંઠી ભાંગીને તે તમામ સુવર્ણની બનાવેલ દરે, તદ્દન-સર્વથા નવીજ વસ્તુ ઉત્પન્ન થઈ, એમ કહી શકાય નહિ. દેરાને તદ્દન નવીન ઉત્પન્ન થયેલે ત્યારે જ માની શકાય કે કંઠીની કઈ પણ વસ્તુ તે દોરામાં આવી ન હોય. પરંતુ જ્યારે કંઠીનું તમામ સુવર્ણ દેરામાં આવી ગયું છે, માત્ર કઠીને આકારજ બદલાય છે, તે પછી દેરાને સર્વથા નવીન ઉત્પન્ન થયેલ મનાય નહિ, આવીજ રીતે કઠીને પણ સર્વથા નષ્ટ થવાનું હોઈ શકે નહિ, એ માનવું જોઈએ. કંડીને સર્વથા નાશ ત્યારે જ માની શકાય કે, યદિ કંઠીની કોઈ પણ ચીજ નાશથી બચી ન હોય. પરંતુ જ્યારે કંઠીનું તમામ સુવર્ણ જેમનું તેમ દેરામાં ઉતર્યું છે, તે પછી કંઠીને સર્વથા નષ્ટ થયેલી કેમ માની શકાય? આ હકીક્તથી એ વાત સારી પેઠે ધ્યાનમાં ઉતરે છે કેકેડીને નાશ, કંઠીની આકૃતિને નાશ થયે, એટલા પૂરતું છે. અને દેશરાની ઉત્પત્તિ, દેરાને આકાર ઉત્પન્ન થયે, એટલા પૂરતી છે, જ્યારે એ કંઠી અને દોરાનું સુવર્ણ તે એકજ છે, કંઠી અને દોરે એ એકજ સુવર્ણના આકારભેદે સિવાય બીજું કશું નથી. .
આ ઉપરથી જોઈ શક્યા છીએ કે કંઠીને ભાંગી બનાવેલ દેરામાં કંડીરૂપે નાશ, દેરાના આકારે ઉત્પત્તિ તથા સુવર્ણની સ્થિતિએ ઉત્પાદ, નાશ અને સ્થિતિ ( ધૃવત્વ ) એ ત્રણે ધર્મો બરાબર રહ્યા છે. આવી રીતે ઘડાને કેડી બનાવેલ કુંડાનું ઉદાહરણ પણ અહીં મરણમાં લઈ લેવું. ઘર જ્યારે પડી જાય છે, ત્યારે તે ધર જે વસ્તુઓથી બનેલું
* “ સાચુi
–તત્વાર્થસવ, “ ઉમાસ્વાતિ વાચક

Page #934

અધ્યાત્મતવાલાક.
[ સાતમુંહતુ, તે સર્વ વસ્તુએ તદ્દન વિલય પામી જતી નથી. તે બધા પદા સ્થૂલરૂપે અથવા અણુરૂપે તે અવશ્ય જગમાં રહે છે. આથી તે ધરને સથા નાશ થયેા તત્ત્વષ્ટિએ ઘટી શકે નહિ. કાઇ પણ સ્થૂલ વસ્તુ વિખરાઇ જતાં તેના પરમાણુએ ખીજી વસ્તુઓની સાથે મળી, નવું પરિવર્તન ઉભું કરે છે. દુનિયાના પદાર્થો દુનિયામાંજ સ્થૂલરૂપે યા સૂક્ષ્મ રૂપે ઇતતતઃ વિચરણ કરે છે અને એથી નવાં નવાં રૂપાન્તરાને પ્રાદુભવ થાય છે. દીવા શાંત થયા, એટલે દીવાનેા તદ્દન નાશ થયા, એમ સમજવાનું નથી, દીવાને પરમાણુસમૂહ બરાબર કાયમ છે, જે પરમાણુંસધાતથી દીવે પ્રગટયા છે, તેજ પરમાણુસંધાત, રૂપાન્તર પામી જવાથી પ્રદીપરૂપે નહિ દેખાતાં અંધકારરૂપેજ અનુભવાય છે. સુની રશ્મિથી પાણી સુકાઈ ગયું જોઇ, પાણીને અત્યન્ત અભાવ થયે સમજવે નહિ. એ પાણી ગમે તે રૂપે પણ બરાબર કાયમ છે. તેના સ્થૂલરૂપતા નાશ થવાથી સુક્ષ્મ અવસ્થામાં તેનું ( કાઇ પણ વસ્તુનું ) દર્શન ન થાય, એ બનવા જોગ છે. કાઇ મૂળ વસ્તુ નવી ઉત્પન્ન થતી નથી અને કાઇ મૂળ વસ્તુના વિનાશ થતા નથી, એ અટલ સિદ્ધાન્ત છે. દૂધનું બનેલુ દહીં નવું ઉત્પન્ન થયું નથી, દૂધનેાજ પરિણામ દહીં છે. દૂધ રૂપે નષ્ટ થઇ, દહીં રૂપે ઉત્પન્ન થયેલ પદાર્થ પણ દૂધની જેમ ગારસ કહેવાય છે, એ સંતે માલૂમ છે. અતએવ ગારસના આહારના ત્યાગ કરી ખેડેલ, દૂધ-દહીં ખાઇ શકે નહિ. આથી દૂધ અને દહીંમાં ગેરસરૂપે રહેલું સામ્ય બરાબર અનુભવી શકાય છે.૧ આ પ્રમાણે સર્વત્ર સમછ રાખવાનું છે કે મૂળ તત્ત્વા આબાદ છે અને એમાં જે અનેકાનેક પરિવર્તન થતાં રહે છે, અર્થાત્ પૂર્વ પરિણામને નાશ અને ખીજા પરિણામના પ્રાદુર્ભાવ થતા રહે છે, તે વિનાશ અને ઉત્પાદ છે. આથી સર્વ પદાર્થોં રઉત્પાદ, વિનાશં " पयोव्रतो न दध्यात्त न पयोऽत्ति दधिव्रतः । अगोरसव्रतो नोभे तस्माद् वस्तु त्रयात्मकम्
१
11
—શાસ્રવાત્તાઁસમુચ્ચય, હરિભદ્રસૂ રિ.
“ ઉત્પન્ન ધિમાવેન નદં કુવતા વયઃ ।
गोरसत्वात् स्थिरं जानन् स्याद्वादद्विट् जनोऽपि कः ? " ॥
—અધ્યાત્માપનિષદ્, યશોવિજયજી. ૨ વિજ્ઞાનશાસ્ત્ર પણ વસ્તુને સ્વભાવ જણાવતાં મૂળ પ્રકૃતિને ધ્રુવસ્થિર માને છે અને તેમાંથી ઉત્પન્ન થતા પદાર્થોં, તેનું રૂપાન્તર-પરિણામાં
780

Page #935

Sport
પ્રારા ! SPIRITUAL LIGHT. અને સ્થિતિ (ધ્રુવ7 ) સ્વભાવવાળા બરાબર ઠરે છે. જેને ઉત્પાદ અને વિનાશ થાય છે, તેને જૈનશાસ્ત્રમાં પર્યાય' કહે છે. જે મૂળ વસ્તુ સદા સ્થાયી છે, તેને “દ્રવ્ય” કહેવામાં આવે છે. દ્રવ્યથી (મૂળ વસ્તુ રૂપે) દરેક પદાર્થ નિત્ય છે અને પર્યાયથી અનિત્ય છે. આ રીતે પ્રત્યેક વસ્તુને એકાન્ત નિત્ય નહિ, એકાત અનિત્ય નહિ, કિન્તુ નિત્યાનિત્યરૂપે માનવી, એનું નામ “સ્યાદ્વાદ” છે.. - આ સિવાય એક વસ્તુ પર “અસ્તિ” “નાસ્તિ” ના સંબંધમાં ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે ઘટ (દરેક પદાર્થ) પિતાના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવથી સત છે અને બીજાના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવથી અસત છે. જેવી રીતે કાશીમાં વર્ષાઋતુમાં ઉત્પન્ન થયેલ માટીને કાળા ઘટ, દ્રવ્યથી માટીને છે, અર્થાત મૃત્તિકારૂપ છે, પરંતુ જલરૂપ નથી. ક્ષેત્રથી બનારસને છે, પરંતુ તે સિવાય બીજા ક્ષેત્રને નથી. કાલથી વર્ષાઋતુને છે, પરંતુ તે સિવાય બીજી ઋતુનો નથી. ભાવથી શ્યામવર્ણવાળો છે, પરંતુ શ્યામ વર્ણ સિવાય અન્યવણવાળો નથી. ટૂંકમાં પિતાના સ્વરૂપથીજ દરેક વસ્તુ “અસ્તિ” કહી શકાય, બીજાના સ્વરૂપથી નહિ, બીજાના સ્વરૂપથી અસ્તિ ન કહેવાય, ત્યારે. અર્થાત બીજાના સ્વરૂપથી નાસ્તિ કહેવાય.
વળી સ્યાદ્વાદનું એક ઉદાહરણ જોઈએ. વસ્તુમાત્રમાં સમાન ધર્મ અને વિશેષ ધર્મ રહેલા છે. સો ઘડાઓમાં “ઘ” “ઘડો” એવી જે એકાકાર ( એક સરખી ) બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે એજ બતાવી આપે છે કે તમામ ઘડાઓમાં સામાન્યધર્મ–એકરૂપતા રહેલી છે. તે સિવાય સે ઘડાઓમાંથી પિતપોતાનો ઘડો ઓળખી લેવાય છે, એ ઉપરથી તમામ ઘડાઓ એક બીજાથી વિશેષતા-ભિન્નતા–પૃથક્તાવાળા સિદ્ધ થાય છે. આ પ્રમાણે સામાન્ય સ્વરૂપ અને વિશેષ સ્વરૂપ સર્વ પદાર્થોમાં સમજવું. એ બંને સ્વરૂપ પરસ્પર સાપેક્ષ છે અને વસ્તુથી અલગ નથી. અતઃ પ્રત્યેક વસ્તુને સામાન્ય વિશેયાત્મક સમજવી એ સ્યાદ્વાદદર્શન છે.
નર છે, એમ જણાવે છે. આ રીતે ઉત્પાદ, વિનાશ અને ધ્રવ્યના જૈનસિદ્ધાન્તને વિજ્ઞાન (Science) બરાબર સમર્થન કરે છે. ૧ “ચાદ્વાદ' વિષયમાં તાર્કિકાના તર્કવાદ અતિપ્રબલ છે. શ્રીમદ્
81

Page #936

- અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, ( [ સાતમુંસ્યાદાદના સંબંધમાં કેટલાકનું એમ કહેવું થાય છે કે તે નિશ્ચયવાદ નથી, કિન્તુ સંશયવાદ છે. અર્થાત એક જ વસ્તુને નિત્ય સમજવી અને અનિત્ય પણ સમજવી, અથવા એક જ વસ્તુને સત માનવી અને અસત પણ માનવી, એ સંશયવાદ નહિ તે બીજું શું?. પરન્તુ આ કથન અયુક્ત છે, એમ વિચારકોને સ્પષ્ટ સમજાય છે. સંશયના સ્વરૂપને યથાર્થ સમજનાર આ સ્યાદ્વાદને સંશયવાદ કહેવાનું સાહસ કદાપિ કરી શકે નહિ. રાત્રે કાળી દેરડી પર નજર પડવાથી “આ સર્પ છે કે દેરડી ?” એવો સદેહ, ઘણી વખતે ઉત્પન્ન થતો જોવામાં આવે છે. દૂરથી ઝાડના દૂઠાને જોઈ “આ ઝાડ છે કે કોઈ માણસ ?” એ શક ઉભો થાય છે. આવી રીતે સંશયનાં અનેક ઉદાહરણે આપણાથી અનુભવાતાં રહે છે. આ સંશયમાં સર્પ અને દેરડી અથવા વૃક્ષ અને માણસ, એ બંને વસ્તુઓ પિકી એક પણ વસ્તુ નિશ્ચિત હોતી નથી. અમુક એક વસ્તુ કેાઈ ચોકકસરૂપે સમજવામાં ન આવે, એ સંશય છે. સંશયનું
હરિભદ્રસૂર” કૃત “અનેકાન્તજયપતાકા ” માં આ વિષયને પૃઢ લખાણથી ચચ્ચે છે.
૧ ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન છે. આનંદશંકર ધ્રુવે પોતાના એક વખતના વ્યાખ્યાનમાં સ્વાદાદ” સિદ્ધાત વિષે પિતાને અભિપ્રાય દર્શાવતાં જણાવ્યું હતું કે“સ્યાદ્વાદનો સિદ્ધાન્ત, અનેક સિદ્ધાન્તો અને વેલેકીને તેનો સમન્વય કરવા ખાતર પ્રકટ કરવામાં આવ્યો છે. સ્યાદ્વાદ એકીકરણનું દૃષ્ટિબિન્દુ અમારી હામે ઉપસ્થિત કરે છે. શંકરાચાર્યે સ્યાદ્વાદ ઉપર જે આક્ષેપ કર્યો છે, તે મૂળ રહસ્યની સાથે સંબંધ રાખત નથી. એ નિશ્ચય છે કે વિવિધદષ્ટિબિન્દુઓ દ્વારા નિરીક્ષણ કર્યા વગર કોઈ વસ્તુ સંપૂર્ણ સ્વરૂપે સમજવામાં આવી શકે નહિ. આ માટે સ્યાદ્વાદ ઉપયોગી તથા સાર્થક છે. મહાવીરને સિદ્ધાન્તમાં બતાવેલ સ્યાદ્વાદને કેટલાક સંશયવાદ કહે છે, એ હું નથી માનતો. સ્યાદ્વાદ સંશયવાદ નથી, કિન્તુ તે એક દષ્ટિબિન્દુ અમને મેળવી આપે છે-વિશ્વનું કેવી રીતે અવ લેકિન કરવું જોઈએ, એ અમને શિખવે છે.”
- કાશીના મડ્ડમ મહામહોપાધ્યાય રામમિશ્રશાસ્ત્રીજીએ સ્યાદ્વાદનાં વિષયમાં જે પોતાને ઉંચે મત દર્શાવ્યું છે, તેને માટે તેઓનું વ્યાખ્યાન
સુજનસમેલન” જુઓ.

Page #937

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
.
,
આવું સ્વરૂપ સ્યાદ્વાદમાં કાઇ બતાવી શકે તેમ છે ?. સ્યાદ્વાદ એકજ વસ્તુને જૂદી જૂદી અપેક્ષાએ અનેક રીતે અવલેાકવાનું કથે છે, અત્ એકજ વસ્તુ અમુક અપેક્ષાએ · અસ્તિ ' છે, એ નિશ્ચિત વાત છે અને અમુક અપેક્ષાએ ‘ નાસ્તિ ' છે, એ પણ નિશ્ચિત વાત છે, એમ જ એક વસ્તુ અમુક દૃષ્ટિએ નિત્યરૂપે પણ નિશ્ચિત છે અને અમુક દૃષ્ટિએ અનિ ત્યરૂપે પણ નિશ્ચિત છે. આવી રીતે એકજ પદાર્થને, વિરૂદ્ધ રીતે? ભાસતા અને ધૌથી યુક્ત હે!વાને જે નિશ્ચય કરવેશ, એનું નામ સ્યાદ્રાદ છે. આ સ્યાદ્વાદને સશય ’· કહેવા, એ પ્રકાશને અન્ધકાર કહેવા ખરા બર છે.
..
स्याद् अस्त्येव घटः स्याद् नास्त्येव घटः
,, tr
स्याद् नित्य एव घटः
,,
स्वाद् अनित्य एव घटः 1 વાકામાં–ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણુઅમુક અપેક્ષાએ ધટ અસજ્ અમુક અપેક્ષાએ ઘટ અનિત્યજ સમજવાને છે. થાત્ ' શબ્દન અર્થ - કદાચ ’ શાયદ' કે એવા બીજા સંશયવાચક શબ્દથી કરવાના હાયજ નહિ, નિશ્ચયવાદમાં સ`રાય અવાળા શબ્દનું કામ શું ?. ઘટને ઘટરૂપે સમજવુ' જેટલું યથાર્થ છે-નિશ્ર્વરૂપ છે, તેટલું જ યથા-નિશ્ચયરૂપ, બટને અમુક અમુક દૃષ્ટિએ નિત્ય અને અનિત્ય એ ખતે રૂપે સમજવુએ છે. આથી સ્યાદ્દાદને અવ્યવસ્થિત કે અસ્થિર સિદ્ધાન્ત પણુ કહી શકાય નહિ, એ *દૃઢતાથી સમજી શકાય છે.
د.
cr
<<
"6
""
એ સાાદનાં વા યુક્ત “ અમુકર અપેક્ષાએ ધટ સત્ન છે. છે. અમુક અપેક્ષાએ ઘટ નિત્યજ છે. છે એ પ્રમાણે નિશ્ચયાત્મક અર્થ
66
૧ વાસ્તવમાં વિરૂદ્ધ નહિ
6 स्यात् * શબ્દને અથ− અમુક અપેક્ષાએ ' થાય છે. જીએ આગળ સપ્તભંગીનું પ્રકરણ,
* વિશાળ દૃષ્ટિથી દશનશાસ્ત્ર જોનાર સારી પેઠે સમજી શકે છે. કે-દરેક દર્શનકારને સ્યાદ સ્વીકારવા પડયા છે. ૧સત્ત્વ, રજ અને તમ
इच्छन् प्रधानं सत्त्वाद्यैर्विरुद्धैर्गुम्फितं गुणैः ।
सांख्यः संख्यावतां मुख्यो बननेकान्तं प्रतिक्षिपेत्
'
783
',
—વીતરાગરાત્ર, હેમચન્દ્રાચા

Page #938

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
હું સાતમુ
હવે વસ્તુના પ્રત્યેકધમ ની અંદર સ્યાદ્વાદની વિવેચના, જેતે ‘સપ્તભ’ગી’ કહે છે, તે જોઇએ
એ પરસ્પર વિરૂદ્ધ ત્રણ ગુણાવાળી પ્રકૃતિને માનનાર સાંખ્યદર્શીન, પૃથિવીને પરમાણુરૂપે નિત્ય અને સ્થૂલરૂપે અનિત્ય માનનાર તથા દ્રવ્યત્વપૃથિવીવ આદિ ધર્માંને સામાન્ય અને વિશેષરૂપે સ્વીકારનાર તૈયાયિક-વૈશેષિક દન, અનેકવર્ણ યુકત વસ્તુના અનેકવાઁડકારવાળા એક ચિત્રજ્ઞાનને–જેમાં અનેક વિરૂદ્ધ વર્ણો પ્રતિભાસે છે–માનનાર આદ્યદર્શન, પ્રમાતા, પ્રમિતિ અને પ્રમેય આકારવાળું એક જ્ઞાન, જે તે ત્રણે પદાર્થના પ્રતિભાસરૂપ છે, તેને મંજૂર કરનાર મીમાંસકદન, અને એવાજ પ્રકારાન્તરથી બીજાએ પણ
1 चित्रमेकमनेकं च रूपं प्रामाणिकं वदन् ।
46
,,
योगो वैशेषिको वापि नानेकान्तं प्रतिक्षिपेत् 11
—વીતરાગસ્તાત્ર, હેમચન્દ્રાચાર્ય, અર્થાતÀાયિકા અને વૈશેષિકા એક ચિત્રરૂપ માને છે. અનેક ઘણાં જેમાં હાય, તે ચિત્રરૂપ કહેવાય. આને એકરૂપ કહેવું અને અનેકરૂપ કહેવું, એ સ્યાદ્વાદની સીમા છે.
૨ विज्ञानस्यैकमाकारं नानाऽऽकारकरम्बितम् ।
66
',
इच्छंस्तथ गतः प्राज्ञो नानेकान्तं प्रतिक्षिपेत् 11
—વીતરાગસ્તોત્ર, હેમચન્દ્રાચાર્ય,
३
" जातिव्यक्तत्यात्मकं वस्तु वदन्ननुभवोचितम् । भो वापि मुरारिर्वा नानेकान्तं प्रतिक्षिपेत्
“ ભવતું પરમાર્થેન વવું ધ વ્યવહારતઃ । राणो ब्रह्मवेदान्ती नानेकान्तं प्रतिक्षिपेत्
ار
il
((
શ્રુ 16 મિત્રમિન્નાર્થ ૢ નયમેશ્ર્યવેક્ષયા । પ્રતિધિયુવવા સ્વદ્વાનું સાર્વતાન્ત્રિયમ્ ” ॥
784
—અધ્યાત્માપનિષદ્ યશોવિજયજી,
“ જાતિ અને વ્યકિત એ મને રૂપે વસ્તુને કહેનાર્ ભટ્ટ અને મુરારિ સ્યાદ્વાદને તરાડી શકે નિહ.
""
“ આત્માને વ્યવહારથી મદ્દ અને પરમાથી અîહું માનનાર બ્રહ્મધાદી સ્યાદ્વાદને ધિક્કારી શકે નહિ.
9

Page #939

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
સપ્તભંગી.
ઉપર જોઈ ગયા છીએ કે- સ્યાદ્વાદ એક જ વસ્તુમાં જુદી જુદી અપેક્ષાએ અસ્તિત્વ-નાસ્તિત્વ, નિત્ય-અનિત્યત્વ વગેરે અનેક ધર્મો હેવાનું કથે છે. આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે-વસ્તુસ્વરૂપ જેવા પ્રકારનું હોય, તેવી રીતે તેની વિવેચના કરવી જોઈએ. વસ્તુસ્વરૂપની જિજ્ઞાસાવાળા કેઈએ પ્રશ્ન કર્યો કે “ ઘડે અનિત્ય છે ? ” આ પ્રશ્ન ઉપર સમાધાન કરનાર માત્ર એમ જ કહે કે- ઘડે અનિત્યજ છે ” તે એ કથન કાં તે યથાર્થ નથી, કાં તે અધુરૂં છે, કેમકે તે કથન યદિ
સ્યાદ્વાદને અર્થતઃ માન આપે છે. છેવટે ચાર્વાકને પણ સ્યાદ્વાદની આજ્ઞામાં બંધાવું પડયું છે. જેમકે-પૃથ્વી, જલ, તેજ અને વાયુ એ ચાર તો સિવાય પાંચમું તત્ત્વ ચાર્વાકને મંજૂર નથી, એથી એ ચાર તત્વોથી પ્રાદુર્ભત થતું ચૈતન્ય, તે ચાર તત્ત્વોથી અલગ તે ચાર્વાકથી માની શકાય નહિ. અગર ચિતન્યને પૃથિવ્યાદિપ્રત્યેકતત્વરૂપ માને, તે પણ ઘટાદિ પદાર્થોને ચેતન બનવાને દોષ ચાર્વાકની દૃષ્ટિથી બહાર નથી, અતએ ચાર્વાકનું કહેવું એમ છે, અગર ચાર્વાકે એમ કહેવું જોઈએ કેચૈતન્ય, પૃથિવ્યાધિઅનેકતસ્વરૂપ છે. આવી રીતે એક ચૈતન્યને અનેક વસ્તુરૂપ-અનેકતવાત્મક માનવું એ સ્યાદ્વાદની મુદ્રા છે.
જૂદા જૂદા નયની વિવક્ષાથી ભિન્ન ભિન્ન અર્થને પ્રતિપાદન કરનાર વેદ-સર્વ તન્નાને માનનીય એવા સ્યાદ્વાદને વખોડી શકે નહીં.”
૧ આવી રીતે માનવાથી પણ આત્માની ગરજ સરતી નથી, એ ધ્યાનમાં રાખવું. એ વિષે આત્મસિદ્ધિના ગ્રન્થો જેવા. સ્યાદ્વાદના સંબં ધમાં ચાર્વાકની સમ્મતિ લેવી કે નહિ, તે વિષે હેમચન્દ્રાચાર્ય વીતરાગતેત્રમાં આ પ્રમાણે કથે છે–
" सम्मतिर्विमतिपि चार्वाकस्य न मृश्यते ।
परलोकाऽऽत्ममोक्षषु यस्य मुह्यति शेमुषी " ॥
અર્થાત –સ્યાદ્વાદના સંબધમાં ચાર્વાક, કે જેની બુદ્ધિ પરલોક, -આત્મા અને મોક્ષમાં મૂઢ બની છે, તેની સમ્મતિ કે વિમતિ ( પસંદગી કે નાપસંદગી ) જોવાની જરૂર નથી.
730.

Page #940

- અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક: * સાતમુંસપૂર્ગદષ્ટિના વિચારના પરિણામે કહેવાયું હોય, તે તે યથાર્થ નથી, કારણ કે ઘડો (કોઈ પણ વસ્તુ ) સપૂર્ણ દૃષ્ટિએ વિચારતાં અનિત્ય હોવાની સાથે નિત્ય પણ કરે છે. કદાચિત તે કથન અમુક દષ્ટિએ કહે વાયું હોય, તે તે વાકયમાં “ તે કથન અમુક દૃષ્ટિએ છે ” એમ સૂચન કરનાર કોઈ શબ્દ મૂક જોઈએ છે. એ વગર તે જવાબ અધુરે કહી શકાય છે. આ ઉપરથી સમજનાર સમજી શકે છે કે–વસ્તુનો કોઈપણ ધર્મ બતાવ હોય, તે એવી રીતે બતાવવો જોઈએ કે તેના પ્રતિપક્ષ ધર્મની તે વસ્તુમાંથી બેઠક ઉડી જવા ન પામે, અર્થાત કોઈપણ વસ્તુને નિત્ય બતાવતાં એ કાઈ શબ્દ મૂક જોઈએ કે જેથી તે વસ્તુમાં રહેલા અનિત્યત્વ ધર્મને અભાવ સૂચિત થવા પામે નહિ, તેમજ કોઈપણ વિસ્તુને અનિત્ય બતાવવામાં એવો શબ્દ જોડવો જોઈએ કે જેથી તે વસ્તુમાં રહેલા નિયત્વે ધર્મનું તેમાં ન હોવાનું સૂચિત થાય નહિ. આ શબ્દ સંસ્કૃત ભાષામાં “ચા” છે. “સ્થા” શબ્દનો અર્થ–“ અમુક અપેક્ષાએ ” એવો થાય છે. “રાત” શબ્દ, અથવા તેના અર્થવાળોસંસ્કૃતભાષાને ‘યંચિત્ શબ્દ, કાં તો “ અમુક અપેક્ષાએ ” એ વાક્ય જોડીને “ચાનિત્ય ga ઘર: _“અમુક અપેક્ષાએ ઘટ અનિત્યજ છે ” એમ વિવેચન કરવામાં, ઘટમાં અમુક અન્ય અપેક્ષાએ રહેલા નિત્યત્વ ધર્મને બાધ પહોંચે નહિ. આ ઉપરથી વસ્તુસ્વરૂપને અનુસરતા કેવા શબ્દપ્રયોગો કરવા જોઈએ, એ ખ્યાલમાં રાખવાનું પ્રાપ્ત થાય છે. જૈનશાસ્ત્રકારે વસ્તુના પ્રત્યેક ધર્મના વિધાન અને નિષેધને લગતા શબ્દપ્રયોગે સાત પ્રકારે હોવાનું દર્શાવે છે. ઉદાહરણ તરીકે ધટી ને લઈએ, અને એના “અનિત્ય” ધમ તરફ દૃષ્ટિપાત કરીએ–
પ્રથમ શબ્દપ્રગ–“ઘટ અનિત્ય છે, એ ચોક્કસ છે, પરંતુ અમુક અપેક્ષાએ.” આ વાક્યથી, ઘટમાં અમુક દષ્ટિએ અનિત્યધર્મનું મુખ્યત્વેન વિધાન થાય છે.
૧ એ રીતે “અસ્તિત્વ' વગેરે ધર્મોમાં પણ સમજી લેવું. | * ૨ “ચાત્ શબ્દ કે તેના અર્થવાળો બીજો શબ્દ જોડયા વગર પણ વિચનવ્યવહાર થતો જોવાય છે. પરંતુ વ્યુત્પન્ન પુરૂષને સર્વત્ર અનેકાન્તદષ્ટિનું અનુસન્ધાન રહ્યા કરે છે. -
788.

Page #941

પ્રકરણ ]. SPIRITUAL LIGHT.
દ્વિતીય શબ્દપ્રયોગ–“ઘટ અનિત્યધર્મરહિત છે, અર્થાત નિત્ય છે, એ નક્કી વાત છે, પરંતુ અમુક અપેક્ષાએ.” આ બીજા વાક્યથી, ઘટમાં અમુક અપેક્ષાએ અનિત્યધર્મને મુખ્યત્વેન નિષેધ કરવામાં આવે છે. - તૃતીય શબ્દપ્રયોગ–કેઈએ પૂછયું કે-“ઘટ અનિત્ય અને નિત્ય એ બંને ધર્મવાળે છે ?” તે એ પ્રશ્નના સમાધાનમાં “ હા, ઘટ અમુક અપેક્ષાઓ, મુખ્યત્વે કરી ચોકકસ અનિત્ય અને નિત્ય છે” એમ જે કહેવું, એ ત્રીજે વચનપ્રકાર છે. આ વાક્યથી મુખ્યત્વેન અનિત્યધર્મનું વિધાન અને તેને નિષેધ, એ બંને ક્રમશઃ કરવામાં આવે છે. :
ચતુર્થ શબ્દપ્રયોગ–“ ઘટ કેઈ અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય છે.” ત્રીજા વાક્યમાં કહ્યા પ્રમાણે ઘટને અનિત્ય અને નિત્ય, એમ બંને રીતે ક્રમશ: બતાવી શકાય છે, પરંતુ ક્રમ વગર-યુગપત ( એક સાથે )
ટને અનિત્ય અને નિત્ય કહેવો હોય, તે તેને માટે “અનિત્ય” “નિત્ય” કે બીજો કોઈ શબ્દ કામ લાગતું ન હોવાથી જૈનશાસ્ત્રકારે તેને “અવક્તવ્ય શબ્દથી વ્યવહારમાં મૂકે છે. વાત બરાબર છે. ઘટ જેમ અનિત્ય રૂપે અનુભવાય છે, તેમ નિત્ય રૂપે પણ અનુભવાય છે. એથી ઘટે કેવળ અનિત્યરૂપે કરતો નથી, તેમજ કેવલ નિત્યરૂપે ઘટતો નથી, કિન્તુ નિત્યાનિત્યરૂપ વિલક્ષણજાતિવાળે કરે છે. આવી હાલતમાં ઘટને યથાર્થરૂપે-નિત્ય અને અનિત્ય એ બંને રૂપે-ક્રમથી નહિ, કિન્તુ એક સાથ–બતાવવો હોય તો શાસ્ત્રકારે કહે છે કે, એવી રીતે બતાવવામાં કોઈ શબ્દ છે જ નહિ.' અએવ ઘટ અવકતવ્ય છે. - ચાર વચનપ્રકારે જોઈ ગયા, તેમાં મૂળ તે શરૂઆતના બે જ છે. પાછળના બે વચનપ્રકારે, શરૂઆતના બે વચનપ્રકારના સાગથી ઉદ્દભવેલા છે. “ કથંચિત-અમુક અપેક્ષાએ ઘટ અનિત્ય જ છે ” “ કથંચિત-અમુક
૧ કઈ પણ શબ્દ એક સાથે અનિત્ય-નિત્ય ધર્મોને મુખ્યત્વેને પ્રતિપાદન કરી શકે તેમ નથી. તેવી રીતે પ્રતિપાદન કરવામાં શબ્દની શક્તિ નથી. નિત્યાનિત્ય” સમાસવાય પણ ક્રમથીજ નિત્ય-અનિત્ય ધર્મોને પ્રતિપાદન કરે છે, એક સાથે નહિ. તદુરિત હું સવાર્થ મતિ ” અર્થાત “ g વ પ રછન્નમેવા. વધયાત ” આ ન્યાયથી “ એક શબ્દ એકવાર, એકજ ધર્મને-એકજ ધર્મથી યુક્ત
7

Page #942

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
[ સાતમું અપેક્ષાએ ઘટ નિત્યજ છે ” એ બે શરૂઆતનાં વાક જે અર્થ બતાવે છે, તેજ અર્થને કમથી ત્રીજે વચનપ્રકાર દર્શાવે છે, અને તે જ અર્થને ક્રમ વગર યુગપત –એકસાથે બતાવનાર ચોથું વાક્ય છે. આ ચોથા વાક્ય ઉપર મનન કરતાં એ સમજી શકાય છે કે ઘટ કેઈ અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય પણ છે, અર્થાત કેઈ અપેક્ષાએ ઘરમાં અવક્તવ્યત્વ ધર્મ પણ રહેશે. છે; પરન્તુ એકાન્ત રીતે ઘટને અવક્તવ્ય માનવો ન જોઈએ. એમ માનવા જતાં, અમુક અપેક્ષાએ ઘટ અનિત્ય રૂપે અથવા અમુક અપેક્ષાએ ઘટ નિત્યરૂપે જે અનુભવાય છે, તેમાં આપત્તિ આવી પડશે. અતએ ઉપરના ચારે વચનપ્રયોગ “સ્કાર” શબ્દથી યુક્ત, અર્થત કથંચિત, એટલે અમુક અપેક્ષાએ સમજવા.
આ ચાર વચનપ્રકારે ઉપરથી બીજા ત્રણ વચનપ્રયોગો ઉપજાવી શકાય છે
પંચમ વચનપ્રકાર– અમુક અપેક્ષાએ ઘટ અનિત્ય હોવાની સાથે અવક્તવ્ય છે.”
ષષ્ઠ વચનપ્રકાર– અમુક અપેક્ષાએ ઘટ નિત્ય હોવાની સાથે અવકતવ્ય છે.”
સપ્તમ વચનપ્રકાર–“ અમુક અપેક્ષાએ ઘટ અનિત્ય અને નિત્ય હોવાની સાથે અવકતવ્ય છે.”
અર્થને બોધન કરે છે ” એવો અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. અને એથી એ સમજવાનું છે કે-સૂર્ય અને ચન્દ્ર એ બંનેને વાચક પુષ્પદંત શબ્દ ( એવા અનેક અર્થવાળા બીજા પણ શબ્દો) સૂર્ય અને ચન્દ્રને ક્રમથીજ બેધન કરે છે, એક સાથે નહિ. આ ઉપરથી, કોઈ નવો સંકેતશબદ ઘડીને એનાથી યદિ અનિત્ય-નિત્ય ધર્મોને મુખ્યપણે એક સાથે બેધન કરવાને મનોરથ કરવામાં આવે, તો તે પણ બની શકે તેમ નથી.
અહીં એ ધ્યાનમાં રહે કે એક સાથે મુખ્યપણે નહિ કહી શકાતા એવા નિત્ય-અનિત્યત્વ ધર્મો “અવક્તવ્ય” શબ્દથી કથન કરાતા નથી, કિન્તુ તે ધર્મો મુખ્યપણે એક સાથે કહી શકતા ન હોવાને લીધે વસ્તુમાં
અવક્તવ્ય” નામને ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે, કે જે “અવકતવ્યત્વ ધર્મનું અવકતવ્ય શબ્દથી કથન કરાય છે.
788

Page #943

પ્રકરણ !
SPIRITUAL LIGHT. • સામાન્યતઃ ઘટને અનિત્ય, નિત્ય અને અવકતવ્ય એ ત્રણ રીતે જોઈ ગયા છીએ. એમાંથી, કેઈ અપેક્ષાએ ઘટને અનિત્ય હેવાની સાથે અવકતવ્ય રૂપે, કેઈ અપેક્ષાએ ઘટને નિત્ય હોવાની સાથે અવક્ત
વ્ય તરીકે અને કોઈ અપેક્ષાએ ઘટનો ક્રમશઃ મુખ્યપણે અનિત્ય તથા નિત્ય હોવાની સાથે અવક્તવ્યરૂપે વચનવ્યવહાર થવો, એ સુસંભવિત છે. આ ત્રણ વચન પ્રકારેને ઉપરના ચાર વચનપ્રકાર સાથે મેળવતાં સાત વચનપ્રકારે થાય છે. આ સાત વચનપ્રકારને જૈને “સપ્તભંગી” કહે છે. “લત” એટલે સાત, “મંા” એટલે વચનપ્રકાર, અર્થાત સાતે વચનપ્રકારોનો સમૂહ, એ “સપ્તભંગી' કહેવાય છે. આ સાતે વચનપ્રયોગો જૂદી જૂદી અપેક્ષાઓ- જૂદી જૂદી દષ્ટિએ સમજવા. કોઈ પણ વચનપ્રકાર એકાન્તદષ્ટિએ માનવાનો છે જ નહિ. એક વચનપ્રકારને એકાન્તદષ્ટિએ માનતાં બીજા વચન પ્રકારે અસત્ય ઠરે, એ દેખીતી વાત છે.' - આ સપ્તભંગી (સાત વચનપ્રેગે) બે વિભાગમાં વહેંચાય છે–
. . " सर्वत्राऽयं ध्वनिविधिप्रतिषेधाभ्यां स्वार्थमभिदधानः सप्तभंगीमनुगच्छति "।
" एकत्र वस्तुनि एकैकधर्मपर्युनुयोगवशाद् अविरोधेन व्यस्तयोः समस्तयोश्च विधि-निषेधयोः कल्पनया स्यात्काराङ्कितः सप्तधा वाक्प्रयोगः सप्तभंगी"।
" स्यादस्त्येव सर्वम् इति विधिकल्पनया प्रथमो भंगः "। " स्याद्नास्त्येव सर्वम्, इति निषेधकल्पनया द्वितीयः । " स्य अस्त्येव, स्याद् नास्त्येव इति क्रमतो विधिनिषेधकल्पनया तृतीयः"। " स्याद् अवक्तव्यमेव, इति युगपद्विधिनिषेधकल्पनया चतुर्थः ” ।
" स्यादस्त्येव स्यादवक्तव्यमेव, इति विधिकल्पनया युगपद् विधिनिषेध. સ્પનચા ૨ મિઃ ” |
" स्याद् नास्त्येव स्यादवक्तव्यमेव, इति निषेधकल्पनया युगपद् વિધિનિષેધરના ઘર ” |
" स्यादस्त्येव, स्यादू नास्त्येव स्यादवक्तव्यमेव, इति क्रमतो विधिनिषेधकल्पनया युगपद् विधिनिषेधकल्पनया च सप्तमः "।
– પ્રમાણુનયતત્ત્વાકાલંકાર” “વાદિ દેવસૂરિ.” ૧૦૦
789

Page #944

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક [ સાતમુંએકને “સકલાદેશ” કહેવામાં આવે છે, જ્યારે બીજી સપ્તભંગી “વિકલાદેશ” છે. “અમુક અપેક્ષાએ ઘટ અનિત્ય જ છે” એ વાક્યથી અનિત્ય ધર્મની સાથે રહેતા ઘટના બીજા તમામ ધર્મોને બોધન કરવાનું કામ
સકલાદેશ” નું છે. “સકલ’ એટલે તમામ ધર્મોને, “આદેશ” એટલે કથન કરનાર, એ “ સકલાદેશ ” છે. એને “ પ્રમાણુવાક્ય ” કહેવામાં આવ્યું છે, કેમકે પ્રમાણ, વસ્તુના તમામ ધર્મોને વિષય કરનારું હોય છે. અમુક અપેક્ષાએ ઘટ અનિત્ય જ છે, એ વાક્યથી ઘટના માત્ર અનિત્ય ધર્મને બતાવવાનું કામ “વિકલાદેશ” નું છે. “વિકલ” એટલે અપૂર્ણ અર્થાત અમુક વસ્તુધર્મને, “અદેશ ” એટલે કથન કરનાર એ વિકલાદેશ” છે. વિકલાદેશને “નયવાક્ય ” માનવામાં આવ્યું છે. “નય’ એ પ્રમાણુનો અંશ છે. “પ્રમાણુ સપૂર્ણ વસ્તુને ગ્રહણ કરે છે, જ્યારે “નય” તેમાંના અંશને ગ્રહણ કરે છે.
એ દરેક સમજી શકે છે કે-શબ્દ યા વાક્યનું કામ અર્થને બંધ કરાવવાનું હોય છે. વસ્તુનું સંપૂર્ણ પ્રકારે જે જ્ઞાન, તે પ્રમાણ અને તે જ્ઞાનને પ્રકાશમાં મૂકનારૂં જે વાક્ય, તે “ પ્રમાણવાય” કહેવાય છે. વસ્તુના અમુક અંશનું જે જ્ઞાન તે નય, અને તે અમુક અંશના જ્ઞાનને પ્રકાશમાં મૂકનારૂં જે વાક્ય, તે “નયવાક્ય’ કહેવાય છે. આ પ્રમાણવાકર્યો અને નયવાક્યોને સાત વિભાગમાં વહેંચવાં, એ “સપ્તભંગી ” છે.*
હવે “નયાનું બહુ ટૂંકમાં દિગ્દર્શન કરી લઈએ –
નય,
એક જ વસ્તુ પરત્વે જૂદી જૂદી દૃષ્ટિએ ઉત્પન્ન થતા જૂદા જૂદા યથાર્થ અભિપ્રાયો “નય” કહેવામાં આવે છે. એકજ મનુષ્યને જુદી જૂદી અપેક્ષાએ કાકે, મામો, ભત્રીજો, ભાણેજ, ભાઈ, પુત્ર, પિતા, સસરા અને જમાઈ તરીકે જે માનવામાં આવે છે, તે “નય” સિવાય બીજું
* આ વિષય અત્યન્ત ગહન છે. ખૂબ વિસ્તારવાળે છે. “સપ્તભીતરંગિણી' નામના જૈનતર્કગ્રન્થમાં આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. “સમ્મતિપ્રકરણ વગેરે જૈનન્યાયશાસ્ત્રમાં આ વિષયને ઉંડાણથી ચર્ચવામાં આવ્યો છે.
790

Page #945

પ્રકરણ.] SPIRITUAL LIGHT. કશું નથી. વસ્તુમાં એક ધર્મ નથી, એ આપણે જોઈ ગયા છીએ. અનેક ધર્મવાળી વસ્તુમાં અમુક ધર્મને લગતે જે અભિપ્રાય બંધાય છે, તેને જૈનશાસે “નય” સંજ્ઞા આપે છે. વસ્તુમાં જેટલા ધમ છે, તે બધાને લગતા જેટલા અભિપ્રાયે, તેટલા “ના” કહેવાય છે.
- એકજ ઘટ વસ્તુ, મૂળ દ્રવ્ય-માટીની અપેક્ષાએ વિનાશી નથી; અર્થાત નિત્ય છે, કિન્તુ ઘટના આકારરૂપ પરિણામદષ્ટિએ બરાબર વિનાશી છે; એમ જૂદી જૂદી દષ્ટિએ ઘટને નિત્ય માનવો અને વિનાશી માન, એ બંને નો છે.
આત્મા નિત્ય છે, એમ સહુ કાઈ માને છે, અને વાત પણ બરાબર છે, કેમકે તેને નાશ થતો નથી; પરંતુ તેનું પરિવર્તન વિચિત્રરૂપે થતું રહે છે, એ બવાના અનુભવમાં ઉતરી શકે એવી હકીકત છે; કેમકે આત્મા કેઈ વખતે પશુ અવસ્થામાં હોય છે, જ્યારે કોઈ સમયે મનુષ્ય અવસ્થામાં મૂકાય છે, વળી કઈ અવસરે દેવગતિનો ભોક્તા બને છે, પુનઃ કયારેક નરક આદિ દુર્ગતિઓમાં જઈને પડે છે. આ કેટલું બધું પરિવ
ન? એકજ આત્માના સંબંધમાં આ કેવી વિલક્ષણ અવસ્થાઓ ? આ શું સૂચવે છે? ખરેખર આત્માની પરિવર્તનશીલતા. એકજ શરીરના પરિવર્તનની સાથે પણ આત્મા પરિવર્તનની ઘટમાળમાં ફરતો સમજી શકાય છે. આવી સ્થિતીમાં આત્માને સર્વથા-એકાન્તતઃ નિત્ય માની શકાય નહિ, અતએ આત્માને એકાન્તનિત્ય નહિ, એકાન્તઅનિત્ય નહિ, કિન્તુ નિત્યાનિત્ય માનવાનું પ્રાપ્ત થાય છે. આવી હાલતમાં જે દષ્ટિએ આત્મા નિત્ય છે તે, અને જે દષ્ટિએ આત્મા અનિત્ય છે તે બંને દષ્ટિએ ન કહેવાય છે.
શરીરથી આત્મા જૂદ છે, એ વાત સુસ્પષ્ટ અને નિઃસંદેહ છે; પરંતુ એમાં એટલું ધ્યાનમાં રહેવું જોઈએ કે-દહીંમાં જેમ માખણ વ્યાપીને રહેલું છે, તેમ શરીરમાં આત્મા વ્યાપીને રહ્યો છે. આ ઉપરથી ઘટ અને તેમાં રહેલા લાડુની જેમ, શરીર અને આત્મા જૂદા સિદ્ધ થતા નથી, એ ખુલ્લું જણાય છે; અને એથી જ શરીરના કોઈ પણ ભાગમાં કાંઈક ચેટ લાગે કે તુરત જ આત્માને વેદના થવા લાગે છે. શરીર અને આત્માના આવા ગાઢ અત્યન્તગાઢ સંબધને લઈ જૈનશાસ્ત્રકારે
191

Page #946

અધ્યાત્મતત્વાક [ સાતમુંકહે છે કે–આત્મા શરીરથી વસ્તુતઃ જમૂદે હોવા છતાં, તેને શરીરથી તદ્દન ભિન્ન ન માન જોઈએ, કારણ કે તેમ માનવામાં, તદ્દન ભિન્ન એવાં બે મનુષ્યનાં શરીર પિકી એકને આઘાત લાગવાથી બીજાને જેમ વેદનાને અનુભવ થતો નથી, તેમ શરીર પર આઘાત લાગવા છતાં, આત્માને વેદનાને અનુભવ થવો ન જોઈએ ! અને થાય છે ખરો, એ આબાલ-ગોપાલ પ્રતીત છે. આ માટે આતમા અને શરીરને કાઈક અંશે અભેદ પણ માનવો ઘટે છે, અર્થાત શરીર અને આત્મા એ ભિન્ન વસ્તુ હોઈ કરીને પણ કથંચિત અભિન્ન પણ કહી શકાય છે. આ સ્થિતિમાં જે દષ્ટિએ આત્મા અને શરીર ભિન્ન છે, તે, અને જે દષ્ટિએ આત્મા અને શરીરને અભેદ છે, એ બંને દૃષ્ટિઓ ન કહેવામાં આવે છે.
જે અભિપ્રાય, જ્ઞાનથી મોક્ષપ્રાપ્તિ બતાવે છે. તે “જ્ઞાનનય છે. જે અભિપ્રાય, ક્રિયાથી મોક્ષસિદ્ધિ કળે છે, તે “ ક્રિયાનય” છે. આ બંને અભિપ્રાય ન છે.
જે દષ્ટિ, વસ્તુની તાત્વિકસ્થિતિ અર્થાત વસ્તુના મૂળ સ્વરૂપને સ્પર્શ કરનારી છે, તે “નિશ્ચયનય” અને જે દૃષ્ટિ વસ્તુની બાહ્ય અવસ્થા તરફ લક્ષ ખેંચે છે, તે “વ્યવહારનય” છે. નિશ્ચય નય એમ બતાવે છે કે આત્મા (સંસારી જીવ ) શુદ્ધ-બુદ્ધ-નિરંજન સચ્ચિદાનંદમય છે,
જ્યારે વ્યવહારનય આત્માને કર્મબદ્ધ અવસ્થામાં મેહવાન-અવિદ્યાવાન બતાવે છે. આવી રીતનાં નિશ્ચય-વ્યવહારનાં અનેક ઉદાહરણ છે.
અભિપ્રાય બતાવનાર શબ્દ, વાક્ય, શાસ્ત્ર કે સિદ્ધાન્ત એ બધું નય’ કહી શકીએ. ઉપર બતાવેલા નો પિત પિતાની મર્યાદામાં રહેતા માનનીય છે. પરંતુ એક બીજાને અસત્ય ઠરાવવા તત્પર થાય, તો તેઓ બધા અમાન્ય ઠરે છે. જેવી રીતે કે- જ્ઞાનથી મુકિત બતાવનાર સિદ્ધાન્ત, અને ક્રિયાથી મુકિત બતાવનાર સિદ્ધાંત એ બંને સ્વપક્ષનું મંડન કરતાં યદિ એક બીજાના પક્ષના ખંડમાં ઉતરે, તે તે તિરસ્કારપાત્ર છે, એમ ચોખ્ખી રીતે સમજી શકાય છે. એ પ્રમાણે ઘટને અનિત્ય અને નિત્ય બતાવનાર સિદ્ધા, તથા આત્મા અને શરીરનો ભેદ તથા અભેદ બતા
૧ મહામલિન અવસ્થામાં પણ કારણ કે આત્મા મૂળરૂપે તે સચ્ચિદાન્દમયજ છે.
792

Page #947

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT. નાર સિદ્ધાનો, યદિ એક બીજા પર આક્ષેપ કરવામાં ઉતરે, તે તે અમાન્ય ઠરે છે.
સમજી રાખવું જોઈએ કે નય આંશિક (અર્શતઃ) સત્ય છે; અને આંશિક સત્યને સંપૂર્ણતયા સત્ય માની શકાય નહિ, એ દેખીતું છે. આત્માને અનિત્ય માનવો, એ સર્વ અંશે સત્ય કહેવાય નહિ. જે સત્ય, એટલે અંશે હેય, તે સત્ય તેટલે અંશે માનવું, એજ યુક્ત ગણી શકાય છે.
વસ્તુતઃ “ન કેટલા છે ?' એ ગણના થઈ શકે તેમ નથી. અભિપ્રાયો કે વચનપ્રયોગ જ્યારે ગણનાથી બહાર છે, તે ને તેથી જૂદા ન હોવાથી તેની ગણના હેઈ શકે નહિ. આમ છતાં મુખ્યતયા નયના બે ભેદ બતાવ્યા છે–દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક. મૂળ પદાર્થને “ દ્રવ્ય ” • કહેવામાં આવે છે. જેવી રીતે ઘટની માટી. મૂળ દ્રવ્યને પરિણામ
પર્યાય ” કહેવામાં આવે છે. માટી અથવા કઈ પણ મૂળ પદાર્થને લગતો જે ફેરફાર થાય છે, તે બધો “ પર્યાય ' સમજ. “કવ્યાર્થિક” નય એટલે મૂળ પદાર્થ પર લક્ષ્ય આપના અભિપ્રાય અને “પર્યાયાર્થિક” નય એટલે પર્યાયને લક્ષ્ય કરનારે અભિપ્રાય. દ્રવ્યાર્થિક નય સમસ્ત પદાર્થોને નિત્ય માને છે. જેમકે-ઘડે મૂલદ્રવ્ય-કૃત્તિકારૂપે નિત્ય છે. પર્યાયાર્થિક નય સમસ્ત પદાર્થોને અનિત્ય માને છે, કેમકે સર્વ પદાર્થોમાં પરિવર્તન થતુ રહ્યા કરે છે. એ અનિત્યત્વ, પરિવર્તન થવા પૂરતું સમજવું, કારણ કે સમૂળ નાશ કે બિલકુલ અપૂર્વ ઉત્પાદ, કઈ વસ્તુને છે જ નહિ.
પ્રકારાન્તરથી નયના સાત પ્રકારે દર્શાવ્યા છે–નગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, જુસર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવદ્ભુત.
નિગમ નિગમ” એટલે સંકલ્પ-કલ્પના. એ કલ્પનાથી થત વસ્તુવ્યવહાર નિગમ ” કહેવાય છે. એના ત્રણ પ્રકારે છે-“ભૂત નૈિગમ', “ ભવિષ્યનૈગમ ” અને “વર્તમાનનૈગમ.” થઈ ગયેલી વસ્તુને વર્ત
* “ જાવરા વાળના તાવજયા રેવ હૃતિ નવાચા ” |
–સમ્મતિસૂત્ર,” “સિદ્ધસેન દિવાકર. 798.

Page #948

અધ્યાત્મતત્ત્વાલે ક..
[ સાતમું -
,,
:
માનરૂપે વ્યવહાર કરવા, એ ‘ ભૂતનૈગમ ’ છે, જેવી રીતે– તેજ આ દીવાલીને દિવસ છે, કે જે દિવસે મહાવીરસ્વામી નિર્વાણ પામ્યા હતા. આ ભૂતકાળને વર્તમાનમાં ઉપચાર છે. મહાવીરના નિર્વાણુને દિવસ આજે ( આજના દીવળીના દીવસે ) માની લેવાય છે. આવી રીતે ભૂતકાળના વર્તમાન તરીકે ઉપચારનાં અનેક ઉદાહરણા છે, થનારી વસ્તુને થઇ કહેવી એ ભવિષ્યદ્બેગમ ' છે. જેવી રીતે–ચેાખા પૂરા ધાયા ન હોવા છતાં · ચોખા રધાઇ ગયા એમ કહેવું. ચેખા રધાઇ જવા આવ્યા હાય-ચેખાને ચૂલેથી ઉતારવાને કિંચિત્માત્ર વિલખ હાય, ત્યારે ચાખા ધાઇ ગયા કહેવાતા વ્યવહાર જોવાય છે. અથવા અન દેવ, મુક્તિ પામ્યા પહેલાં મુક્ત થયા, જે કહેવાય છે, તે ભવિષ્યનૢગમ છે. ચેાખા રાંધવાને લાકડાં પાણી વગેરેની તૈયારી કરતા મનુષ્યને કાઇ
'
*
9
પૂછે કે “ શું કરે છે! ? ' તેા, તેના જવાબમાં તે એમ કહે કે- ચોખા રાંધું છું. તે તે “ વમાનનેગમ ' છે. કેમકે ચોખા રાંધવાની ક્રિયા અથવા ચેાખાને રધાવવાની ક્રિયા, જે વત્તમાનમાં શરૂ થઇ નથી, તેને વ માનરૂપે કથન કરવામાં આવ્યું છે.
આ નય. સામાન્ય અને વિશેષ, જે વસ્તુના ધર્માં છે, તેને પરસ્પર અલગ અને વસ્તુથી ભિન્ન માને છે.
સમુચ્ચય કરી કથન કરવુ
'
'
>
એ
સંગ્રહ
સગ્રહ—સામાન્ય પ્રકારે વસ્તુઓને નય છે. જેવી રીતે · બધા શરીરામાં એક આત્મા છે. આ કથનથી વસ્તુતઃ બધા શરીરામાં એક આત્મા સિદ્ધ થતા નથી. જૂદોજ છે; છતાં બધા આત્માએમાં રહેલી શરીરેામાં એક આત્મા છે. ' એવુ... કથન
પ્રત્યેક શરીરે આત્મા જૂદા સમાનાંતિને લઇ ‘ બધા
થાય છે.
વ્યવહાર—આ નય વસ્તુએમાં રહેલી સમાનતાની તરફ ઉપેક્ષા કરી વિશેષતા તરફ લક્ષ ખેંચે છે. લેાકવ્યવહાર તરફ આ નયની પ્રવૃત્તિ છે. પાંચ વર્ણવાળા ભ્રમરને કાળા ભમરા ’' કહેવા એ આ નયની
१ अतीतस्य वर्त्तमानवत् कथनं यत्र स भूतनैगमः । यथा
""
दीपोत्सवपर्व, यस्मिन् वर्धमानस्वामी मोक्षं गतवान्
794
((
तदेवाद्य
1
—નયપ્રદીપ, યજ્ઞવિજયજી.

Page #949

પ્રકરણું. ]
SPIRITUAL LIGHT.
'
પદ્ધતિ છે. ૮ રસ્તા આવે છે કુંડુ ઝરે છે ' એ બધા ઉપચારા આ તયમાં સમાવેશ લે છે.
જીસૂત્ર—વસ્તુનાં થતાં નવાં નવાં રૂપાન્તરે તરફ આ નય લક્ષ ખેંચે છે. સુવર્ણના કટક, કુંડલ વગેરે જે પાઁયા છે, તે પયાને આ નય જુએ છે. પયા સિવાય સ્થાયી દ્રવ્ય તરફ આ નયના દૃષ્ટિપાત નથી. એથીજ પર્યાયે। વિનશ્વર હાવાને લીધે, સદાસ્થાયી દ્રવ્ય આ નયની દૃષ્ટિએ કાઇ નથી.
શબ્દ અનેક પર્યાય શબ્દોને એક અર્થ માનવે, એ આ નયનું વસ્ત્ર ' વગેરે શબ્દોના એકજ અથ
. 6
..
કામ છે. ‘ કપડું ” “ લુગડું છે, એમ આ નય દર્શાવે છે.
સમભિરૂદ્ધ—પયશબ્દોના ભેદથી અને ભેદ માનવા, એ આ નયની પદ્ધતિ છે. આ ના કથે છે કે-કુંભ, કલશ, ઘટ વગેરે પર્યાય શબ્દો યદિ ભિન્નઅર્થવાળા ન હેાય તે ઘટ, પટ, અશ્વ વગેરે શબ્દો પણ ભિન્ન અવાળા ન થવા જોઇએ; માટે શબ્દના ભેદથી અના ભેદ છે.
એવ’ભૂત—આ નયની દૃષ્ટિએ શબ્દ પેાતાના અને વાચક ( કહેનાર ) ત્યારે થાય કે જ્યારે તે પદાર્થ, તે શબ્દની વ્યુત્પત્તિમાંથી જે ક્રિયાને ભાવ નિકળતા હોય તે ક્રિયામાં પ્રવર્તેલા હાય. જેવી રીતે ગા' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ—
અ
#
ગઇતતિ શોઃ ”
.
ગમન કરે તે ગે ’ એ આ નયના અભિપ્રાયે દરેક ગાય ગમન ક્રિયામાં વતી શબ્દની વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે જો એમ આ નયનું ગ્રંથન છે.
અર્થાત
<
પ્રમાણે થાય છે. હવે તે ગેા ' શબ્દ ગાયને વાચક હોઇ શકે નહિ, કિન્તુ જે હાય, તે જ ગાયને વાચક થઇ શકે છે. અથ હેાય તે તે અને તે શબ્દ કહી શકે,
આ સાતે નયાં એક પ્રકારનાં કહેવાઇ ગયું છે. પોતપોતાની હદમાં
દૃષ્ટિબિન્દુએ છે, એમ સારી પેઠે સ્થિત રહી અન્યદૃષ્ટિ-બિન્દુને તેડી
૧ આ સિવાય અન્ય પ્રકારે બહુ ભેદ-પ્રભેદ્દાની વ્યાખ્યા આ
નયમાં આવે છે.
795

Page #950

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, [ સાતમુંન પાડવામાં નાની સાધુતા છે. મધ્યસ્થ પુરૂષ સર્વ નને જૂદી જુદી દષ્ટિએ માન આપી તત્ત્વક્ષેત્રની વિશાલ સીમાને અવકન કરે છે. અને એથી જ એને રાગદ્વેષની નડતર નહિ થતી હોવાથી આત્માની નિર્મલ દશા મેળવવા તે ભાગ્યવાન થઈ શકે છે.'
સ્યાદ્વાદ” યા “નયવાદ”ની પુષ્ટિમાં એક વિશેષ હકીકત અહીં નોંધવી જરૂરની સમજાય છે.
એ તે સુવિદિતજ છે કે સમગ્ર સમગ્રી સિવાય કોઈ પણ કાર્ય ઉત્પન્ન થઈ શકતું નથી. મોક્ષ પણ સમગ્ર સામગ્રીના સમવધાનમાંજ આવિભૂત થઈ શકે છે. જૈન શાસ્ત્રકારો, કાર્ય સિદ્ધિના સાધનતરીકે સામાન્યતઃ જે સામગ્રી જોઈએ, તેને પાંચ વિભાગમાં બતાવે છે-કાલ, સ્વભાવે, કર્મ, પુરૂષાર્થ અને નિયતિ.
કાલની અગત્ય શી રીતે છે, તે જોઇએ
કરેલાં શુભાશુભ કર્મો તરત ઉદયમાં આવતાં નથી, કિન્તુ કર્મોને પરિપાક થયા પછી જ તેનું ફળ ઉદયપ્રાપ્ત થાય છે. આ માટે તે કર્મને પણ કાળની અપેક્ષા છે. પુરૂષાર્થ ગમે તેટલ કરવા છતાં પણ જે કાર્યો તત્કાળ સિદ્ધ થઈ શકે તેમ હોતાં નથી, તે કાર્યોની સિદ્ધિ માટે સાધનભૂત બનેલા પુરૂષાર્થને કાળનું અવલંબન લેવું જ પડે છે. આંબે વાવ્યો કે તરત જ ફળ ઉત્પન્ન થતું નથી, આગબોટ હંકારી કે તરતજ તે ગન્તવ્ય સ્થળે પહોંચતી નથી, એ સ્પષ્ટ છે, એ માટે પુરૂષાર્થને કાળના મદદની પૂર્ણ જરૂર રહે છે, કેરીની ગેટલીમાં આંબે બનવાને બરાબર સ્વભાવ રહ્યો છે, અને ઉદ્યમ વગેરે બધાં સાધન ઉપસ્થિત છે, પણ કાળની મર્યાદા પ્રાપ્ત થયા વગર તે ગેટલી આંબે. બની શકતી નથી; એ માટે સ્વભાવને પણ કાલની દરકાર છે. શિયાળા
૧ નયને વિષય ગંભીર છે. આની અંદર જૂદી જૂદી વ્યાખ્યાઓ ઘણું સમાયેલી છે. ઉમાસ્વાતિ મહારાજકૃત તત્ત્વાર્થસૂત્ર અને યશોવિજય ઉપાધ્યાયત નયપ્રદીપ, નોપદેશ ન રહસ્ય વગેરે તથા અન્ય અનેક ગ્રન્થથી આ વિષય વધુ સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકાશે.”
_796

Page #951

પ્રકરણું, ]
SPIRITUAL LIGHT.
માંજ ઠંડી પડે છે, ઉન્હાળામાંજ સૂર્ય તપે છે, ચેામાસામાંજ વૃષ્ટિ થાય છે, વસંતઋતુમાંજ વૃક્ષે સુપલ્લવિત થાય છે, કમળના વિકાસ પ્રાતઃકાળેજ અને સકાચ સાય કાળેજ થાય છે, યુવક અવસ્થામાંજ પુરૂષનેજ ડાઢી-મૂછ આવે છે. આ બધા ઉપરથી કાલની ૌઢતા સ્પષ્ટ જણાઇ આવે છે; અને અતએવ તે, જિન્દગીના બનાવેામાં અગત્યને ભાગ લે છે, એમ કહ્યા સિવાય રહી શકાય તેમ નથી. મેાક્ષને માટે પણ ભવસ્થિતિના પરિપાકની જે આવશ્યકતા છે, તે પણ ફાલનીજ લબ્ધિ કહી શકાય.
સ્વભાવનું પ્રાસ્ય,
C
સ્વભાવ વગર કાળ પણ કંઇ કામ કરી શકતા નથી. કાળ વગેરે પણ સ્વભાવને અનુસરતા જોવાય છે. ખીજને અંકુરિત થવામાં યા વૃક્ષ બનવામાં ક:ળની જરૂર નિવિવાદ ખરી, પણ તે કાળનું એ સામર્થ્ય નથી કે વાળ્યાં હેય ચેખાનાં બીજ અને બનાવી દે ધ. ધઉં વાવ્યા હાય તેા ઘઉં જ ઉગે, આંખે વાગ્યે હાય તે! આંખેાજ ઉગે, એ મહિમા કાને છે ? સ્વભાવનેાજ. માળી કે ખેડુત ગમે તેટલે પુરૂષાથ કરે, પણ બીજના સ્વભાવ પ્રમાણેજ ફળસિદ્ધિ થવાની, એ નિઃસ ંદેહ વાત છે. આંબાના ગેટલામાં આંખે બનવાના સ્વભાવ છે, ત્યારેજ તેમાંથી ઉદ્યમદ્વારા કાલ-મર્યાદાનુસાર ભાગ્યશાલીને કેરી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. કાલ, પુરૂષાર્થ વગેરેની સન્નિધિ રહેવા છતાં પણ સ્વભાવવિરૂદ્ કાંઇ પણ કામ થઇ શકતું નથી. જે જે પ્રાણિઓને અને જે જે પદાૉંના જેવા જેવા પ્રકારના સ્વભાવ છે, તેવા તેવા પ્રકારે કાર્ય બન્યા કરે છે. એને ઉલ્લધવાને કાઇ સમર્થ નથી. આ માટે સ્વભાવનું પણુ દુનિયા ઉપર અવિચળ શાસન છે, એમ માનવું જ જોઇશે.
હની પ્રભુતા.
સુખ-દુઃખાદિ વિચિત્ર દશાએ કર્માંની વિચિત્રતા ઉપર આધાર રાખે છે. સવળુ કરતાં અવળુ થાય અને ઉલટું કરતાં સુલટું થાય, એ કમનું સામર્થ્ય છે. સ’સારવી જીવે કર્મનાં બન્યતાથી બહુ હાવાથી તેઓને કમની આજ્ઞાનુસાર વત્તવુજ પડે છે. એક સૂક્ષ્મ જન્તુથી લઇ ઇન્દ્ર અને સૌંસારસ્થ વિશ્વેશ્વર સુધી કર્મ રાજાની ધજા ફરકી રહી 796
૧૦૧

Page #952

અધ્યાત્મતત્વાક. [ સાતમુંછે. એ માટે કર્મની પ્રઢતાના સંબંધમાં તે કહેવું જ શું છે. કર્મનું પ્રાબલ્ય સહુ કોઈને જાણીતું છે. ઉદ્યમની મહત્તા. - ઉદ્યોગ કહો, ઉદ્યમ કહ, પુરૂષાર્થ કહે, પ્રયત્ન કહે એ બધું એકજ છે. ઉદ્યમની મહત્તા પણ સર્વવ્યાપક છે. કેવલ કર્મને જ પ્રધાન માનનારે વિચારવું જોઈએ છે કે કર્મને ઉત્પન્ન કરનાર કેણ, કર્મને ઉદયમાં લાવનાર કોણ?, અશુભ કર્મોને શુભ અને શુભ કર્મોને અશુભ બનાવનાર કેણ . વિચાર કરતાં જણાશે કે તે ઉદ્યમ જ છે. કર્મની ગતિ જ્યાં નથી ચાલતી, ત્યાં ઉદ્યમની ધજા ફરહરે છે. કર્મનું કામ સંસારમાં રખડાવવાનું છે, ત્યારે ઉદ્યમ કર્મોની હામે લડત ચલાવી કર્મ કટકને ધ્વસ્ત કરી આત્માને મુક્તિના મંદિરમાં લઈ જાય છે. કૈવલ્યજ્ઞાનને પ્રકટાવવામાં કર્મ કારણ નથી, પણ ઉદ્યમજ કારણ છે. આ બધી બાબતે ઉપરથી કર્મના મહત્વ તરફ એકાન્ત દૃષ્ટિએ પક્ષપાત રાખનારાઓએ પિતાને તે ભ્રમ દૂર કરી દેવો જોઈએ. કેવલ કર્મવાદી બનનાર ફળથી વંચિત રહી દુર્ભાગ્યના પંજામાં ફસાઈ જાય છે, અને જિન્દગીને પાયમાલ કરે છે.
જે કે પુરૂષાર્થને કાલ, સ્વભાવ વગેરેની અપેક્ષા પડે જ છે, તે પણ વિજય આપવામાં તે એક છે. વર્તમાન યુગમાં જે ધોળે નિકળી છે, તે પુરુષાર્થને જ અભારી છે, ટેલીગ્રાફ, વાયરલેસ-ટેલીગ્રાફ, ફેનેગ્રાફ, મેટર, રેલવે, વિમાન અને નવાં નવાં કારખાને તથા શસ્ત્ર વગેરેને જે આવિષ્કાર થયો છે, તે પુરૂષાર્થના ભોગે થયે છે. જે પ્રજાએ પુરૂષાર્થને ફેરવ્યું છે, તે પ્રજા ઐશ્વર્યસત્તા ભોગવી રહી છે અને જે પ્રજા પુરૂષાર્થવાદને ધિકકારે છે, તે અધોગતિમાં સડતી જતી જોવાય છે. એ માટે પુરૂષાર્થની મહત્તામાં વધારે કહેવાનું રહેતું જ નથી. નિયતિની પ્રાઢતા.
નિયતિ” એટલે ભાવિભાવ, યા ભવિતવ્યતા. બનવાને બનાવ મટી શકે તેમ હોયજ નહિ, એ નિયતિને પ્રભાવ છે. વરસાદ, પવન વગેરેની પૂરી અનુકૂળતાથી ખેતી પાકીને તૈયાર થઈ, પણ હિમ પડવાથી યા તોડનાં ઝુંડ આવી પડવાથી અથવા બીજા કોઈ અનિવાર્ય ઉપદ્રવથી ખેતી નષ્ટ થાય છે, તે ભાવિભાવનું પરિણામ છે. શેધળને વિદ્વાન કેઈ નવા
798

Page #953

પ્રકરણ ] SPIRITUAL LIGHT. આવિષ્કાર માટે પૂરતો પ્રયાસ કરી રહ્યો છે, અથવા કોઈ મેટ્રિક કલાસને વિદ્યાર્થી મેટ્રિકની પરીક્ષામાં સફળ પરિણામ થવા માટે ખૂબ અભ્યાસ કરી રહ્યો છે, છતાં વચ્ચે બીમારી વગેરે કોઈ અનિવાર્ય પ્રબલ -વિઘ આવી જતાં તે પિતાના ઉદ્દેશમાં હતાશ બને છે, તે નિયતિનું સામ્રાજ્ય છે. વગર મહેનતે સટ્ટા, લેટરી વગેરેમાં ધનવાન બનાવી આપનાર આ નિયતિ છે. કાળ, સ્વભાવ વગેરેમાં ફેર પડે, પણ નિયતિમાં ફેર પડતાજ નથી.
“ નિયતિ” એ જીવોના સંબન્ધમાં એક પ્રકારનું અનિવાર્ય કમજ છે, જેને જૈન શાસ્ત્રકારે “નિકાચિત” એવું નામ આપે છે. આ કર્મ અવશ્ય ભોગવાતું હોવાથી–હજાર પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ ભેગવ્યા વગર નષ્ટ નહિ થતું હોવાથી તેના ફળને ઉદય “ભાવિભાવ ના નામથી ઓળખાય છે.
પાંચે કારણેની સત્તા જોઈ. પાંચે કારણે પિતાપિતાની હદે ઉપયોગી છે. એક કારણને સર્વથા પ્રાધાન્ય આપી બીજાને ઉડાવી દેવાયજ નહિ. કાલવાદી કાલને જ પ્રાધાન્ય આપે, તે તેની તે બ્રાન્તિ છે. તેવી રીતે સ્વભાવવાદી, કર્મવાદી, પુરૂષાર્થવાદી અને નિયતિવાદી જે પિતાના એકજ પક્ષને સ્વીકારી બીજા કારણેને તરછેડે, તો તેઓની તે ભૂલ છે. પાંચે કારણેને યેગ્યતાનુસાર ગણ-મુખ્યભાવે માનવામાંજ સમ્યગ્દષ્ટિ સમાયેલી છે. એથી વિપરીત એકાન્તવાદ તરફ જવું એ મિથ્યાદષ્ટિ છે..
. પાંચે કારણેને ગણ-મુખ્ય ભાવે મળવાના અનેક દાખલા છે. સ્ત્રીથી બાળક ઉત્પન્ન થવામાં પાંચે કારણે જોવાય છે. પ્રથમ કાળ વગર ( ગર્ભકાળ પૂરો થયા વગર ) છોકરો જન્મેજ નહિ, એ દેખીતીજ વાત છે. પ્રસવસ્વભાવવાળી સ્ત્રીથીજ બાળક જન્મે છે, એ પણ દેખીતી વાત છે અને એથી સ્વભાવની કારણુતા પ્રાપ્ત થાય છે. ઉદ્યમ તે ત્યાં હોયજ છે. પૂર્વ કર્મ અને નિયતિ એ બંને પણ પ્રાપ્તજ છે. આમ પાંચે કારણે ના મળવાથી જ પ્રસૂતિ થાય છે.
બીજું ઉદાહરણ જોઈએ. મેટ્રીકની પરીક્ષામાં સફળ થવાને મને રથની સિદ્ધિ માટે પ્રસ્તુત પાંચે કારણેની અપેક્ષા રહે છે. પ્રથમ તે છે પડીઓ માટે છ વર્ષની મુદત જોઈએ જ, છ ચેપડીઓમાં ઓછામાં
79.

Page #954

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક
[ સાતમુંઓછાં છ વર્ષો સફળ થાય, ત્યારે જ સાતમે વર્ષે સાતમી પડીમાં પ્રવેશ કરી શકાય. શિક્ષણગ્ય સ્વભાવ પણ આવશ્યકતા ધરાવે છે. તે વગર અભ્યાસમાં વધાયજ નહિ. બુદ્ધિના અભાવે છે ધેરણ પસાર કરી સાતમા ધોરણમાં આવવું એ તો દેખીતુંજ કઠિન છે. ગમે તેમ છ ધોરણ પૂરાં કરી સાતમા ધોરણમાં આવીને પણ તેમાં સફળ થવું, એ બુદ્ધિ, આરોગ્ય, વગેરે પૂર્વ કર્મની સમૃદ્ધિઓ ઉપરજ આધાર રાખે છે. એ વગર ( પૂર્વકર્મ વગર ) ફળસિદ્ધિ થાય જ નહિ ઉદ્યમને ( સતત સાવધાન અભ્યાસને ) માટે તો પૂછવું જ શું છે. કાલ, સ્વભાવ, ઉદ્યમ અને પૂર્વકર્મ એ ચારેને મેળાપ થયા છતાં પણ નિયતિને ( ભાવિભાવને ) જે પ્રકોપ હોય, તે ક્યાંથી અણધાર્યું વિદન આવી પડતાં ફળ મેળવી શકાતું નથી. આમ મેટીક્યુલેશનમાં ઉત્તીર્ણ થવા માટે પાંચ કારણોની જરૂર જોઈએ છે. વિશેષ એટલું જ કે પ્રથમનાં ત્રણ કારણ (કાળ, સ્વભાવ અને પૂર્વકર્મ) પાયે બાંધનાર તરીકે સાધક છે, જ્યારે પુરૂષાર્થ ચણતર ચણવારૂપ મુખ્ય કાર્ય બજાવે છે અને “ નિયતિ ” પ્રતિબધેકાભાવ તરીકે તટસ્થ સંરક્ષક સાધન છે.
ઉપરનાં બને ઉદાહરણથી એ પણ જાણી શક્યા છીએ કે પાંચ કારણોને કાયપરત્વે ગણ-મુખ્યભાવ પૃથક પૃથક્ છે. કોઇ સ્થળે કોઈની પ્રધાનતા, તે કઈ સ્થળે કોઈની પ્રધાનતા રહે છે. કાળની મર્યાદા પુરૂપાર્થ વગેરેથી બદલાવી શકાય છે. અન-ફળાદિને પાકતાં અમુક વખતની હદ નિયમિત નથી. એક દેશમાં જે ઝાડનું ફળ એક મહીને પાકે, તે ઝાડનું ફળ બીજા દેશમાં દશ દિવસે પાકે છે. અન્ય દેશમાં ય–દ્વારા ખેતીને પાક હિન્દુસ્તાનની અપેક્ષાએ જલદી તૈયાર કરી શકાય છે. હાથથી બનાવાતી વસ્તુમાં ઘણે વખત લાગે છે, જ્યારે યત્રધારા થડા વખતમાં તૈયાર કરી શકાય છે. પૂર્વકાળમાં કે જ્યારે રેલવે હતી, ત્યારે વીરમગામથી બનારસ પહોંચતાં મહીનાઓના મહીના લાગતા, જ્યારે વર્તમાન યુગમાં રે દ્વારા ત્રણ દિવસમાં પહોંચી શકાય છે. આ પ્રમાણે કાળની હદમાં પુરૂષાર્થ, સ્વભાવ વગેરેથી ફેરફાર કરી શકાય છે. પરંતુ સામાન્યતઃ થોડા ઘણા પ્રમાણમાં કાળની અપેક્ષા દરેક કાર્યની સિદ્ધિમાં જરૂર રહે છે. મૂળથી કાળને ઉડાવી દેવામાં કાર્યસિદ્ધિ થવી અસંભવિત છે. માટે કાળ સ્વતન્ત્ર નહિ, પણ પુરૂષાર્થ,
900

Page #955

31874I . SPIRITUAL. LIGHT. સ્વભાવ વગેરેને અવલંબીને જેટલે દરજજે કાર્ય સાધક છે, તેટલે દરજે કાળની મહત્તા માનવી ન્યાય છે. કાળની મહત્તા માનવામાં બીજું કારણ એ પણ છે કે કાર્યને પ્રારંભ કરીને કાર્ય પૂર્ણ ન થાય, ત્યાં સુધી મનુષ્ય ધીરજ રાખતાં શિખે; નહિ તે કઈ કામને માટે ક્રિયાને આરંભ કરીને તરત જ ફલેચ્છા રાખતાં, તરત ફળ નહિ મળવાને લીધે મનુષ્ય નિરાશ થઈ જાય, અને કાર્ય સાધવાના ઉદ્યમમાં આગળ વધી : નહિ શકવાથી ફલથી વંચિત રહે. જ્યારે કાળને કારણ માન્યું, ત્યારે એમ માન્યતા બંધાય કે કાળે કરી ફળ મળશે. આથી મનુષ્ય કાર્ય તરફ ઉદ્યમ કરતા રહે છે.
કાળની જેમ સ્વભાવની મર્યાદા ઉલ્લંધનીય નથી. છતાં વ્યવહારદષ્ટિએ સ્વભાવનું પણ અતિક્રમણ થતું જોવાય છે ખરું. ક્રોધી માણસને ક્રેધી સ્વભાવ શાન્તાત્મા મહાત્માના સંસર્ગબળથી ઓછો થઈ જાય છે, તેમજ ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવવાળી વસ્તુઓનું મિશ્રણ કરવાથી મૂળ સ્વભાવમાં ફેર પડે છે અને અન્યજ સ્વભાવ ઉત્પન્ન થતે જોવાય છે. જેમકેસુંઠ પિત્ત-સ્વભાવવાળી ચીજ છે અને ગેળ કફ-સ્વભાવવાળો પદાર્થ છે, છતાં તે બંનેનું સંમિશ્રણ થતાં તેમાં કફ કે પિત્તના સ્વભાવને દોષ રહેતું નથી.*
પૂર્વ કર્મની મર્યાદા પણ નિશ્ચળ નથી; કેમકે કર્મને ઉદય પણું સંયોગાધીન છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવ અનુસાર કર્મને ઉદય શાસ્ત્રોમાં બતાવ્યું છે. કર્મથી મળેલ શરીર-ઈન્દ્રિયને જે કેળવવામાં ન આવે, તે તેને વિકાસ થઈ શકતો નથી. એ માટે કર્મપ્રાપ્ત વસ્તુને ઉપગ પણ પુરૂષાર્થને જ આભારી છે. વળી કમને ઉપશમ, ઉદ્વર્તન, અપવર્તન, સંક્રમણ પણ પુરૂષાર્થથી થઈ શકે છે.
જેમ, કેવળ ભાગ્ય ઉપર આધાર રાખનાર માણસ પુરૂષાર્થને ખોઈ બેસે છે અને આળસમાં રહીને નિઃસર્વ બની જિન્દગીને નિઃસાર બનાવે છે,
+ “ગુરો હિ હેતુ: ચાર્ વાનર વિરાળમ્ | द्वयात्मने न दोषोऽस्ति गुड -नागरभेषजे " ॥
-હેમચન્દ્ર, વીતરાગસ્તવ, દ01

Page #956

અધ્યાત્મતત્ત્વાલક, [ સાતમુંતેમ જેઓ પૂવકર્મને માનતા નથી, તેઓ પણ અતિભયંકર બ્રાતિની ખાઈમાં ગોથાં મારે છે. કર્મવાદ ખરેખર વિપત્તિસમયે ધીરજ અને આશ્વાસન આપનાર છે. કર્મનો સિદ્ધાંત સમજનાર દુઃખના પ્રસંગે પૂર્વકૃત સ્વકર્મનું પરિણામ માની તે દુઃખને ધેર્યથી સહન કરી શકે છે, જ્યારે કર્મવાદને તરછોડનાર જડવાદી વિપત્તિને સહવામાં લગારે સમભાવ રાખી શકતા નથી. લગાર માત્ર કષ્ટથી તે “ હાય વય ” કરવા લાગી જાય છે. એ માટે પૂર્વ કર્મની કારણતા તાત્વિકદષ્ટિ અને વ્યાવહારિક દષ્ટિ એમ બંને દૃષ્ટિએ જરૂરી છે.
નિયતિ ” તે અનુલ્લંઘનીય છે, એ જોઇ જ ગયા છીએ. એનું અવિચળ શાસન છે. કાળ વગેરેમાં ફેરફાર થાય, પણ આ મહાદેવીને ફેરવવી અશક્ય છે. * અલબત્ત નિયતિનું ક્ષેત્ર સંકુચિત છે. અહીં એટલું ધ્યાનમાં રાખવું જરૂરનું છે કે-કોઈ કામ સિદ્ધ નહિ થતાં તરત એમ ન માની લેવું જોઈએ કે આ કામ મારા નશીબમાંજ નથી. આળસુ માણસો થોડા માત્ર વિજ્ઞથી હતાશ થઈ પ્રારંભેલા કામને એમ માનીને છેડી દે છે કે આ કામ ઉપર નિયતિ–ભાવિભાવ-નિકાચિત કર્મનું આવરણ પથરાયેલું હોવાથી તે સિદ્ધ થઈ શકશે નહિ. પરંતુ નિકાચિત કે
અનિકાચિત આવરણ જ્યારે માલૂમ પડી શકતું નથી, તે પછી એકદમ નિકાચિત કર્મની કલ્પના કેમ કરી લેવાય ? અને એથી હતાશ બનીને કામ કેમ છેડી દેવાય ?. કેટલાંક વિદને એવાં આવે છે, કે જે પુરૂષાWથી દૂર થઈ શકે તેમ હોય છે. બધાં વિને કંઈ નિયતિની હદવાળાં
+ * નિકાચિત ' કર્મ અવશ્ય ભોગવવું જ પડે છે, એ ખરી વાત છે, પરંતુ તેમાં પણ અપવાદ છે. જાણીતી વાત છે કે તપથી નિકાચિત કર્મ પણ ટૂટે છે. પરંતુ કર્યું તપ નિકાચિત કર્મને તેડનાર છે, તે સમજવાની જરૂર છે. જેવા તેવા તપ કે બાહ્ય તપથી તે તૂટી શકતું નથી. આભ્યન્તર તપમાં પણ અપૂર્વકરણ-ગુણસ્થાનને શ્રેણીઅવસ્થાનો પાનાનલજ તેને બાળી શકે છે. આજ વાત યશેવિજયજી, છવીસમી બત્રીશીમાં કહે છે –
“ નિદાતાનામપિ થ: જળાં તવણા ક્ષયઃ | સમિટ્યોત્તમં યોજનપૂર્વકાળો ” છે ૨૪
802

Page #957

પ્રકરણ.]. SPIRITUAL LIGHT. હેતાં નથી. તે પછી વિદ્યમાત્રથી હૉત્સાહ કેમ થઈ જવું જોઈએ છે. એક વારના ઉદ્યમથી કામ ન થાય, તો બીજીવાર ત્રીજીવાર એમ અનેક વાર ઉપાય કરતા રહેવું જોઈએ. જ્યારે છેવટ પ્રબળ ઉધમ કરતાં પણ કામ સિદ્ધ ન થાય, ત્યારે જ સમજવું કે આ કામ નિયતિના વાદળથી આ9ત છે.
ઉપર કહ્યું તેમ કાળ, સ્વભાવ વગેરે પાંચે પરસ્પર સાપેક્ષ છે. “ નિયતિ ” પણ વસ્તુસ્વભાવ સાપેક્ષ છે. આથી પાંચેની પરસ્પર સાપેક્ષ કારણુતા સિદ્ધ થાય છે.
ઉપરના સ્યાદ્વાદના પ્રકરણથી વાંચનાર સમજી શક્યા હશે કે વસ્તુને વિવિધ દૃષ્ટિબિન્દુઓથી અવલકવાની શિક્ષા આપનાર જૈનધર્મ ક્યાં સુધી વિશાળ છે? જૈનધર્મની જે જે. શિક્ષાઓ અને જે જે ઉપદેશે છે, તે બધાનું ચરમ સાધ્ય બિન્દુ-છેવટ ફળ, માત્ર રાગદ્વેષને વિલય થ એજ છે. અએવ જૈનધર્મના પ્રચારક મહાપુરૂષોએ તત્ત્વવિવેચન અને ઉપદેશ કરવામાં કોઈ પ્રકારને પક્ષપાત ન રાખતાં માત્ર મધ્યસ્થદષ્ટિ રાખી છે, એમ એઓના ગ્રન્થથી જોઈ શકીએ છીએ. એઓની એ પ્રથમ ભલામણું છે કે કોઈ પણ તત્ત્વમાર્ગને ગ્રહણ કરવા પહેલાં તેને શુદ્ધ હૃદયથી અને તટસ્થદૃષ્ટિએ ખૂબ વિચાર કરો !” કોઈ પણ દર્શનના સિદ્ધાન્તને એકદમ તોડી પાડવાની સંકુચિત વૃત્તિ તેઓના લેખમાં જણાતી નથી. ગમે તે સિદ્ધાન્તને સમન્વય (સંગત) કરવા તરફ તેઓનું પ્રથમ લક્ષ્ય રહેતું, એમ તેઓના ગ્રન્થ પુરવાર કરી આપે છે. જુઓ “ હરિભદ્રસૂરિ'-કૃત “શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય'. આ ગ્રંથની અંદર સૃષ્ટિકર્તત્વની બાબતમાં કેવી ઉદારતાથી લખવામાં આવ્યું છે.
ત્યાર પછી તે ગ્રન્થમાં કપિલના પ્રકૃતિવાદની સમીક્ષા આવે છે. સાંખ્યમતાનુસારી વિદ્વાનેએ પ્રકૃતિવાદની જે વિવેચના કરી છે, તેમાં અસતિષ જાહેર કરીને પ્રકૃતિવાદમાં કપિલનું શું રહસ્ય સમાયેલું છે, એ વાતનું પ્રતિપાદન કરતાં છેવટે આચાર્ય કહે છે કે
૧ આ હકીકત દ્વિતીય પ્રકરણના ૧૭મા શ્લોકના વિવરણમાં ૨૫૬ મા પૃષ્ઠમાં ફટ રીતે બતાવવામાં આવી છે.
808

Page #958

અધ્યાત્મતવાલેક. [ સાતમુંgવં પ્રતિવાદવિ વિચઃ હા gવ હૈ.
વોજીરવતર્થવ વિથો દિ મહામુનિ ” ! –“એ પ્રમાણે ( પ્રકૃતિવાદનું જે ખરું રહસ્ય બતાવ્યું, તે પ્રમાણે) પ્રકૃતિવાદ યથાર્થ જ જાણવો. વળી તે કપિલને ઉપદેશ છે, માટે સત્ય છે, કારણ કે તેઓ દિવ્યજ્ઞાની મહામુનિ હતા.”,
આગળ જઈને ક્ષણિકવાદ અને વિજ્ઞાનવાદની ખૂબ આલેચના કરીને તે બંને વાદમાં અનેક દેશે બતાવી છેવટે આચાર્ય વસ્તુસ્થિતિ કથે
“અન્ય વવિઘવતરાવાનિવૃત્ત ! ' ___ क्षणिकं सर्वमेवेति बुद्धेनोक्तं न तत्त्वतः " ॥ “ विज्ञानमात्रमप्येवं बाह्यसंगनिवृत्तये ।
विनेयान् कांश्चिदाश्रित्य यद्वा तद्देशनार्हतः " ॥ " एवं च शन्यवादोपि सद्विनेयानुगुण्यतः।
अभिप्रायत इत्युक्तो लक्ष्यते तत्त्ववेदिना " ॥ –“મધ્યસ્થ પુરૂષનું એમ કહેવું છે કે-આ ક્ષણિકવાદ, બુદ્ધ પરમાર્થ દષ્ટિએ અર્થાત્ વસ્તુસ્થિતિએ કહ્યો નથી, કિન્તુ મેહવાસનાને દૂર કરવાના ઉદ્દેશથી કહ્યું છે. વિજ્ઞાનવાદ પણ તેવા પ્રકારના યોગ્ય શિષ્યોને આશ્રીને અથવા વિષયસંગને દૂર કરવાના ઉદ્દેશથી બતાવવામાં આવ્યો છે. શૂન્યયાદ પણ ગ્ય શિષ્યોને લઈને વૈરાગ્યની પુષ્ટિ કરવાના આશયથી તત્ત્વજ્ઞાની બુદ્ધિ કહ્યો જણાય છે.”
વેદાન્તના અદ્વૈતવાદની વેદાન્તાનુયાયી વિદ્વાનોએ જે વિવેચના કરી છે, તે પર દેશે બતાવી છેવટે આચાર્ય કથે છે કે
" अन्ये व्याख्यानयन्त्येवं समभावप्रसिद्धये ।
શદ્વૈતાના રાત્રે નિર્વિદા ન તુ તત્વતઃ” | –“મધ્યસ્થ મહર્ષિઓ એમ વ્યાખ્યાન કરે છે કે-અદ્વૈતવાદ યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપની દષ્ટિએ બતાવવામાં આવ્યો નથી, કિન્તુ તેને ખરે આશય સમભાવને પ્રાપ્ત કરવાને છે.”
804

Page #959

પ્રકરણ.]. SPIRITUAL LIGHT
આવી રીતે જેનમહાત્માઓ, અન્ય દર્શનના સિદ્ધાન્તની તટસ્થદષ્ટિએ પરીક્ષા કરવાની સાથે તેને સમન્વય કરવા દૃષ્ટિ ફેલાવે, જૈનેતર દર્શનના સિદ્ધાન્ત જૈનસિદ્ધાન્તની સાથે કેવી રીતે મળી જાય, એ માટે શુદ્ધદષ્ટિથી પૂવપરનું નિરીક્ષણ કરે, એ જૈન ક્ષેત્રની મહત્તાની ઓછી બીના નથી.
અન્ય દર્શનેના ધુરંધરોને “મહર્ષિ” “મહામતિ” અને એવા બીજા ઉંચા શબ્દોથી પિતાના ગ્રન્થમાં ઉલ્લેખવા, અને તુચ્છ અભિપ્રાયવાળાઓના મતનું ખંડન કરતાં પણ તેઓને હલકા શબ્દથી વ્યવહાર ન કર, એ જૈનમહાપુરૂષોને કેટલે ઉદાર આશય હેવો જોઈએ ?. ધાર્મિક વાદયુદ્ધના પ્રસંગમાં પણ વિરૂદ્ધદર્શનવાળાઓ તરફ પ્રેમની લાગણીને ઉમળકે ઉછળવો અને તદનુસાર વ્યવહાર કરવો, એ કેટલું સાત્વિક હૃદય ?. જુઓ મધ્યસ્થભાવની થોડીક વાનગી" भवबीजांकुरजनना रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य । ब्रह्मा वा विष्णुर्वा हरो जिनो वा नमस्तस्मै "॥
મહાદેવસ્તુત્ર, હેમચંદ્રાચાર્ય. " नाशाम्बरत्वे न सिताम्बरत्वे
न तर्कवादे न च तत्त्ववादे । न पक्षसेवाऽऽश्रयणेन मुक्तिः कषायमुक्तिः किल मुक्तिरेव " ॥.
–ઉપદેશતરંગિણી. પક્ષવાતો મે વીરે ષઃ વઝાgિ युक्तिमद् वचनं यस्य तस्य कार्यः परिग्रहः " ॥
લેતવનિર્ણય', હરિભદ્રસૂરિ.
–જેના, સંસારનાં કારણભૂત કર્મરૂપી અંકુરાઓને ઉત્પન્ન કરનાર. રાગ-દ્વેષ આદિ સમગ્ર દોષો ક્ષય પામ્યો છે, તે, ચાહે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, શંકર અથવા જિન હેય, તેને મારે નમસ્કાર છે.”
૧૦૨
806.

Page #960

અધ્યાત્મતાલા
[ સાતમુ
“ દિગમ્બર-અવસ્થામાં મેક્ષ નથી, શ્વેતાંબરદશામાં મેક્ષ નથી, તર્ક જાળમાં મેાક્ષ નથી, તત્ત્વવાદમાં મેક્ષ નથી અને સ્વપક્ષનુ સમન કરવામાં મેાક્ષ નથી, કિન્તુ કષાયા ( ક્રોધ-માન-માયા-લેાલ ) થી મુક્ત થવામાંજ વસ્તુતઃ મુક્તિ રહેલી છે. '
“ પરમાત્મા મહાવીર ઉપર મારા પક્ષપાત નથી, તેમજ મહર્ષિ કપિલ, મહાત્મા બુદ્ધ વગેરે ઉપર મારા દ્વેષ નથી, કિન્તુ મધ્યસ્થબુદ્ધિએ નિર્દેૌષ પરીક્ષાઢારા જેનું વચન પૂર્ણતયા સત્ય સિદ્ધ થાય, તેનું શાસન સ્વીકારવું, એજ શિષ્ટ પુરૂષોના માર્ગ છે. ”
પ્રસંગોપાત્ત આપણે બહુજ દૂર નિકળી ગયા; ખેર, ધણું જોવાયું. હવે પ્રસ્તુત બાબતપર્ પ્રકરણની પૂર્ણતાના છેલ્લા શ્લેાક જોઇએ,
उपसंहरति
आलम्बनं भवति यादृशमीहगात्माssपत्तिर्निजात्मनि भवेदिति को न वेत्ति १ । आलम्बनं सकललोकपतिः परात्मा
संश्रयते यदि तदा किमपेक्षणीयम् ? ॥ १९ ॥
It is within the cognizance of all that the soul takes within itself the form or impressions of the objeets ( meditated upon ). What desires remain ( unsatisfied) when the supreme spirit, Lord of the Universe, becomes the object of concentration ? (19)
ઉપસંહાર્—
“ એ તમે સમજી શકેા છે. જેવુ આલખન ધ્યેય કરવામાં આવ્યુ હાય છે, તેવા સ્વરૂપાકાર પેાતાના આત્મામાં સ્થાપિત થાય છે; ત્યારે સકલ લેાકના પતિ પરમાત્માને જે આલબત કરવામાં આવે, તે પછી કઇ ખાકી રહે ખરૂં ? ”—૧૯
806

Page #961

પ્રકરણ ]
SPIRITUAL Light.
આ ગણું” પ્રકરણમાં પાતંજલ યેગની વિવેચના, અધ્યાત્મ આદિ પચવિધ વેગ પદ્ધતિ અને ઈચ્છાગ આદિ ત્રિવિધ યોગ એક ગની શ્રેણીઓ જોઈ. હું માનું છું કે–આધ્યાત્મિક વિષયમાં કહેવાની ખાસ બાબતોમાં હવે કંઈ બાકી રહેતું નથી. એટલે હવે આ ગ્રન્થન પ્રતિપાદનીય વિષયનાં વક્તવ્ય સમાપ્ત થાય છે.
હવે ફક્ત અહીં સુધીના સમગ્ર લખાણને સમુચ્ચયરૂપે સારાંશ જે જવ, એજ અવશિષ્ટ રહે છે. બહુ વિસ્તૃત લેખમાંથી મુષ્ટિજ્ઞાન તરી મુદ્દાની સારભૂત હકીકતને ઉધત કરીને બતાવવી એ જરૂરી વાત છે આ જરૂરના કામ માટે ખાસ છેલ્લું પ્રકરણ ઈ જવું જોઈએ,
E
-
1
80,

Page #962


Page #963

Ster-TUTAI
अन्तिमशिक्षा।
EIGHTHCCHAPTER.
Last Word. ( Shlokas 15 )
The author begins with the mention of the infinite powers of Soul. The reader. might have already gathered from the foregoing chapters that Soul is naturally endowed with perfect knowledge, perfect perception and perfect conduct. Every individual soul possesses potentially full capacity to know all things unlimited by time and space. When the kārmic forces are destroyed by unshakable renunciation ( Vairāgya ) and continued meditative practices, the soul acquires high powers ( Siddhis ) capable of bestowing immense wealth, happiness and extraordinary greatness. Clairvoyance, clairaudience, telepathy, &c., well illustrate the immense powers of
809

Page #964

અધ્યાત્મતત્વાલક.
( 341892 the Soul in ordinary human experience. It is capable of undergoing the hardest endurances. Soul is a simple, indivisible, indestructible and incorruptible substance. When it comes under the power of Kārmic matter, these powers are gradually weakened. Foreign energies then begin to work. The Soul then becomes liable to transmigrate into the cycle of births and deaths. It takes several bodies as human, animal, celestial, hellish, &c.. Now under these circumstances, in proportion the foreign influence predominates, the spiritual power is crippled. Human beings under different capacities begin to work for wealth, power and other things infatuated by greed, lust, pride, hypocrisy, anger, &c. Temptations begin to multiply, habits and environments grow impurified and defiled, means of liberation are outwardly and scantily resorted to, competition in maintaining prestige and honour strongly increases, and struggle for bare maintenance becomes keen. Thus environed, these human beings work in different avocations of life, viz., in commerce, politics and arts, saturated with strong inclinations of hoarding up money and also in securing everything to themselves to the exclusion of others, by means of disgraceful, dishonest and condemnable, though sometimes with fair externals. There are manifold differences in the status, capacities and states of consciousness, but the generality of the people works quite reckless of the principles and high sentiments calculated to further the spiritual progress and elevation. So the author has rightly painted the world in dark colour with the
810

Page #965

પ્રકરણુ, ]
SPIRITUAL LIGHT.
principal aim of bringing about Vairagya ( Spirit of renunciation), and therefore, in consequence with this aim, advocates the principle of Ahinsa and pious worship (Shloka 9th of this chapter). Of course, it is impossible that every one can turn out an ascetic as the world stands constituted. An absolute stagnation of worldly affairs is not meant, but a middle course for the trial of disattachment as far as practicable is intended. But at the same time it must be clearly understood that Moksha is not a forbidden fruit for laymen. It entirely depends on one's mental attitude. The busiest tradesman, the hard-toiling workman and an adroit statesman may become internally, but an indifferent looker on, doing his worldly, social and administrative duties. It is the state of his mind that brings on tranquillity and peace and advances him further on the path of spiritual progress, so the scriptures have ordained the practice of moral virtues in ordinary avocations of life and have condemned earnings and income with hands polluted by vicious habits as dishonesty, hypocrisy, fraud, &c.. The holy texts emphatically prescribed the observances of vows, pious reflections, austerities, regulations and rules to guide the followers to enable them to be blessed with spiritual elevation. Even the highest attainments in Science and miracles do not tend to spiritual progress.
In short, while material gain, worldly pleasures and social engagements occupy our attention, we
811

Page #966

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ आइभु
should not ignore the spiritual aspect. If with this ideal before us, we do our duty, we are in the end sure to reach the desired goal by slow and steady progress on the onward path of transcendental and spiritual elevation.
आत्मनः प्रभुता -
अनन्तशक्ति दधदेष चेतनः प्रवेदितुं तं यतते महोदयः । प्रकाशितेऽास्मन् सकलं प्रकाशतेऽप्रकाशितेऽस्मिन् सकलं तमोमयम् ॥ १ ॥
This spirit is the receptacle of limitless powers; only the fortunate one endeavours to realize it. When this spirit shines, all the objects are illumined and when it does not, all the objects are enveloped in darkness. ( 1 )
આત્માની પ્રભુતા—
“ આ ચેતન અનન્ત શક્તિઓને ધારણ કરનારા છે. આને (પાતાના આત્માને) જાણવા માટે, ભવિષ્યમાં જેને મહાન્ ઉદય પ્રાપ્ત થવાના છે, તેજ પ્રાણી પ્રયત્ન કરે છે. આ ચેતન પ્રકાશમાન થતાં સમગ્ર બ્રહ્માંડ પ્રકાશમાન થાય અને આ ચેતન જ્યાં સુધી અધારામાં છે, ત્યાં સુધી બધુ અન્ધકારમય છે.
จ
आत्मतत्त्रप्रकाशस्य मुख्यसाधनं तद्द्वारं चिन्तनं चाह -
मोहप्रणाशेन च तत्प्रकाशनं मोहप्रणाशोऽपि च तत्त्वचिन्तनात् । चिन्त्यं च नैर्गुण्यमिदं भवोदधेर्जगत् किमेतत् किमिदं सुखासुखम् !
॥ २ ॥
812

Page #967

પ્રકરણ. ]
SPIRITUAL LIGHT.
Intelligence shines when infatuation is totally destroyed. The destruction of delusion results from. the contemplation of Truth ( Tattvas ); and to
think of fruitlessness of the Ocean of worldliness, of what this universe is, and of what happiness and miseries are, is the contemplation of Truth (Tattvas). (2)
આત્મતત્ત્વના પ્રકાશ શી રીતે થાય ?—
“ મેાહના વિનાશ થવાથી આત્મતત્ત્વને પ્રકાશ થાય છે, અને મેાહના વિનાશ તત્ત્વચિન્તન કરવાથી થાય છે. તત્ત્વચિન્તન એજ છે કેસંસારસમુદ્રની નિર્ગુ ણુતા ( વિચિત્રતા-નિઃસારતા-દુઃખરૂપતા ) અને આ જગત્ તથા આ સુખ-દુઃખ શું છે, એ સબન્ધી વિચારણા કરવી. —૨
चिन्तनस्य महत्त्वं तद्विधिं च दर्शयति
वस्तुस्वरूपस्य विचिन्तनातो विवेकभासः प्रकटीभवन्ति । भवप्रपञ्चाद् विनिवृत्य सुस्थीभूयाऽन्तरीक्षाकरणेन चिन्ता ॥ ३ ॥
By the contemplation of the nature of the Truth, the light of discrimination manifests. To cognise truth by the inner light (internal introvision) with calmness after withdrawing one's mind from the phenomenal objects is what is called the contemplation of Truth (Tattvas). ( 3 )
તત્ત્વચિન્તનની મહત્તા અને સ્થિતિ—
“ ઉપર કહ્યું તેમ વસ્તુતત્ત્વના સ્વરૂપને ચિંતવવાથી વિવેકની જ્યાતિ પ્રકાશમાં આવે છે; પરન્તુ ચિંતા શી રીતે કરવી તે સમજવાનુ છે. ખાદ્ય પ્રપંચથી પુરસદ મેળવી સ્થિર હૃદયથી અન્તર્દષ્ટિએ જે નિરીક્ષણ કરવું, તેનું નામ ચિન્તા છે. -3
૧૦૩
813

Page #968

અધ્યાત્મતાલોક,
[ आहे - किं सर्वे समतया योगमार्गाधिकारिणः ?एकस्वभावा न हि सर्वलोका विचित्रकर्मानुसृतेर्भमन्तः । आयुष्क-धी-शक्तिविचित्रतायामईन्ति सर्वेऽपि न मार्गमेकम् ॥४॥ समग्रसामग्र्यनुकूलताया न सम्भवः सर्वशरीरभाजाम् । न तेन सर्वेऽपि भवन्ति योग्याः साम्येन योगस्य पथेऽधिरोढुम्॥५॥ कुर्याद् यथाशक्ति तथापि नूनं कर्त्तव्यमात्माभ्युदयानुपाति । शनैः शनैः सञ्चरणेऽपि मार्गे स्थानं चिरेणाऽप्युपलभ्यते हि ॥६॥ ___ All people wandering ( in this world ) impelled by their varied Kārmic forces are of diversified natures; on account of the diversity in age, intellect and powers, all persons do not deserve to act in one and the same way. ( 4 )
It is impossible to conceive that all · embodied beings can command facility with regard to preparatory means. So all do not become equally fit to practise Yoga. ( 5 )
Yet one should indeed strive to exalt his soul according to his abilities. He, though moving slowly on the right path, reaches the goal surely even after a long time. ( 6 ) બધાએ સરખી રીતે યુગના અધિકારી છે?—
વિચિત્ર કર્મસૃષ્ટિને અનુસાર ભ્રમણ કરતા બધા લેકે એક સ્વભાવના નથી. આયુષ્ય, બુદ્ધિ અને બળમાં વિચિત્રતા હોવાને કારણે બધાઓ એક સાથે એક માર્ગ ઉપર ચાલવાને અધિકારી નથી.”–૪
સર્વ પ્રાણિઓને સમગ્ર સામગ્રીની અનુકૂળતા સંભવી શકે નહિં; એજ માટે બધાએ સરખી રીતે ગમાર્ગ ઉપર આવવાને યોગ્ય હોઈ श नहि. "-५
814

Page #969

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT.
આમ છતાં પણ દરેકે બનતી શક્તિએ આત્માની ઉન્નતિને લગતું કર્તવ્ય કરવું જ જોઈએ. ધીરે ધીરે પણ ભાગ ઉપર ચાલતા રહેવાથી વિલંબે પણ પ્રાપ્તવ્ય સ્થાન ઉપર પહોંચી જ જવાય છે. એ-૬ चिन्ताया अभावे नास्ति कल्याणम्तत्त्वावबोधप्रविकासहेतोर्यस्य स्वभावो न विचारणायाः। यातानुयातस्य पृथग्जनस्य न तस्य वैराग्यमुदेति साधु ॥ ७ ॥ न साधुवैराग्यविवर्जितत्वेऽपवर्गमार्गे भवति प्रवेशः। एवं च मानुष्यमनर्थकं स्याद् विचारमभ्यस्यतु तेन सम्यक् ॥८॥
Renunciation does not arise in an ordinary man who is a mere imitator and who is not accustomed to contemplation, the cause of developing the knowledge of Truth. (7)
No one can enter the path of absolution without deep renunciation. Without striving for it, life would be wasted, so one should resort to good thoughts. (8) ચિન્તા વગર કલ્યાણ નથી–
તત્ત્વબેધને વિકાસ થવામાં હેતુભૂત એવી ચિન્તા કરવાને જેનામાં સ્વભાવ નથી, તે ગતાનગતિક પામર પ્રાણીને પ્રશસ્ત વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થઈ શકતો નથી; અને એથી જ કરીને મેક્ષના સાધનભૂત માર્ગમાં તેને પ્રવેશ થઈ શકતો નથી; આમ થવાથી તેની મનુષ્યજિદગી નિરર્થક ખલાસ થાય છે; એ માટે ચિંતા કરવાને સારી પેઠે અભ્યાસ કરવો જોઈએ ”-૭, ૮.
પૂરવુનામપિ તુમ મુદિજ્ઞાનहिंसादिकं पापमिति प्रसिद्धं तत्र प्रवर्तत न चेत् कदापि । ईशस्य कुर्याद् भजनं च तर्हि संसाधितं निश्चितमात्मकार्यम् ॥९॥
815

Page #970

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ આžમું
Injury and such other sins are well known. No one should ever commit such sins. If he become a devoted votary, he will certainly accomplish the purpose after which his soul is striving. ( 9 )
સ્થૂલબુદ્ધિવાળાઓથી પણ સમજી શકાય તેવુ સુષ્ટિજ્ઞાન
*
હિંસા, મૃષાવાદ વગેરે પાપ છે, એ સર્વ જગપ્રસિદ્ધ વાત છે; તેમાં કદાપિ પ્રવૃત્તિ કરવામાં ન આવે અને ઇશ્વરની ઉપાસના યથાશક્તિ યથાસમય હમેશાં કરવામાં આવે, તે। આત્મકલ્યાણનું કાર્ય ચોક્કસ
સધાઇ ગયું. -
वार्त्तमानिक विज्ञान मोहवतः शिक्षयति
नवीनविज्ञानचमत्कृतानां न मोक्षशास्त्रेषु घृणा विधेया । चित्रप्रयोगा बहवो भवन्तु न युज्यतेऽध्यात्मपथस्तु हातुम् ||१०||
Those, who are wonderstruck at the miraculous success of scientific experiments, should not look askance at the scriptures of absolute freedom. May the various experiments flourish but the spiritual path should not be abandoned. ( 10 )
નવીન ચુવકોને શિક્ષણ
“ વમાન નવીન વિજ્ઞાનના ચમત્કારોથી અંજાઇ ગયેલાઓએ પણ મેાક્ષને પ્રતિપાદન કરનારાં શાસ્ત્ર ઉપર ઘણા કરવી જોતી નથી. ચિત્ર-વિચિત્ર આવિષ્કારો ગમે તેટલા બહાર આવે, પરંતુ એથી આધ્યાત્મિક માર્ગને પરિત્યાગ કરવા યુક્ત નથી.
~~૧૦
प्रस्तुतमेव
assयनन्ता सम्मानि शक्तिरेवं च सम्यग्विहितप्रयोगैः । आश्चर्यहेतुर्घटना भवेच्चेत् किं तर्हि युक्ता जडमोहलीला ? ॥ ११ ॥
816

Page #971

પ્રકરણ. ] SPIRITUAL LIGHT. सीमा न खल्वस्ति चमत्कृतीनां भूमण्डले चेत् कुशलः प्रयोक्ता। . परं च ताभिर्नहि कर्मसृष्टिाहन्यते शुष्यति नापि मोक्षः ॥१२॥
अवश्यमाविष्कृतयो भवन्तु महोपयोगा हि जनस्य सन्ति । स्मृतेबहिः स्याद् न तु साध्यबिन्दुरात्माभिमुख्यं खलु सारमन्ते॥१३॥
Even the inanimate objects are believed to possess endless powers. Thus if wonderful events take place by well devised experiments, is it proper to be ensnared in this sportive illusion of the nonintelligent ? ( 11 )
If the scientist be clever, then, there is no end to wonder-working in this world but neither the Kārmic forces are destroyed by it nor does the absolution cease to exist. ( 12 )
May the highly miraculous experiments come to light. They are indeed very useful to men, but one should not forget the aim and end of life; in short one should strive to realize one's self, in the end. ( 18 ) પ્રસ્તુત હકીકત–
જડ પદાર્થોમાં પણ અનન્ત શક્તિઓ માનવામાં આવી છે, અને એથી જ કરીને, સારી રીતે સાધેલા પ્રયોગથી આશ્ચર્યજનક આવિષ્કાર યદિ બહાર આવે, તે એથી જડવાદના મેહમાં ફસાઈ જવું શું યુક્ત છે?. ”-૧૧
પ્રયોગ કરનાર જે કુશળ હેય, તે ભૂમંડળમાં ચમત્કારની અવધિ નથી; પરંતુ યાદ રાખવું જોઈએ કે એથી કર્મસૃષ્ટિને ધકે. પહોંચતું નથી અને મોક્ષ સુકાતું નથી. -૧૨ -
817

Page #972

અધ્યાત્મતત્ત્વાલેક.
[ મુ
t
નવા નવા આવિષ્કાર ભલે પ્રકટ થાએ, અને જનસમાજને વ્યવહાર–પથમાં તે મહાન ઉપયાગી પણ છે, પરન્તુ ચોક્કસ સાધ્યમિન્દુ કદાપિ ખ્યાલ બહાર ન જવું જોઇએ. આત્માની સન્મુખ થવું, એજ છેવટના સાર છે. " -૧૩
વ્યાખ્યા.
ધર્મ શાસ્ત્રકારા મનુષ્યાના જે અનેક રીતે વિભાગેા પાડે છે, તે તેના વત્તનની ભિન્નતા ઉપર આધાર રાખે છે. કાર્યોંની વિચિત્રતાને લઇને મનુષ્યાના ભેદે પડે છે. એક સ્થળે મનુષ્યાના છ વિભાગો પાડવામાં આવ્યા છે. તે છ વિભાગેા-અધમાધમ, અધમ, વિમધ્યમ, મધ્યમ, ઉત્તમ અને ઉત્તમેાત્તમ, એ પ્રમાણે છે. આ છ પ્રકારના મનુષ્યાને ટૂંકમાં જોઇ જઇએ
અધમાધમ.
જેઓને, ધ–કનું તથા પરલોકનું હાતું નથી, એવા–જંગલામાં ભટકનારા, વૃક્ષાની કન્દરાઓમાં રહેનારા પશુપ્રાય જંગલી મનુષ્યને પ્રથમ વર્ગોમાં સ્થાન મળે છે. એ સિવાય ક્રૂર્ વાધરી, ચાંડાલ, કસાઇ વગેરે પણ અધમાધમેાની
અમ
નામમાત્ર પણ માન છાલ પહેરનારા, ગિરિ
:
>
· અધમાધમ ' નામના કના કરનાર કાળી, પંક્તિમાં ગણાય છે.
જે પરલેાકને માનતા નથી, માંસ-મદ્યના ભક્ષણમાં અતિક્ષુબ્ધ છે, ધર્મીને હાંસીમાં ઉડાવનારા અને ધિક્કારનારા છે, એવ ́ ખીજાના દુ:ખ
૧ ટૂંક...ાં છ પુરૂષાના વિભાગ——
“ કર્માડફિમિદ્ વામુત્ર વાધમતમાં નર: સમારમતે ।
इह फलमेव त्वम विमध्यमस्तूभयफलार्थम् " ॥
'
" परलोकहितायैव प्रवर्त्तते मध्यमः क्रियासु सदा । मोक्षायैव तु घटते विशिष्टमतिरुत्तमः पुरुषः 39 11
'
यस्तु कृतार्थोऽप्युत्तममवाप्य धर्मं परेभ्य उपदिशति । नित्यं स उत्तमेभ्योऽप्युत्तम इति पूज्यतम एव ,, ॥
( ભગવદ્ ઉમાસ્વાતિકૃત તત્ત્વાર્થસૂત્રની પ્રારંભની કારિકાઓમાં )
818

Page #973

પ્રકરણ ! SPIRITUAL LIGHT: તરફ નજર નહિ કરતાં પિતાના જ સુખમાં ઉદ્યમશીલ છે, એવા નર્ટ, ઈન્દ્રજાળી, જુગારી તસ્કર, વેશ્યા વગેરે નીચ માણસે, તથા ઉંચજાતિમાં આવ્યા છતાં નાસ્તિકતાના પંજામાં ફસાઈને પુણ્ય, પાપ, પરલકને નહિ માનનારાઓ પણ અધમ નામના બીજા વર્ગમાં દાખલ થાય છે.
- અહીં આપણે એ જોયું કે નાસ્તિક લેકે પણ (ભલે ઉંચા કુળના હેય ) અધમની પંક્તિમાં ગણાય છે. પરંતુ નાસ્તિક કોને કહેવો ? અથવા નાસ્તિક કોણ હોઈ શકે ? એ તટસ્થ બુદ્ધિથી વિચારવા : જેવી બાબત છે. ઘણી વખતે કેટલાકે પોતાનો ધર્મ નહિ માનનારાએને “ નાસ્તિક ” કહી દે છે, પરંતુ એ વ્યાજબી નથી. વેદધર્મને નહિ માનનારાઓને જે “ નાસ્તિક ” કહેવામાં આવે, તે તેઓ વેદધર્મવાળાઓને કાં “નાસ્તિક નહિ કહે છે. બદ્ધ ધર્મવાળાઓ એમ કહેશે કે- . “નાસ્તિો વૌનિક્યૂ: '– બૌદ્ધધર્મ નહિ માનનારાઓ નાસ્તિક છે , ત્યારે જેને કહેશે કે– નારિતો જૈનનિવાર – જૈન ધર્મને નહિ માનનારાઓ નાસ્તિક છે ?, સાંખે કહેશે કે- જાતિ : સાંનિન્દ્ર: ". સાંખ્યમતને નહિ માનનાર નાસ્તિક છે, ” અતવાદિઓ કહેશે કેના7િËતનિ: – અદ્વૈતવાદને નહિ મંજૂર કરનાર નાસ્તિક છે ', ન્યાયદર્શનવાદી કહેશે કે- નાસ્તિો ચાનિ: – ન્યાયદર્શનના સિદ્ધાન્તને નહિ સ્વીકારનાર નાસ્તિક છે. –આમ બધાએ એક બીજાને “નાસ્તિક કહેવા માં ખડા નહિ થાય ?; અને જ્યારે આમ એક બીજાને નાસ્તિક કહેવામાં આવે, તે દુનિયામાં કોઈ, આસ્તિક કહેવાઈ શકશે ખરો ?, નહિ જ, એક બીજાની દૃષ્ટિએ બધાએ નાસ્તિક થઈ જવાના. - પૂર્વોક્ત હકીકત ઉપરથી ખ્યાલ બાંધી શકાય છે કે હિન્દુસ્તાનમાં વિચારોની સંકીર્ણતા કેટલી બધી વધી ગઈ છે. હિન્દુઓ મુસલમાનોને મ્યુચછ કહે, ત્યારે મુસલમાને કહે કે-હિન્દુ સાલે કાફિર હૈ. આ કેવી શોચનીય સ્થિતિ છે. આર્યો એમ સમજે કે અમેજ આયા છીએ, બાકીના બધા અનાય છે અને સત્સંગિઓ એમ માને કે અમેજ સત્સંગી છીએ, બાકીના સર્વ કુસંગી છે, તે એ કેટલી બધી હૃદયની સંકીર્ણતા કહી શકાય ?.
ઉપર્યુક્ત ભેદભાવ અને તેને લઈને થતી છિન્ન-ભિન્નતા, એજ. દેશનું પરમ દુર્ભાગ્ય છે. સુવિચારક પુરૂષો આવા ભયંકર ભેદભાવથી
819

Page #974

અધ્યાત્મતત્ત્વાલાક.
[ મુ
.
સથા વેગળા રહે છે. એએ એમ ખરાબર સમજે છે કે-જે આત્મા, પુણ્ય, પાપ, પરલેાક અને મેાક્ષને માનતા નથી, તેજ વસ્તુતઃ નાસ્તિક છે, અને તેમાંજ નાસ્તિક ' શબ્દ યથાર્થ ઘટી શકે છે. તે સિવાય બાકીના, કે જેએ પૂર્વાંત આત્મા વગેરે પરાક્ષ તત્ત્વને માનનારા છે, એવાઓને નાસ્તિક ' શબ્દથી ફટકા મારવે, એ સર્વથા અનુચિત છે.
'
હિન્દુ અને મુસલમાન, એ એક પ્રકારનેા જાતિભેદ છે, અને એ જાતિભેદ કર્મનું પરિણામ છે. જ્યારે આમ હકીકત છે, તો પછી એક ખીજા તરફ ખરાબ કે હલકા શબ્દોથી વ્યવહાર કરવાનું કશું કારણ છે ખરૂં ?. કાઇ પણ મનુષ્યને પાપથી નિવૃત્ત કરવા હાય, તે મધુર ઉપદેશની જરૂર છે. સરલ શબ્દોમાં પણુ વસ્તુસ્થિતિ કહી શકાય છે, તો પછી નિરક જોખમભરેલા કડક શબ્દોથી વ્યવહાર શાને કરવા જોઇએ ?.
કાઇ પણ સમ્પ્રદાયને કાઇ પણ મનુષ્ય, આત્મકલ્યાણના પથ ઉપર યથાશકિત યદિ ચાલતા હાય, તે તે બરાબર આય છે. તેમજ કાઇ પણ સપ્રદાયને કાઇ પણ મનુષ્ય, યાગી–વૈરાગી-મહાત્મા-મહાપુરૂષની સંગતિને લાભ લઇ પોતાનું શ્રેય સાધતા હાય, તેા તે ખરેખરા સત્સંગી છે.
આ ઉપરથી એ સમજવાનું છે કે કાઇએ પણ ટૂંકી નજર નહિ રાખતાં દરેકે વિશાલ દૃષ્ટિથી વસ્તુસ્થિતિનું અવલોકન કરવું જોઇએ, - અને આત્માન્નતિને સમ્પાદન કરી આપનાર સત્ય ધર્મની અંદર બધાએને શામિલ કરવા માટે બધાએ સાથે પવિત્ર પ્રેમ અને સમુચિત પદ્ધતિથી વ્યવહાર કરવા જોઇએ.
અધમ પંક્તિના મનુષ્યાને વિચાર કરતાં પ્રસંગતઃ ખીજી બાબત પણ જોવા. અસ્તુ. હવે પ્રસ્તુતમાં આવીએ.
વિશ્ર્ચમ.
અર્થ અને કામની સાથે ધર્મની આરાધના કરવા છતાં પણ તે ધર્મની આરાધના જો ફક્ત સાંસારિક સુખ મેળવવા માટેજ કરવામાં આવતી હાય અને મેક્ષ તરફ અભિરૂચિ ન હેાય, તે તેવા મનુષ્યેાના વિષધ્યમ નામના ત્રીજા વિભાગમાં સમાવેશ થાય છે. આ વિભાગના મનુષ્યા મેાક્ષ તરફ જેમ દ્વેષ ધારણ કરતા નથી, તેમ રાગ પણ ધારણ
820

Page #975

પ્રકરણ . SPIRITUAL LIGHT. કરતા નથી. એઓ મેક્ષ તરફ તેવા ઉદાસીન હોય છે કે જેવા, નાલિકરદ્વીપમાં રહેનારાઓ-નાળિયેર ઉપરજ જીવન ચલાવનારાઓ અન્ન ઉપર ઉદાસીન હોય છે. મધ્યમ.
જેઓ ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ ચારે પુરૂષાર્થોને માને છે, પરતુ પરમ તત્વ તો મોક્ષને જ સમજે છે, અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે પ્રબળ ઉત્કંઠા ધરાવે છે, આમ છતાં પણ પ્રોઢ સત્ત્વના અભાવના કારણથી તથાવિધ પ્રતિબન્ધકને લઈને મોહમમત્વને નહિ છોડી શકવાથી ગૃહસ્થ-દશામાં રહીને ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રણે પુરૂષાર્થોનું યોગ્ય રીતે સાધન કરે છે, તેઓ મધ્યમ નામના ચોથા વર્ગમાં પ્રાપ્ત થાય છે. ઉત્તમ.
જેઓ મોક્ષને જ માટે પ્રયત્ન કરે છે, જેઓ ક્રોધાદિ કષાયોને ક્ષય કરવા સતત ઉઘુક્ત છે અને જેઓનું હૃદય વૈરાગ્યરંગથી ખૂબ રંગાયેલું છે, એવા કાંચન-કામિન્યાદિથી સર્વથા મુક્ત સંસારવિરક્ત ઋષિ મહાત્માઓ ઉત્તમ કહેવાય છે. ઉત્તમોત્તમ
સકલ કર્મોથી નિમુક્ત થયેલ, સંસારમહાસાગરપારંગત. પરમ વીતરાગ, કેવલજ્ઞાનથી સમસ્ત કાલેકને કરકમલામલકત અવલોકન કરનાર અને પૂર્ણ બ્રહ્મપ્રકાશરૂપ પરમાત્માઓ ઉત્તમોત્તમ કહેવામાં આવે છે.
એ આપણે જોયું કે ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ એ ચાર પુરૂષાર્થોના ભેદને લઈ પુરૂષોના (મનુષ્યના) છ વિભાગો પડે છે. આ ચાર પુરૂષાર્થો પૈકી પ્રથમ ધર્મ પુરૂષાર્થ બહુ અગત્યનું છેએનાથી જ મોક્ષ ના માર્ગની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. અહીં એ પ્રસંગતઃ સમજવું જરૂરનું છે કે ધર્મ બે પ્રકારનો છે એક ધર્મ, વીતરાગરૂપ છે અને બીજે ધર્મ, પુપાર્જનરૂપ છે. પુણ્યોપાર્જ નરૂપ ધર્મ, અર્થ અને કામનું મૂળ કારણું છે, જ્યારે વીતરાગરૂપ ધર્મ, મોક્ષનું મુખ્ય કારણ છે. પુણ્યોપાજનરૂપ ધર્મ, અર્થ અને કામને સાધી આપવા ઉપરાંત, મેક્ષના સાધનભૂત વીતરાગરૂપ ધર્મને પ્રાપ્ત કરવામાં પણ સહાયક થાય છે.
ધર્મના-ઉપર્યુક્ત પુણ્યોપાર્સનરૂપ અને વીતરાગરૂપ ધર્મ-એ બે - ૧૦૪,
82

Page #976

- અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
[ આઠમું ભેદે-“ચતોડવુઃ-નિઃશ્રેયસસિદ્ધિ: ૩ ધર્મ: ” એ સૂત્રથી પણ સ્પષ્ટ રીતે સિદ્ધ થાય છે. આ સૂત્ર એમ બતાવે છે કે- એક ધર્મ તે છે, કે જેનાથી અભ્યદય ( સાંસારિક સમૃદ્ધિ ) પ્રાપ્ત થાય અને એક ધમ તે છે, કે જેનાથી નિઃશ્રેયસ (મોક્ષ ) પ્રાપ્ત થાય.
અહીં ધ્યાનમાં લેવાની વાત એ છે કે-ધર્મ અને મોક્ષ એજ બે વસ્તુતઃ પુરૂષાર્થો છે; આમ હકીકત હોવા છતાં પણ ગૃહસ્થને અર્થ અને કામની અપેક્ષા હોવાને લીધે તેઓને માટે યોગ્ય રીતે અર્થ અને કામને સાધવાનો રસ્તો બતાવ જરૂરનો હોવાથી, અને એ રીતે તેઓને ધર્મના રસ્તે લાવવાના પવિત્ર ઇરાદાથી અર્થ અને કામને પણ પુરૂષાર્થોની ગણનામાં મૂક્યા છે. બાકી તે છેવટનું સાધ્યબિન્દુ ધર્મ દ્વારા મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે, એજ છે.
અથ પુરૂષાર્થ સાધવાને માટે ગૃહસ્થને ઉપદેશ કરવામાં આવ્યું છે કે તેઓએ “ચાયqન્નવિમવઃ” બન્યાયથી પિસે કમાવનાર ” બનવું જોઈએ. અને તે સૂત્રની વ્યાખ્યામાં એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે –
“મિત્રદ્રોહેં-વિશ્વાતિવશ્વન-વૌથાિર્ધારાનાાિળાર્ધોવાर्जनोपायभूतः स्वस्ववर्णानुरूप: सदाचारो न्यायः, तेन सम्पन्नो विभवः-सम्पद् ચય સ ચાચણqન્નયિમત્ર: "– શાસ્ત્ર, હેમચન્દ્ર.)
– “ સ્વામિને દ્રોહ, મિત્રનો દેહ, વિશ્વસિતને ઠગવું એથી અને ચોરી, જુગાર વગેરે દુષ્ટ રીતિઓથી ધનોપાર્જન નહિ કરતાં, પિત પિતાના વર્ણને અનુરૂપ જે સમ્પ્રવૃત્તિથી ધન પેદા કરવું વ્યાજબી છે, તે સત્યવૃત્તિને ( સદાચારને ) ન્યાય કહેવામાં આવે છે. અને તે ન્યાયથી જેણે પૈસો પ્રાપ્ત કર્યો છે, તે “સાચMામવ:” કહેવાય છે. ”
નીતિપ્રાપ્ત દ્રવ્ય નિઃશંકપણે ભોગવી શકાય છે, તેનું સત્પાત્રમાં વપન કરી શકાય છે અને તેના આહારથી બુદ્ધિ સ્વસ્થ રહે છે. નીતિસમ્પન્ન દ્રવ્યથી ગૃહસ્થ તરીકે બજાવવાનાં સર્વ કાર્યો ગૃહસ્થથી ઉત્તમ રીતે સાધી શકાય છે. એજ માટે કહેવામાં આવ્યું છે કે–“યતઃ સર્વત્રોનનાસિદ્ધિઃ સર્ગઃ ” |
કામનું સાધન પણ ઉચિત રીતિથી કરવાનું છે. અવિવાહિત અવરથામાં સંપૂર્ણ બ્રહ્મચારી રહેવું જ જોઈએ, એ તો ઉઘાડી વાત છે, - શેષિકદર્શનનું પ્રારંભનું બીજું સૂત્ર.
822

Page #977

પ્રકરણ. ]
SPRITUAL LIGHT.
પરન્તુ વિવાહિત થયા પછી પણ ગૃહસ્થે મર્યાદાપૂ કજ કામનું સેવન કરવાનું છે. શાસ્ત્રવિહિતનિયમપૂર્વક કામનું સેવન કરવામાં આવે, તાજ ગૃહસ્થધર્મની દૃષ્ટિએ કામની સાધના કરી કહી શકાય; જીવનની અધાગિત થવાનુ પરિણામ આવે, એ દેખીતું છે.
અન્યથા તા
આ પ્રમાણે ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રણે પુરૂષાર્થાને વિવેકપૂર્વક સાધવામાંજ ગૃહસ્થાનું ગૃહસ્થપણું સમાયલું છે. અ અને કામમાં મુખ્ય થઇને ધર્મને ભૂલી જવા, એ બીજને ખાઇ જનાર ખેડુતના જેવી મૂર્ખતા છે. પ્રતિક્ષણ ધર્મને સાચવવા તરફ પૂરી કાળજી રાખવી જોઇએ. ધર્મની રક્ષામાંજ જીવનની રક્ષા રહેલી છે. ધમ સચવાયલા હશે, તે અર્થ, કામ પુનઃ પ્રાપ્ત થશે, પણ ધર્મ પતિત જીવન હશે, તેા સુખની પ્રાપ્તિ ક્યાંથી નહિ થવાની.
કામની સેવા અની સિદ્ધિ ઉપર આધાર રાખે છે. અર્થ વગરના ( નિધન ) યદિ કામ તરફ પ્રવૃત્તિ કરે, તે તેને ઘણી મુશ્કેલીઓમાં ઉતરવું પડે છે. એ માટે અર્થના પ્રમાણમાં કામની સેવના કરવાનું ખ્યાલમાં રાખવુ.
એ અ અને કામ એ અનેથી વિરક્ત છે, એવાઓને કાટીશ: ધન્યવાદ છે; પરન્તુ એવાઓને માટે શાસ્ત્રકાર સંન્યાસગ્રહણજ શ્રેયસ્કર બતાવે છે; સન્યાસગ્રહણથી મેાક્ષ-માર્ગની સાધના સરળ બને છે; અને મેક્ષ પ્રાપ્ત થયા એટલે કૃતાતાની ચરમ સીમા આવી ગઇ. उपसंहरति
इति सुबोध सुवासितमाशयं
कुरुत काङ्क्षत चात्मसमुन्नतिम् ।
सति बलीयसि तत्र मनोरथे
प्रयतनं सुलभीभविता स्वतः ॥ १४ ॥
Thus bearing this in mind, oh, you good men, enlighten (perfume ) your hearts with good morals and awaken deep desire for self-exaltation. Such a desire being strengthened, efforts, themselves, (for self-illumination ), will easily meet with success. (14)
823

Page #978

- -
અધ્યાત્મતત્ત્વાલક.
*
*
*
ઉપસ’હાર—
“ હું સજ્જતા ! એ પ્રકારે હૃદયને સુમેાધથી સુવાસિત કરે અને આત્માન્નતિની આકાંક્ષાને મજબૂત બનાવે. આત્માન્નતિની આકાંક્ષા મજબૂત થતાં તેને માટે સુયેાગ્ય પ્રયત્ન સ્વત એવ સુલભ થઇ જશે.”—૧૪
*
*
ग्रन्थावसान उद्गारः ।
*
[ આમુ
तदवं सङ्क्षिप्तं गदितमिदमध्यात्मविषये
मया स्वल्पज्ञेनापि परिदृढसस्कारविधये । समालोकिष्यन्ते किल सहृदयाः सादरदृशा प्रबुद्धेऽस्मात् कस्मिश्वन मम कृतार्थत्वमधिकम् ||
Thus I, possessed of a smattering of knowledge, have briefly described the above mentioned subject regarding the spiritual knowledge for strengthening my own impressions. The good and sympathetic will surely (I believe ) view it with regard, I shall think myself as one who has performed his duty if some one is enlightened thereby.
સમાસ.
“ એ રીતે અધ્યાત્મના વિષયમાં મેં અપને પણ પોતાના સંસ્કારાને દૃઢ કરવા વાસ્તે આ કાંઇક સક્ષેપથી કહ્યું. આશા રાખું છું કે સહૃદયવ આ ગ્રન્થને આદરષ્ટિએ અવલેાકશે. આ ગ્રન્થથી કાઇ એક પણ દિ ખાધને લાભ ઉઠાવશે, તેા હું મારી જાતને આધક કૃતાર્થ થયેલી માનીશ.”
FFFFEE);
824

Page #979

OPINIONS.
Sir Prabhashankar D. Pattni, K. C. I. E. President of the Council of Administration, Bhavnagar State.
(Formerly) Member of the India Council.
• I have been asked to express an opinion on the work of Mani Maharaja and Mr. Motichand on the religion of the Jains. In all religions the goal is the same, though aimed at by different paths and the more this fundamental aspect of religions will come to be explained to mankind in general, this fact will come to be more and more generally understood and bring us closer together. The aim of the authors appears to be in this direction, in that they have endeavoured to make the work readable for Jains and Non-Jains,
The Hon. Mr, Lallubhai Samaldas Mehta, 0. I. E.
I am thankful to my old friend Mr. Motichand J. Mehta, for having given ine an opportunity of going through the proofs of " Spiritual Light.”. The author Nyāyatirtha, Nyāyavishārada Muni Mahārāja Shri Nyāyavijayji, a learned disciple of His Holiness Shāstravishārada Achārya Shri Vijaya Dharmasuriji, has written a work which gives to the readers a very clear idea of the principles of Jain philosophyby philosophy I mean not only the theological and metaphysical but the ethical and practical side of Life. One has to open the book at any page and one is sure to find Words of wisdom and sound advice. . .. . .

Page #980

The work treats of so many aspects of Life that it has naturally grown a very big book. Many persons may not care to read the whole book. They would like to read the chapters treating subjects with which they are most concerned and I think that if the chapters on Brahmacharya and other ethical subjects are printed separately they will prove very useful to the general reader.
.: As the principles of Jain philosophy are not well known to the majority of Hindus they have no idea how nearly allied is the Jain philosophy to the Vedanta philosophy. I grate. fully acknowledge that I learnt this for the first time by reading this book.
The notes and exposition in English have been written by Mr. Motichand who has done this in a manner which will meet with the approval of all students of Jain philosophy. He has entered into the very spirit of the Masters, teachings and we can see from the lucid manner and the excellent style in which he expounds them that here is a gentleman who knows what he is saying and also knows how best to say it. He is rendering a very great service to his religion and is also providing the reading public with a book which will prove of very great help in the study of philosophy and will also be of great use on its moral and intellectual side.
Tribhowandas K. Trivedi, Esquire.,
Dewan, Bhavnagar State.
It is very difficult for a layman and a non-Jain to exprees his opinion on a work dealing, among other things, with some of the abstruso and mystical aspects of the Jain religion. My friend, Mr. Motichand, however, asks me to

Page #981

attempt one and although I undertake the task with an inward sense of natural misgiving, I have full confidence in the fact that whatever is projected from the mind and heart of so illustrious an author as Muni Maharaja Shri Nyaya Vijayaji, a worthy disciple of the renowned Achārya Shri Vijaya Dharma Suri, must have that perfection which his deep learning and high moral conception of life guarantee. All throughout the work ( the text as well as English & Gujarati notes ) there breathes a spirit of toleration, a rare virtue amongst religious controversialists. The author has undoubtedly realised that a religion is after all, a means to an end and the end is God, the Truth, the Absolute, the Brahman, the Final Cause, the Jina or whatever pamo we assign to that final spiritual condition which we try to attain. In the fundamental identity of all religions we must seek our refuge if we desire to advance spiritually. Time has now arrived when we have to recognise that through their various religions, men are aiming at the same thing, are seeking the same goal and are bound upon the same glorious quest, the realisation of Atman or Adhyatmic Tattva. The author has wisely called his work Adhyatmatattvāloka. We have to turn searching gaze on the inconstant flight of the phenomenal world in order to find out what is the unchangeable and the constant therein. There are three paths, the Hindu Shastras say, to do this, Grānamarga, Bhaktimarga & Karmamarga or as our Jain brothers would say; Gnāna, Darshana and Chāritra. It is wrong to say we have souls or Atmas. The better way of putting it is that we are souls and have bodies and these bodies owing to the grossness of their atomic or molecular conditions hinder us from true realisation of our Being. What we have to do is to remove these obstacles by purifying our bodies. The book fully deals with these processes of purification current in all religions from their special Jaiq aspect. Yoga, Dhyāna, KashāyaJaya etc., which are simply names of these processes are admirably

Page #982

handled by the authors. This is what makes the book attractive oven to non-Jainas. I congratulate the author and his co-worker, Mr. Motichand, upon this successful effort and wish the book a very wide circulation which its merits deserve.
श्रीपरमात्मने नमः
श्रीयुत मैथिल पंडित व्याकरणभूषण श्यामसुन्दर झा. :
इह खलु विविधविद्याविनोदरसलोलुपान्तःकरणाः प्रेक्षावन्तो निरन्तरमेवान्तरसुखाभीप्सव आध्यात्मिकादिवचनबुभुत्सवो नूतनकृतिजिज्ञासवो भवन्ति, तेषामयमतीवोपकारको निरतिशयानन्दजनकश्च स्यादिति भाति । अत्र च सरलतया विषयप्रतिपादनेन जिनमतजिज्ञासूनां प्राञ्जलबुद्धीनामपि सुखावबोधो विषयो ग्रन्थकर्तुः सारल्यं निष्पक्षपाततांच प्रकटयति । आशास्महे, चायं ग्रन्थोऽन्तेवासिनां नीतिविषये बहूपकरिष्यति, जैनान् प्रहर्षयिष्यति, तटस्थांश्चानन्दयिष्यतीति शिवम् ।
ભાવનગરનરેશાશ્રિત, શાસ્ત્રી નર્મદાશંકર દાદર યાજ્ઞિક સંસ્કૃત અધ્યાપક આફ્રેિડ હાઈસ્કુલ–ભાવનગર પ્રાચીન જૈન તત્ત્વજ્ઞાનનું સરલતાથી રહસ્ય પ્રકટ કરનારા અને વર્તમાન નવયુગને ઉપયોગી એવા કલ્યાણપથ-દર્શક ગ્રન્થની જે ઉણપ જણાય છે તે આ ગામતરવાહોલા નામના ગ્રન્થ દૂર કરી છે એમ મહારે કહેવું જોઈએ. ચતુર્વિધ-અનુયેગની યેજનાને આધારે રચાએલ, દ્રવ્યાનુયોગના અધ્યાત્મ વિષયનું પ્રતિપાદન કરનારા આ ગ્રન્થની રચના યથાર્થનામાં જ છે.

Page #983

આ ગ્રંથની વસ્તુ આઠ પ્રકરણમાં વહેચાએલી છે. પ્રસ્તુત તત્વને પિષનારા અનેક ઉપયોગી વિષયની ચર્ચા એમાં ઉપદેશરૂપે કરવામાં આવી છે. પ્રથમ પ્રકરણમાં આત્મા તરફ અભિમુખતા અને કર્મવૈચિત્ર્ય એ વિષય ગ્રંથકાર અને ટીકાકારની વિદ્વત્તાનું ભાન સારું કરાવે છે. દ્વિતીય અને તૃતીય પ્રકરણમાં વિદ્યારહસ્ય અને અધ્યાત્મ માર્ગની મુખ્ય દિશા તથા પરમ સમાધિનું શુદ્ધ સ્વરૂપ અતિચિત્તાકર્ષક રીતે વર્ણવેલાં છે. પછીના પ્રકરણોમાં કષાયજય, દયાનસામગ્રી, દયાનસિદ્ધિ અને યોગ શ્રેણીનું સરલ અને રસિક વિવેચન ગ્રન્થના ગૌરવમાં વૃદ્ધિ કરે છે. અંતિમ-શિક્ષા ભાવનાની ઉત્તમતા રાખવા પ્રેરે છે. એકંદર, વસ્તુ અને વિવેચન સહદય વાચકને હૃદયમાં ગ્રન્થમ ઉત્પન્ન કરે છે અને ધર્મબુદ્ધિ જાગૃત કરે છે.
સંસ્કૃત કવિતા બહુ પ્રાસાદિક અને ભાવપૂર્ણ છે. કાવ્યાંતર્ગત માધુર્ય અને લાલિત્ય ખરેખર વાચકના હૃદયને અનુરંજિત કરે છે. ભાષાન્તરમાં મૂળ વસ્તુને રસ અને અર્થ યથાર્થ જાળવી રખાયાં છે. સવિસ્તર અંગ્રેજી ટીકા પણ ગ્રન્થની મહત્તા અને ઉપયોગિતામાં વૃદ્ધિ કરે છે. અંગ્રેજી ટીકાકારે પિતાની મને હારિણું અને રસપ્રવાહિની લેખનશૈલીથી તત્ત્વજ્ઞાનના ગહન અને નીરસ વિષયને સુગમ્ય, સરલ અને મધુર ભાષામાં ઉતારીને સંસ્કૃત અને ગુજરાતી ભાષાથી અનભિજ્ઞ વાચકોને અલભ્ય લાભ આપ્યો છે, તે માટે એમને ધન્યવાદ ઘટે છે..
આ ગ્રન્થમાં અન્ય દર્શનનાં પ્રમાણે માનપૂર્વક આપવામાં આવ્યાં છે અને વિધર્મી દર્શને સાથે વિધિ વિવેકપૂર્વક દર્શાવ્યો છે, તેથી પ્રત્યેક જૈન અને જૈનેતર જિજ્ઞાસુને પણ આ ગ્રન્થ સ્વીકાર્ય અને માનનીય થશે એવી આશા છે.

Page #984

6
H. L. Lagu. Esquire, M. A., Professor of Sanskrit & Assistant Professor of Mathematics, D. J. Sindh College.
I am glad to inform you that I found your edition of अध्यात्मतत्त्वालोक to be a very clear and interesting exposition of the subject-matter of the work. The translation is accurate, faithful and lucid and the notes instructive and sufficiently exhaustive. I am sure the book will be useful not only to a student but also to a general reader who will find it an easy, instructive and interesting reading both in English and Gujarati.
Bhaskarrai Vithaldas Mehta, Esquire, M.A. LL. B., Advocate, High Court, Bombay.
(Formerly) Lecturer, Sydenham College of Commerce and Economics, Ordinary Fellow of University of Bombay.
I have gone through the work called asia or Spiritual Light. A cursory glance at the book will show that it covers an extensive and varied range of subjects. Primarily it is a valuable treatise on Jain Philosophy. It has been fully and ably expounded by Mr. Motichand who seems to have devoted considerable attention to the subject. The translations, notes and explanations are all very well done and reflect in my humble opinion, great credit on Mr. Motichand. It is evident from a perusal of the work that it will prove instructive and interesting both to the student of the Jain philosophy and also to the general reader.

Page #985

Motichand G. Hapadia, Esquirè, B. A. LL. B., Solicitor, High Court, Bombay,
I return today your dissertation on Drishti. I have gone through it carefully, I find it is very interesting and written in flowing language..........
***************
The form in which the whole thing is written is appro priate and style extra-nice, diction fair and expression pointed.
Natwarlal Maneklal Surti, Esquire, B.A, LL.B., City Magistrate, Bhavnagar,
Through the courtesy of the English translator and joint editor Mr. Motichand J. Mehta, I was priviléged to go through the proofs of the art, a work dealing with Spiritual life and the practical process of realisation of that life, from the peculiar standpoint of Jainism.
This is no dry theological work, written in a dialectic spirit, in which the author spends his learning and his intellect in barren and profitless controversies and faultfinding with systems other than his own. But it is the work of an earnest and practical student who himself has set out upon the glorious Voyage and is endeavouring, in his own life, to practise those virtues of self-discipline and self-denial &c., which he commends to others as being necessary for reaching the haven of Salvation. This it is, which invests the book with a living interest; and while the principles and practices. of Jainism find a natural prominence in it, both the learned author and his able colaborator have missed no opportunity of emphasing the points of contact in essentials, which Jainism, has with other sister religious systems; and the differences where they exist, have been discussed in a respectful and

Page #986

8
tolerant spirit. May suggest to Mr. Motichand, if it is not too late to prefix a short biographical sketch of the author Munimahārāj Nyāyavijayji, as that will add greatly to the interest of the book. The modest author, in the concluding shloka, claims to be possessed of no more than a smattering of knowlege. But the success which has attended his efforts in presenting so difficult and abstruse a subject in graceful and easy flowing Sanskrit verse, shows not only the author's great proficiency in Sanskrit but also his long and close intimacy with the subject.
The English translation is well and accurately done and the exhaustive explanatory English and Gujarati notes, sketched with apt illustrations add distinctly to the value of the book which deserves to be widely read not only by Jains but also other students of religion and philosophy.
Vithaldas Khimji Patel, Esquire; M. A..
This book is well-written and marked by conscientious study. It takes a general wide survey of the field of Ethics, Religion and Philosophy especially from the Jains' stand point Its object, as it is stated in the Introduction is to inquire carefully into necessary requisites which would equip a man to manfully fight the fierce battle of life in which Good and Evil try, each, to make him its own, and ultimately would lead him to Final Beatitude.
English notes are written with great care, lucidity and sympathy. The field which they traverse is so rich, extensive, instructive and interesting that they are calculated to impart much sound moral and religious philosophy of a kind and in a form that will be appreciated by a large number of English knowing readers. I notice as of special value the illustrations which are unusually numerous and evidently selected with

Page #987

much care. The notes will surely prove a help to many who are earnest seekers after Truth.
The efforts made therein, to popularly philosophise the Jain Religion and to bring its great and magnificent teachings to light are altogether very laudable and creditable.
A. J. Sunavala, Esquire; B.A. LL. B.. ·
The title of the book Adhyātma-Tattvā-loka' is itself suggestive of its intrinsic value and I must candidly confess my inability to give an adequate opinion on its merits. The work deals with the essential principles of Jain Religion, Philosophy and Ethics. The original Sanskrit shlokas, accompanied by easy and accurate translation into English and Gujarati, together with lucid and exhaustive explanatory notes, faithfully depict the great Truths offered by Jainism for the Redemption of Mankind. Adhyātma, Vairāgya and Yoga form the subject matter of this book, and hence the Jains as well as non-Jains can derive much advantage from its perusal. Such a work will, indeed, help a great deal in reconciling the differences between Hinduism and Jainism,
Professor, Tribhovandas P. Trivedi, M. A. LL. B..
D. J. Sind College, Karachi,
I have read some portions of the work perinataas ( Spiritual Light ). The Verses in the original Sanskrit are beautifully written and nicely rendered into English and Gujarati. We also find an excellent introduction and a very exhaustive commentary which add considerably to the value of the book. It is not easy for a layman to give opinion

Page #988

io
on the merits of a book dealing with Jaina philosophy. I venture to state, however, that it is possible to obtain a very luoid and comprehensive idea of the fundamental tenets of the Jaina philosophy from a perusal of the book. Though primarily meant for Jaina readers, the book will be read with interest and delight by non-Jainas. On merely turning over the pages one comes across illuminating discourses on B&HI, 97, Aga4 etc; which will be read with absorbing interest by alt classes of readers.
: I congratulate the authors on their monumental produc. tion and wish them snccess in their laudable efforts.

Page #989

ERRATA,
133
Here only such typographical errors are noted as are likely to misload the readers. For other minor mistakes and defective transliteration, we have to crave their indulgence. Page XXH line 29 Read-Scholiasts, for, --choliasts.
;, XXIII, 28 Drop the last • there." Page 1 line 14 Réad, Transcandental, before, spiritual
16 line 22. Read, -Man, for,-men... : 44 26 Read,—the last three, for these three 45 1 Insert,—those of, after,--them. 122 21 Read, bring, for,-being. 123
3 Omit,—they, after,-many be. 123
Read, --selfless, for,--selfish.
Read, -of, for,-on. 136
Road, -and, for,-but.
Road, -on, for,-in. 146 ,, 8 Read,--their, for,-his. : 146 is 23
Omit.--of, after, body. , 23 Insert,- may also bear some fruit,
after,-fruit. .. i
Read, --is, for,-as. : , 8. Insert, --not, before,-even. 171 in 20. Read, -vaunts, for, --wants. 212
Roud,---reverential, for,-rovered. Omit,-but, after, -oh 1:
Insert,—are they, after,--preceptors. . 16 Road, -serene, for,--sovere. .
+ 18) Road,—nowadays, for,—now a day. 221 g 25 - Road,—hurl, for,-hurt. , 223 30 Road, -towards, for, drop. j e
::::::::
144
66
158
:::::::
25
211
219.
-
2A
9
259
26-1

Page #990

260 270
275
281 , 281 26 Page 283 line 10
289 19 300 321 , 9
399
402
3
12
,
21
16
416 417 419 423
Omit, -of, after, -affairs. Omit,-others, aftor,--share, Omit-resulting Read,--sprung, for,--spring. Read, provide, for-plan. Omit-drop. Read, - Vyutsarga, for, - Nyutsarga. Omit,-if. Read, -longest, for,-largest. Read, --its overflowing, for,-being
over flowed. Insert,-him, after, -asked ; and read
-himself. for,-him. Insert, ---from, after,---detract. Read, -to, for,-in. Insert,-id, after,-than. Insert,-itself, after,-manifests. Read,-it, for,-lie. Read -unequalled, for,-unsignalled. Read, -is derived for,--derives. Road.-on or tearing away his mind
from, for,-or tearing away
his mind to or. Read, -to, for,-01. Read, -vichāra, for,---avichār. Read, --seated, for, -sacred. Read, -is based, for, ---based. Read, --had, for, -was. Insert --by itself, after,--Prānāyāma. Read, -wind, for, --mind. Read, -The nature of such higher
soul and of spiritual world is indeed very difficult to grasp
for,- The nature......to seize. Read, -right, for,-rights.
445
12 6
9 13 11
, , ,
450
88
,
23
,
2
16
538 548
19
570
,
625 627
16 25 7
...
662.,
28.

Page #991

665
667
20 25 12
694
694
»
20
745
26
Road, -men, for,-man. Road, -vanished, for,-banished. Read,-Dharma, for,-Dhārnā. Road,--discriminating vigilance, for,
discriminating and vigilance. Road, -Other yogis even designate this knowledge as Ritambharā. (holding to the truth ), Tāraka ( spiritual clearness. ) Drop,-in. Ready-gourd, for,-ground.
#
765 766
»
4 19

Page #992
_