Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama prakArA adhyAtma-rahasya apara nAma yogoddIpana-zAstra sAnuvAda-hindI-vyAkhyAse maMDita vyAkhyAkAra jugalakizora mukhtAra, yugavIra saMsthApaka 'vIrasevAmandira' sarasAvA jilA sahAranapura prakAzaka vIra-sevA-mandira 21 dariyAgaMja, dillI prathamAvRtti / maMgasira, vIra saM0 2484 . 1000 prati vi0 saM02014 Ara) navambara, 1957 ra eka rupayA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya Aja 'adhyAtma-rahasya' nAmaka eka aise durlabha evaM mahatvapUrNa prAcIna grantharatnako anuvAdAdike sAtha pAThakoMke hAthoMmeM dete hue bar3I prasannatA hotI hai jo cira-pratIkSita thA, jisakA bahutase zAstra bhaNDAroMkI khoja ho jAne para bhI kahIMse koI patA nahIM cala rahA thA, aura jisako nirmita hue Ana 714 varSase bhI UparakA samaya ho cukA hai| samAjake liye yaha eka bar3e hI saubhAgyakI vAta hai jo ajamera var3A dhar3A paMcAyatI jaina mandirake bhaTTArakIya zAstrabhaeDArakI chAnabIna karate samaya mukhtArazrI jugalakizorajIko do varSa hue yaha atIva upayogI grantha eka jIrNa-guTakese upalabdha huA hai| isane mukhtArazrIko apanI ora itanA AkarSita kiyA ki unake hRdayameM isake anuvAdAdikA. bhAva jAgRta ho uThA aura unakI sahaja preraNA para prakAzanake liye kucha sajjanoMkA Arthika sahayoga bhI prApta ho gyaa| granthakI vyAkhyA tathA prastAvanAke prastuta karanemeM jo stutya-zrama huA hai AzA hai usase pAThakajana yatheSTa lAbha uThAne meM pravRtta hoMge aura yaha grantha lokameM adhyAtma-yoga-viSayaka ruciko projana dene meM samartha hogaa| jayantIprasAda jaina, prabhAkara
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa sva-para-bheda-vijJAnameM anurakta, hiMsAdika pApoMse virakta, indriya-viSayoMmeM anAsakta, rAga-dveSAdi-zatruoMke unmUlanameM udyukta, sadAcArakI bhAvanAoMse ota-prota __ evaM Atma-vikAsameM sadA datta-citta, mAnanIya mumukSu-janoMko sAdara samarpita
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanyavAda isa 'adhyAtma-rahasya' zAstra ke prakAzanameM nimna sajanoMne bar3I khuzIse apanA Arthika sahayoga pradAna kiyA hai aura usake dvArA eka luptaprAya mahatvapUrNa granthake zIghra uddhArameM vIrasevAmandirakA hAtha baTAyA hai / isa udAratA aura zrutasevAke liye ye sabhI sajana dhanyavAdake pAtra haiN| saMsthAkI orase graMthakI 200 pratiyA~ dAtAra mahAnubhAvoMko yatheccha vitaraNake liye bheMTa kI gaI haiM aura.100 pratiyA~ anya adhyAtmapremI sajanoM tathA mumucujanoMko bheMTa kI jAe~gI:251) lA0 makkhanalAlanI ThekedAra,7 dariyAgaMja, dillI / 101) vA0 lAlacandajI jaina, eDavokeTa, rohataka / 101) vA0 raghuvaradayAlajI jaina ema.e., karaulabAga, dillI -prakAzaka sanmati presa, 230 galI kunjasa, darIbA kalAM, dehlii|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA granthakI upalabdhi aura paricaya adhyAtmake rahasyako lie hue yoga-viSayaka yaha anya vidvadvara paMDita AzAdharajIkI kRti hai| yaha grantha abhI taka upalabdha nahIM thA / isakI mAtra sUcanA hI anagAra-dharmAmRtakI TIkA-prazastike nimna vAkya-dvArA milatI thI: AdezAt pituradhyAtma-rahasya nAma yA vyadhAt / zAstraM prasanna-gambhIraM priyamArabdhayoginAm // isa vAkyama batalAyA hai ki 'adhyAtma-rahasya' nAmakA yaha zAstra pitAke Adezase racA gayA hai| sAtha hI yaha bhI prakaTa kiyA hai ki 'yaha zAstra prasanna, gambhIra tathA Arabdha-yogiyoMke liye priya vastu hai / ' yoga-viSayase sambandha rakhaneke kAraNa isakA dUsarA nAma 'yogoddIpana' bhI hai, jisakA ullekha hAlameM khojI gaI grantha-pratike antameM nimna prakArase pAyA jAtA hai: * 50 nAthUrAmajI premIne aktUbara 1956 meM prakAziva 'jaina sAhitya aura itihAsa' meM bhI isa granthako 'aprApya' likhA hai /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 adhyAtma - rahasya ityAzAghara - viracita dharmAmRtanAmni sUkti-saMgrahe yogoddIpanayo nAmASTAdazo'dhyAyaH / granthake isa samApti-sUcaka puSpikA - vAkyase yaha bhI mAlUma hotA hai ki paM0 AzAdharajIne ise prathamataH apane dharmAmRtagranthake aThArahaveM adhyAyake rUpameM likhA hai / dharmAmRtameM anagAra dharmAmRtake nau aura sAgAradharmAmRtake ATha adhyAya haiM / sAgAradharmAmRtake antima adhyAyameM use kramazaH satrahavAM adhyAya prakaTa kiyA hai / yaha 18 vaoN adhyAya, jo usake pazcAt honA cAhiye thA, abhI taka dharmAmRta kisI bhI saMskaraNake sAtha prakAzita nahIM huA aura na usakI kisI likhita grantha- pratike sAtha jur3A hI milA hai / jAna par3atA hai AzAdharanIne ise sAgAradharmAmRtakI TIkAke bhI bAda banAyA hai, jo ki vikrama saMvat 1266 pauSakRSNa saptamIko banakara samApta huI hai; kyoMki usa TIkAkI prazastimeM isa granthakA koI nAmollekha taka na hokara vAdako kArtika sudi paMcamI saM0 1300 meM vanakara pUrNa huI anagAra- dharmAmRtakI TIkAmeM isakA ukta ullekha pAyA jAtA hai / aura isase yaha spaSTa hai ki prastuta graMthakI racanA ukta donoM TIkA - samayoMke madhyavartI kisI samaya meM huI hai aura vaha mUla 'dharmAmRta' granthase kaI varSa bAdakI - kRti hai / sAtha hI, yaha bhI patA calatA hai ki paM0 AzA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dharajI yadyapi apanI isa kRtiko dharmAmRtakA 18 vA~ adhyAya karAra dekara usIkA cUlikAdike rUpameM eka aMga banAnA cAhate the, parantu mUlagrantha-pratiyoM aura sAMgAradharmAmRtakI TIkAke bhI adhika pracArameM AjAne Adi kucha kAraNoMke vaza ve vaisA nahIM kara sake aura isaliye vAdako anagAra-dharmAmRtakI TIkAmeM unhoMne use 'adhyAtma-rahasya' nAma dekara eka svatantra zAstrake rUpameM usakI ghoSaNA kI hai| __ isa granthakI padyasaMkhyA 72 hai, jaba ki ukta granthapratimeM vaha 73 dI huI hai| 44 veM padyake vAda nimna vAkya naM0 45 DAla kara likhA huA hai, jisameM bhAvamana aura dravyamanakA lakSaNa diyA hai "guNa-doSa-vicAra-smaraNAdipraNidhAnamAtmano mAvamanaH / tadabhimukhasyosyaivA'nupAhipudgaloccayo dravyamanaH / " isa vAkyako pahale gadharUpameM samajha liyA gayA thA aura tadanusAra anekAnta (varSa 14) meM, 'purAne sAhityakI khoja' zIrSakake nIce (pRSTha 13) prakaTa bhI kiyA gayA thA, parantu vAdako mAlUma huA ki yaha to padya hai aura isake chandakA nAma 'AryAgIti hai, jisake vipama caraNoMmeM 12 aura samacaraNoMmeM 20 mAtrAe~ hotI haiN| isa dRSTise cauthe caraNameM prayukta ''nupAhi' zabda ''nugrAhI' pada honA cAhiye, jo samajhane kI bhUlameM sahAyaka huA hai| paM0
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya AzAdharajIne apane anagAradharmAmRtake prathama padyakI svo0 TIkAmeM ise padyarUpase hI 'bhavati cA'tra padyam' isa vAkya ke sAtha uddhRta kiyA hai aura isameM ''nugrAhI' pada kA hI prayoga kiyA hai| unake isa uddharaNa se spaSTa hai ki yaha padya unakA nahIM hai--kisI dUsare granthakA padya hai| jAna par3atA hai yaha lakSaNAtmaka padya 44 ve padyameM prayukta 'mana' pada athavA agale padyameM prayukta hue 'dravyamanA' padake vAcyako spaSTa karaneke liye kisIne TippaNIke taura para granthake hAziye para uddhRta kiyA hogA aura vaha pratilekhakakI asAvadhAnIse mUlagranthakA aMga samajhA jAkara anyameM praviSTa hogayA aura usa para galatIse padya-nambara bhI par3a gayA hai / usIke phalasvarUpa agale padyoMke kramAGkoMmeM eka-eka aMkakI vRddhi hokara antakA 72 vaoN. padya 73. navambarakA bana gayA hai / astu yaha grantha ajamerake bhaTTArakIya zAstrabhaMDArake eka guTakemeM, jisake patroMkI sthiti ati jIrNa hai, 7 patroM para (252 se 256 taka) aMkita hai aura prAyaH 400 varSakA likhA huA jAna par3atA hai| patroMkI lambAI tathA caur3AI samAna 6 // iMca aura pratipatra paMktisaMkhyA prAyaH 26 hai| hAziye para saMskRta-TippaNI bhI aMkita hai| prastuta anya apane viSayakA eka bar3A hI sundara evaM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sAra grantha hai| anagAra-dharmAmRtakI TIkA-prazastimeM isake liye jina vIna vizeSaNoMkA prayoga kiyA gayA hai ve isa para ThIka-ThIka ghaTita hote haiN| yaha niHsandeha 'prasanna aura 'gambhIra' hai| prasanna isaliye ki yaha jhaTase apane arthako pratipAdana karanemeM samartha hai aura gambhIra isaliye ki isakI arthavyavasthA dUsare adhyAtmazAstroMkI-samAdhitantra tathA tatvAnuzAsanAdi-jaise granthoMkI-bhI apekSAko sAthameM liye hue haika / yogakA prArambha karanevAloMke liye to yaha bar3e hI kAmakI cIja hai unheM yogakA marma samajhAkara ThIka mArga para lagAnevAlI tathA unake yogAbhyAsakA uddIpana karanevAlI hai| aura isaliye ise unake premakI adhikAriNI evaM priya vastu kahanA bahuta hI svAbhAvika hai / granthakA sArA viSaya adhyAtma-yogase sambandha rakhatA hai| usakA prAramma hI 'mArgAdArUDhayogaH syAnmokSa-lakSmIkaTAkSabhAk (2), sa yogI yogapAragaH (3)-jaise vAkyoMse hotA hai aura isaliye granthakA dUsarA nAma 'yogoddIpana' sArthaka hI nAna par3atA hai| adhyAtma-rasika vRddha pitAjIke Adezase likhI gaI yaha kRti AzAdharajIke sAre jIvanaOM prasannagaMbhIra-prasanna jhagityarthapratipAdanasamartham / gambhIra zAstrAntara-savyapekSArtha / prasannaca tadgambhIraM ca prasanna-gambhIraM / -anagAradharmAmRta-prazasti-TippaNI /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 adhyAtma - rahasya ke anubhavakA nicor3a jAna par3atI hai| maiM to samajhatA zArIne ise likhakara apane vizAla 'dharmAmRta' nAmaka grantha-prAsAda para eka manohara suvarNa kalaza car3hA diyA hai / aura isa dRSTise yaha usa granthake sAtha mI agale saMskaraNoMmeM prakAzita honI caahiye| mujhe isa granthako dekhakara bar3I prasannatA huI aura sAtha hI isake anuvAdAdikakI bhAvanA bhI jAgRta ho utthii| usI ke phalasvarUpa yaha grantha apane vartamAnarUpameM pAThakoMke sAmane upasthita hai| yahA~ para eka bAta khAsa taurase dhyAnameM lenekI hai aura vaha yaha hai ki granthake ukta samApti-sUcaka puSpikA-vAkyameM dharmAmRta gUnyako, jisake 18 veM adhyAyake rUpameM prastuta grantha prathamataH nirmita huA hai, 'sUktisaMgraha' vizepaNake sAtha unlekhita kiyA hai| dharmAmRta mUlakA yaha vizeSaNa nayA hI prakAzameM AyA hai aura vaha bahuta kucha sArthaka jAna par3atA hai| usakA yaha Azaya kadApi nahIM ki grantha meM dUsare vidvAnoMkI - AcAryAdi-pramANa-puruSoMkIsUktiyoMkA zabdazaH saMgraha kiyA gayA hai; balki vaha prAyaH arthazaH una sUktiyoMke saMgrahakA dyotaka hai-- kahIM kahIM vipayake pratipAdinAdikI dRSTise zrAvazyaka zabdoMkA saMgraha ho jAnA bhI svAbhAvika hai, aura isIliye yahA~ arthazaH ke pUrva 'prAya:' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| svayaM grantha
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA kArane anagAradharmAmRtake antameM use jinapravacanase uddhRta zramaNadharmakA sAra,aura usake pratyeka adhyAyakI TIkAke antameM prayukta padyameM 'jinendrAgamarUpa kSIrasAgarako mathakara nikAlA huA dharmAmRta prakaTa kiyA hai| sAtha hI anyakI prazastimeM use 'arhadvAkyarasa' vizeSaNake sAtha bhI ullikhita kiyA hai, jisakA artha TippaNImeM 'jinAgamaniryAsabhUtaM' (jinAgamakA rasa yA sAra) diyA hai / isa saba kathanase bhI ukta 'sUktisaMgraha' vizeSaNa, pratipAdita Azayake sAtha, sArthaka jAna par3atA hai| yahA~ 'sUkti' zabda sadgurutroMkI uktiyoMkA vAcaka hai aura sadguruoMmeM mukhyataH arhantoM tathA gauNataH una gaNadharAdi paramparA-AcAryokA grahaNa hai no arhadvANI tathA usake dvArA pratipAdita arya evaM Azayako zrutanibaddha karake use surakSita rakhate Ae haiN| dharmAmRtake donoM bhAgoMkI TIkAoMmeM pramANAdike rUpameM uddhRta vAkyoMko dekhanese spaSTa patA calatA hai ki granthakAra mahodayane kahA~se kina vAkyoMkA kisa rUpameM kyA kucha sAra khIMcA hai athavA unheM kisa rUpameM apanAkara apane granthakA aMga banAyA hai| aura isase unake sAhitya * "jinapravacanAmbudheruddhRtaM... zramaNadharmasAram / " "yo dharmAmRtamudhAra sumanastRptyai jinendrAgamakSIrodaM zivadhInimathya jayatA sa shriimdaashaavr|"
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 adhyAtma-rahasya sRjanakI kalA aura cAturI bhI spaSTa sAmane A jAtI hai, jisameM unake granthanirmANakI sArI vizeSatA saMnihita hai / niHsandeha paM0 zrazAdharajIne apane buddhivalase zragAdha jainAgama samudrakA bahuta kucha manthana karake sUktiyoMke rUpameM dharmAmRta nikAlA hai aura isIse vaha apane ukta granthako itanA sundara evaM prAmANika banA sake haiN| prastuta grantha bhI eka sUktisaMgraha hai, jisameM adhyAtmavipayake aneka granthoMkA manthana karake apanI ruci tathA AvazyakatA ke anusAra upayukta sUktiyoMkA saMgraha kiyA gayA hai; jaisA ki granthakI vyAkhyA tathA pAda-TippaNiyoM (phuTanoTsa) meM uddhRta vAkyoMkI tulanAse jAnA jAtA hai| sAtha hI, usase yaha bhI mAluma hotA hai ki granthakArake sAmane yadyapi adhyAtma vipayake kitane hI grantha rahe haiM parantu unameM samAdhitantra, tavAnuzAsana aura iSTopadezAdi jaise kucha grantha adhika priya tathA apane tripayake liye upayukta jAna par3e haiM, aura isI liye unakI sUktiyoMkA grantha meM adhika saMgraha kiyA gayA hai| saMgraha tathA sAragrahaNakI paddhatikA bhI unase kitanA hI bodha ho jAtA hai / granthako zIghra prakAzanakI preraNAdike vaza jahA~ vyAkhyAko kahIM kahIM vizeSa rUpa nahIM diyA jA sakA vahA~ vyAkhyAdimeM aura adhika padyoMko tulanA karake rakhanekA avasara bhI
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA .amirmwamremamurarmerramerama womaamwawww. nahIM mila sakA-aise aura bhI aneka padya cAdako mile hai parantu itanA sunizcita hai ki granthameM jo kucha likhA gayA hai vaha nirAdhAra nahIM hai| paM0 AzAdharajI 'nA'mUlaM likhyate kiMcit' isa nItikA anusaraNa karanevAle vidvAnoMmeMse the, aura isaliye kalpitarUpameM aisA kucha bhI likhate mAlUma nahIM hote jisake liye unake pAsa koI mUla AdhAra yA pramANa na ho / isa granthameM unhoMne apane kucha pUrva-racita padyoMkA bhI saMgraha kiyA hai, aisA nimna padyoMke astitvase jAna par3atA hai : zuddha-buddha-svacidra pAdanyasyAmimukhI ruciH / vyavahAreNa samyaktvaM nizcayena tathA''tmanaH // 17 // * yahA~ unamese namUneke taura para do padya nIce diye jAte haiM:(1) yathaikamekadA dravyamutpitsu sthAstu nshvrN| tayaiva sarvadA samiti tattvaM vicintayet / / __ yaha tatvAnusAzanakA padya hai, isake Azayako kucha spaSTa karate hue do padyoM naM0 34,35 meM uddhRta kiyA gayA hai / (2) sthUlo vyaMjanaparyAyo vAggamyo'nazvaraH sthirH|| sUkSmaH pratikSaNadhvaMsI paryAyazcArthasaMjJakaH / / yaha padya anagAradharmAmRta dvi0 adhyAyake 24veM padyakI svopana-TIkAmeM 'uktaMca' rUpase uddhRta hai aura isaliye granthakartAkI nijakI kRti na hokara kisI dUsare granthakArakI kRti jAna par3atI hai| isake pUrvArdha tathA uttarArdhake Azayako kramaza: do padyoM 38,38 ke uttarArdha tathA pUrvArdha meM saMgraha kiyA gayA hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya nivikalpa-svasavittiranapita-paramahA / sajAnaM nizcayAnupha vyavahAranayAtparam // 6 // sadvRttaM srvsaavdy-yog-vyaavRttiraatmnH| gauNaM syAd vRttirAnanda-sAndrA karmacchidA'jasA Hol tattvAryA'miniveza-nirNaya-tapazceSTAmayImAtmanaH / zuddhi labdhivazAbhavanti vikalAM yadyaca pUrNAmapi / svAtma-pratyaya-vitti-tallayamayIM tdvysiNhpriyaaN| bhUyAdvo vyavahAra-nizcayamaya ralatrayaM zreyase | ye cAroM padya 'ratnatrayavidhAna' granthake haiM / inameMse prathama vIna padya usameM kramazaH samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakI pUjAtroMmeM puSpAMjali kSepaNake anantara pAye jAte haiM aura cauthA padya samyaJcAritrakI pUnAke antameM no tIna padya AzIrvAdAtmaka hai unameM madhyakA (61 vA~) padya hai / yaha grantha sAgAratharmAmRta-TIkAkI samAptise bhI pahale bana cukA thA, aura isIse isakA ullekha ukta TIkAkI prazastimeM nimna prakArase pAyA jAtA hai ralatraya-vidhAnasya pUjA-mAhAlya-varNanam / ralatrayavivAnAkhyaM zAstra vitanute la yaH // 1 // isase spaSTa hai ki ye cAroM padya adhyAtma-rahasyase pUrvakI racanA haiM aura inheM jyoM kA tyoM apane prastuta granthakA bhI aMga banAyA gayA hai, joki eka bahuta kucha svAbhAvika ghaTanA hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ___ isa taraha yaha granthakA saMkSipta paricaya hai; vizeSa paricaya granthakI viSaya-sUcIse prApta kiyA jA sakatA hai| granthake viSayakA vivecana prastuta granthakA viSaya usake nAmase spaSTa hai aura vaha hai adhyAtmakA rahasya / 'adhyAtma' nAma AtmA tathA paramAtmAkA, tacatsamvandhIkA aura usa sambandhakA bhI hai jo pratyeka jIvAtmAkA zakti tathA vyaktike rUpameM sthita paramAtmAke sAtha sughaTita hai / 'rahasya' nAma guhya-gUDha taca athavA marmakA hai| isa sabakA phalitArtha yaha huA ki isa granthameM AtmA-paramAtmA aura donoMke sambandhakA jo yathArtha vastu-sthitikA prakAzaka gupta rahasya athavA marma hai--jisako sAdhAraNa janatA nahIM jAnatI aura kitane hI mithyAdRSTi-pradhAna vidvAn bhI jisake viSayameM bhrAnta cale jAte haiM-use saMkSepameM prakaTa kiyA gayA hai / saMkSepameM isaliye ki grantha alpa-vistAravAlA honese sUtrarUpameM hI usa ke prakaTa karanekI dRSTiko liye hue hai| zrIkundakundAcAryane mokkhapAhuDha(mokSaprAbhUta) meM aura zrIpUjyapAdAcAryane samAdhitantrameM AtmAko tIna bhedoMmeM vibhakta kiyA hai-1 vahirAtmA, 2 antarAtmA aura 3 prmaatmaa| ye tIna bheda AtmAkI kisI jAtike
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 adhyAtma- rahasya vAcaka nahIM, balki bhavyAtmAkI avasthA vizeSake saMdyotaka haiM / bahirAtmatA usa avasthAkA nAma hai jisameM yaha AtmA apaneko nahIM pahicAnatA, deha tathA indriyoMke dvArA sphurita hotA huA unhIMko apanA AtmA samajhatA hai aura isaliye mUDha tathA ajJAnI kahalAtA hai aura apanI isa bhUla ke vaza nAnA prakArake duHkha-kaSTa bhogatA hai / antarAtmatA usa avasthAvizeSakA nAma hai jise prApta hokara yaha jIvAsmA apaneko pahicAnatA hai, dehAdikako apane svarUpase mitra jAnatA hai, unameM Asakta nahIM hotA aura isaliye jJAnI tathA Atmavid kahA jAtA hai; parantu pUrNajJAnI tathA : pUrNasukhI nahIM ho pAtA / paramAtmA AtmAkI usa viziSTatama avasthAkA nAma hai, jise pAkara yaha jIva apane pUrNa vikAsako prApta hotA huA pUrNajJAnI aura pUrNasukhI bana jAtA hai / isa taraha avasthA yA paryAyakI dRSTise AtmAkI trividhatA hai - svarUpase yA dravyako dRSTise vaha tIna prakArakA nahIM, kintu eka hI prakArakA hai| zrAtmAke ina tIna avasthA - medoko prakRta granthameM svAtmA, zuddhasvAtmA aura parabrahma, ina tIna nAmoMse ullekhita kiyA gayA hai, jinameM 'parabrahma' paramAtmAkA, 'zuddhasvAtmA' antarAtmAkA aura 'svAtmA' zuddhasvAtmAse pUrvavartI honeke kAraNa azuddhasvAtmA zrathavA bahirAtmAkA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA vAcaka hai| yahA~ AtmAkA 'sva' vizeSaNa apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura isa bAtakA saMghotaka hai ki pratyeka saMsArI bIvakA AtmA anya jIvoMke AtmAoMse apanA pRthak vyaktitva aura astitva rakhatA hai, vaha kisI eka hI (sarvathA advaita) akhaNDa AtmAkA aMzabhUta nahIM hai aura isaliye brahmAdvaitavAdI vedAntiyoMne saMsArI jIvoMke pRthaka astitva aura vyaktitvako na mAnakara unheM jisa sarvathA nitya, zuddha, eka, niguNa aura sarvavyApaka bramakA aMza mAnA hai vaha brahma bhI yahA~ 'parabrama' padake dvArA abhipreta nahIM hai / vaise kisI brahmakA astitva tAtvikI jainadRSTise banatA hI nhiiN| aura isaliye yahA~ parabrahma padakA abhiprAya usa pUrNataH vikAsako prApta muktAtmAkA hai jo anAdiavidyAke vaza saMlagna huI dravya-bhAvarUpa karmopAdhi aura vajanya vimAva-pariNatirUpa azuddhiko dUra karatA huA apanI svAbhAvikI paramavizuddhi evaM nirmalatAko prApta hotA hai aura isa taraha prApta athavA prAvibhUta huI zuddhAvasthAko vikArakA koI kAraNa na rahanese sadA akSuNNa banAye rakhatA hai| __ aise hI parabramake dhyAnase, jo apane Atma-pradezoMse sarvatra vyApaka nahIM hotA, 'so'haM' isa sUkSma zabdabrahmake dvArA manako saMskArita karanekA granthameM ullekha hai (44) / 'so'haM' padameM 'sa' zabda usI parabramakA vAcaka haina ki
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya vedAnta-sammata usa parabrahmakA jise nitya zuddha aura vimukta hone para bhI mAyA vyApta hotI hai tathA jisake anekAneka aMzoM-aMgoMko avidyA satAtI hai aura 'ahaM' zabda svAtmAkA vAcaka hai, jo ki apane pradezoM tathA guNoMkI dRSTise apanA svatantra tathA mina astitva rakhatA huA bhI dravyadRSTise paramabrahma-paramAtmAke hI samAna hai| donoM meM eka hI jaise guNoMkA sadbhAva hai, antara kevala itanA hI hai ki ekameM ve guNa pUrNataH vikasita ho cuke haiM aura dUsare avikasita tathA alpavikasita-dazAmeM avasthita haiN| guNoMkI dRSTise maiM vahI hU~ jo paramabrahma-paramAtmA, isa so'haMkI nirantara bhAvanA-dvArA vikasita zrAtma-guNoMko apane samparka meM lAkara svAtmAmeM zaktirUpase sthita guNoMkA vikAsa kiyA jAtA hai, aura isa taraha svAtmAko paramabrahma athavA paramAtmA banAyA jAtA hai (57-56) / minAtmA parabrahmakI gADha ArAdhanA athavA usameM lInatAse svAtmA usI prakAra parabrahma-paramAtmA bana jAtA hai jisa prakAra ki tailAdise susajjita battI prajvalita dIpakakI gADha-AliMgana dvArA upAsanA karatI huI tadrapa hI dIpazikhA banakara prajvalita ho uThatI hai| jaisA ki zrI pUjyapAdAcAryake nimna vAkyase bhI prakaTa hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA - minnAtmAnamupAsyAmA paro mavati taadRshH| vartidIpa yathopAsya minA bhavati tAdRzI // (samAdhitantra) svAtmAko paramAtmA banAnemeM 'so'haM'kI dRDhabhAvanAdvArA jo yoga saMghaTita hotA hai use yadyapi zabdoMke dvArA ThIka vyakta nahIM kiyA jA sakatA (57) parantu battI aura dIpakake isa dRSTAnta-dvArA bahuta hI spaSTarUpase anubhavameM lAyA jA sakatA hai| dRDhabhAvanAkA artha mAtra totA-raTantake rUpameM 'so'haM' padakI uccAraNA athavA usakI korI jApa japanekA nahIM hai| balki 'sa' aura 'ahaM'ke vAstavika rakharUpako ThIka samajhate hue 'ahaM'ko 'sa. ke svarUpame pariNata karaneke dRDha saMkalpa eva nizcayako liye hue usameM apane bhAvako pUrNataH juTAnekA hai| jaba taka aisI sAdhanA nahIM ho pAtI taba taka siddhi bhI nahIM bntii| svAtmAko paramAtmAke rUpameM pariNata karanA koI sAdhAraNa khela yA tamAzA nahIM hai, usake liye pUrNa-niSThAke sAtha abhyAsamaya jIvanakI varSoM tathA janma-janmAntaroMkI sAdhanA evaM tapazcaryA apekSita hai / aura isI liye yaha kahA gayA hai ki AtmAparamAtmAkI kathanIko varSoM taka yatheccharUpameM dUsaroMke mukhase sunate aura apane mukhase usakA uccAraNa karate athavA dUsaroMko sunAte rahanese bhI AtmAkI usake vikAsako rokanevAle bandhanoMse mukti uma vakta taka nahIM banatI jatra
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya taka ki AtmAko vyavahArataH (amalI taura para) dehAdikase mitra tathA paramAtmasvarUpase abhinnarUpameM anubhava nahIM kiyA jAtA hai / . . ____ AtmaguNoMke vikAsako rokane vAle jo bandhana haiM ve karmarUpa bandhana haiM aura unake mukhyataH tIna bheda haiM-bhAvakarma,dravyakarma aura nokarma / ina tInoM prakAra ke karmabaMdhanoMkA granthameM saMkSepataH svarUpa diyA hai aura vikAsonmukha AtmAke dvArA inake tyAgakI bhAvanAko vyakta kiyA gayA hai (50-63) / isa granthameM AtmAkI brahmameM lInatA tathA AtmAmeM brahma kI bhAvanAke dyotaka aneka padya haiM, jinameM se eka padya yahA~ para khAsa taura se unlenIya hai aura vaha isa prakAra hai: nizcayAtsacidAnandA'dvayarUpaM tadasmyaham / brahmati satatAbhyAsAllIye svAtmani nirmale // 30 // isameM batalAyA hai ki 'saccidAnandase advaitarUpa jo brahma hai vahI nizcayanayakI dRSTise maiM hU~, isa prakArake nirantara abhyAsase maiM apane nirmala AtmAmeM lIna hotA hU~-apane zuddha svarUpako prApta karanemeM samartha hotA huuN|' yahA~ bramakA sada, cita, aura Ananda lakSaNa dekhane meM vahI mAlUma hotA hai jo brahmAdvaitavAdI vedAntadarzanameM mAnA * zRNvannapyanyata kAma vadannapi klevraat| nA''smAna bhAvayedina yAvattAvanna mokSamA / / (samAdhitantraka)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 prastAvanA gayA hai; parantu vastusthiti sarvathA vaisI nahIM hai / granthameM Age sat, cit aura zrAnandakA jo svarUpa jainadazanakI dRSTise 10 padyoMmeM vyakta kiyA gayA hai use dekhate hue donoN| darzanoMmeM brahmake isa svarUpa - nirdeza - viSayameM paraspara kitanA antara pAyA jAtA hai / usIkA isa prasaMga para thor3AsA digdarzana karAyA jAtA hai: * (1) vedAntI brahmako sarvathA satrUpa mAnate haiM aura jhase bhinna dUsare kisI bhI dravya athavA padArthako sadarUpa - meM svIkAra nahIM karate - sAre dRzya jagatko athavA brahmase bhinna jo kucha bhI dikhAI detA yA sunAI par3atA hai usa sabako mithyA yA asat batalAte haiN| pratyuta isake, jainadRSTise aisA nahIM hai| jainadarzanameM satko dravyakA lakSaNabatalAyA hai aura yaha pratipAdana kiyA hai ki vaha pratikSaNa utpAda - vyaya- prauvyase yukta hai, jo pratikSaNa utpAda-vyayazrIvyase yukta nahIM vaha sat hI nahIM hai / dravyakA dUsarA lakSaNa guNa-paryAyavAn bhI batalAyA hai, jisameM guNoMko sahabhAvI aura paryAyoMko kramabhAvI nirdiSTa kiyA hai| sAtha * jagadvilakSaNaM brahma brahmaNo'nyanna kiMcana / : brahmA'nyadbhAti cenmithyA yathA marumarIcikA // 63 // dRzyate zrUyate yadyad brahmaNo'nyanna tadbhavet / tattvajJAnAzca tadbrahma saccidAnandamadvayam // 64 // -- Atmavodhe, zaMkarAcAryaH
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ MMM para adhyAtma-rahasya hI paryAyake do bheda kiye hai, jinameM arthaparyAyako sUkSma tathA pratikSaNa kSyI aura vyaMjanaparyAyako sthUla tathA TikAU prakaTa kiyA hai / jIva aura pudgala ina do dravyoMmeM donoM prakArakI paryAya hotI haiM aura zeSa dravyoMmeM kevala arthaparyAya hI rahatI hai / jo sahabhAvI guNa haiM ve hI dravyake dhauvyarUpa hai aura jo kramamAvI paryAya haiM ve hI dravyake utpAda-vyayarUpa haiM / isa dRSTise dravyake donoM lakSaNoMmeM paraspara koI tAtvika bheda nahIM hai| saMsArameM eka hI Atmadravya aura vaha bhI sarvathA amedarUpa nahIM hai, balki pA~ca mUla dravya aura bhI haiM aura ve haiM dharma, adharma, AkAza, pudgala aura kAla / inameM prathama tIna dravya eka eka hI haiM, aura pudgala tathA kAladravya ananta hai / Atmadravya bhI ananta haiM aura AtmA ko hI 'jIva' kahate haiN| nIvavastu koI alaga yA brahmake prativimvarUpameM nahIM hai / eka AtmA athavA nIvadravya asaMkhyAta-pradezI hai,dharma aura adharma dravya bhI asaMkhyAta, pradezI haiM, AkAza anantapradezI hai, pudgala apane zuddha paramANurUpameM eka-pradezI hai-pradezanacayase rahita hai, aura skandharUpameM saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta-pradezI hai| chahoM dravya apane apane vizeSa guNa athavA lakSaNa-bhedase paraspara mitra haiM, jina sabako mitratAke ghotaka alaga
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prastAvanA alaga lakSaNa graMthameM die hue haiM (36-38) / jo dravya saMkhyAmeM ananta haiM unameMse pratyeka dravya pradeza meda aura paryAya-bhedake kAraNa apanI apanI nAtike dUsare dravyoMse / mitra hai (guNoMko dRSTise bhinna nahIM) aura apanA svataMtra astitva rakhatA hai-ekameM tanmayatA ke sAtha dUsare dravyakA astitva (sadbhAva) nahIM hai / isIse svAmI samantabhadrane devAgamameM yaha pratipAdana kiyA hai ki pratyeka dravya sva-dravyakSetra-kAla-bhAvakI apekSA savarUpa hai.para dravya-kSetra-kAla bhAvakI apekSA satrUpa nahIM hai| yadi aisA nahIM mAnA jAyagA-ekame dusareke dravyAdicatuSTayakA niSedha na karake usakA bhI sadbhAva mAnA jAyagA-to usa ekake svarUpakI pratiSThA (sthApanA) hI nahIM ho skegii| isI taraha dUsare bhI kisI dravya athavA vastukI koI vyavasthA nahIM bana sakegI / sat-asatke isa siddhAntako bhI granthameM apanAyA gayA hai aura satsvarUpakI donoM hI dRSTiyoMse AtmA tathA brahmako sadasabake rUpameM pratipAdita kiyA hai (31) / ataH jainatatvajJAnakI dRSTise bramakA sat vizeSaNa kathaMcit satke rUpameM sthita hai-sarvathA sarake rUpameM athavA eka mAtra brahmako hI saha pratipAdana ke rUpameM nahIM hai| * sadeva sarva ko necchet svarUgAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 15 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya (2) brahmake ukta lakSaNameM 'cit' vizeSaNa caitanyakA aura 'Ananda' vizeSaNa sukhakA vAcaka hai, jo donoM hI AtmadravyakI anyadravyoMse vyAvRtti-vibhinatAkA bodha karAnevAle AtmAke vizeSa guNa hai, ina guNoMse viziSTa AtmAparamAtmA athavA brahma-parabrahmako guNI honA cAhiye,jaba ki vedAntI use niguNa batalAte haiM aura pramANameM "nirguNaM niSkriya zAntaM niravadya niraMjanaM" isa zruti-vAkyako upasthita karate haiM / sAMkhyadarzanane jisa prakAra satva, rajasa, tamasa aise tIna guNa mAnakara unheM prakRti-janya batalAyA hai usI taraha vedAntiyoMne bhI unhIM tIna guNoMko mAnakara unheM mAyA janya athavA mAyAmaya prakaTa kiyA hai, aura isIse anyatra guNakA niSedha kiyA jAna par3atA hai| parantu prakRtike astitvakI taraha mAyAkA astitva unhoMne svIkAra nahIM kiyA-use mithyA batalAyA hai aura usI mithyA evaM satarUpameM asvIkRta brahmopagatA mAyAse carAcara jagatakI saSTi batalAkara jagatako bhI mithyA evaM astitvabihIna ghoSita kiyA hai / yaha saba kathana jainadarzanakI dRSTike bAhya hai, auraisaliyepranthameM jainadarzanake anusAra brahma athavA AtmAko bhI dradhya honeke kAraNa guNa-paryAyavAna mAnAhai aura 'caitanyaM guNaH pusyanvayitvataH' jaise vAkyoMke dvArA 'caitanya'ko AtmA-paramAtmAkA sadA sAtha rahanevAlA tathA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA haess anyatra na pAyA jAnevAlA guNa svIkAra kiyA hai ( 36 ) / nandakI bhI aisI hI sthiti haiM, vaha bhI asAdhAraNa guNa hai aura anyatra nahIM pAyA jaataa| ataH brahmakA jo saccidAnandarUpa upayukta padyameM batalAyA hai use jainadRSTise ho dekhanA cAhiye - vedAntadRSTise nahIM / (3) granthake ukta padyameM brahmakA jo svarUpa diyA hai usameM prayukta 'advaya' zabda yadyapi 'advaita'kA vAcaka hai parantu vahAkI usa advaitatAkA vAcaka nahIM jo sarvathA ekAntake rUpameM sthita hai aura brahmase mitra dUsare kisI bhI dravya athavA padArthakI sacAko hI svIkAra nahIM karatI; balki sat, cit aura Ananda ina tIna guNoMke sAtha brahmakI advaitA - bhinnatAkA vAcaka hai aura sAtha hI isa bAtakA bhI sUcaka hai ki zuddhAtmarUpa brahma parake samparkase rahita hotA hai, isIse granthameM anyatra use 'zUnyopyanyaiH svatos zUnyaH' jaise vizeSaNapadoMke dvArA ullekhita kiyA hai (46) aura isa liye zrIrAmasenAcAryake zabdoM meM jo brahmako parake samparka se yukta dekhatA hai vaha dvaitarUpa azuddha brahmako dekhatA hai aura jo parake samparkase rahita dekhatA hai vaha advaitarUpa zuddha brahmako dekhatA hai, yaha advaitanAkI Ti ThIka * AtmAnamanya-sampRktaM pazyana dvaitaM prapazyati / pazyan vibhaktamanyebhyaH pazyatyAtmAnamadvayaM // (tattvAnu0) M
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 wwwwww Mw adhyAtma-rahasya jAna par3atI hai| parantu parake samparkase rahita dekhanekA yaha Azaya kadApi nahIM ki samparkameM AnevAlI paraspa koI vastu hai hI nahIM, sphaTikakI upAdhike sadRza pararUpa vastu jarUra hai aura usIke samparka-asamparkake kAraNa brahmako azuddha tathA zuddha kahA jAtA hai / vaha paravastu bhAvakarma, dravyakarma tathA nokarmake rUpameM trividharUpA hai, jisake tInoM rUpoMkA isa granthameM alaga alaga paricaya karAyA gayA hai / atakI yaha jainadRSTi advaitake vAstavika vAcyako bahuta kucha spaSTa kara detI hai| isake viparIta vedAntiyoM AdikA jo mata brahmake viSayameM sarvathA advaitake ekAnta pakSako liye hue hai vaha sadoSa hai / svAmI samantabhadrane use apane nimna vAkyoM dvArA dUpita ThaharAyA hai: advaitaikAntapakSe'pi dRSTo bhadA virudhyate / kArakANA kriyAyAzca naika svasmAtprajAyate // 24 // karma-daitaM phala-daita loka-dvaita ca no bhavet / vidyA'vidyA-dvayaM na syAd bandha-mAkSa-dvayaM tathA // 25 // hetoradvaitasidvizced dvaita sthAI tu-sAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhi dvaitaM vADa mAtrato na kim // 26 // advaitaM na vinA tAdaheturiva hetunA / saMjhinaH pratiSedho na pratiSebhyAhate kvacit // 27 // (devAgama) ina kArikA-vAkyoMkA Azaya isa prakAra hai:
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasvAvanA 'yadi advaita ekAntako mAnA jAya to kArakoM (kartA, karma, karaNAdi) kA aura kriyAoMkA jo meda (nAnApana) pratyakSa-pramANase jAnA jAtA athavA spaSTa dikhAI dene vAlA loka-prasiddha satya hai vaha virodhako prApta hotA haimithyA ThaharatA hai| aura jo koI eka hai-sarvathA akelA evaM asahAya hai-vaha apanese hI utpanna nahIM hotA-usakA usa rUpameM koI janaka aura janmakA kArapAdika dUsarA hI hotA hai, dUsareke astitva evaM nimittake vinA vaha svayaM vibhinna kArakoM tathA kriyAoMke rUpameM pariNata nahIM ho sakatA (24) / __'sarvathA advaita-siddhAntake mAnane para karma-dvaitazubha-azuma karmakA jor3A, phala-dvaita-puNya-pAparUpa acchebure phalakA jor3A, aura loka-dvaita-phala bhoganeke sthAnarUpa ihaloka-paralokA jor3A nahIM banatA / (isI taraha) vidyAavidyAkA ta (jor3A) tathA vandha-mokSakA dvaita (bor3A) bhI nahIM bntaa| ina dvaitoM se kisI bhI dvaitake mAnane para sarvathA advaitakA ekAnta bAdhita hotA hai| inameMse kisI bhI jor3ekI eka vastukA lopa aura dUsarI vastukA -grahaNa karane para usa dUsarI vastuke lopakA bhI prasaMga AtA haiN| kyoMki ekake. vinA dUsarIkA astitva nahIM banatA / aura isa taraha bhI sAre vyavahArakA lopa ThaharatA hai (25) / '
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 adhyAtma-rahasya ' ( isake sivAya, yaha prazna paidA hotA hai ki dvaitakI siddhi kisI hetuse kI jAtI hai yA binA kisI hetuke hI 1 uttara meM) yadi yaha kahA jAya ki zradvaitakI siddhi hetu se kI jAtI hai to hetu (sAdhana) aura sAdhya do kI mAnyatA hotAca khar3I hotI hai-- sarvathA advaitakA ekAnta nahIM rahatA / aura yadi vinA kisI hetuke hI siddhi kI jAtI hai to kyA vacanamAtrase dvaitApatti nahIM hotI :sAdhya advaita aura vacana, jisake dvArA sAdhyakI siddhiko ghoSita kiyA jAtA hai, donoMke astitva se zradvai tatA sthira nahIM rahatI / aura yaha bAta to banatI hI nahIM ki jisakA svayaM astitva na ho usake dvArA kisI dUsareke astitvako siddha kiyA jAya athavA usakI siddhikI ghoSaNA kI jAya / ataH advaita ekAntakI kisI taraha bhI siddhi nahIM banatI, vaha kalpanAmAtra hI raha jAtA hai (26) / ' 1 ' (eka bAta aura bhI batalAdenekI hai aura vaha yaha hai ka) dvaita vinA zradvaita usI prakAra nahIM hotA jisa prakAra ki hetuke vinA hetu nahIM hotA; kyoMki kahIM bhI saMjJAvAn kAnAmavAlekA pratiSedha pratiSedhyake vinA - jisakA niSedha kiyA jAya usake astitvake binA nahIM banatA / 'dvaita' zabda eka saMjJI hai aura isaliye usake niSedharUpa jo advaita zabda hai vaha dvaita astitvakI mAnyatA ke binA nahIM 1 - -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1224V. 9 prastAvanA 26 4444444 1344 can2atA (27)' / 1 zrata ekAntakI aisI sadoSAvasthAmeM brahmako vedAntakI paribhASA ke anusAra sarvathA advaita mAnane aura sArI acchI-burI, jar3a-cetana sRSTi athavA carAcara jagatko eka hI rUpameM aMgIkAra karanese brahmakI bhArI viDambanA ho jAtI hai aura vaha koI ArAdhya vastu nahIM rahatI / 2. (4) sAMkhyane buddhiko jaDa - prakRtikA kArya mAnA hai aura vedAntane use mAyAse utpanna batalAyA hai; parantu jainadarzana ke anusAra vaha na to naDa - prakRtikA kArya hai aura na mrAyAse utpanna, vaha caitanyarUpa hai, usakA AtmAke sAtha sIdhA ghaniSTha evaM tAdAtmya sambandha hai aura usa sambandha - ko samajhakara AtmAko pahicAnanekI graMtha meM preraNA kI gaI hai (16,17) / isa granthameM jo kucha likhA gayA hai vaha saba adhyAtmayoga dvArA saMsArI azuddha jIvoMke Atma-vikAsako lakSya - meM lekara likhA gayA hai / prArambhase hI yogakI bAta uThAI gaI hai aura usa yogIko yogakA pAragAmI vatalAyA hai * isa yuktise advaita brahmake nigue, niSkriya, anavadya aura niraMjana vizeSaNa bhI nahIM banate ve apane astitva ke liye guNa, kriyA, avadya (pApa) aura aMjana ( karmAdimala ) ke astitvakI apekSA rakhate haiM / !
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya jise sadguruke prasAdase zruti, mati, bhyAti aura dRSTi nAmakI cAra siddhiyA~ kramazaH prApta ho jAtI haiM (3) / ina cAroM siddhiyoMkA paricaya karAneke liye granthameM inakA svarUpa diyA hai, sadgurukA bhI svarUpa diyA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki ye siddhiyA~ usa darzanajJAnacAritrarUpa-pariNata zuddhasvAtmAko prApta hotI haiM jo kisI ke sAtha rAga, dveSa tathA mohako prApta nahIM hotA / vAstavameM rAga-dveSa aura moha ye tInoM, jinameM sArA hI mohanIyakarma samAviSTa hai (27), azuddhike bIna haiM aura Atma-vikAsameM bAdhaka haiN| inakI upazAntise AtmAmeM zuddhikI prAdubhUti hotI hai aura vaha zuddhi uttarottara-zuddhikA kAraNa banatI hai| isIse ina Atma-zatruoMke vinAzArtha udyamakA upadeza hai, jo yoga-sAdhanAke dvArA hI sughaTita hotA hai| yoga, dhyAna aura samAdhi ye tInoM prAyaH ekArthaka haiN| yogarUpa dRSTisiddhike dvArA paramAtmA athavA AtmAkI paramavizuddha avasthAkA sAkSAtkAra hote hI ye rAgAdika zatru khar3e nahIM raha sakate / svAtmAmeM zuddha cidrUpakI bhAvanA taka ina zatruoMkI anutpatti tathA vinAzakA kAraNa hotI hai (23) / jo yogI rAga-dveSa-mohase rahita apane zuddha upayogako parama vizuddhiko prApta paramAtmA athavA AtmAke zuddhasvarUpameM lagAnA hai vaha Atmazuddhiko prApta hotA hai (25) aura
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 31 Atmazuddhiko uttarottara bar3hAtA huA athavA upekSArUpa vidyA avidyAkA chedana karatA huA kramazaH apane utkRSTa Atma-vikAsako bhI prApta karane meM samartha hotA hai (42) / - saMkSepataH grantha meM svAtmA zuddha- cidAnandamaya svarUpakA anya dravyAdi padArthoMse pathaka bodha karAte hue usako sAdhane - kramazaH pUrNa vikasita karane ke liye vyavahAra aura nizcaya donoM prakArake ratnatraya - samyagdarzana, samyagjJAna aura sampakacAritrarUpa yoga-sAdhanoM ke avalambanakA vidhAna hai| granthakArakA saMkSipta paricaya isa granthake kartA paM0 zAgharanI jainasamAjameM eka bahuzruta vidvAn hogaye haiM, jinake pAsa aneka suniyoMbhaTTArakoM tathA vidvAnoMne vidyAdhyayana kiyA hai - nyAya, kAvya, vyAkaraNa tathA dharmazAstrAdi - vipayoM meM zikSA prAptakI hai, jinheM mahAn vidvAn madanakIrti yatipatine 'prajJApuJja' kahA hai, udayasenasunine jinakA 'naya vizvacatu' 'kAvyAmRtau parasapAnasutRptagAtra' tathA 'kali - kAlidAsa' jaise vizeSaNa - padoMke dvArA abhinandana kiyA hai aura vindhyavarmA rAjAke mahAsAndhivigrahikamantrI (pararASTrasaciva) kavIza vindaNane jinakI eka zloka - dvArA 'sarasvatIputra' Adike rUpameM bhArI prazaMsA kI hai / imase AzAgharajI kI asAdhA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 adhyAtma-rahasya raNa, vidvattA evaM kSamatAkA patA calatA hai, jo unake aneka granthoMmeM prada-pada para prasphuTita ho rahI hai, aura isa liye pichale kucha vidvAnoMne yadi unheM 'sUri' tathA 'AcAryakalpa' jaise vizeSaNoM ke sAtha smaraNa kiyA hai to use kucha anucita nahIM kahA jA sakatA / Apa gharevAla jAti meM utpanna hue the| Apake pitAkA nAma sallakSaNa, mAtAkA ratnI, patnIkA sarasvatI aura putrakA nAma chAha thaa| pahale Apa mAMDalagar3ha ( mAlavA ) ke nivAsI the, zahAbuddIna gaurIke hamaloMse saMtrasta hokara saM0 1246 ke lagabhaga mAlavAkI rAjadhAnI dhArAmeM zrA base the, jo usa samaya vidyAkA eka bahuta bar3A kendra thI / bAdako Apane aisI sAdhana-sampanna - nagarIko bhI tyAga diyA aura Apa jainadharmake udayake liye athavA jinazAsanakI Thosa sevAke uddezyase nalakacchapura (nAlA) meM rahane lage the, jahA~ usa samaya bahuta bar3I saMkhyA meM zrAvakajana nivAsa karate the aura dhArAdhipati arjuna bhUpAlakA rAjya thA / isI nagarameM rahakara aura yahAMke neminina * zrImadaju nabhUpAla rAjye zrAvakasaMkule / jinadharmodayArtha yo nalakacchapure'vasana / (dharmAmRta-prazasti) * arjunakarmA tIna dAnapatra kramazaH saM0 1267, 120 aura 1272 ke mile haiN|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA caityAlayameM baiThakara paM0 AzAdharajIne lagamaga 35 varSa taka ekaniSThAke sAtha jJAnakI viziSTa-ArAdhanA aura sAhityakI anupama-sAdhanA kI hai / Apake prAyaH sabhI upalabdha granthoMkI racanA ukta nemijina-caityAlayameM hI huI hai / ___ApakA jinayajJakampa (pratiSThAsAroddhAra) nAmakA graMtha vi0 saM0 1285 meM bana kara samApta huA hai, jisakI prazastimeM una bahutase granthoMkI sUcI dI gaI hai jo usase pahale race jA cuke the, aura jinameM 1 prameyaratnAkara, 2 bharatezvarAbhyudayakAvya (siddhayaDU),3 dharmAmRta (do bhAgoMmeM anagAra-sAgArake medase) jJAnadIpikA nAmakI paMjikAse yukta, 4 aSTAGga hRdayodyota (vaidyaka), 5 mUlArAdhanAdarpaNa, 6 amarakopa-TIkA, 7 kriyAkalApa, 8 raudraTa-kAvyAlaMkAraTIkA, sahasranAma saTIka,10 nityamahoyota,11 ratnatrayavidhAna aura 12 ipTopadeza-TIkAke nAma khAsa taurase ullekhanIya haiM / triSaSThismRtizAstrakI racanA saM0 1262 meM huI, jisameM zrIjinasenake mahApurANake AdhAra para caubIsa tIrthaMkarAdi tresaThazalAkA puruSoMkA caritra saMkSepameM diyA gayA hai| saMvat 1296 meM Apane sAgAradharmAmRtakI * inake atirikta ArAdhanAsAra-TIkA aura bhUpAla-caturviMzatiTIkAkA bhI ullekha prazastikI TippaNImeM 'Adi' zabdakI vyAkhyAke antargata pAyA jAtA hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya Meanwramanand TIkA samApta kI, jisakI prazastimeM triSThismRtizAstra saTIkake atirikta jinayajakalpakI TIkAke bhI race jAnekA aura ullekha hai / aura saM0 1300 meM anagAradharmAmRtakI svApajJa-TIkA pUrNa kI gaI, jisameM usase pUrva 'rAjImatI-vipralambha (khaNDakAvya) aura prastuta 'adhyAtmarahasya ke race jAnekA ullekha hai| isa TIkAke bAda ApakI dUsarI kisI kRtikA patA abhI taka nahIM calA | ApakI jo mukhya kRtiyA~ abhI taka bhI anupalabdha calI jAtI haiM aura jinakI prayatnapUrvaka zIghra khoja honI cAhiye unake nAma isa prakAra haiM 1 prameyaratnAkara, 2 bharatezvarAbhyudayakAvya, 3 raudraTakAvyAlaMkAra-TIkA,4 jJAnadIpikA (dharmAmRtapaMjikA), 5TAMgahRdayodyota, 6 amarakopa-TIkA, 7 rAjImatIprilamma / isa prakAra yaha granthakAra aura unakI kRtiyoMkA saMkSipta paricaya hai, jo prAyaH unakI graMtha-prazastiyoM parase upalabdha hotA hai| upasaMhAra aura AbhAra merA vicAra thA ki maiM 'adhyAtma-yoga-vidyA' para eka gaveSaNApUrNa nivandha likheM aura use bhI isa prastAvanAke sAtha prakaTa karU~, jisake liye maiMne granthoM parase kitane
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hI noTsa bhI liye the; parantu anyake prakAzanakI zIghranA, yogya svAsthyakI kamI aura dUsarI bhI kucha paristhitiyoMke vaza maiM vaisA nahIM kara sakA / yadi 80 varSakI isa avasthAke bAda jIvana zeSa rahA aura graMyakI dvitIyAvRttikA avasara mila sakA to usa samaya apane ukta vicArako pUrA karanekA jarUra yatna kiyA jAyagA / ____ sanmArga-pradarzaka gurudeva svAmI mamantabhadrakI hRdayameM nirantara bhAvanA rahanese maiM isa satkAryako pUrA kara sakA, isake liye maiM unakA hRdayase AbhArI hU~ | mAtha hI, una granthakAroMkA bhI AbhAra mAnatA hU~ jinake granthoMkA mujhe vyAkhyA tathA prastAvanAke likhane meM mAhAyya prApta huA hai| anuvAdAdike aneka sthaloM para mujhe paM0 hIrAlAlajI siddhAntazAstrIkA satparAmarza prAsa huA hai, isake liye maiM unakA bhI AbhArI hU~ | adhyAtmarasika lA0 makkhanalAlajI ThekedArane granthake prakAzanameM sahAyatAkA prathama vacana dekara jo anuvAdAdi kAryako zIghra prastuta karaneke liye mujhe protsAhita kiyA isake liye ve sabhIke zrAbhArapAtra haiN| zeSa vahana jayavantIne granthake anuvAdAdikI jo premakApI tayyAra karake dI aura merI A~khakA oNparezana tAjA honekI vajahase likhane par3hanemeM mujhe sahAyatA pradAna kI isake liye maiM usakA kyA AbhAra prakaTa karU~ ? yaha to usakA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 adhyAtma-rahasya wwws apanA hI kArya thaa| antameM merI yahI bhAvanA hai ki isa granthake anuvAdAdiko prastuta karane meM jisa sadbhAvakA udaya huA aura jo zrama bana par3A hai vaha mere tathA dUsaroMke AtmavikAsameM sahAyaka hove| vIrasevAmandira, dillI / jugalakizora, yugavIra magasira sudi 3, saM0 2014 zuddhi-vidhAna pRSTha 50 paMkti meM 'pratyeka se pUrva 'inamese' zabda chapanese chUTa gaye haiN| aura pRSTha 75 para tIsarI paMktima 'hI' ke pUrvakA 'na' akSara dUsarI paMktimeM 'padArtha ke pUrva jur3a gayA hai ataH pAThaka presa ko ina do moTI azuddhiyoMko sudhAra lenekI kRpA kreN| - - -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasyakI viSaya-sUcI viSaya pRSTa viSaya pRSTha maMgalAcaraNa 1] Atma-jyotikA lakSaNa 34 bhajamAna-mavyoMko nijapada- lakSaNa-bhedasa svapara-bhedasiddhi 35 dAnakA rahasya | upayogakA svarUpa aura bheda 35 yoga-pAragAmI-yogI | AtmazuddhikA mArga svAtmAkA svarUpa 10 azuddhi-hetu rAgAdikake zuddha-svAtmAkA svarUpa 12 vinAzakA upAya 37 zrutikA lakSaNa 13 | rAga,dveSa aura mohakA svarUpa 37 dhyeyakA prAptopajJa vizeSaNa 14 rAga-dveSarUpa pravRttikA phala 26 dharmyacyAna-zukra-yAnakA svarUpa 16 / karmajanita sukha-duHkhakI matikA lakSaNa / kalpanA avidyA hai 40 dhyAtikA lakSaNa 16 indriya-viSaya sukharUpa nahIM 40 rASTikA lakSaNa zrAtmA saccidAnandarUpa hai 41 savitti aura dRSTikA spaSTI0 21 AtmAke satsvarUpakA spaSTI0 42 dRSTikA mAhAlya AsmA jagata nahIM aura na zrutasAgarake manthanakA uddezya 23 jagata svAtmA 44 sadgurukA svarUpa 23 AtmAke citsvarUpakA spaSTI0 44 mokSamArga aura tadArAdhanA 25 dravyakI utpAdavyayadhovyAtmakatA 45 ratnatrayakA svarUpa (ni: vya0) 26 pratikSaNa utpAda-jyaya-dhrauvyakA nizcayaratnatrayakI spaSTa jhAMkI 27 / spaSTIkaraNa buddhikA lakSaNa 28 dravya-guNaparyAyake lakSaNa tathA svasaMvedanake atirikta anyke| ___jIva-guNa tyAgakA vidhAna 26 zeSa dravyAMke guNa tathA arthabhrAnta-abhrAntakA viveka 31 paryAyakA svarUpa 4 Atmajyotike darzanakI preraNA 36 | jIva pudgalakI vyaMjanaparyAya 46 Atma-darzanakA upAya 32 jIva-pudgalake sAtha donoM AtmajyotikI dRzyAzyatA 33] paryAyoMkI tanmayatA 50 22 - -
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 NA RESS 55] prazA sanmati-vidyA-prakAzamAlA viSaya pRSTha | viSaya pRSTha muktAhArake rUpameM Atma-bhAvanA 50 jIvanmuktikI ora agrasaratA 68 Ananda-svarUpakA spaSTIkaraNa 51 trividhakarmake tyAgakI bhAvanA 66 Atma-vikAsakA krama bhAvakarmakA svarUpa AtmAkI ekA'nekatA dravyakarmakA svarUpa AtmasaMskArakA upAya nokarmakA svarUpa paraMjyotikA spaSTIkaraNa heya aura upAdeyakA viveka 73 AtmAke dvArA AtmAkA ahaMkAra-bhavitavyatAke tyAgadarzana kaba hotA hai grahaNakI preraNA 76 AtmAnubhUtikA upAya 56 ahakAra ko niHsAratA aura svAtmAdhIna Ananda vacanake / bhavitavyatAke Azraya-grahaNa agocara hai kI dRSTikA spaSTIkaraNa 77 pichalI bhUlakA siMhAvalokana 57 | vyavahAra aura nizcaya bhUla-bhrAntikI nivRtti para samyagdarzanakA svarUpa 85 AnandakA anubhava 60 niauravya0samyagjJAna-svarUpa 86 tattvajJAnAdise vyApta cittakI indriya-dazA 61 | savikalpajJAnakA svarUpa 86 svAnubhUti-vRddhi ke liye bhAvanA 63 dvividhasamyakcAritrakA svarUpa 87 zuddhopayogakA krama-nirdeza 64 ubhayarUpa ratnatrayake kalyANaazubhase nivRtti aura zubhameM | kAritvakI ghoSaNA pravRttike binA vyavahAra- hRdayame parabrahmarUpake sphuraNakI cAritra bhI nahIM banatA 65 | __bhAvanA trividha upayogakA svarUpa 65 | antya-maMgala-kAmanA 62 zuddhAtmakI bhAvanAkA phala 66 adhyAtmarahasyakI padyAnukramaNI 63 zuddhAtmasvarUpameM lIna yogIkI nirbhayatA 67 vyAkhyAmeM uddhRta-vAkyoMkI paramAnanda-magna yogI bAha anukramaNI duHkhoMse khinna nahIM hotA 68 | vyAkhyAmeM sahAyaka grantha-sUcI 66
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya - -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvadvara-zrImadAzAghara-viracita adhyAtma-rahasya (yogoddIpana-zAstra) maMgalAcaraNa bhakti-lIna bhavyoMko karate, jo nija-padakA anupama dAna / una zrIvIranAthako praNamU, au' zrIgautama gurU mahAna // 1 // adhyAtmAdirahasya zAstra jo, yogoddIpana-guNabhaMDAra | vyAkhyA sugama karUM maiM usakI,nija-parake hitako ura dhAra // 2 bhavyebhyo bhajamAnebhyo yo dadAti nijaM padam / tasmai zrIvIranAthAya namaH zrIgautamAya ca // 1 // 'jo manamAna bhavyoMko-maktimeM anurakta supAtra bhanyajIvoMko-apanA paTa pradAna karate haiM jinake bhajanaArAdhanase bhavyaprANiyoMko una jaise padakI prAti hotI hai-una zrIvIrasvAmIko-akSaya-jJAnalakSmI evaM bhAratI vibhUvirUpa 'zrI'se sampanna bhagavAna mahAvIrako tathA zrI- gautamasvAmIko namaskAra ho /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati - vidyA-prakAzamAlA vyAkhyA - yahA~ bhavyoMkA 'manamAna' vizeSaNa aura unheM nijapada pradAnakI bAta donoM dhyAnameM lene yogya haiM / inameM bhaktiyogakA rahasya saMnihita athavA gupta hai / 'bhajamAna' vizepaNake dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki nija pada-pradAnakA kArya unhIM bhavyajIvoMko hotA hai jo sadA sacce hRdayase bhaktimeM anurakta rahate haiM aura isalie usa padako prApta karaneke supAtra hote haiM-- abhakta athavA kapaTa-hRdaya prANI usa padakI prAptike yogya nahIM hote / vAdirAjasUrine ekIbhAvameM yaha batalAyA hai ki 'zuddha jJAna aura zuddha cAritra ke hote hue bhI yadi mumucukI muktiprAptoMke prati uccakoTikI bhakti nahIM hai to vaha muktike dvArako, jisa para sudRDha mahAmohakI mudrA ( muhara ) ko liye hue kapATa lage haiM, kholane meM samartha nahIM ho sakatA uccakoTikI saccI saviveka-bhakti hI kabhI dhokhA na denevAlI yA phela (asaphala) na honevAlI vaha kujI ('avaMcikA ku'cikA') hai jo use kholane meM sadA samartha hotI hai' / ataH usa pada prApti ke liye bhavyakA 'bhajamAna' honA 2 * zuddhe jJAne zucini carite satyapi tvayyanIcA bhaktirno cedanavadhisukhA'vaMcikA ku'cikeyam / zakyodghATaM bhavati hi kathaM mukti - kAmasya puMso mukterdvAra paridRDha - mahAmoha-mudrA-kapATam // 13 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma- rahasya 3 vazyaka hai aura yaha vizeSaNa usakI nikaTa bhavyatAkA bhI dyotaka hai / nijapada - pradAnakI bAta meM do bAteM zAmila haiM -- ninapada kyA ? aura usakA dAna kyA athavA vaha kaise diyA jAtA hai ? nijapada zuddha-svAdhIna AtmIya jJAnAnandamayapadako kahate haiM, jisakA dUsarA nAma muktipada hai aura vaha avasthA medase do bhAgoM meM vibhakta hai-- eka jIvanmuktipada, dUsarA videhamuktipada / zarIrake rahate jisa padakA upabhoga kiyA jAtA hai use pahalA aura zarIrake bhI sarvathA sadAke liye chUTa jAne para jisakA upabhoga banatA hai use dUsarA muktipada ( siddhapada ) kahate haiM / lokameM jisa prakAra eka manuSya apanA pada (ohadA - darjA) dUsare ko dekara svayaM usa padase rahita athavA rikta ho jAtA hai usa prakAra yaha svakIya muktipada na to svecchAse kisIko diyA jAtA hai aura na anicchApUrvaka diyA jAne para muktipada prApta AtmA isa padase rahita yA rikta hI hotA hai; kyoMki muktipada muktAtmAkA nijarUpa athavA nijI vastu hai, jisakA dAna nahIM banatA / koI bhI dravya apane svarUpa yA nijI vastu guNakA kisI dUsare dravyako dAna nahIM kara sakatA -- guNI me guNa kabhI 'pRthak nahIM hotA aura na kiyA hI jA sakatA hai| vastutaH dAna sadA paravastukA hotA hai, jise
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA-prakAzamAlA bhUlase yA ahaMkArAdike vaza apanI mAna liyA jAtA hai| muktAtmAoMmeM mohanIya karmakA abhAva ho jAne se icchA, ahaMkAra tathA paravastumeM apanI mAnyatA-jaisI bhUlakA koI sadbhAva hI nahIM banatA, aura isaliye svecchAdike vaza unameM dene-dilAnekI koI bAta nahIM bana sakatI; taba unake isa nijapada-dAnakI vAtameM kyA rahasya hai aura vaha dAna-kriyA kaise sampanna hotI hai, yaha sabhIke jAnane yogya hai aura isaliye upa yahA~ kholakara rakhane athavA spaSTa karake batalAnekI jarUrata hai| ___vastusthiti aisI ayavA asala bAta yaha hai ki sAre bhavyajIva dravyadRSTise paraspara samAna haiM-sabameM muktipada-prAptikI yogyatA hai| parantu anAdi-karmamalase malina evaM AcchAdita honeke kAraNa vaha yogyatA pUrNataH vikasita yA vyakta nahIM ho pAtI, prAyaH zaktirUpameM hI sthita calI jAtI hai / muktAtmAoMmeM uma yogyatAkA pUrNataH vikAsa dekhakara bhavyaprANiyoMko apanI bhUlI huI AtmanidhikI sudhi milatI hai aura ve use prApta karaneke liye una siddhAsmAoMkA bhajana, ArAdhana, sevana evaM padAnusaraNa kiyA karate haiM, aura aisA karake asaMkhyAta guNI karmakI nirjarA karate hue una-jaisI yogyatAko apanemeM vikasita karake unake padako prApta karanemeM usI prakAra samartha hote haiM jisa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya prakAra eka bacI tailAdime susajjita hokara jaba dIpakakI upAsanA karatI hai aura gADha-sambandha-dvArA apaneko usake sAtha milA detI hai to vaha bhI svayaM dIpaka banakara prajjvalita ho uThatI hai * aura dIpaka yA dIpa-zikhA kahI jAtI hai| dUsare zabdoMmeM yoM kahiye ki dIpaka jisa prakAra apanI upAsanA-ArAdhanA karanevAlI bhavya-battIko anicchApUrvaka apanA pada pradAna karatA hai aura vaisA karake svayaM usa padase rahita nahIM hotA-khuda bhI dIpaka banA rahatA hai-usI prakAra bhagavAn mahAvIra tathA gautama svAmI bhI apanA bhajana-ArAdhana karanevAle bhavya-jIvoMko icchAke na rahate bhI apanA pada pradAna karate haiM aura vaisA karake svayaM usa padase rahita nahIM hote-khuda bhI muktipada-para AsIna siddha bane rahate haiN| aura isaliye manamAna bhavyoMko apane-jaisA pada prApta karanemeM sabala nimittakAraNa honese ve unheM nijapadako pradAna karanevAle kahe jAte haiN| yaha alaMkArakI bhASAmeM kathana hai|| yahA~ eka hI padyameM vIra-bhagavAnake sAtha gautamasvAmI* isI vAtako zrIpUjyapAdAcAryane apane samAdhitaMtrameM nimna vAkyake dvArA vyakta kiyA hai : minnAtmAnamupAsyA''tmA paro bhavati tAza' / vartidIpaM yathopAsya minnA bhavati tAzI // 67||
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA prakAzamAlA ko rakhanA aura donoMko eka sAtha namaskAra karanA bhI rahasyase khAlI nahIM hai| isake dvArA bhagavAnakA apane bhaktako nijapada pradAna kara svasamAna banA lenekA sundara evaM spaSTa udAharaNa sAmane rakkhA gayA hai| indrabhUti gautama zrIvIrabhagavAnake pramukha ziSya aura pradhAna gaNadhara hI nahIM the balki ananyabhakta the aura apanI usa asAdhAraNa bhaktike vaza tadanurUpa AcaraNa karake unhIMke samAna muktipadako prApta hue haiM-ArAdhakase ArAdhya aura sevakase sevya banakara namaskArake pAtra bane haiN| isIse zrIvIrasvAmIke sAtha unheM bhI namaskAra kiyA gayA hai| prastuta padyameM 'nama:' zabda eka hote hue bhI dehalI-dIpa-nyAyase donoM ke liye samAnarUpameM prayukta huA hai athavA 'ca' zabdake sAthameM apanI punarAvRttikI sUcanAko liye hue hai| vastutaH saccI saviveka bhakti hI bhaktako bhagavAna banAnemeM samartha hotI hai aura usake liye sadA tadanurUpa AcaraNakI jarUrata rahatI hai| tadanukUla AcaraNake binA bhaktike kore gIta gAne athavA yaMtra-saMcAlita-jaisI bhAvazanya-kriyAe~ karanese vaha nahIM bntii| gautamasvAmIne tadanukUla AcaraNa karake vIramagavAnake prati apanI bhaktiko caritArtha kiyA hai aura isIse ve unake padako prApta karanemeM samartha hue haiN| donoMke sAtha 'zrI' vizeSaNa bhI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya samAna rUpase prayukta huA hai, jo unakI jJAna-lakSmI aura bhAratI-vibhUtikA ghotaka hai / abhanyoMko yaha pada kabhI prApta nahIM hotA, isaliye bhavyoMko lakSya karake hI yahA~ nijapada pradAnakI bAta kahI gaI hai aura usake dvArA nimittakAraNake mAtha upAdAnakAraNakI bhI AvazyakatA evaM anivAryatAko ghoSita kiyA gayA hai| . isa taraha sAdhAraNa-sA pratIta honevAle isa maMgalapadhameM bhakti-yogakA AdhyAtmika rahasya bharA huA hai| namaH sadguruve tasmai ydvaagdiip-sphuttii-kRtaat| mArgAdArUDhayogaHsyAnmokSalakSmIkaTAkSabhAkraM 'usa sadguruko namaskAra hai jisake vacanarUpa dIpakake dvArA spaSTa kiye gaye (yoga)mArgake kAraNa ArUDhayogIyoga-mArga para calanA prArambha karanevAlA dhyAnI bhavyaprANI-mokSa-lakSmIke kaTAkSakA bhAgI hotA hai-mokSalakSmI prasanna hokara use anurAgamarI tiryakadRSTi (tirachInaz2ara) se dekhane lagatI hai aura vaha kramazaH yogameM unnati karatA huA usa lakSmIko prApta karanemeM samartha hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ sadguruko namaskAra karate hue mokSalakSmIkI prAptimeM yogAbhyAsakI pradhAnatAko ghoSita kiyA hai aura sAtha hI yaha batalAyA hai ki vaha yogamArga sad
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA-prakAzamAlA guruke vacana-prakAzase spaSTa dikhAI par3atA hai aura tamI usapara calanA banatA hai / vaha sadguru kauna ? yaha eka samasyA hai jo yahA~ hala honeke liye raha jAtI hai| sadguru aneka hote haiM aura aneka viSayoMke alaga alaga bhI hote haiN| yahA~ usa sadgurukA abhiprAya hai jisakI vANIke prasAdase abhyAsI janako usa dRSTikI prApti hotI hai jisase zuddhAtmAko sAkSAt kiyA jAtA athavA dekhA jAtA hai, aura vaha saddaSTi hI mokSa-lakSmIko apanI ora AkarSita karatI hai / aise sadguru nizcaya aura vyavahAranayakI medadRSTi se do prakArake hote haiM--vyavahAraguru to ve lokaprasiddha guru haiM jinake vacanoMko sunakara tathA par3hakara saddaSTikI prApti hotI hai, ve cAhe sAkSAt maujada hoM yA na hoN| aura nizcayaguru eka apanA antarAtmA hotA hai, jisakI vANI antarnAda kahalAtI hai aura jo kabhI-kabhI bhItara hI bhItara sunAI par3A karatI hai / isI nizcayadRSTiko lekara zrIpUjyapAda AcAryane apane samAdhitaMtrameM, 'zrAtmaiva gururAtmanaH' isa vAkyake dvArA, yaha pratipAdana kiyA hai ki vAstavameM AtmA hI AtmAkA guru hai| yoga-pAragAmI yogI zuddhe zruti-mati-dhyAti-dRSTayaH svAtmani krmaav| yasya sadgurutaH siddhAHsa yogI yogpaargH||3||
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya 'nisake zuddhasvAtmAmeM-nijAtmAkI rAga-dveSa-mohase rahita avasthAmeM-sadguruke prasAdase zruti, mati, dhyAti aura dRSTi ye cAroM (zaktiyA~) kramazaH siddha ho jAtI haiM vaha yogI yogakA pAragAmI hotA hai|' vyAkhyA-yahA~ yogake abhyAsIko yogakA pAragAmI (pUrNa yogI) honeke lie jina cAra zaktiyoM zruti, mati, dhyAti aura dRSTike kramase siddha honekI jarUrata hai unakA kyA svarUpa athavA lakSaNa hai use graMthakArane svayaM Age batalAyA hai| sAtha hI svAtmA, zuddhasvAtmA aura sadgurukA bhI abhISTa svarUpa diyA hai| ata: una sabakI yahA~ vyAkhyA karanekI z2arUrata nahIM hai, kevala itanA hI batalAnA paryApta hogA ki zuddhasvAtmAkA abhiprAya yahA~ dravyakarma, bhAvakrama aura nokarmarUpa malake sarvathA abhAva honekA nahIM hai-sAre karmamalake sarvathA abhAva ho jAne kI avasthAmeM to phira kisI yoga-sAdhanA athavA siddhi-prApti kI jarUrata hI nahIM rahatI-, kintu apane AtmAkI usa samaya-sambandhI zuddhAvasthAse abhiprAya hai jisa samaya vaha rAga-dvepa aura mohameM pravRtta na hokara darzana, jJAna aura sAmya bhAvaka rUpameM pariNata hotA hai| usa zuddhAvasthAko kucha kAla taka sthira rakhanekA abhyAsa bar3hAte hue hI ukta zruti AdikI siddhikA prayatla kiyA jAtA hai| svAtmAkI
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati - vidyA prakAzamAlA zuddhAvasthA meM unakI siddhi nahIM bana sakatI, isI bAtako dyotana karaneke liye 'svAtmani' padakA vizeSaNa 'zuddhe' diyA gayA hai, jo qhAsa taurase yahA~ dhyAna meM lene yogya hai / 10 isI taraha sadgurukA abhiprAya mAtra apane dIkSAguru yA vidyAguruse nahIM hai, balki usa guruse hai jisase prathamataH zrutikI aura antataH zrAtma-sAkSAtkAra karanevAlI dRSTikI prApti hotI hai aura vaha vyavahAra tathA nizcayake medase do medarUpa hai, jinakA vizeSasvarUpa Age batalAyA gayA hai / svAtmAkA svarUpa sa svAtmetyucyate zazvadbhAti hRtpaMkajodare / yo'hamityaMjasA zabdAtpazUnAM svavidA vidAm // 4 'jo AtmA nirantara hRdaya - kamalake madhya meM - usakI karNikAke antargata - 'ahaM' zabdake vAcyarUpase 'maiM' ke bhAvako lie hue - pazuoM - mUDhoM takako aura svasaMvedana(svAnubhUti) se jJAniyoM ko spaSTa pratibhAsita hotA hai vaha 'svAtmA' kahA jAtA hai / vyAkhyA - apanA AtmA, nijAtmA aura svAtmA Hars at sotaka zabda haiN| AtmAkA ninatva vAcaka 'sva' vizeSaNa paranIvoMke AtmAoMse apane 1 AtmA / 2 bhUrkhANAm / 3 svasya jJAnena /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma - rahasya 11 zrAtmAke pRthaka vyaktitvakA sUcaka haiM | dravyadRSTise athavA guNoMkI apekSA AtmAoM ke paraspara samAna hote hue bhI vyaktitvakI yA bhinnapradezoMkI dRSTise saba AtmAe~ alaga alaga haiM, sabakI sAdhanA aura vikAsa krama bhI alagaalaga haiM, aura isaliye vikAsamArga meM AtmAke pRthak vyaktitvako sabase pahale dhyAnameM lene kI jarUrata hai| AtmA-kA yaha pRthagvyaktitva sabhI saMjJI ( samanaska) jIvoMkocAhe ve mUDhase mUDha athavA pazu hI kyoM na hoM- 'ahaM' zabdake vAcyarUpameM bhAsamAna hotA hai| arthAt jo yaha anubhava karatA hai ki maiM sukhI hU~, maiM khAtA hU~, meM pItA hU~, maiM sotA hU~, maiM jAgatA hU~, maiM calatA hU~, maiM baiThatA hU~, maiM sardI-garmIbhUkha-pyAsa athavA vadha - bandhanAdise pIr3ita haeNU ityAdi, vaha svAtmA hai aura svAtmA mukhyataH hRdaya- kamalake madhyameM, jise kaNikA kahate haiM, bhAsamAna rahatA hai| kamalakI karNikAmaiM jisa prakAra akSa ( kamala-bIja ) kA vAsa hai usI prakAra hRdaya - kamalake madhya meM akSa (AtmA) kA vAsa hai, jise AtmajJAnI jana sva-saMvedana athavA svAnubhUtise lakSita kiyA karate haiN| zuddhAtmA - paramAtmAkA anusaMdhAna bhI yogijanoMke dvArA isI hRdaya kamalakI karNikAke madhya meM kiyA jAtA hai; jaisA ki 'kalyANamandira' stotrake nimna vAkyase prakaTa hai:-- -----
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmatividyA prakAzamAlA tvAM yogino jina ! sadA paramAtmarUpa - manveSayanti hRdayA'mbuja - koSa- deze / pUtasya nirmalaruce yadi vA kimanyadakSasya saMbhavapadaM nanu kaNikAyAH // 14 // zuddha-svAtmAkA svarUpa yo na muhyati no rajyatyapi na dveSTi kasyacit / svAtmA igbodhasAmyAtmA sa zuddha iti budhyatAm // 12 'jo kisIke sAtha rAga nahIM karatA, dveSa bhI nahIM karatA aura na mohako hI prApta hotA hai vaha darzana - jJAna - cAritrarUpa pariNata svAtmA hI zuddhasvAtmA hai, aisA sajhanA cAhie / vyAkhyA-- zuddhasvAtmA vAstavameM svAtmAse bhinna koI alaga vastu nahIM hai, svAtmA hI jisa samaya rAgadveSa- mohase chUTakara samyagdarzana -jJAna - cAritrarUpa pariNata hotA hai, usa samaya use zuddhasvAtmA samajhanA cAhie / isa taraha pariNati athavA paryAyakI dRSTise svAtmAke zuddha aura zuddha aise do bheda ho jAte haiM / yahA~ 'sAmya' zabda 'samyakcAritrakA vAcaka hai| zrIkundakundAcAryane pravacanasArameM 'cAricaM khalu dhammo dhammo jo mokho' isa gAthAke dvArA samatAbhAvarUpa AtmapariNAmako hI samyakcAritra batalAyA hai, jo rAga-dveSa
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-nahasya mohakI nivRtti athavA upazAntiko liye hotA hai| rAgadveSa-moha hI AtmAkI tulAko samase viSama banAye rakhate haiM aura isIliye rAga-dveSakI nivRtti hI cAritrakA mukhya lakSya hai| isIse svAmI samantabhadra ne kahA hai-"rAgadvepa-nivRtyai caraNaM pratipadyate sAdhuH / " graMthakI TippaNImeM mI, jo saMbhavataH graMthakArake dvArA hI kI gaI jAna par3atI hai, 'dRmbodhasAmyAtmA' padake liye 'darzana-jJAna-cAritrarUpa aisA arthapada diyA hai| darzana-jJAna-cAritra hI 'ratnatraya' kahalAte haiM, inhIMkI sUcanA graMthake 14veM padyameM 'ratnatrayAtmasvAtmaiva mokSamArgaH isa vAkyake dvArA kI gaI hai| zrutikA lakSaNa AptopajJamadRSTaSTa-virodhA'ddharmya-zuklayoH / dhyAnayoHzAsti yA dhyeyaM sA gurUktiriti zrutiHbha6 _ 'jo gurUkti-guruvANI-Apta-dvArA upajJa-prathamataH jJAta evaM upadiSTa-dhyeyako dhyAnake viSayabhUta zuddhAtmA ko-dharmyadhyAna tathA zukladhyAnameM dRSTa (pratyakSa ) aura iSTa (bhAgama) ke avirodharUpase athavA pratyakSa-parokSapramANakA virodha na karake zAsita-Ayojita evaM vyavasthita karatI hai usakA nAma 'zruti' hai| 1 parokSa-pratyakSa-virodhAbhAvAt / 2 AtmAnaM prati rahasya ityarthaH /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ m 14 sanmati-vidyA prakAzamAlA ___ vyAkhyA-yahA~ sAmAnyataH guruvANI mAtrakA nAma zruti nahIM hai, kintu usa viziSTa-guruvANIkA nAma zruti hai no prAptake dvArA upadiSTa dhyeyako dharmya-dhyAna aura zukladhyAnameM isa tarahase Ayojita karanekI vyavasthA karatI ho jisase pratyakSAdi pramANoMke sAtha koI virodha ghaTita na hotA ho / dUsare zabdoMmeM yoM kahiye ki jisa guruvANIkI svAtmAko ghaHdhyAna aura zukladhyAnakI ora lagAkara usake dhyeyako prApta karAnekI nirdoSa zAsanA ho use 'zruti' kahate haiN| yahA~ dhyeyakA 'AptopajJa' vizeSaNa isa vAtako sUcita karatA hai ki vaha dhyeya koI yadvA tadvA padArtha na honA cAhiye, balki vaha honA cAhiye jo Aptake dvArA dharmyadhyAna aura zukladhyAnake upayukta vipayarUpameM nirdiSTa huA hai, aura vaha hai AtmAkA zuddhasvarUpa, rahasya tathA usakI saadhn-saamgrii| AptakA lakSaNa svAmI samantabhadrane apane samIcIna dharmazAstra (ratnakaraNDa) kI 'prAptenotsannadopeNa sarvajJenA''gamezinA bhavitavyaM' ityAdi kArikAmeM diyA hai| isake anusAra jo vItarAga, sarvajJa aura AgamezI athavA paramahitopadezI ho use 'Apta' samajhanA cAhiye aura usIke dvArA upadiSTa dhyeyakA yahA~ para grahaNa hai / AptakA upadeza
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya apaneko AcArya-guru-paramparAse prApta hai aura vaha aneka zAstroMmeM nibaddha hai| zAstra-nibaddha amuka upadeza AsopajJa hai yA ki nahIM? isakI pramukha kasauTI yahI hai ki vaha dRSTa tathA iSTake virodhako to liye hue nahIM hai| yadi aise virodhako liye hue hai to samajhanA cAhiye ki vaha AptopajJa nahIM hai, kyoMki sarvajJa vItarAga aura parama hitopadezI prAptakA vacana svarUpataH sadA hI aise virodhase rahita hotA hai / isIse yahA~ dhyeyakI dhyAnameM zAsanAke liye 'adRSTeSTavirodhAda' padakI khAsa taurase yojanA kI gaI hai| aba rahI guruvANIkI bAta; jisa guruvANIko yahA~ ati kahA gayA hai usakA abhiprAya ekamAtra usa guruvANIse nahIM hai jo sAkSAt gurune apane mukhase kahI ho aura ziSyane apane kAnoMse sunI ho, balki usa guruvANIkA bhI abhiprAya hai jo guru-paramparAse apaneko prApta huI ho athavA paramparA-guruke dvArA kisI zAstrameM nivaddha kI gaI ho aura usa zAstrako par3hane sunane Adike dvArA yaha apaneko upalabdha huI ho| dharmya aura zukla nAmake jina do ghAnAMkA yahA~ ullekha hai ve prazasta dhyAna hai, AdhyAtmika dRSTise unhIMkI mAnyatA hai aura ve hI AtmavikAsameM sahAyaka honese upAdeya hai| zeSa prArca aura raudra nAmake dUsare do dhyAna
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 sanmati -vidyA-prakAzamAlA prazasta kahalAte haiM, ve Atma-vikAsa meM bAdhaka haiM aura isaliye mumukSuoMke dvArA tyAjya haiM / samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa ratnatrayadharmase, uttamakSamAdirUpa dazalakSaNa dharma - moha-kSobhAdise rahita AtmapariNAmarUpa cAritradharmase athavA vastuke yAthAtmyarUpa svabhAvadharma se jo upayukta hai vaha 'dhyAna kahalAtA hai / zukladhyAna usakA nAma hai jo zubha aura azubha donoM prakArake malase rahita honeke kAraNa vizuddhi (zuciguNake prakarpayoga) ko prApta hai athavA kapAya- rajake kSaya yA upazamake kAraNa sunirmala evaM niSprakampa banA huA hai aura sAthahI tattvajJAnamaya udAsInabhAvako liye hue hotA hai| yaha dhyAna pUrvakaraNAdi guNasthAna-dhArI suniyoMke hI bana sakatA hai 1 | dharmyadhyAnake svAmI aviratasamyagdaSTi, dezasaMyamI, pramatta aura apramata aise cAra guNasthAnavartI jIva kahe gaye haiM, jinameM prathama do guNasthAna gRhasthoMse aura zeSa do muniyoMse sambandha rakhate haiM, aura isa taraha gRhastha bhI dharmyadhyAnake adhikArI haiN| aba dekhanA yaha hai ki dhyAna kisako kahate haiM ? taccArthasUtrAdi graMthoM meM 'ekAgra cintAniroSo dhyAnam' jaise vAkyoMke dvArA ekAgrameM cintAke niroghako dhyAna kahA hai| tattvAnuzAsana 34 + tattvA0 51-55 tattvA0 221, 222
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ * adhyAtma-rahasya - aba dekhanA yaha hai ki dhyAna kisako kahate haiM? tatvArthasUtrAdi graMthoM meM 'ekAgra-cintA-nirodho dhyAna jaise vAkyoMke dvArA ekAgrameM cintAke nirodhako dhyAna kahA hai / / isa lakSaNAtmaka vAkyameM eka, agra, cintA aura nirodha ye cAra zabda haiN| inameM eka pradhAnakA, ana pAlambanakA, cintA-smRtikA aura nirodha zabda niyaMtraNakA vAcaka hai, aura isase lakSaNakA phalitArtha yaha huA ki 'kisI eka pradhAna AlambanameM cAhe vaha dravyarUpa ho yA paryAyarUpasmRtikA niyaMtrita karanA--nAnA AlambanoMse haTAkara usI meM use roka rakhakara anyatra na jAne denA--'dhyAna' kahalAtA hai / athavA 'aMgati jAnAtItyagra AtmA' isa niyuktise 'ana' nAma AtmAkA hai, sAre taccoMmeM agragaNya honese bhI AtmAko agra kahA jAtA hai / vyAthikanayase 'eka' nAma kevala, asahAya yA tayodita (khAlisa-zuddha) kA hai; 'cintA' antaHkaraNakI vRttiko aura 'nirodha' niyaMtraNa -tathA abhAvako bhI kahate haiN| isa dRSTise eka mAtra zuddhA. mAmeM cittavRttike niyaMtraNa evaM cintAntarake abhAvako dhyAna kahate haiM, jo ki kevala sva-saMvittimaya hotA hai| - dhyAnameM ekAgratAko sabase adhika mahatva prApta hai, vaha vyagratAmaya ajJAnakI nivRttirUpa hai aura usase zakti * tattvAnuzAsana 56-65 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ www sammati-vidyAprakArAmAlA kendrita evaM balavatI hokara zIghra hI saphalatAkI prApti hotI hai| dharmyadhyAnake bheda-prabhedoM, dhyAnake aMgoM, dhyAnakI sAmagrI tathA sAdhana-vidhi aura usake phala AdikA vizeSa varNana dhyAna-viSayaka zAstroMse-tacAnuzAsana tathA jJAnAryavAdi jaise graMthoMse bhale prakAra jAnA jA sakatA hai| yahAM prakRta vipayako samajhane ke lie kucha atyanta upayogI vAtoMko hI spaSTa kiyA gayA hai| matikA lakSaNa zrutyA nirUpitaH samyak zuddhaH svAtmAJjasA yyaa| yuktyA vyavasthApyatesau matiratrAnumanyatAm // 7 // _ 'zrutike dvArA samyaka nirUpita zuddha svAtmA jisase yukti-pUrvaka vyavasthApita kiyA jAtA hai use yahA~-isa adhyAtmazAstrama-'mati' mAnanA caahiye| vyAkhyA-guruvANIne 'jisakA bhale prakAra nirUpaNa kiyA ho vaha zuddha-svAtmA jisake dvArA yuktipUrvaka vyavasthApita athavA naya-pramANake balapara saMsiddha kiyA jAtA hai usakA yahA~ 'mati ke nAmase nirdeza kiyA gayA hai / guruvANI prAyaH 'upadeza yA Adezake rUpameM hotI hai, usameM kAraNa-vizeSake vinA yuktivAdake liye sthAna
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya nahIM rahatA aura yuktivAdake vinA viSayako hRdayaMgama karanemeM dRDhatA nahIM pAtI-yaha korI zraddhAko dRDha banAtI tathA unakI sAdhanAmeM prANakA saMcAra karatI hai| isIse zrutike vAda matikA sthAna rakkhA gayA hai| maMtikA dUsarA nAma 'dhuddhi' bhI hai, jisakA graMthameM Age prayoga kiyA gayA hai| 'mati' zabda kahIM-kahIM smRti Adi dUsare arthoMmeM bhI prayukta hotA hai| jaisAki "matiH smRtiH saMjJA cintA'minibodha ityanantaraM" isa tattvArthasatrase jAnA jAtA hai| yahA~ usakA prakRta athavA prastuta artha lenekI sUcanAke liye hI mUlameM 'anumanyatA se pahale 'atra' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| __ dhyAtikA lakSaNa santatyA vartate buddhiH zuddhasvAtmani yA sthiraa| jJAnAntarAsparzavatI' sAdhyAtiriha gRhyatAm // 8 // 'jo buddhi santatise-santAna-krama athavA pravAharUpase-zuddhasvAtmAmeM sthira vartatI hai-apane zuddhAtmAkA anubhava karatI rahatI hai aura jJAnAntarakA-zuddhasvAtmAke jJAnase minna para-padArthoke jJAnakA sparza nahIM karatI use yahA~ "dhyAti' nAmase grahaNa karanA caahiye| 1 paradravyA'sparzavatI svadnyasparzavatI ityarthaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. sammati-vidyA prakAzamAlA wimmmmam.commmmmmmmcimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm - vyAkhyA-pravAharUpase, zuddhasvAtmAmeM vartanevAlI buddhi jaba zuddha-svAtmAmeM itanI adhika sthira athavA ekAgra hojAtI hai ki zuddhasvAtmAse bhinna kisI dUsare padArthaka jJAnakA sparza taka nahIM karatI taba vaha- dhyAnArUDha athavA --dhyAnarUpa pariNata buddhi hI 'dhyAti' nAmako prApta hotI hai| / yahA~ buddhikA 'sthirA' vizeSaNake sAtha 'jJAnAntarA'sparzavatI' vizeSaNa qhAsa taurase dhyAnameM lene yogya hai 'aura vaha * 'ekAgra-cintA-nirodha'kA dyotaka hai, jo ki dhyAnako prasiddha lakSaNa hai, aura usake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki yadi buddhi bhyAnake samaya dhyeyake atirikta kisI dUsare padArtha-jJAnakA bhI sparza kara rahI hai to samajhanA cAhiye ki vaha dhyeyake prati ekAgra nahIM, aura isaliye 'cyAti' padake yogya nahIM / dhyAtiko dhyAna vratalAte hue yahI bAta zrIrAmasenAcAryane tatvAnuzAsanake nimna vAkyameM pratipAdana kI hai, -- iSTe dhyeye sthirA buddhiryA syAtsantAnavasinI |jnyaanaantraa'praamRssttii sAdhyatithyAnamIritA joir dRSTikA lakSaNa zuddhaH svAtmA yayA sAkSAtaM kriyate jnyaanvigrhH| -viziSTabhAvanA-spaSTa-zrutAtmA-dRSTistra saamaa| HTTP?
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhyAtsa-hasya 21 jisake dvArA zuddha-svAtmA jJAnazarIrI tathA viziSTa bhAvanAke palapara zrutako apanemeM spaSTa kiye hue sAkSAda kiyA jAtA hai--pratyakSarUpameM pratibhAsita hotA hai vaha yahA~ (isa adhyAtma-yogazAstrameM) 'dRSTi' kahI jAtI hai|' vyAkhyA-dhyAtike anantara zuddhasvAtmAkA jisake dvArA sAkSAt-pratyakSa avalokana kiyA jAtA hai usakA nAma 'dRSTi' hai| yaha dRSTi bAhirI carmacakSuoMse dekhanevAlI dRSTi nahIM hai, kintu vaha antaSTi hai jo vyavadhAnoMko bhedakara zuddha-svAtmAkA sAkSAt darzana karAnevAlI hai / isa dRSTike dvArA khAtmA apane zuddha-svarUpameM rAgAdika vikalpoMse rahita 'jJAnazarIrI' najara AtA hai aura aisA jAna par3atA hai ki vaha viziSTa-bhAvanAke balapara sAre zrutajJAnako apane meM spaSTa athavA aMkita kiye hue hai| saMvitti aura dRSTikA spaSTIkaraNa nija-lakSaNato lakSyaM yadvAnubhavataH(ti) sukham / sAsaMviciSTirAtmA lakSyaM dRgdhIzca lakSaNam 10 ___'athavA jo apane lakSaNase lakSyako acchI taraha anubhava kare-jAne vaha saMviti 'dRSTi' kahalAtI hai| yahaoNpara AtmA lakSya hai aura darzana-jJAna usakA lakSaNa hai|' vyAkhyA-yahaoN prakArAntarase saMvittike rUpameM dRSTike
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 sanmati-vidyA prakAzamAlA svarUpakA pratipAdana kiyA gayA hai| kyoMki adhyAtmaviSayake aneka graMthoMmeM dRSTi-viSayake isa AtmasAkSAtkArako 'saMvitti' ke nAmase ullekhita kiyA hai, jo AtmArUpa lakSyako usake nijI lakSaNa darzana aura jJAnake dvArA bhale prakAra anubhava kiyA karatI hai| dRSTikA mAhAmya saiva sarvavikalpAnAM dahanI duHkhadAya'inAm / saiva syAcatparaM brahma saiva yogibhirarthyate // 11 ___ 'vaha zuddhasvAtmAko sAkSAt karanevAlI dRSTi hI samasta duHkhadAyI vikalpoMko bhasma karanevAlI hai, vahI usa prasiddha paramabrahmarUpa hai aura vahI yogiyoMke dvArA upAdeya hokara prArthanA kI jAtI hai|' vyAkhyA-isa pabameM zuddhasvAtmAkA sAkSAtkAra karAne vAlI dRSTike mAhAtmyakA varNana hai aura usake dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki vaha dRSTi hI una vikalpoMko jalA DAlanevAlI hai jo apane AtmAko duHkha tathA kaTa diyA karate haiM, vahI (paraMbrahmako prApta karAnese) parabrahmarUpa hai aura usakI prApti hI yogijanoMkA parama lakSya rahatA hai, aura isIse ve usake liye prArthanA evaM bhAvanA kiyA karate haiN| 1 tatprasiddhaM / 2 upAdeyarUpAM kriyate yAcyate /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya M - zrutasAgarake manthanakA uddezya jadarthameva madhyeta budhaiH pUrvaM zrutArNavaH / tatazcAmRtamapyanyadvArtameva manISiNAm // 12 // 'zuddhasvAtmAko sAkSAt karAnevAlI usa dRSTikI prApti athavA saMvitike liye hI budhajanoM dvArA pahale zrutasAgara mathA jAtA hai aura usa maMthanase amRta(mokSa)kI bhI prApti hotI hai| anya saba to manISiyoMkA naipuNya athavA buddhikauzala hai| vyAkhyA-yahA~ vudhajanoM dvArA zrutamAgarake maMthanakA sArarUpameM itanA hI uddezya diyA hai ki usase zuddhasvAtmAko sAkSAt karAnevAlI dRSTikI prApti hotI hai aura sAthameM amRtakI-amaratvarUpa mokSakI-bhI upalabdhi hotI hai| yahI donoM zrutAbhyAsake pramukha lacya haiN| aura saba to buddhizAliyAMkA vuddhikauzala hai, jisake dvArA ve zruta-sAgarako mathakara anya aneka bAtoMkA AviSkAra kiyA karate haiN| vyavahAra aura nizcaya sadgurukA svarUpa - yadagirAbhyasyataHsA syAd vyavahArAtsa sdguruH| svAtmaiva nishcyaattsyaastdntrvaagbhvtvtH||13 'jisakI vANIke nimittase yogAbhyAsIko ukta dRSTi prApta hotI hai vaha vyavahAra (naya)se sadguru hai, nizcaya
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ A-NAMAN sanmati vidya-kAMzamAlA (naya) se svAtmA hI usa dRSTi yA guruvANIkA sadguru hai, ataH usakA antarnAda hove--sunAI pdd'e| ___ vyAkhyA--yahA~ sadguruke do bheda kiye gaye haiM, eka vyavahAraguru aura dUsarA nizcayaguru / vyavahAraguru vaha hai jisakI zabdAvaramayI vANI usa dRSTikI prApsimeM vAhA nimitta par3atI hai, aura nizcayaguru apanA AtmA hI hai, jisakA antarnAda usa dRSTike grahaNameM antaraMga (bhItarI) kAraNa par3atA hai aura jisake viveka-vinA vyavahAragurukA vacana bhI apanA kArya karanemeM samartha nahIM hotA / isIse zrIpUjyapAdAcAryane samAdhitantrameM kahA hai ki paramArtha se AtmAkA guru apanA AtmA hI hai, anya nahIM hai "gusrAtmA''tmanastasmAnA'nyo'sti paramArthataH / / nise yahA~ vyavahAraguru kahA hai vaha sAkSAtguru tathA paramparAguru donoM rUpameM ho sakatA hai, usakI vANI bhI sAkSAt tathA paramparAse sunI jAnevAlI ho sakatI hai aura vaha kisI zAstrameM nibaddha bhI ho sakatI hai| ___ yahA~ svAtmAke antarnAdakI jo bhAvanA kI gaI hai vaha prazaMsanIya hai aura apaneko svAtmAbhimukhI banAnemeM sahAyaka hai / antarAtmAkI AvAz2a athavA Conscuence kI pukAra bahudhA huA karatI hai aura vaha prAyaH ThIka tathA sanmArga-darzaka hotI hai| parantu manuSya apane ahaMkArAdike
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya mmmmminmmmmmmmca.comm. vaza bahudhA usakI avahelanA tathA upekSA kara.jAtA hai aura isaliye sanmArgase cyuta hojAtA athavA vanA rahatA hai| mokSamArga aura usakI ArAdhanA karalatrayAtma-svAtmaiva mokSamArgojasAsti tat / sa pRSTavyaH sa eSTavyaH sa draSTavyo mumukSubhiH // 14 // _ 'ratnatrayAtmaka-samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa-vaha zuddha svAtmA hI yathArthataH mokSamArga hai| ataH mumukSuoMke dvArA vahI pRcchanIya, vahI abhilapaNIya aura vahI darzanIya hai| ___ vyAkhyA-yahA~ usI nizcayanayakI dRSTise kathana hai, bo zuddhastrAtmAko hI paramArthataH guru vatalAtI hai / usakI dRSTimeM jatra zuddhasvAtmA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa hai to vahI vAstavameM sAkSAt mokSamArga hai, taba mumukSuoMko use chor3akara anya kisase mokSamArga pUchanA cAhiye, kisakI abhilASA karanI cAhiye aura kisake darzanoMkI icchA rakhanI cAhiye ? ekamAtra apane usa ratnatrayAtmaka svAtmAko hI guru mAnakara umase pUchanA cAhiye aura usako apanA amilavaNIya tathA darzanIya banAnA cAhiye / jaba koI apane zuddha svAtmAse gADha * avidyAbhiduraM jyotiH paraM jJAnamayaM mahat / priSTavyaM tadeSTavyaM tadraSTavyaM mumukssubhiH||4|| ---iSTopadeze, pUjyapAdAcArya:
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . - - - 26 sanmatividyA prakAzamAlA samparka sthApita karegA taba usake dvArA saba kucha prApta kara sakegA use anyatra bhaTakanekI jarUrata nahIM rhegii| vyavahAra aura nizcaya ratnatrayakA svarUpa zuddhacidAnandamayaM svAtmAnaM prati tthaaprtiitynubhuutyoH| sthityAM cAbhimukhatvaM goNyA dRgdhIkriyAstadupayogo'gryAH // 15 // 'zuddhacidAnandamaya svAtmAke prati jo tadrUpa pratIti, anubhUti aura sthitimeM abhimukhatA hai vaha kramazaH gauNa (vyavahAra) darzana, jJAna aura cAritra hai / aura una pratItianubhUti tathA sthitimeM no upayuktatA (upayogakI pravRtti) hai vaha mukhya (nizcaya) darzana, jJAna aura cAritra hai| ___ vyAkhyA-pichale padyameM samyagdarzana-jJAna-cAritra-rUpa jisa ratnatrayakA ullekha hai yahA~ una tInoM ratnoMkA svarUpa vyavahAra tathA nizcayanayakI dRSTise diyA hai aura vyavahAra ko 'gauNa tathA nizcayako mukhya rUpase pratipAdana kiyA hai| isa svarUpa-kathanameM zuddhacidAnandamaya svAtmAke prati pratItikA nAma 'darzana,' anubhUtikA nAma 'jJAna' aura sthitikA nAma 'cAritra' hai| isa pratIti, anubhUti aura sthitimeM 1mukhyaa| W
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya jaba amimukhatA hotI hai taba darzana, jJAna aura cAritra gauNya kahalAte haiM-vyavahAranayake viSayarUpase nirdiSTa hote hai| aura jaba isa pratIti, anubhUti aura sthiti upayuktatA hotI hai taba ve darzana, jJAna aura cAritra mukhya kahe jAte haiM-nizcanayake viSayarUpase nirdiSTa hote haiN| itanA hI donoM meM paraspara ubhayanayakI dRSTi se antara hai| zuddha-cidAnandamaya svAtmAko donoM hI prakArake ratnatraya apanI pratIti AdikA viSaya banAte haiM / nizcaya ratnatrayako spaSTa maoNkI buddhayAdhAnAcchaddadhAnaH svaM saMvedayate svym| yathA saMvedyamAne sve lIyate ca trayImayaH // 16 'samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa triguNAtmaka jIva buddhayAdhAnase-buddhimeM AtmAkI dhAraNAse-svAtmAkA zraddhAna karatA huA khAtmAkA isa taraha saMvedana karatA hai ki saMvedyamAna svAtmAmeM svayaM lIna hojAtA hai|' ___ vyAkhyA-yahA~ saMvedanakI ekAgratAke mAhAtmyakA yotana kiyA gayA hai aura yaha prakaTa kiyA gayA hai ki usake prabhAvase saMvedanakartA svAtmA buddhayAdhAnase zuddha svAtmAkA zraddhAna karatA huA apane saMvedyamAna zuddhasvarUpameM svayaM lIna ho jAtA hai| yaha lInatA hI usake 1 rtntrymyH| -
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 , sanmati-vidyA prakAzamAlA samyakcAritra-guNakA ucca vikAsa hai, jisakA pradhAna kAraNa zuddhasvAtmAkA zraddhAna hai, jo ki buddhimeM svAtmAkI dhAraNAse banatA hai / aura isa taraha buddhimeM svAtmAkI . dhAraNAko bar3A mahattva prApta hai| jo jIva dehAdikameM Atma-dhAraNA kiye hue haiM ve bhrAnta haiM, bahirAtmA haiM aura unakA Atma-vikAsa usa vakta taka nahIM bana sakatA jaba taka ki ve vaisI dhAraNAko apanAe rahate haiN| jisa vuddhikA yahAM unlekha hai usakA svarUpa Age diyA gayA hai| buddhikA lakSaNa yathAsthitArthAn pazyantI dhIHsvAtmAbhimukhI sdaa| buddhiratra tadA bandho buddhayAdhAnaM tadanviyAt 17 ___ 'jisa rUpameM padArtha sthita haiM usI rUpameM unako dekhatIjAnatI huI dhI (mati), jo sadA svAtmAbhimukhI hotI hai vaha, yahA~ vuddhike rUpameM grAhya hai| taba he bandhu ! usa buddhike Atma-sambandhako smjho|' vyAkhyA-yahA~ buddhi usa sumatikA nAma hai jo jisa rUpameM padArtha svarUpase sthita haiM unako usI rUpameM dekhatI* bahirAtmA zarIrAdau jAtAtmabhrAntiH / (samAdhitaMtre pUjyapAdaH) 1 tasyAH buddha, zrAdhAnaM sambandhaH buddhadhAdhAnaM kathyate / / jAnIyAt / - - - -
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ amananeC00ccidencamaroom adhyAtma-rahasya.. bAnatI hai anyathA athavA nyUnAdhikarUpameM nahIM aura sadA svAtmAke sammukha rahatI hai-svAtmAke jJAnase kabhI vimukha nahIM hotI aura isa taraha jo sva-para-prakAzikA hotI hai| aisI buddhikA nAma hI mamyagjJAna hai| yahA~ vuddhike Atma-sambandhako samajhanekI preraNA kI gaI hai| AtmAke sAtha buddhikA ghaniSTha athavA tAdAtmya sambandha hai| buddhike vinA AtmA aura AtmAke vinA buddhi nahIM hotii.| jo buddhiko AtmarUpameM grahaNa karatA hai, cAhe vaha kitanI hI alpa-vikasita avasthAmeM kyoM na ho, vaha AtmAko grahaNa karatA hai aura eka dina usakA adhikAdhika vikAsa karanemeM samartha ho sakatA hai| pratyuta isake, jo buddhike Atma-sambaMdhako nahIM samajhatA, buddhiko acetana padArthoM kA-pRthvI, jala, agni aura vAyurUpa bhUtacatuSkakAkArya mAnatA hai vaha AtmajJAnase zUnya hai aura isalie aAtmavikAsako siddha karanemeM samaya nahIM ho sktaa| "svasaMvedanake atirikta anyake tyAgakA vidhAna ahamevAhamityAtma-jJAnAdanyatra cetanAm / / idamasmi karomIdamidaM muMja iti ni||18|| - maiM hI maiM hU~, isa AtmajJAnase mitra , anyameM 'yaha maiM 1cintnaam|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati vidyA prakAzamAlA 30 hU~, maiM yaha karatA hU~, maiM yaha bhogatA hU~, isa prakArakI cetanA - cintanAko ( he bhAI ! ) tuma chor3o / ' vyAkhyA -- yahA~ svAtmAko zrapane zuddha svarUpameM sthira tathA dRDha karaneke liye yaha upadeza diyA gayA hai ki vaha 'ekamAtra maiM hI maiM hU~ -- anya maiM nahIM hU~ -- isa zrAtma 'jJAnase bhinna anyatra - - zarIrAdikrameM apanI cetanAko - na bhramAve | arthAt 'yaha zarIrAdika maiM hU~, zarIrAdikI amuka kriyA maiM karatA hU~, amuka bhoga maiM bhogatA hU' isa prakAra kI cintanA athavA vicAraNAko choDe, kyoMki isa prakArakI vicAra dhArAe~ para - padArtha ke sAtha apanA sambandha sthApita karatI hai aura isa taraha apane usa zuddha AtmajJAnameM bAdhaka hotI haiM / isIse samAdhitaMtra meM zrIpUjyapAdAcAryane kahA hai ki - 'AtmajJAnase bhinna anya kArya ko cirakAla taka buddhimeM dhAraNa nahIM karanA cAhiye, yadi prayojana-vaza kucha samaya ke liye use vacana tathA kAyase karanA bhI par3e to tatparatA - anAsaktike sAtha karanA cAhiye - Asakta hokara nahIM: 1 AtmajJAnAtpara kArya na buddhau dhArayecciram / kuryAdarthavazAtkiMcidvAkkAyAbhyAmatatparaH // 50 // isI bhAvako puSTa karaneke liye AcArya mahodayane Age yaha bhI likhA hai
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya wwwwwwwwwwwww. WWW. yatpazyAmIndriyaistanme nAsti yaniyatendriya antaH pazyAmi sAnandaM tadantu jyotiruttamam // 1 // 'indriyoMke dvArA jo zarIrAdika maiM dekhatA hU~ vaha bhI merA rUpa nahIM hai / merA rUpa to vaha paramAnandamaya uttama jyoti hai jise maiM indriyoMko niyantrita karake apane anta:karaNameM dekhatA hU~, athavA svasaMvedana-jJAnake dvArA anubhava karatA huuN| __ vastutaH zarIra tathA vacanameM AtmAkI dhAraNA vahI karatA hai jo zarIra tathA vacanake viSayameM prAnta hai-unake yathArtha svarUpako na samajhakara vahirAtmadRSTise unameM AtmAkI kalpanA kiye hue hai| jo abhrAnta haiantarAtmA hai-vaha zarIra, vacana aura AtmAke tatvako alaga-alaga samajhatA hai aura isaliye ekako dUsareke sAtha milAtA nahIM hai| jaisA ki samAdhitantrake nimna vAkyase prakaTa hai zarIre vAci cAtmAnaM sandhace vaak-shriiryo| bhrAnto'bhrAntaH punastattvaM pRthageSAM nivuSyate // 54 // Atma-jyotike darzanakI preraNA ahamevAhamityanta lpa-saMpRkta-kalpanAm / tyaktvAvAggocaraM jyotiH svayaM pazyedanazvaram // 14 'maiM hI mai hu~, isa antarjalpake sAtha sambaddha kalpanAko
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ anananalaptinami sanmati-vidyA prakAzamAlA chor3akara vacanake agocara, anazvara-jyotikA svayaM avalokana karanA cAhiye / .. . , , , ii .vyAkhyA yahA~ pichale padyameM diye gaye upadezako 'kucha Age bar3hAyA gayA hai aura aisA bhAva vyakta kiyA gayA hai ki 'maiM hI meM hU~' isa antarjalpa (bhItarI pAtacIta) se sambaddha AtmajJAnakI kalpanAmeM hI na ulajhe rahanA cAhiye kintu usa Atmajyotiko svayaM dekhanA bhI cAhiye, jo ki anirvacanIya honeke sAtha sAtha kamI nAza na honevAlI hai| aura isa taraha yahA~ svAtmadarzana kI bhAvanAko khAsa taurase protsAhana diyA gayA hai / Atma-darzanakA upAya .. yadyadullikhati svAntaM tattadasvatayA' tyajet / tathA vikalpAnudaye dodyotyAtmAcchacinmaye // 20 // ___ 'hRdaya jima-jisakA ullekha karatA-citra khIMcatAhai usa-usako anAtmAkI dRSTise-yaha AtmA nahIM, aisA samajha kara chor3anA cAhiye / ursa prakArake vikalpoMke udaya na hone para 'AtmA apane svaccha cinmayarUpameM prakAzamAna hotA hai| vyAkhyA-pichale padyameM jisa-AtmadarzanakI preraNA kI gaI, hai usakA prayatna karate samaya hRdaya jo jo citra sAmane 1 paravastutayA /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma rahasya upasthita kare una sabako anAtmA samajhakara chor3ate jAnA cAhiye, jaba hRdayameM usa prakArake vikalpoMkA udaya honAcitra khiMcanA-ruka jAya taba AtmA svayaM apane nirmala caitanyasvarUpameM prakAzita hotA hai| yaha usake darzanakI eka paddhati hai| AtmajyotikI dRzyatA aura adRzyatA sa vizvarUponantArthAkAra-prasara-mUtvataH / soridRzAmalakSyopi lakSyaH kevala-cakSuSAm 21 'vaha jyoti ananta padArthoke AkAra-prasArako bhUmi honese vizvarUpa hai aura chamasthoMke liye adRzya-alakSya hotI huI bhI kevala-cakSuoMse lakSya hai-dekhI jAtI hai / ' ___ vyAkhyA-jisa Atma-jyotike darzanakI preraNAdikA pichale do padyoMmeM unlekha hai usake viSayameM yahA~ yaha prakaTa kiyA gayA hai ki 'vaha jyoti ananta padArthoke AkAra-prasArakI bhUmi hai-vizvake sAre padArtha apane pUrNa AkArake sAtha usameM pratibimbita hote haiM aura isaliye vaha vizvarUpa hai / aisI vizvarUpa jyotichabasthoMke liye prAyaH adRzya hotI huI bhI kevala-jJAniyoM ke catuoMse dRzya hai- spaSTa dekhI jAtI hai| - - - 1chamasthAnAm /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ m M 34 sanmati-vidyA-prakAzamAlA mAtma-jyotikA lakSaNa tasya lakSaNamanta gurupayogo hatayA / nityamanyatayA bhAgbhyaHparebhyonyatra lakSaNAt 22 'usa jyotikA lakSaNa ahaMtAkI dRSTise antarvartI upayoga hai; kyoMki vaha nitya hI anyatAkI dRSTisai lakSita pRthagbhUta parapadArthoMke--acetanadravyoMke--lakSaNoMse bhinna hai|" ___ vyAkhyA-yahA~ usa AtmajyotikA lakSaNa, jo padya naM0 4 ke anusAra ahaMtAkI dRSTise lakSita hotI hai, antarvartI upayoga batalAyA hai aura sAtha hI yaha pratipAdana kiyA hai ki yaha lakSaNa sadaiva anyatAkI dRSTise lakSita honevAle acetanadravyoMke lakSaNoMse bhinna hai| chaha dravyoMmeM jIvadravya hI eka aisA dravya hai jo cetanaguNase viziSTa hai aura isaliye darzana tathA jJAnarUpa upayoga usIkA lakSaNa hai| zeSa pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla nAmake dravya acetana honeke kAraNa isa upayoga-lakSaNase rahita haiN| una dravyoMke dUsare alaga alaga lakSaNa haiM, jinheM Age sUcita kiyA gayA hai| upayogakA 'antarvartI' vizeSaNa AtmAke sAtha usake vAdAtmyakA-AtmabhUtatAkA--sUcaka hai| 1 pRthagbhUtaH antaraM bhajatIti antarbhAk / * pRthagmUtebhyaH kathaMcit 3acetndrvyebhyH|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya lakSaNa-bhedase sva-para-bhedakI siddhi yayo'lakSaNabhedastau bhinnau toyAnalau ythaa| sosti ca svAtma-parayoriti siddhAtra yuktivAk 23 'jina domeM paraspara lakSaNa-bheda hotA hai ve donoM eka dUsarese minna hote haiM; jaise jala aura anala (agni)| svAtmA aura parameM vaha lakSaNabheda hai, isaliye donoM bhinna haiM, yaha yukti-vacana yahaoN siddha hai-pramANase bAdhita nahIM hai|' vyAkhyA-yahA~, lakSaNa-medase vastu-bhedake nyAyakI ghoSaNA karate hue, yaha pratipAdana kiyA hai ki, ki svAtmA aura paradravyoMmeM ( pUrvapadyAnusAra ) lakSaNa-bheda hai aura vaha lakSaNabheda aimA hai jaisA ki nala aura agnimeMeka zItalasvabhAva to dUsarA usake viparIta uSNasvabhAvaataH donoMkI bhinnatA yukti-siddha hai| ___upayogakA svarUpa aura bheda upayogazcitaH svArtha-grahaNa-vyApRtiH2 shruteH| zabdago darzanaM jJAnamarthagastanmayaH pumAn // 24 // "cinmaya AtmAke sva aura arthake grahaNarUpa vyApArako 'upayoga kahate haiN| zrutikI dRSTise zabdagata upayoga 'darzana' aura arthagata upayoga 'jJAna' kahalAtA hai| aura puruSa (AtmA) tanmaya hai-darzana aura jJAnarUpa haiN|' pudgala-jIvayoH / 2 karNasya svArthaH zabdaH, tasya grahaNaM vyaapaar.|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 - 65 sanmati-vidyA prakAzamAlA vyAkhyA-yahA~ upayogake svarUpakA pratipAdana karate hue ati(karNa-viSaya) kI dRSTise usake do bheda kiye gaye hai-eka zabdagata, jo zabdako apanA viSaya kare aura dUmarA arthagata, jo padArthako apanA viSaya kare / zabdagatako 'darzanopayoga' aura arthagatako 'jJAnopayoga' kahate haiM aura jIvAtmAko donoM upayogarUpa pratipAdita kiyA gayA hai| AtmazuddhikA mArga amuhyantamarajyantamadvipantaM ca yaH svayam / zuddhe nidhatte sve zuddhamupayogaM sa zuddhayati // 25 // 'jo (dhyAnI) puruSa svayaM apane zuddha-AtmAmeM rAga, dveSa tathA mohase rahita zuddha upayogako dhAraNa karatA hai vaha zuddhiko prApta hotA hai| ____vyAkhyA-yahA~ AtmAkI zuddhike prakArakA nirdeza hai aura vaha yaha hai ki, AtmAke zuddha svarUpakA cintana karake usameM apane zuddha upayogako lagAnese prAtmAkI zuddhi hotI hai / zuddha upayoga vaha kahalAtA hai jo rAga, dveSa aura mohase rahita hotA hai| rAga dvepa aura moha, ye azuddhike bIja haiM; inase upayoga malina hotA hai aura aise malina upayogako dhAraNa karanese AtmAkI zuddhi nahIM vnto| ataH AtmAko yadi zuddha karanA hai to apane usa upayogase, jise zuddhAtmAke prati lagAnA hai, rAga-dveSa
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma- rahasya 37 mohako nikAlakara alaga karadenA cAhiye; tabhI zuddhAtmAke samparka meM se apanA AtmA zuddha ho sakegA / zuddhi hetu rAgAdikake vinAzakA upAya bhAvayecchuddhacidrUpaM svAtmAnaM nityamudyataH / rAgAdyudagra- zatrUNAmanutpattyai kSayAya ca // 26 // 'rAgAdi ati ugra zatruoM kI anutpatti aura vinAzake liye nitya hI udyamI hokara zuddha- cidrUpa - svAtmAkI bhAvanA karanI cAhiye / ' vyAkhyA - rAga, dvepa aura moha AtmA ke zratIva ugra zatru haiM; ye utpanna nahIM hove aura yadi kadAcit utpanna hoveM to inakA zIghra hI nAza ho jAve, isake liye bar3I tatparatAke sAtha zuddha-cidrUpa-svAtmAko apanI nityakI bhAvanAkA viSaya banAnA cAhiye - dhyAnameM nitya hI AtmAke zuddha-cidrUpako sAmane lAte rahanA cAhiye / yaha Atma-zatruoMkI anutpatti tathA nAzakA parama upAya hai| ina rAgAdikakA saMkSipta paricaya agale padyameM diyA gayA hai| rAga, dveSa aura mohakA svarUpa rAgaH prema' ratirmAyA lobhaM hAsyaM ca paMcadhA / mithyAtvabhedayuk sopi moho dveSaH krudhAdi SaT 27 1 strIpunnapuM rukabedarUpam / 2 krodhamAnA'rarti-zokabhayajugupsAH /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 sanmati -vidyA- prakAzamAla 'prema ( triveda rUpa - pariNati ), rati, mAyA, lobha aura hAsya ke bhedase rAga pA~ca prakArakA hai, darzanamohanIyake mithyAtva - bhedase yukta vahI rAga 'moha' kahalAtA hai aura krodhAdike bhedase dve chaha prakArakA hai / 1 vyAkhyA - jina rAga, dveSa aura mohako AtmAkA parama zatru batalAyA gayA hai aura jinakI carcA graMthameM taka calI AI hai unakA kyA svarUpa hai athavA viSayarUpase unameM kyA kucha zAmila hai usIkA nirdeza isa padyameM kiyA gayA hai / rAga pA~ca bhedarUpa hai - prema, rati, mAyA, lobha aura hAsya | inameM mAyA aura lobha ye do to kaSAya zeSa premAdi tIna no ( ISat ) kapAya haiM / premakA Azaya yahA~ strI, puruSa tathA napusakarUpa tIna vedoMmeMse kisI bhI vedarUpa pariNatikA hai / dveSa chaha bheda rUpa hai - krodha, mAna, arati, zoka, bhaya, jugupsA / inameMse pahale do bheda kaSAyarUpa aura zeSa nokapAyarUpa haiM / moha usa rAgakA nAma hai jo darzanamohake mithyAtvabhedase yukta hotA hai / isIse mohako 'mithyAdarzana' bhI kahA jAtA hai, jaisA ki tattvAnuzAsanake nimna vAkyase prakaTa hai: " dRSTimohodayAnmoho mithyAdarzanamucyate" / isataraha rAga dveSa aura moha ina tIna bhedoM meM prAyaH sAre
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma - rahasya 36 hI mohanIya karmakA bhAva samAviSTa hojAtA hai, jo ki AtmAkA sabase bar3A zatru hai, jisane AtmAke vikAsako roka rakkhA hai aura jise svAmI samantabhadra "anantadoSAzaya - vigraho graho viSaMgavAn mohamayazciraM hRdi" jaise zabdoMke dvArA ullekhita karate haiM / rAga-dveSarUpa pravRttikA phala sarvatrArthAdupedayepi idaM meM hitamityadhIH / gRhNan prIye'hitamiti zrayan dUyena karmabhiH 28 'vastutaH rAga aura dveSa sarvatra upekSAke yogya hone para bhI, ajJAnI jIva kamase prerita hokara 'yaha merA hita hai' aisA mAnatA huA kisI vastumeM prIti (rAga) karatA aura 'yaha merA hita hai' aisA samajhatA huA kisI padArtha meM aprIti (dveSa ) dhAraNa karatA hai, aura isa taraha karmoMse pIr3ita hotA hai / ' vyAkhyA - - rAga aura dveSa donoM bandhake kAraNa honese mumukSuoM ke dvArA sadA upekSA kiye jAne evaM tyAganeke yogya haiM, phira bhI ajJAnI jIva parapadArthoM meM hita-ahita kI kalpanA karake kisImeM rAga aura kimI meM dveSa dhAraNa karate * zrIrAmasenAcAryane bhI, tattvAnuzAsanameM, nimnavAkyake dvArA isI bhAvako sUcita kiyA hai:"tAbhyAM (rAga-dveSAbhyAM punaH kaSAyA :syurnokaSAyAzca tanmayAH / " 1 prIti karoti / 2 pIDyate / -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA prakAzamAlA haiM, phalataH aneka prakArake karmavandhanoMse ba~dhakara antako dukhI hote haiN| . . karmajanita sukha-duHkhakI kalpanA avidyA hai / bandhataH sugatau khAthaiH sukhAya durgatau muhuH| : duHkhAya cetyavidyaiva mohAcchedyAdya vidyayA // 26 * 'sugatikA bandha honese usameM indriyoM ke viSayoMdvArA bAra-bAra sukhakI prApti hotI hai, aura durgatikA bandha honese usameM vAra-bAra dukhakI prApti hotI hai, aisA samajhanA mohake kAraNa-mohake udayavaza-avidyA hI hai| yaha avidyA atra vidyAse chedana kI jAnI caahiye| vyAkhyA-yahA~ karmavandhako sugatikI prApti honepara indriya-vipayoMke lAbhase sukhakA kAraNa aura durgatikI prApti honepara indriya-vipayoMke alAmase dukhakA kAraNa mAnaneko avidyA batalAyA hai aura usa avidyAkA kAraNa moha ThaharAyA hai| kyoMki mohake udayavaza hI yaha ajJAnI prANI baMdhanako bhI, jisameM parAdhInatA hotI hai, sukhakA hetu samajhatA hai, parapadArthoko sukha-dukhakA dAtA mAnatA hai aura indriya-viSayoMko bhI sukharUpa samajhatA hai| jaba ki ve vAstavameM sukharUpa nahIM haiM; jaisA ki kundakundAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai:'', saparaM bAdhAsahiyaM vicchieNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMdiehi laddhaM taM savvaM dukkhameva thaa|| (pravacanasAra 76)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya 41 isIse samyagdRSTi aise vAstavika sukhameM anAsthA rakhatA huA usakI AkAMkSA nahIM karatA, jo karmAdhIna hai, antasahita hai, udayakAlameM dukhase antarita hai aura - pApakA cIja hai / ukta avidyAko yahA~ vidyAse--yathArtha vastusthitike parijJAnarUpa samyagjJAnase athavA usa upekSA nAmakI vidyAse jisakA padya 42 meM ullekha hai - chedana karanekI preraNA kI gaI hai / nizcayase AtmA saccidAnandarUpa hai nizcayAt saccidAnandAdvayarUpaM tadasmyaham / brahma eti satatAbhyAsAlIye svAtmani nirmale // 30 'nizcayanayase jo sat cita aura Ananda ke sAtha advaitarUpa brahma hai vaha maiM hI hU~, isa prakArake nirantara abhyAsa se hI maiM apane nirmala AtmA meM lIna hotA hU / ' vyAkhyA - yahA~ apane zuddha-svAtmAme lIna honekI paddhatikA kucha nirdeza hai aura vaha itanA hI hai ki nirantara isa prakArake abhyAsako baDhAyA jAve ki nizcayanayakI dRSTise jo sat, cit aura Ananda se abhinna rUpa brahma hai vaha maiM hI hU~- mere saccidAnandarUpase kathita brahmakA rUpa alaga nahIM hai aura na isa rUpase bhinna brahma nAmakI koI alaga vastu * samIcInadharmazAstra (ratnakaraNDa) 12 /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 sanmati -vidyA-prakAzamAlA hI hai / mere isa zuddharUpakA hI brahmake sAtha advaitabhAva hai / arthAt maiM hI apane zuddha svarUpameM parama brahmarUpa hU~ / isa advaita - dRSTike viSaya meM zrIrAmasenAcAryane taccAnuzAsanameM spaSTa likhA hai AtmAnamanya-saMpRktaM pazyan dvaitaM prapazyati / pazyan vibhaktamanyebhyaH pazyatyAtmAnamadvayaM // 177 // 'jo AtmAko anyase -- karmAdikase -- sambaddha dekhatA hai vaha dvaitako dekhatA hai - zrAtmAko jaDa - cetanAdi dvaitarUpameM anubhava karatA hai - aura jo AtmAko dUsare saba padArthoMse vibhakta evaM bhinna dekhatA hai vaha advaitako dekhatA haiAtmAko eka hI saccidAnandarUpameM sarvatra anubhava karatA aura isaliye apaneko saccidAnanda - lakSaNase bhUSita brahma samajhatA hai / ' AtmAke satsvarUpakA spaSTIkaraNa sannevAhaM mayA vedye svadravyAdi-catuSTayAt / sthityutpattivyayAtmatvAdasanneva viparyayAt // 31 'svadravyAdi - catuSTayakI dRSTise ---- svakIya dravya-kSetrakAla - bhAvakI apekSAse - tathA ( pratikSaNa) sthityAtmaka, utparayAtmaka aura vyayAtmaka honekI dRSTise maiM satarUpa hI hU~; pratyuta isake, paradravya-kSetra - kAla - bhAvakI apekSA tathA pratikSaNa sthityutpatti - vyayAtmaka na honekI dRSTise maiM
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma- rahasya asaturUpa hI hU~; aisA maiM anubhava karatA huuN| ' vyAkhyA ----yahA~ AtmAke sat aura asat rUpakI dRSTiko spaSTa karake batalAyA gayA hai / satkI do dRSTiyA~ haiM - eka svadravyAdi - catuSTayakI aura dUsarI pratikSaNazravyotpatti - vyayAtmaka honekI / ina donoM dRSTiyoMse jo rahita hai - paradravyAdi - catuSTayakI dRSTiko liye hue hai athavA pratikSaNa dhauvyotpatti-vyayAtmaka nahIM hai vaha asat hai / taccArthasUtra meM 'saddravyalakSaNam' sUtrake dvArA dravyamAtrakA sAmAnya lakSaNa 'sat' dekara phira usa satkA lakSaNa hI 'utpAda-vyaya-dhauvyayukta sat' diyA hai / aura svAmI samantabhadrane devAgamameM sApha likhA hai:-- -- 43 sadeva sarva ko necchetsvarUpAdi-catuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 15 // arthAt -- sarvadravya svarUpAdi - catuSTayakI dRSTise sat - rUpa hI haiM aura pararUpAdi catuSTayakI dRSTise asavarUpa hI haiN| yadi aisA nahIM mAnA jAyagA to sat aura asat donoMmeMse kisIkI bhI vyavasthA nahIM bana sakegI / svAmIjIke isa vAkyako lekara hI rAmasenAcAryane tavAnuzAsanameM nimna vAkyakI saSTi kI hai-- sannaivA'ha sadA'pyasmi svarUpAdi-catuSTayAt / asantevA'smi cAtyantaM pararUpAdyapekSayA // 154 // ||
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati - vidyA-prakAzamAlA inhIM donoM athavA tInoM AcAryoMke upadezAnusAra yahA~ zrAtmAkA sat-asat rUpase pratipAdana kiyA gayA hai| AtmA jagata nahIM hai * yathA jAtu jagannAhaM tathAhaM na jagat kacit / kathaMcitsarvabhAvAnAM mithovyAvRtti - vittitaH // 32 'jaisA jagata hai vaisA maiM kabhI nahIM hU~ aura jaisA maiM hU~ vaisA jagata kabhI nahIM hai; kyoMki kathaMcita sarva padArthoMkI pArasparika vibhinnatAkA anubhava hotA hai / ' vyAkhyA ---- yahA~ AtmA jagatake svarUpase apane svarUpako bhinna anubhava karatA hai / use vicArane para kathaMcit sarva-padArthoMkI vibhinnatAkA bodha hotA hai / graMtha meM bhI Age lakSaNAdike bhedase dravyoMkI vibhinnatAkA bodha karAyA gayA hai / AtmAke citsvarUpakA spaSTIkaraNa 44 + yadacetattathAnAdi cetatItthamihAdya yat / cetiSyatyanyathAznantaM yacca ciddravyamasmi tat 33 * paraspara-parAvRttAH sarve bhASAH kathaMcana / nairAtmya jagato yadvannairjagatya tathAtmanaH // (tattvAnu0 1745) 1 parasparam / 2 pRthak svabhAva-parijJAnam / * yadacetattathA pUrva cetiSyati yadanyathA / cetatIttha yadatrAdya taccidravya samasmyaham || 156 || (tattvAnu0) 3 anyena prakAreNa
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya 'jisane anAdikAlase usa prakAra-upayukta prakArajAnA hai, jo Aja yahA~ isa prakArase jAna rahA hai aura jo anantakAla taka anya kisI prakArase nAnatA rahegA vaha cetanadravya maiM huuN| vyAkhyA-yahA~ svAtmA apanI avicchinna cevanaparamparAkA anubhava karatA huA vicAratA hai ki maiM vaha cetana dravya hU~ jisane anAdikAlase usa prakAra jAnA hai, jo Aja isa prakArase jAna rahA hai aura jo Age bhI anantakAla taka anya prakArase jAnatA rhegaa| dranyakI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatA ekamekakSaNe siddhaM nazyat prAgAtmanA bhavat / satAratiSThattadevedamiti vittyA yathekSyate // 34 // dravyaM tathA sadA sarva dravyatvAttadvadapyaham / vivartenAdisantatyA cidvivataiH pRthagvidhaiH // 35 ___'eka siddhadravya jisa prakAra eka hI kSaNameM pUrva-paryAyase naSTa hotA huA, vartamAna-paryAyase utpanna hotA huA aura sada rUpase sadA sthira rahatA huA, 'yaha vahI hai| isa prakArake jJAna (pratyabhijJAna) se lakSita hotA hai, usI prakAra sArA dravyasamUha utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa anubhava kiyA jAtA hai| maiM bhI eka (cetanAtmaka) dravya hU~ ataH 1 vidyamAnena / 2 jJAnena / 3 naanaaprkaaraiH|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.marramrrrrrrrammer sanmati-vidyA prakAzamAlA anAdi-santatise usI prakArakI apanI cetana-paryAyoMke dvArA parivartita ho rahA hU~-arthAt pratikSaNa pUrvaparyAyase naSTa aura uttaraparyAyase utpanna hotA huA bhI caitanyarUpase sadA sthira cetanAmaya banA huA huuN|' vyAkhyA-pichale padyameM zrAtmAne apaneko cevana dravyake rUpameM anubhava kiyA hai, jo ki eka sAmAnyadRSTi hai| ina padyoMmeM vaha apane AtmadravyakI anAdi-santatime calI AI kramavartI cetana-paryAyoMko lanya karake apaneko utpAda, vyaya aura dhauvyake rUpameM anubhava kara rahA hai, jo ki eka vizeSa dRSTi hai / isa dRSTimeM use yaha bhI pratibhAsita ho rahA hai ki dravyamAtra pratikSaNa utpAda-vyaya-dhrauvyase yukta haikoI bhI dravya aisA nahIM jo kisI samaya dravyake isa satlakSaNase rahita ho * / vaha viSayakI spaSTatAke liye udAharaNake rUpameM kisI eka prasiddha athavA pramANasiddha dravyako, jaise suvarNanAmake pudgaladravyako, apanI kalpanAmeM letA hai aura dekhatA hai ki suvarNakI DalIse jisa samaya kaMkaNa banAyA jA rahA hai usa samaya DalI-rUpake nAzase suvarNakA nAza nahIM ho rahA hai aura na kaMkaNarUpake utpAdase koI nayA suvarNa hI usameM ArahA hai| balki vahI pItAdiguNa-viziSTa suvarNa hai jo pahale DalI, sarI Adike rUpameM sthita sadvya-lakSaNam / utpAda-vyaya-prauvyayuktaM sat / / (tattvArthaH)
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 adhyAtma-rahasya thaa| isa taraha suvarNadravya apane guNoMkI dRSTise dhauvya aura paryAyoMkI dRSTise vyaya tathA utpAda ke rUpameM lakSita hotA hai| aura yaha saba eka hI samayameM ghaTita ho rahA hai| vyaya aura utpAdakA samaya yadi minna-bhinna mAnA jAyagA to dravyake sadarUpakI koI vyavasthA hI nahIM bana sakegI; kyoMki eka paryAyake vyayake samaya yadi dUsarI paryAyakA AvirbhAva nahIM ho rahA hai to dravya usa samaya paryAyase zUnya ThaharegA aura dravyakA paryAyase zUnya honA guNase zunya honeke samAna usake astitvameM bAdhaka hai| isIse dravyakA lakSaNa guNa-paryAyavAna bhI kahA gayA hai, jo pratyeka samaya usameM pAyA jAnA cAhiye-eka kSaNakA bhI antara nahIM bana sakatA / eka samayakA bhI antara dravyake amAvakA sUcaka hogA aura taba utpAda bhI sarvathA asadakA utpAda kahalAegA aura isaliye nahIM bana sakegA / dravyakI pUrvaparyAya uttaraparyAyake utpAdameM kAraNa par3atI hai, jaba pUrvaparyAyakA pUrvakSaNameM hI nAza ho gayA aura uttarakSaNameM usakA astitva nahIM rahA tava utpAdake liye koI kAraNa bhI nahIM rahatA / ataH pratyeka dravyameM utpAda-vyaya aura dhrauvya tInoM eka kSaNavartI haiM, AtmA bhI cU~ ki dravya hai isaliye usameM bhI ye pratikSaNa pAye jAte haiM, isameM sandehake liye koI sthAna nahIM hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ g8 sanmati-vidyA-prakAzamAlA dravya-guNa-paryAyake lakSaNa tathA jIva-guNa * guNa-paryAya-vadravyaM guNAH sahabhuvonyathA' / paryAyAstatra caitanyaM gunnHpusynvyitvtH3||36 ____ 'no dravya hai vaha guNa-paryAyavAn hai| jo sahabhAvI haiM ve guNa haiM, jo sahabhAvI na hokara kramabhAvI haiM ve paryAya haiN| puruSameM--jIvAtmAmeM--caitanya guNa hai| kyoMki vaha anvayI hai-jIvake sAtha sadA rahatA hai, kabhI usase alaga nahIM ho sktaa| __vyAkhyA-isa padyake prathama caraNameM dravyakA lakSaNa tatvArthasUtrake zabdoMmeM guNa-paryAyavAna diyA hai| phira guNoMkA lakSaNa sahabhAvI aura paryAyoMkA lakSaNa kramamAvI dekara jIvAtmAkA guNa caitanya prakaTa kiyA hai, jo ki usakA asAdhAraNa athavA vizeSa guNa hai aura kisI bhI kAla tathA kSetrameM usase pRthaka nahIM hotaa| * zeSa dravyoMke guNa tathA arthaparyAyakA sarUpa rUpitvaM pUdagale dharme gatyupagrAhitA tayoH / sthityupagrAhitA'dharme prinnetRtv-yojnaa||37|| * sahavRttA guNastatra paryAyAH krmvrtinH| ___ syAdetadAtmakaM dravyamete ca syustadAtmakAH // 114 // (tattvAnu0) 1 kramabhuvaH pryaayaaH|2 Atmani / 3 anugAmitvAt / , 4 jiiv-pudglyoH| -
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ *rman .. Worewww adhyAtma-rahasya sarvatrakAle - sarveSAM khe'vagAhopakAritA / sarveSAmartha-paryAyaH sUkSmaH pratikSaNa-kSayI // 38 // __'pudgaladravyameM rUpitva-guNa, dharmadravyameM jIva-pudgala donoMke prati gatyupakAritA-guNa, adharmadravyameM donoMke prati sthityupakAritA-guNa, kAlameM sarvatra pariNetRttva-guNa aura AkAzameM saba dravyoMke prati avagAhopakAritAguNa hai / sarva dravyoMkI artha-paryAya sUkSma haiM aura pratikSaNa vinazvara hai|' vyAkhyAna do padyoMmeM zeSa paoNca dravyoMke vizeSa guNoMkA ullekha hai; jaise pudgalameM rUpitva, dharmadravyameM jIvapudgalakI gatimeM sahakAritA, adharmameM donoMkI sthitimeM sahakAritA, kAlameM pariNetRtva aura AkAzameM saba dravyoMkI avagAhanAmeM sahakAritA nAmakA guNa hai| mAtha hI, paryAyoMkA ullekha karate hue unheM mukhyataH do bhAgoMmeM bAMTA hai-eka arthaparyAya aura dUsarI vyaMjanaparyAya / arthaparyAyake viSayameM likhA hai ki vaha sabhI dravyoMkI sUkSma-paryAya hai aura kSaNa kSaNameM nAza honevAlI hai|| . jIva-pudgalakI vyaMjanaparyAya vAgamyo'nazvaraH syAnmUrtI vyaMjanaparyayaH / jIva-pudgalaMyovyaM tanmayaM tece tnmyaaH||36 1 ghttnaakaale|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 sanmati vidyA prakAzamAlA "A VAPA NNNNN 'jIva- pudgalakI vyaMjanaparyAya vAggocara hai, nazvara na * hokara sthira hai aura mUrtika hai / pratyeka dravya ardhaparyAya aura vyaMjana paryAya -maya hai aura ve paryAyeM dravya-maya haiM / ' vyAkhyA - isa padyameM jIva aura pudgala dravyoMkI vyaMjanaparyAyakA ullekha hai aura yaha prakaTa kiyA hai ki vaha paryAya vacanagocara hai, kSaNabhaMgura na hokara TikanevAlI hai aura surtika hai| sAtha hI, yaha bhI vyakta kiyA hai ki pratyeka dravya ina donoM paryAyarUpa hotA hai aura ye paryAya do dravyake sAtha tanmaya hotI haiM--usase alaga nahIM hotIM / muktAhArake rUpame AtmAkI bhAvanA cetano'hamiti dravye zauklyaM' muktAzca hAravat / caitanyaM cidvivartAzca' mayyA mIlya milAmyaje 40 'jisa prakAra hArameM hArakI, motiyoMkI aura zuklatAkI pRthak pRthak pratIti hote hue bhI ve saba hAra-maya haiM, usI * prakAra Atmadravya meM 'maiM cetana hU~, mujhameM caitanya hai aura cetana - paryAyoMko abhivyApta karake meM anarUpa AtmadravyameM mila rahA hU~ -- tanmaya ho rahA hU~, aisI pratIti hotI hai / ' vyAkhyA -- vahA~ muktAhArake rUpame AtmAkI anubhUi kI gaI hai| muktAhArameM jaise motI aura motiyoMmeM zukravA 1 jJAna paryAyAna 2 Atmadravye /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya ~ - - guNa hotA hai usI prakAra cetanadravya-zrAtmAmeM cidAtmaka paryAye aura paryAyoMme caitanyaguNa rahatA hai, aura ye saba hArasthAnIya Atmadravyake sAtha tanmaya hokara mile hue haiM aura Atmadravya inake sAtha tanmaya ho rahA hai| AtmAke Ananda-svarUpakA spaSTIkaraNa OM yazcakrIndrAhamindrAdi-bhoginAmapi jAtu n| zazvatsandohamAnando maamevaabhivynsmitm|41 'jo Ananda cakravartI, indra, ahamindra aura dharaNendrako bhI kabhI prApta nahIM hotA usa zAzvata Ananda-sandohako maiM apane meM hI anubhava karatA hU / ' vyAkhyA-yahA~ AtmAke dUsare vizeSaguNa 'Ananda'kA ullekha hai, jo AtmAke caitanyaguNakI taraha anya kisI bhI dravyameM nahIM pAyA jAtA | zuddha-svAtmA apanemeM hI usa Ananda-guNakA cintana karatA huA yaha anubhava karatA hai ki aisA zAzvata Ananda to kabhI cakravartI tathA indra-ahamindrAdiko bhI prApta nahIM hotaa| unheM jo Ananda prApta hotA hai vaha saba indriya-janya tayA parAdhIna hai aura yaha atIndriya tathA svAdhIna hai| isase spaSTa hai ki * yadanna cakriNAM-saukhyaM yaca svarge divaukasAm / ___kalayApi na tattulyaM sukhasya paramAtmanAm / / 246 (tattvAnu0) 1 anubhvaami| - -
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA prakAzamAlA AtmAko jaba apane zuddha-svarUpakI anubhUti ho jAtI hai tava use kitane adhika sukhakI prAsi hotI hai, jisase sAre hI laukika sukha phIke par3a jAte haiN| Atma-vikAsakA krama avidyAM vidyayA mayyApyupekSA-saMjJayA sakRt / / kRntato madabhivyaktiH krameNa syAtparApi me 42 'mujhameM jo avidyA-ajJatA vidyamAna hai use upekSA nAmakI vidyAse nirantara kATate hue mujhameM mere svarUpakI abhivyakti (prakaTatA) hotI hai aura yaha abhivyakti kramakramase parA arthAt carama-sImAko bhI prApta ho jAtI hai|' ___vyAkhyA-jaba svAtmA apanemeM caitanya aura Anandajaise sAtizaya-guNoMke astitvakA anubhava karatA hai aura phira yaha dekhatA hai ki una guNoMkA yatheSTa vikAsa nahIM ho rahA hai taba vaha usakA kAraNa apanI avidyAko pAtA hai aura usa avidyAke chedanekA upAya socatA hai| usI upAyakI cintA evaM kAryarUpa-pariNatikA isa padyameM ullekha hai / avidyAko jima vidyAse chedA jAtA hai. usakA nAma hai 'upekSA' / upekSA rAgAdike abhAvako kahate haiN| jitanI upekSA bar3hatI jAyagI avidyA utanI hI ghaTatI / 1 mama prktttaa|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya nAyagI aura usIke anusAra AtmAke guNoMkA vikAsa bhI sadhatA jAyagA, jo kisI samaya apanI utkRSTAvastha athavA caramasImAko bhI pahu~ca jaaygaa| yahI saba bhAva isa padyameM saMnihita hai| dravya aura paryAya-dRSTise AtmAkI ekAnekatA samastavastuvistArAkArakIrNopi paryayAt / dravyArthAdeka evAsmi vAcyaH kasyApi nArthataH // ___ 'paryAyaSTise samasta vastuoMke vistArAkArase pUrva hotA huA bhI maiM dravyadRSTise eka hI hU~ aura vastutaH (nizcayataH) kisI bhI zabdakA vAcya nahIM hU~-vacanake agocara huuN| / vyAkhyA-yahA~ khonmukha huA AtmA socatA hai ki yadyapi anAdikAlIna anantaparyAyoMkI dRSTise maiM samasta vastuoMke vistAra-jitane AkAroMko liye hue hUM phira bhI dravya dRSTise maiM eka hI hU-saba paryAyoMmeM eka hI dravyarUpase rahA huuN| isaliye vastutaH merA vAcaka aisA koI bhI zabda nahIM hai jo mujhe pUrNarUpameM prastuta yA upasthita kara sake / aura isa dRSTi se maiM anirvacanIya hai| 1yavahArAt / 2 bcngocrH| 3 nizcayAt / . ...
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ - wwwwwwwwwwww sanmati-vidyA prakAzamAlA AtmasaskArakA upAya tadeva tasmai kasmaicitparasmai brahmaNe'munA / sUkSmenedaM manaH zabdabrahmaNA saMskaromyaham // 44 // _ 'ataeva usa anirvacanIya kisI parabrahmakI-paramoskRSTa AtmapadakI prAptike liye isa sUkSma zabda-brahmake dvArA-'so'haM isa prakArake antarjalpase-maiM isa manako saMskArita karatA huuN|' __vyAkhyA--ukta sthitimeM AtmA parabrahmapadakI prAptike liye apane manako 'so'haM' isa sUkSma zabdabrahmake dvArA saMskArita karatA hai,usIke saMkalpakA isa padyameM ullekha hai| paraMjyotikA spaSTIka Na / hRtsarojezSTapatre'dhomukhe dravyamanoumbuje / yogArka-tejasA buddha sphurannasmi paraMmahaH // 45 // ' 'ATha patroMvAle adhomukha dravyamanarUpa kamalameM, yogarUpa sUryake tejase vikasita hudaya-kamalake bhItara skurAyamAna paraMjyoti-svarUpa maiM huuN|' vyAkhyA-mUcma zabda-brahmarUpa 'so'haM' kI bhAvanAse apane manako saMskArita karate hue dhyAnAvasthAmeM AtmA 1tasmAtkAraNAt 2 guNa-doSa-vicAra-smaraNAdi-praNidhAnamAtmanobhAvamanastadabhimukhasyAsyaivA'numAhi-pudgaloccayo dravyamanaH /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rdhya wwwwwwan - - adhyAtma-rahasya ... yaha anubhava karatA hai ki ATha patroMvAlA adhomukha dravyamanarUpa kamala yogAtmaka (dhyAnarUpa) sUryake tejase khila mayA hai aura usameM jisa paraMjyotirUpa prakAzakA darzana ho rahA hai vaha maiM huuN| dhvaste mohatamasyanta shaaste'n-mno'nile| zUnyopyanyaiH svatozUnyo mayA dRzyeyamapyahama46 ___ 'mohAndhakArake naSTa hone aura indriya tathA manarUpa vAyukA saMcAra rukane para yaha anyoMse zanya tathA svataH prazanya maiM hI antaSTise mere dvArA dikhAI de rahA huuN| vyAkhyA-jaba mohAndhakAra naSTa hotA hai aura indriyoM tathA manakA vyApAra rukatA hai taba kucha kSaNoMke liye antadRSTise AtmAke dvArA hI AtmAkA vaha zuddha svarUpa dikhAI par3atA hai jo anya parapadArthose zanya hote hue mI apane samyagdarzanAdi guNAMse zunya nahIM,kintu paripUrNa hai| isI dRzyako yahA~ dhyAnamagna AtmA dekha rahA hai / isa viSayameM tatvAnuzAsanake nimna padya dhyAnameM lene yogya haiM: tadA ca paramaikAprathAbahirartheSu satsvapi / anyannakiMcanAmAti svamevAtmani pazyataH // 172 / / ataevA'nyazUnyo'pi nAtmA zUnyaH svruuptH| zUnyA'zUnya-svabhAvo'yamAtmanaivopalabhyate // 17 // inameM batalAyA hai ki 'jaba svarUpameM lIna huA yogI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA-prakAzamAlA ekAgratAko nahIM chor3atA hai taba usa parama-ekAgratAkeM kAraNa AtmAmeM svAtmAko hI dekhate hue, vAhya padArthoke hote hue bhI anya kucha bhI pratibhAsita nahIM hotA (yaha avasthA mohAndhakArake naSTa hone tathA indriya aura manovyApArake rukane para hotI hai)| ataeva anyase zUnya hotA huA bhI AtmA svarUpase zUnya nahIM hotA, aura yaha zUnyAzzUnya svabhAva AtmAke dvArA hI upalabdha hotA hai|' AtmAnubhUtikA upAya * mAmevA'haM tathA pazyannaikApraya paramaznuve / / bhaje matkandamAnanda nirjarA-saMvarAvaham // 47 // . 'uparyuka prakArase apane Apako hI dekhatA huA maiM parama-ekAgratAko prApta hotA hU~ aura nirjarA saMvara donoMko prApta honevAle Atmottha-Anandako bhogatA hU~ aura isa dRSTise saMvara tathA nirjarArUpa maiM hI huuN|' / vyAkhyA-pUrvokta prakArase apanemeM hI apanA darzana karatA huA AtmA parama-ekAgratAko prApta hotA hai aura AtmAdhIna Anandako bhogatA hai, jisake phala-svarUpa vaha nirjarA tathA saMvara donoMkA bhAgI hotA hai, arthAt usake * tamevA'nubhavaMzcAyamekAmaya, prmRcchti| . / tathAtmAdhInamAnandameti vAcAmagocaram / / 170 (tattvAnu0) 1 matsambhavaM Atmotyamiti yaavt| '
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ A adhyAtma-rahasya pUrva-saMcita karmokI jahA~ nirjarA hotI hai vahA~ navIna karmoMkA AnA (zrAmaba) bhI ruka jAtA hai aura isa taraha usakA zrAtma-vikAsa sahana hI saghatA hai| isI tatcako AtmA yahA~ apane anubhavameM lA rahA hai| jisa svAtmAdhIna AnandakA yahA~ ullekha hai use tatvAduzAsanameM vacanake agocara batalAyA hai, aura yaha ThIka hI hai| indriyoMkI parAdhInatAko liye hue jo sukha hai vahI vacanake gocara hotA hai, atIndriya sukhakA varNana vacana kyA kara sakatA hai ? usakA to kucha saMketamAtra hI kiyA jA sakatA hai| jaisA ki prastuta graMthake 41veM padyameM kiyA gayA hai ki 'vaha Ananda aisA hai jo cakravartI, indra, ahamindra aura gharaNendrako bhI kabhI prApta nahIM hotaa| rahI nirjarA aura saMvarakI bAta, ve to dharmya-dhyAnakA phala hI hai, isa bAtako tacAnuzAsanameM 'ekAgracintanaM dhyAnaM nirjarA-saMvarau phalaM' (38) isa vAkyake dvArA vyakta kiyA gayA hai| . - pichalI mUlakA siMhAvalokana anantAnantacicchakti-vakrayuktopi tattvataH / anAdyavidyA-saMskAravazAdarbahiH sphuran // 48 1 shuddhnishcynyaapekssyaa| - -
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUda sanmati - vidyA prakAzamAlA yadA yadadhitiSThAmi tadA tatsvatayA vapuH / vidvAMsta 'duvRddhihAnibhyAM svasya manye cayatayau 46 ---- 'vastutaH -- zuddha nizcayanayakI apekSAse - anantAnanta caitanyazaktike cakrase yukta hote hue bhI maiMne anAdizravidyAke saMskAravaza indriyoM dvArA sphurAyamAna hokara jaba jisa zarIrako adhikRta kiyA hai taba usa zarIrako apanA svarUpa mAnA hai aura usakI vRddhi hAnise apanI vRddhi-hAni samajhI hai / ' vyAkhyA- ina do padyoM tathA agale padyameM bhI svAtmA apanI pichalI bhUlakA siMhAvalokana kara rahA hai / vaha soca rahA hai ki 'anAdikAlase dehAdikameM AtmAkI AntirUpa vidyA saMskAravaza maiM indriyoMke dvArA hI sphurita ho rahA hU~ - bAhya-padArthoMke grahaNa meM pravRtti karatA rahA hU~ - aura isaliye maiMne jaba jaba jisa paryAya - zarIrako dhAraNa kiyA hai tatra tatra usa paryAya - zarIrako hI zrAtmA mAnA hai - manuSya - zarIrameM sthita hokara maiMne apane ko manuSya, tiyaMca - zarIra meM sthita hokara tiryaca devazarIrameM sthita hokara deva aura nAraka zarIrameM sthita hokara apaneko nArakI mAnA hai| sAtha hI, una zarIroMmeM jaba jJAtavAn / 2 tasya vapuSo vRddhizca - hAnizcatAMbhyA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma- rahasya 56. jaba pauSTika padArthoke saMyogase kucha vRddhi aura rogAdike kAraNa koI hAni huI taba taba usa vRddhi hAniko bhI maiMne apane AtmAkI hI vRddhi hAni samajhA hai| yaha merI bhArI bhUla rahI hai; kyoMki mai vastutaH una zarIrAdirUpa nahIM hU jo ki jar3a tathA kSaNabhaMgura haiN| maiM to usa anantAnantacaitanya zaktise yukta hU~ jisakI sthiti kamI DAMvADola nahIM hotii|' isI bhAvako zrIpUjyapAdAcAryane apane samAdhitaMtra afra artis dvArA spaSTarUpase vyakta kiyA hai- bahirAtmendriya-dvArairAtma-jJAna- parAGamukhaH / sphuritaH svAtmano dehamAtvenA'dhyavasyati ||7|| naradehasthamAtmAnamavidvAn manyate naram / tiryacaM tiryaganasthaM surAGgasthaM suraM tathA ||8|| nArakaM nArakAsthaM na svayaM tattvatastathA / anantAnanvIzaktiH svasaMvedyo 'calasthiti // 6 // // dArAdivapurapyevaM tadAtmAdhiSThitaM vidan / tadAtmatvena' tatsaukhya-duHkhaM saMvibhaje purA // 50 // 'isI prakAra svastrI Adike AtmA dvArA adhiSThita zarIrako bhI unakA zrAtmA samajhate hue maiMne pahale tajanita unake sukha aura dukhameM bhale prakAra mAga liyA hai-- unameM AtmIyatAkI kalpanA kara unake sukha-dukha ko apanA sukhadukha samajhakara bhogA hai / ' 1 svakIyatvena /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - sanmati-vidyA-prakAzamAlA / vyAkhyA-yahA~ bhI svAtmA apanI usI bhUlake viSayameM soca rahA hai ki jisa prakAra maiMne apane dvArA dhAraNa kiye hue paryAya-zarIrako pahale apanA AtmA samajhA hai usI prakAra strI-putrAdike dvArA dhAraNa kiye hue unake acetana paryAya-zarIrako bhI unakA AtmA samajhA hai * aura zArIrika dRSTise unheM apanA mAnaneke kAraNa unake zarIra-janya sukha-duHkhoMkA bhI maiM bhAgI rahA huuN| yaha bhI merI pichalI bhUla thI, jise aba AtmAkA jJAna prApta hone para maiMne bhale prakAra samajhA hai| bhUla-bhrAntikI nivRttipara AnandakA anubhava sampratyAtmatayAtmAnaM dehaM dehatayAtmanaH / pareSAM ca vidan sAmyasudhA carvanara vikriyAm // 51 'aba maiM apane tathA dUsaroMke AtmAko AtmarUpase aura dehako deharUpase jAnatA huA nirvikAra sAmyasudhAkA.AsvAdana kara rahA huuN| vyAkhyA-apanI pichalI bhUla mAlUma par3ane para AtmAkI pariNati kaisI hotI hai usIkA isa padyameM ullekha aba vaha dehameM AtmAkA Aropa nahIM karatA-AtmA * svadehasadRzaM dRSTvA paradehamacetanam / parAtmAdhiSThitaM mUDhaH paratvenA'vyavasyati // 10 // (samAdhitantra) 1 dArAdInAm / 2 anubhavan tiSThAmi /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya . ko bhAtmA aura dehako deha samajhatA hai cAhe vaha apanA ho yA parakA, aura aisA karake vaha usa nirdoSa samatAsudhAkA AsvAda lerahA hai jo anya prakArase nahIM bntaa| zarIra-jaise asthira aura kSaNa-kSaNameM vikAragrasta honevAle padArthameM AtmAkI dhAraNA karanese samatA-sukhakI prApti kaise ho sakatI hai ? nahIM ho sktii| vahaoN to sadA duHkhadAyinI viSamatAe~ dhere rahatI haiM-nirAkulatAkA kahIM nAma bhI nhiiN| ataH dehameM Atmabuddhi hI duHkhakA mUla hai / isIse strI-putra:mitrAdikI kalpanAe~ utpana hokara duHkhaparamparA bar3hatI hai / / ___ tattvajJAnAdise vyApta cittakI indriya-dazA tattvavijJAna-vairAgya-ruddha-cittasya khAni me| na mRtAni na jIvanti na suptAni-na jAprati 52 * . 'taca athavA tacoMke vijJAna aura vairAgyase avaruddha cica huA jo maiM (AtmA) upakI indriyA~ na marI hai, na nItI haiM, na sotI haiM aura na jAgatI haiN| - vyAkhyA-yahA~ isa rahasyakI ora saMketa hai. ki sArA citta naba vastutacake vijJAnase pUrNa aura vairAgyase * mUlaM saMsAraduHkhasya deha evAtmadhIH (samAdhitatra) + dehe svAtmadhiyA jAtAH putr-bhaaryaadi-klpnaa.| . sampattimAtmanastAbhimanyate hA havaM jagat // (samAdhitaMtra-14)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA prakAzamAlA vyApta hotA hai taba-indriyokI aisI anirvacanIya dazA ho jAtI hai ki unheM na to mRta kahA jAtA hai na jovita, na susa kahane meM AtA hai aura na jAgrata / mRta isaliye nahIM kahA jAtA ki unameM sva-viSaya-grahaNakI yogyatA pAI jAtI hai aura ve kAlAntarameM apane viSayako grahaNa karatI huI dekhI jAtI hai; jaba ki mRtAvasthAmeM aisA kucha nahIM banatA. jIvita isaliye nahIM kahA jAtA ki viSaya-grahaNakI yogyatA hote hue bhI unameM usa samaya viSaya-grahaNakI pravRtti nahIM hotI / athavA yoM kahiye ki jIvinI zaktikA koI vyavahAra yA vyApAra dekhanemeM nahIM AtA / susa isaliye nahIM kahA jAtA ki viSayake agrahaNameM unake nidrAkI paravazatA-jaisA koI kAraNa nahIM hai| aura jAnava isaliye nahIM kahA jAtA ki nidrAkA astitva athavA udaya na honese upayogakI svataMtratAke hote hue bhI vaha unake unmukha nahIM hotA tatvajJAna aura vairAgyake hI sammukha banA rahatA hai-upayogakI anupasthitimeM indriyA~ supta na / hote hue bhI jAgRtAvasthA-jaisA koI kAma nahIM kara paatiiN| vizada-jJAna-santAne saMskAro dvodha-rodhini / jAgratyajAgrasmRtyAdeH kiM smaretkalpanApi me 53 1 saMkalpa-vikalpa / 2 sati / 3 yadyajAgrat / 4 dvitIyArthe sssstthii| 5 vAhyavastu prati kiM smaret ? api na ! : kalpanA pariNatika iiN
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya 63 'saskArAMke udbodhakA nirodha karanevAle vizadajJAnakI santatike jAgrata honepara yadi (kisI samaya ) smaraNAdiviSayaka merI koI kalpanA jAga bhI uThe to vaha kyA smaraNa karegI ? kucha bhI smaraNa na kara skegii|' vyAkhyA - purAtana - saMskAroMke jAga uThane se jo saMkalpavikalpa cittameM utpanna huA karate haiM unako rokanevAle nirmala jJAnakI santatike antaHkaraNa meM jAgRta honepara yadi kisI bAhya vastuke prati smaraNakI koI kalpanA bhI kisI samaya jAga uThe to kyA vaha kalpanAsthita smRti kisI vastukA smaraNa karegI ? nahIM karegI; kintu antaraMga meM zuddha upayogakI dhArA varAvara avicchinna rUpase pravAhita hArI rahegI / svAnubhUtikI vRddhike liye bhAvanA nizcityAnubhavan heyaM svAnubhUtyai bahistyajan / zrAdeyaM cAdadAnaH syAM bhoktR ' ratnatrayAtmakaH // 54 'svAnubhUtikI uttarottara vizeSaprApti ke liye maiM nizcita rUpase apane Apako anubhava karatA huA heyako, jo mere svarUpase vAhya hai, chor3a kara Ayako, jo merA svarUpa hai, grahaNa kara ratnatrayAtmaka nijabhAvakA bhoktA banU ( aisI merI bhAvanA hai) / ' 1 nijacaitanyabhAvasya bhoktA ahaM bhaveyam /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati - vidyA- prakAzamAlA vyAkhyA- svAnubhUtikI vRddhike liye zuddha-svAtmA nirantara yaha bhAvanA kiyA karatA hai ki maiM rAga-dveSAdirUpa heyakA tyAga aura cidAnandarUpa AdeyakA' grahaNa karatA huA apane ratnatrayAtmaka zuddhasvarUpakA bhoktA banU~; kyAMki ke tyAga aura Adeyake grahaNa- vinA AtmA apane zuddhasvarUpakA bhoktA nahIM bana sakatA / zuddhopayogakA krama-nirdeza hitvopayogamazubhaM zrutAbhyAsAcchubhaM zritaH / zuddhamevAdhitiSTheyaM zreSThA niSThA hi saiva me // 55 64 'maiM, zrutAmyAsake dvArA zubha upayogakA Azraya kartA huA, zuddha upayogameM hI adhikAdhika sthira rahU~, yahI merI zreSTha - niSThA - zraddhAa thavA dhAraNA - hai / ' vyAkhyA - yahA~ zuddha-svAtmAkI usa ~ zreSTha - niSThAkA ullekha hai jo azubha upayogako tyAga kara zAstrAbhyAsake dvArA zubha-upayogakA Azraya lete hue zuddhopayogameM hI adhika sthita rahane kI rahatI hai| isake dvArA zuddhopayogake kramakA bhI nirdeza ho jAtA hai aura vaha yaha hai ki pahale azumopayogakA tyAga kiyA jAtA hai, dUsare zubhopayogakA * Azraya liyA jAtA hai, jo ki zAstrAbhyAsa - ( svAdhyAya) - * -ke dvArA sabase adhika ThIka banatA hai; tIsare zuddhopayogameM pravRtti tathA usameM adhika sthira rahane kI bhAvanA kI jAtI
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ www - adhyAtmarahasya hai| azubha-bhAvoMke tyAga aura zuma-bhAvoMmeM pravRttike vinA zuddhopayoga banatA hI nhiiN| zuddhopayoga hI nahIM kintu sAmAnya cAritra bhI nahIM banatA; kyoMki azubhase vinivRtti tathA zubhameM pravRttikA nAma vyavahAra cAritra hai, jo ki vrata, samiti tathA guptirUpa hai; jaisA ki zrInemicandrAcAryake dravyasaMgrahakI nimna gAthAse prakaTa hai asuhAdo viNivittI sudde pavittI ya jANa cArittaM / bada-samidi-guttirUva vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // azubha, zubha aura zuddha upayogokA svarUpa upayogozubho rAga-dveSa-mohaiH kriyaatmnH| zubhaHkevalidharmAnurAgAcchuddhaHsvacillayAt 56 __'rAga-dvepa-mohake dvArA AtmAkI jo kriyA-pariNati hotI hai vaha azubha upayoga hai; kevali-praNIta-dharmameM anugaNa rakhanese jo AtmAko pariNati hotI hai vaha zubha upayoga hai aura apane caitanyasvarUpameM lIna honese AtmAkI jo pariNati banatI hai vaha zuddha upayoga hai| vyAkhyA-yahA~ azubha, zubha aura zuddha tInoM prakArake upayogoMkA svarUpa diyA hai / rAga, dveSa aura mohake sAtha jo AtmAkI khulI pariNati hai-umakA-nAma-azubhoyoma hai; kevali-dvArA praNIta hue muni tathA zrAvaka dharmake
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arrrrrrrrrrr 2.miti-vidyA prakAzamAlA anurAgako lekara jo AtmapariNati hai vaha zubhopayoga hai aura apane caitanya-svarUpameM lInatArUpase jo AtmapariNati hai usako zuddhopayoga samajhanA caahiye| zuddhAtmAkI bhAvanAkA phala sa evAhaM sa evAhamiti bhAvayato muhuH| yogaH syAtkopi niHzabdaH zuddhasvAtmani yo layaH ___ 'vahI zuddhasvarUpa mai hU~, vahI zuddhasvarUpa maiM hU~, isa prakAra bAra-bAra bhAvanA karanevAle AtmAke zuddha svAtmAmeM jo laya banatA hai vaha koI anirvacanIya yoga kahalAtA hai| vyAkhyA-'jo zuddhasvarUpa paramAtmA hai vahI maiM hU~ isakI vAravAra dRDhatAke sAtha bhAvanA karate hue zuddhasvAtmAmeM jo lInatA vanatIhai vaha koI aisA yoga athavA samAdhirUpa dhyAna hai jo vacanake agocara hai-vacanake dvArA usake viSayameM vizeSa kucha kahA nahIM jA sakatA; kyoMki vacanameM usako spaSTa karake batalAnekI zakti hI nhiiN| vaha to usa zuddha svAtmAke dvArA anumava kiyA jAtA hai jisameM rAga-dveSAdikI kalloleM nahIM utthtiiN| jisake manameM rAga-dveSAdikI kalloleM uTha rahI hoM vaha 'manuSya to Atma-tatvakA darzana hI nahIM kara pAtA jaisA * so'hamityAttasaMskArasvasminmAvanayA punH| tatraiva dRDhasaMskArAllamate hyAtmani sthiti // 28 // (samAdhitaMtra)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ - adhyAtma-rahasya ki zrIpUjyapAdAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai: rAgadveSAdi-kallolairalolaM yanmano jalam / sa pazyatyAtmanastattva vattattva netaro janaH ||35||(smaadhitNtr) zuddhAtmasvarUpame lIna yogIkI nirbhayatA zuddha-buddha-svacidrUpa eva lInaH kuto'pi na / bibheti paramAnanda eva vindati bhAvakam // 58 // 'zuddha-buddha-svacidrUpa paramAnandameM lIna huA yogI kisIse bhI bhayako pAsa nahIM hotA / kintu vaha nirbhaya huA bhAvakakA-paramAnandakA-hI anubhava karatA rahatA hai|' vyAkhyA-yahA~ apane zuddha-buddha-cidAnandamayI rUpameM lIna honeke phalako darzAyA hai aura yaha batalAyA hai ki.aisA svAtmalIna yogI kisIse bhI bhayako prApta nahIM hotA--- cAhe kisIke dvArA kaisA bhI upadrava kyoM na kiyA jAtA ho-vaha paramAnandarUpa AtmarasakA hI AsvAdana karatA rahatA hai| ___ yahA~ jisa 'paramAnanda'kA ullekha hai usake viSayameM zrIpUjyapAdAcAryake iSTopadeza-gata nimna do vAkya khAsa taurase dhyAnameM lene yogya haiM: AtmA'nuSThAna-niSThasya vyvhaar-bhisthiteH| jAyate paramAnandaH kazcid yogena yoginaH // 47 // 1 paramAnandam /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA prakAzamAlA .. .. ... Anando nihalyanaM karmendhanamanAratam / ..... na cA'sau khiyate yogI vahidukhavacetanaH // 4i ., inameM batalAyA hai ki 'jo AtmAke anuSThAnameM-AtmAko dehAdikase minna karake AtmAmeM hI avasthApita karanemeM-tatpara hai aura pravRtti-nivRtti athavA grahaNa-tyAgarUpa , vyavahArase bAhya hai usa dhyAtA yogIke svAtmadhyAnarUpa yogake kAraNa koI aisA anirvacanIya Ananda utpanna 'hotA hai jo parama hai-anyatra asaMbhava hai / yaha paramAnanda pracura karmasantatiko usI taraha jalA DAlatA hai jisa taraha ki agni Idhanako / aisA paramAnanda-magna yogI-dhyAnI 'bAhya duHkhoMmeM-parISaha, upasarga tathA klezAdikoMmeM'acetana rahatA hai-~-ume unakA anubhava nahIM hotA aura isaliye vaha kheda athavA saMklezako prApta nahIM hotA hai| jIvanmuktikI ora agrasaratA taTaikAgraya para prAptI nirundhnshubhaasvm|' kSapayanarjitaM caino jIvannapyasti nivRtiH||56 * ''usa paramaikAgratAko prApta huA tathA azubhAsavako 'rokatA huA aura upArjita pApako kSaya karatA huA,(yogI) jIvita rahatA huA bhI nivRta hai-jIvanmukta hai|' * ekAgra-cintAmodho yaH parispandena vrjitH| .. taddhyAnaM nirjarA-hetuH saMvarasya ca kAraNam / (tatvAnu0 56) -
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ aronwww adhyAtma-rahasya vyAkhyA-jo yogI ukta prakArakI parama-ekAgratAko prApta hotA hai usake saba azubha zrAsrava ruka jAte haiM, arjita pApoMkA nAza ho jAtA hai aura isa prakAra vaha jIvanmukta-avasthAko prApta hotA hai| jIvanmukta-avasthAko prApta karAnevAlI yaha parama-ekAgratA zukladhyAnakI ekAgratA hai. jisase mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya nAmake cAra ghAtiyAkarma jalakara bhasma ho jAte haiN| vastutaH dhyAnakI isa ekAgratAmeM bahuta bar3I zakti hai / isIse dhyAnako saMvara tathA nirjarAkA hetu batalAyA gayA hai| trividhakarmake tyAgakI bhAvanA yadbhAvakarmarAgAdi yajjJAnAvaraNAdi tat / dravyakarma yadaGgAdi nokarmonjhAmi tad bhiH||60 _'jo rAgAdirUpa bhAvakarma haiM, jo jJAnAvaraNAdirUpa dravyakarma haiM aura jo zarIrAdirUpa nokarma haiM ve sava (mere svarUpase) vAhya padArtha haiM, unheM meM chor3atA hU~-unase upekSA dhAraNa karatA huuN|' ___ vyAkhyA-yahA~ rAgAdi bhAvakarma, jJAnAvaraNAdi dravyakarma aura zarIrAdi nokarmarUpa tInoM hI prakArake karmoko yaha samajhakara tyAganekI bhAvanA kI gaI hai ki ve mere svarUpase vAhya haiM / isa prakArakI hArdika bhAvanA evaM tadanukUla pravRttise karmoM tathA unase utpanna honevAle
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 - sanmati-vidyA-prakAzamAlA kAryoM athavA karma-phaloMmeM Asakti ghaTatI hai aura eka dina una sabase nivRttikI bhI prApti ho jAtI hai| bhAvakarmakA svarUpa bhAvyate 'bhiikssnnmissttaarth-piityaadyaatmtyaatmnaa| vedyate yatkarotImaM yadvazeSa bhAvakarma tat // 61 // 'jo nirantara iTa arthakI proti (rAga) Adike rUpase AtmAke dvArA anubhava kiyA jAtA hai aura jisake / vazavartI hone para saMsArI jIva rAga-dveSAdirUpa pravRtti karatA hai, vaha 'bhAvakama hai| vyAkhyA-rAga-dvepa-kAma-krodhAdike rUpameM jise sadA anubhava kiyA jAtA hai usako tathA karmarUpa pariNata pudgala piNDakI usa zaktiko bhAvakarma kahate haiM jisake vaza yaha nIva rAgAdikakA kartA hotA hai / gommaTasAra-karmakANDakI chaThI gAthAmeM dravyakarma aura bhAvakarmakA svarUpa batalAte hue "poggalapiMDo davaM tassattI bhAvakammaM tu" yaha vAkya diyA hai aura gAthAkI TIkAmeM likhA hai_ "prAguktaM sAmAnyakarma karmatvena ekaM tu punaH dravya-bhAva-bhedAd dvividhaM / tatra dravyakarma pudgalapiNDo bhavati / piMDagatazaktiH kArye kAraNopacArAt zaktijanitA'jJAnAdirvA mAvakarma bhvti|" isase mAlUma hotA hai ki jJAnAvarAdi-dravyakarmarUpa1vedyate / 2 sti| - -
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya. pariNata pudgala piNDameM jo ajJAna tathA rAgadveSAdirUpa phaladAnakI zakti hai usIkA nAma vastutaH bhAvakarma hai, rAgAdikako jo bhAvakarma kahA jAtA hai vaha kAryameM kAraNake upacArakI dRSTise hai| . dravyakarmakA svarUpa bodharodhAdirUpeNa bahudhA pudgalAtmanA / vikAyati cidAtmApi yenAtmA dravyakarma tt|| _ 'jisa jJAnAvaraNAdirUpa pudgalAtmaka karmake dvArA caitanya svarUpa hote hue bhI AtmA bahudhA virUpaka hotA haikarmAnurUpAsthAko dhAraNa karatA hai--vaha 'dravyakarma' hai| vyAkhyA-usa pudgala-pracayakA vAma 'dravyakarma' hai jo AtmAke jJAnAdi guNoMko AvRta athavA vikRta karanekI zakti evaM prakRtise sampanna hotA hai aura apanI isa prakRti ke anurUpa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya, vedanIya, nAma, gotra, Ayu aise ATha mUla-medoMmeM vibhakta hai-jinake uttarottara bheda asaMkhya hai-aura jisake sAtha baMdhako prApta honese yaha caitanyasvarUpa AtmA mI bahudhA vikArako prApta hotA hai-apane svarUpase cyuta hokara usa karmake anusAra pravRtti kiyA karatA hai / isa dravyakarmake meda-prabhedoM, baMdha, sanca, udaya-udIraNA,saMkramaNa, 1 pudgalasvabhAvena / 2 virUpako(karmarUpo) bhavati / 3 krmnnaa|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 sanmati -vidyA-prakAzamAlA utkarSaNa, apakarSaNa aura phalAdike varNanoMse graMtha mare hue haiM / ataH isa vipayakI vizeSa jAnakArIke liye SaTkhaMDAgama, kasAyapAhuDa, dhavala, jayadhavala, mahAbandha, kammapayaDI, gommaTasAra aura paMcasaMgraha jaise granthoMko dekhanA cAhiye / nokarmakA svarUpa yajjIve'GgAdi tadvRddhi-hAnyartha: pudgaloccayaH / tathA vikurute karmavazAnnakarma nAma tat // 63 // 'jIvameM jo aMgAdika haiM unakI vRddhi hAnike liye jo pudgala-samUha karmodayavaza tadrUpa vikArako prApta hotA hai| usakA nAma 'nokarma' hai / ' vyAkhyA -- saMsArI jIvoMke zarIroM aura paryAptiyoMkI puSTi tathA kSINatAdike nimitta pudgala - paramANuoM kA jo samUha nAmAdi karmoMke udayavaza una aMgAdikI puSTi Adi rUpameM pariNamatA hai use 'nokarma' kahate haiM / 'no' zabda yahA~ abhAva arthakA vAcaka na hokara Ipat, alpa, laghu athavA kiMcit arthakA vAcaka hai| 'aMga' zabdase audArika, vaikriyika aura AhAraka ina tIna zarIroMkA zramiprAya hai aura 'Adi' zabda ke dvArA yahA~ paT paryAptiyoMkA grahaNa vivacita hai; kyoMki zrabhayacandrAdi AcAryAMne 'tIna zarIra aura chaha paryAptiyoMke yogya pudgala ke pariNAma tathA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya 73 AdAna (grahaNa)ko nokarma batalAyA hai| jaisA ki nimna vAkyoMse prakaTa haizarIratraya-paryAptiSaTaka-yogya-pudgalapariNAmo nokarma / * --laghIyastraya-TIkAyAM, abhayacandra: zarIraparyApti-yogya-pudgalA''dAna nokarma / (nyAyakumudacandra) heya aura upAdeyakA viveka vyavahAreNa me heyamasadgrAhya ca savahiH / siddhaya nizcayato'dhyAtma mithyetarahagAdikam // 'siddhike artha-svAtmopalabdhike liye-mere vyavahAranayakI apekSA bAhya-viSayaka mithyAdarzanAdika heya (tyAjya) hai, jo ki asat hai; aura bAhya-vizyaka samyagdarzanAdika upAdeya (prAya) haiM, jo ki sat hai| aura nizcayanayakI dRSTise adhyAtma-viSayaka mithyAdarzanAdika mere heya haiM, jo ki asada haiM, aura adhyAtma-viSayaka samyagdarzanAdika upAdeya hai, jo ki sat haiN|' vyAkhyA-yahA~ svAtmopalabdhirUpa siddhike liye vyavahAra tathA nizcaya donoM nayoMkI dRSTise heya tathA upAdeyakA nirdeza kiyA gayA hai| donoM hI nayoMkI dRSTise yadyapi mithyAdarzana-jJAna-cAritra heya haiM-dukhakA kAraNa honese, aura samyagdarzana-jJAna-cAritra upAdeya haiM-sukhakA 1 midhyAhagAdikaM heya samyaggAdikaM prAyam /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA prakAzamAlA kAraNa honese; phira bhI nayadRSTise mithyAdarzanAdike tathA samyagdarzanAdike viSayoMmeM paraspara antara hai / vyavahAranayake viSayabhUta mithyAdarzanAdika tathA samyagdarzanAdika adhyAmase bhinna bAhya-viSayoMse sambandha rakhate haiM; jaise krudevAgamaguru Adike zraddhAnAdirUpa mithyAdarzanAdika tathA sudevAgama guru yA saptatacAdike zraddhAnAdirUpa sampagdarzanAdika / aura nizcayanayake viSayabhUta mithyAdarzanAdika tathA samyagdarzanAdika ekamAtra apane Atma-viSayase sambandha rakhate haiM--para-padArthoke mithyA athavA samyaka zraddhAnAdise unakA sambandha nahIM hai| heya aura upAdeyake isa vivekako tatvAnuzAsanameM acchA khulAsA karake batalAyA gayA hai / ataH vizeSa jAnakArIke liye use dekhanA caahiye| na me heyaM na cA''deyaM kiMcitparamanizcayAt / tayatnasAdhyA vA'yalasAdhyA vA siddhirastu me|65 (kintu) paramazuddha-nizcayanayakI dRSTise mere liye na kucha heya hai aura na kucha praadey(praay)| mujhe to siddhisvAtmopalabdhi-cAhiye, cAhe vaha yatnasAdhya ho yA ayatnasAdhya-upAya karanese mile yA vinA upAyake hii|' vyAkhyA-yahA~ paramanizcayanayakI dRSTise yaha pratipAdana kiyA hai ki mere liye na koI padArtha heya hai aura na
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma - rahasya upAdeya / heya isaliye nahIM ki mere zrAtmasvarUpako koI bhI napadArtha anyathA karanemeM samartha nahIM, aura upAdeya isaliye nahIM ki koI bhI parapadArtha mere svarUpameM kisI prakArakI vRddhi karanemeM samartha nahIM hai / mujhe to svAtmopalabdhirUpa siddhi cAhiye, cAhe vaha yatnase milo yA binA yatnake hI / yadi binA yatnake hI mila jAya to bahuta acchI bAta hai, anyathA yatna karanA hI hogaa| usa yatnameM ukta nayadRSTise kisIko heya yA upAdeya mAnakara rAga-dveSa karane kI mujhe jarUrata nahIM hai / isa padya tathA isase pUrvavartI padyameM zrIpUjyapAdAcArya ke nimna padyakI dRSTi athavA bhAvako hI kucha dUsare zabdoMmeM, nayoMkI vivakSA evaM bAhya tathA Abhyantara viSayakI spaSTatAko sAthameM lete hue, vyakta kiyA gayA hai tyAgA''dAne varhimUDha. karotyadhyAtmamAtmavit / nAntarbahirupAdAnaM na tyAgo niSThitAtmana // (sa0ta0 47) isameM batalAyA hai ki 'dehAdika meM Atmabuddhi rakhanevAlA mUDha jana bAhya vastuoM meM hI tyAga aura grahaNakI pravRtti karatA hai-- usake tyAgakA kAraNa prAyaH dveSakA udaya tathA abhilApAkA abhAva aura grahaNakA kAraNa prAyaH rAgakA udaya aura abhilASAkI utpatti hotA hai; kintu zrAtmajJAnI apane AtmasvarUpameM hI tyAga - grahaNakI pravRtti karatA hai
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 sanmati -vidyA-prakAzamAlA usakA tyAga rAga-dveSAdikA tathA antarjanparUpa - vikalpakA hotA hai, jo AtmasvarUpako malina kriye rahate haiM, aura grahaNa apane zuddhacidAnanda-svarUpakA hotA hai / parantu jo ina donoM avasthAoMko-hirAtma tathA antarAtma- dazA ko-pAra karake niSThitAtmA bana gayA hai - svAtmasthita athavA Atmanirata kRtakRtya ho gayA hai-- usake liye phira vAhya tathA Abhyantara kisI bhI prakArake tyAga - grahaNakI - koI bAta nahIM banatI athavA nahIM rahatI / 6 f ahaMkAra-bhavitavyatAke tyAga - grahaNakI preraNA bhavitavyatAM bhagavatI - 1 madhiyantu ra rahantvahaM karomIti / yadi sadgurUpadeza vyavasita- jinazAsanarahasyAH // 66 // 'yadi sadguruke upadezase' jinazAsana ke rahasyako Apane ThIka nizcita kiyA hai- samajhA hai - to 'maiM karatA hU~' isa ahaMkArapUrNa kartRtvakI bhAvanAko chor3o aura bhagavatI bhavitavyatAkA Azraya grahaNa karo / ' vyAkhyA--yahA~ 'rahantvahaM karomIti' vAkya khAsa taura se dhyAnameM lene yogya hai / isameM 'maiM karatA hU~' isa ahaMkAra 1 mAhAtmyavatIm / 2 zrAzrayantu / 32 tyajantu / . * *
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmarahasya'. 75 ......mor...wommerma orammar kI mAvacAke tyAgakA upadeza hai| kyoMki koI bhI kArya antaraMga aura bahiraMga athavA upAdAna aura nimitta ina do mUla kAraNoMke apanI yatheSTa avasthAoMmeM mile vinA nahIM banatA aura una saba kAraNoM athavA una kAraNa-dravyoMkI usa usa avasthArUpa tU svayaM nahIM hai aura na una para-dravyoMko apane rUpa pariNamAnekI tujhameM zakti hai-koI bhI dravya apane svabhAvako chor3akara kabhI dUsare dravyarUpa pariNamatA nahIM- taba tU akelA usa kAryakA kartA kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA / ataH terA ahaMkAra vyartha hai, jo tujhe apane svarUpase bhrAnta (gumarAha) rakhakara patanakI ora le jAtA hai / athavA yoM kahiye ki dehameM Atmabuddhi dhAraNa karAkara saMsArake duHkhoMkA pAtra banAtA hai| aise hI ahaMkArase pIr3ita prANiyoMko lacya karake svAmI samantabhadrane svayaMbhUstotrameM unheM anIzvara-asamartha batalAte hue nimna vAkya kahA hai alavyazaktirbhavitavyateyaM hetudvyaa''visskRt-kaaliNgaa| anIzvaro janturahakriyAtaH sahatya kAryeSviti sAdhvavAdI // " ~ yahA~ kAryameM katatvake ahaMkArako tyAganekI bAta kahI gaI hai, na ki kAryako',tyAganekI / kArya to kiyA jAnA hI cAhiye; kyoMki bhavitavyatAkA lakSaNa bhI vaha kArya hai // jo. : antaraMga aura bahiraMga donoM kAraNoMke milanese
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 sanmati-vidyA prakAzamAlA AviSkRta hotA hai| bahiraMga kAraNa dravya kSetra-kAlabhAvAdika rUpameM aneka huA karate haiM, jinameM tumhArA yoga-dAna bhI eka kAraNa ho sakatA hai, aura isaliye yogya-kAraNa-kalApake milApase hI kArya banatA haikisI akele athavA eka hI kAraNake vaha. vazakA nahIMaura isa prakArase niSpanna honevAle kAryakA nAma bhI bhavitavyatA hai| athavA yoM kahiye ki kisI kAryake bananevigar3aneke liye tadyogya kAraNa-kalApake bhAvI milApakA nAma bhavivyatA hai / yaha nahIM ho sakatA ki yogya kAraNakalApa mile aura kArya na ho / isIse bhavitavyatAko 'alaMdhyazakti' kahA hai, jisake liye prakRta padyameM 'bhagavatI' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| usakA yaha artha nahIM ki vAdya tathA antaraMga donoM prakArakI sAdhana-sAmagrIkI pUrNatA to na ho aura kArya yoM hI bhavitavyatAvaza vana jAya / isIse svAmI samantabhadrane kAryotpattimeM isa ubhaya prakArakI sAdhanasAmagrIkI pUrNatAko dravyagata svabhAvake rUpameM ati Avazyaka batalAyA hai| anyathA mokSakI koI vidhivyavasthA bhI nahIM bana sakegI; jaisA ki svAmIjIke ukta stotra-gata nimna vAkyase prakaTa hai:- . . bAhya varopAdhi samaprateya kAryeSu te dravyagataH svabhAvaH / naivA'nyathA mokSavidhizca pusA tenAmivaMdhatvamRSirbudhAnI //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma- rahasya aisI sthiti meM bhavitavyatAkA Azraya lenekA abhiprAya itanA hI hai ki svayaM tatparatAke sAtha kArya karake use phalake liye bhavitavyatA para chor3a do -- phalakI epaNA (amilApA ) se zrAtura mata ho; kyoMki icchita phalakI prApti usa saba sAdhana-sAmagrIkI pUrNatA para avalaMbita hai, jo tumhAre leke vazakI nahIM hai --tuma kisI dravyake svabhAvako usase pRthaka nahIM kara sakate aura na usameM koI nayA svabhAva utpanna hI kara sakate ho / saba dravyoMkA pariNamana unake svabhAva tathA unakI paristhitiyoMke anusAra huA karatA hai| isaliye kartRtva-vipayameM tumhArA ekAMgI ahaMkAra niHsAra hai| yahA~ eka dRSTAnta - dvArA isa vipayako kucha spaSTa kiyA jAtA hai| mohanakA hRdaya sohanake dukha-dAridryakA paricaya pAkara dravIbhUta hogayA aura usane use eka acchI rakama dAnameM dedI / dAnakI rakamako pAkara sohanakI daridratA dUra huI aura vaha apaneko sukhI anubhava karane lagA / idhara mohanako yaha ahaMkAra ho AyA ki maiMne ho sohanakA dukha-dAridrya dUra kiyA hai aura maiMne hI use sukhI banAyA hai / parantu vaha yaha nahIM samajhatA ki usa dina jo dAna usane diyA thA vaha dAna usase pahale kyoM nahIM 'diyA gayA - sohanakI 'vaha dukha-daridrAvasthA to mahInoM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA-prakAzamAlA se cala rahI thI aura usakA mohanako kitanA hI paricaya bhI thA, phira bhI sohanakA dukha-saMkaTa mocanake liye mohanake usa dAnakI pravRtti usase pahale nahIM ho sakI, jisakA koI kAraNa to honA hI cAhiye / aura isaliye kahanA hogA ki yA to usase pUrva mohanake dAnAntarAya karmakA udaya thA-kSayopazama nahIM thA, jisase icchA rahate bhI umako dAnameM pravRtti nahIM ho sakI; yA use sohanakI durdazAkA esA paricaya prApta nahIM huA thA jisase usakA hRdaya dayAse dravIbhUta hotA aura usake phalasvarUpa dAnakI bhAvanA utpanna hokara dAnameM usakI pravRtti hotI; athavA mohanake bhAgyakA udaya evaM lAbhAntarAya karmakA kSayopazama hI nahIM huA thA, jisase use ukta dhanakI pahalese' prApti hotI-vaha yahI mocatA rahA ki 'yaha duHkha-dAridra ca kucha dinameM yoM hI Tala jAyagA, kyoM kisIke Age hAtha pasArA jAya / ' antako jaba duHkha-kaTa asahya ho uThA aura udhara sadbhAgyakA udaya ho AyA-lAbhAntarAyakarmake kSayopazamane jora pakar3A-taba usakI buddhi palaTa gaI aura vaha eka prabhAvazAlI purupako sAtha lekara mohanake pAsa gayA, jisane sohanakI sajanatA aura duHkhAvasthAdikA aisA sajIva citra-prabhAvaka-zabdoMmeM khIMcakara mohanake sAmane rakkhA, jisase usakA hRdaya-ekadama pasIja gayA aura use ukta
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya 1 prabhAvaka purupakI preraNAnusAra sohanakI Arthika sahAyatA karate hI vana pdd'aa| isa taraha mohanake usa dinake dAnakAryameM kitane kAraNoMkA yoga jur3A, jisase vaha dAnakriyA sampanna ho sakI, yaha sahaja hI jAnA jA sakatA hai| aura isaliye akele mohanake yazakA vaha kArya nahIM kahA jA sakatA aura na use hI usakA sArA zreya diyA nA sakatA hai| mohanake usa DhAnameM usake dAnAntarAyakarmake kSaNoparAmAdike sAtha mohanake bhAgyodaya evaM lAbhAntarAya kamake kSayopazamAdikA bhI bahuta kucha hAtha hai| yadi vaha na hotA to mohana rupayoMkI thailiyA~ kakara bhI sohanake viSayameM apane usa dAna-kAryako caritArtha nahIM kara sakatA thA / isa sambandhameM eka purAnI kathA prasiddha hai ki, kisI lakar3ahAreke duHkha-kaSTase dravIbhUta hokara eka devatAne usake , sAmaneke mArgameM koI bahumUlya ratna DAla diyA; parantu usake bhAgyakA udaya nahIM thA aura isaliye usI kSaNa usake hRdayameM yaha bhAvanA utpanna huI ki mai andhA hone para bhI mArga cala sakatA hU~ yA ki nahIM? aura parIkSaNake liye oNkha mIcakara calate hue vaha usa bahumUlya ratna para pA~va rakhatA huA Age nikala gayA-use usa ratnakA lAbha nahIM ho sakA / aura eka dUsare daridrI manuSyako aise ratnakA lAma huaA bhI, to usane usase damar3Ike telakI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 sammati - vidyA prakAzamAlA bacatakA lAbha samajhA aura vahI lAbha usase uThAyA - apane ghara meM use dIpakake sthAna para prakAzake liye rakha diyA / isase spaSTa hai ki yadi kisIke bhAgyakA udaya na ho to dUsarA use kyA sahAyatA pahu~cA sakatA hai / rahI sohanako sukhI banAnekI bAta kevala dhana dekara koI kisIko sukhI nahIM banA sakatA / dhanakA durupayoga bhI ho sakatA hai aura vaha vipattikA kAraNa bhI vana sakatA hai / dAnakI rAtriko hI usa dhanako cora DAkU lejA sakate the aura usake kAraNa sohana tathA usake kuTumbIjanoMkI jAnake lAle bhI par3a sakate the / ataH ekamAtra dAnakI usa rakamako sukhakA kAraNa nahIM kahA jA sktaa| sohanake sukhI honekA pramukha kAraNa usake bhAgyakA athavA sAtAvedanIya Adi zubha karmo kA udaya hai, sukhameM bAdhaka antarAyAdi karmoMkA kSayopazama hai, usakI buddhikA vikAsa hai, jisase dAnameM prApta huI usa rakamakA vaha sadupayoga kara sakA; aura sAtha hI usake una zrAtma- doSoMmeM kamIkA bhI prabhAva hai jo use azAnta tathA udvigna banAye hue the / aisI sthiti meM mohanakA sohanako sukhI banAnekA ahaMkAra vyartha hai / vAstavameM sukha paudgalika ghanakA koI guNa bhI nahIM hai| aise pracura dhanake svAmiyoMko bhI bahudhA dukhI dekhane meM AtA hai / sukha to AtmAkA nija guNa hai aura vaha
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya Atma-zaktiyoMke vikAsa para hI apanA AdhAra rakhatA hai| __isI dRSTiko lekara kara tva-viSayake ahaMkArakI ni:sAratAko dUsare kAryoM para bhI ghaTita kara lenA caahiye| bhavitavyatAkA Azraya lenekI dRSTiko Upara spaSTa kiyA jA cukA hai| isase adhika usakA yaha Azaya kadApi nahIM hai ki jo kucha honA hai vaha svayaM ho rahegA aisA samajhakara sAre puruSArthakA tyAga karate hue vilkula niSkriya hokara vaiTha jAnA / aisA Azaya lenA jina-zAsanake rahasyako na samajhaneke samAna hai, baDavat AcAraNake sadRza hai aura apanI sArI vikAsa yojanAoM para pAnI phera deneke varAbara hai / jina-zAsanameM aise ekAntake liye koI sthAna nahIM haiN| bhavitavyatAkA aisA ekAnta artha grahaNa karane para hama apane bhojanAdikI tayyArIkI bAta to dUra rahI, tayyAra bhojanako udarastha bhI nahIM kara sakeMge--usake liye bhI icchAke sAtha hAtha-mu~hake puruSArthakI-prayatnakI jarUrata hai| devayogase prApta huI dhanarAziko bhI haNa karane tathA usakA upayoga karanemeM pravRtta nahIM ho sakeMge-una sabake liye bhI sakriya hone tathA hasta-pAdAdikako hilAkara kucha prayatla karanekI jarUrata par3atI hai| . bhagavAn sarvajJake jJAnameM jo kArya jisa samaya, jahA~ para. jisake dvArA, jisa prakArase honA jhalakA hai vaha usI
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 sanmati-vidyA prakAzamAlA samaya, vahIM para usIse dvArA aura usI prakArase sampana hogA, isa bhaviSya-viSayaka kathanase bhavitavyatAke ukta AzayameM koI antara nahIM par3atA; kyoMki sarvajJake jJAnameM usa kAryake sAtha usakA kAraNa-kalApabhI jhalakA hai, sarvathA niyativAda athavA nirhetukI bhavitavyatA, jo ki asambhAvya hai, usa kathanakA viSaya hI nahIM hai| isake sivAya sarvajJake jJAnAnusAra padArthokA pariNamana nahIM hotA, kintu padArthoMke pariNamanAnusAra sarvajJake jJAnameM pariNamana athavA jhalakAva hotA hai-jJAna jJeyAkAra hai na ki jJeya jJAnAkAra / sAtha hI, sarvajJake jJAnameM kyA kucha honA jhalakA hai usakA apaneko koI paricaya nahIM hai, na usako jAnanekA apane pAsa koI sAdhana hI hai aura isaliye sarvajJake jJAnameM jhalakanA na jhalakanA apane liye samAna hai- koI kAryakArI nhiiN| aisI sthitimeM bhavitavyatAke ukta kathanase puruSArtha-hInatA, anudyoga tathA AlasyakA koI poSaNa nahIM hotA aura na unheM vastutaH kisI prakArakA koI protsAhanahI milatA hai| mUla padhameM jinazAsanake rahasyako adhigata karaneke phalasvarUpa ahaMkRtike tyAga tathA bhavitavyatAkA Azraya lenekI bAta kahI gaI hai, isIse jinazAsanakI dRSTike sAtha isa viSayako itanA spaSTa karake batalAnekI jarUrata par3A hai| jisase vadviruddha koI galata dhAraNA kahIM jar3Ana pakar3a sake,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Qia adhyAtma-rahasya upAdeyarUpameM jina samyagdarzanAdikakI vijJapti 64veM padyameM kI gaI thI unakA kramazaH svarUpa nizcaya aura vyavahAra donoM nayoMkI dRSTise Age diyA jAtA hai / vyavahAra aura nizcaya samyagdarzanakA svarUpa zuddha-buddha-sva cidrapAdanyasyAbhimukhI ruciH / vyavahAreNa samyaktvaM nizcayena tathA''tmanaH // 67 'AtmAkI apane zuddha buddha - cidrapase bhinna jo anyAmimukhI - dravyoM tathA saptataccAdike abhimukha - ruci hai vaha vyavahAranayase samyaktva (samyagdarzana) hai; nizcayanayase usa AtmAbhimukhI rucikA nAma samyaktva hai jo apane zuddha-buddha- cidrUpakI ora pravRtta hotI hai / vyAkhyA - yahA~ vyavahAra tathA nizcayanaya kI dRSTise samyaktvakA - samyagdarzanakA - svarUpa diyA hai| AtmAkI usa ruci - pratItikA nAma vyavahArasamyagdarzana hai jo apane zuddhabuddha- cidrapase bhinna jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla nAmake chaha dravyoM tathA jIva, ajIva, Asava, bandha, saMbara, nirjarA aura mokSa nAmake sapta taccoM athavA puNyapApa-sahita nava padArthoM Adi ke abhimukha rahatI hai- mukhyataH unheM hI apanA viSaya banAye rakhatI hai - aura nizcayasamyagdarzana AtmAkI usa svAtmAbhimukhI rucikA nAma hai jo mukhyataH apane zuddha-yuddha - cidrUpakI ora pravRtta hotI hai
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 sanmati-vidyA prakAzamAlA --use hI apanA viSaya banAye rakhatI hai, dUsare padArtha usakI dRSTimeM gauNa hote haiN| . nizcaya aura vyavahAra samyagjJAnakA svarUpa nirviklp-svsNvittirnrpit-prgrhaa| sajjJAnaM nizcayAduktaM vyavahAranayAtparam // 68 ___'para-padArthoke grahaNako gauNa kiye hue nirvikalpa svasaMvedanako nizcayanayakI dRSTise 'samyagjJAna' kahA gayA hai, aura vyavahAranayase para-padArthoke grahaNarUpa savikalpa jJAnako 'samyagjJAna' kahA gayA hai|' vyAkhyA-nizcayanayase usa nirvikalpa-svasaMvedanakA nAma samyagjJAna hai jo svAtmAse bhinna parapadArthoke grahaNako gauNa kiye rahatA hai, aura vyavahAranayase samyagjJAna usa savikalpajJAnakA nAma hai jo para-padArthoke jJAnako mukhya kiye rahatA hai| yoM sva-parakA jJAna donoM hI prakArake samyagjJAnoMkA viSaya hai, cAhe vaha savikalpa ho yA nirvikalpa / vikalpa nAma meda, vizeSa, tathA paryAyakA hai, jo isase yukta vaha savikalpa aura jo isase rahita hai vaha nirvikalpa kahA jAtA hai| savikalpa jJAnakA svarUpa yadeva jJAnamarthena saMsRSTaM prtipdyte| vAcakatvena zabdaH syAttadeva savikalpakam // 66
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya 57 'jo jJAna padArthake sAtha saMsaSTa-saMmizrita-rUpase prApta hotA hai usakA vAcaka zabda honese vahI jJAna savikalpa uharatA hai|' vyAkhyA-yahA~ savikalpajJAnakI pahicAnake liye do bAtoMkA nirdeza kiyA hai-eka to yaha ki, vaha zuddha svAmAse bhinna kisI dUsare padArthaka sAtha bhI saMsargako prApta ho rahA ho, aura dUsare yaha ki vaha zabdake vAcyarUpameM sthita ho-kisI zabda yA zabda-samUhakA viSaya banA huA ho| vyavahAra aura nizcaya samyakacAritrakA svarUpa savRttaM sarvasAvadya-yoga-vyAvRttirAtmanaH / gauNaM syAvRttirAnanda-sAndrA karmacchidAJjasA 70 ___ 'AtmAkI sarva-sAvadha-yogase jo vyAvRtti (nivRtti) hai usakA nAma gauNa athavA vyavahAra samyakcAritra hai, aura jo karmake chedanase utpanna honevAlI Ananda-sAndrAparamAnandamaya-vRtti hai usakA nAma aMjasA (mukhya) athavA nizcaya samyaka cAritra hai| vyAkhyA-mana-vacana-kAyake dvArA kiye jAnevAle hiMsAdika sabhI pApakA~se AtmAkI jo nivRtti hai usakA nAma vyavahAra samyakcAritra hai| aura jo kA~ke nAzase 1vyvhaarm|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 sanmati -vidyA-prakAzamAlA utpanna honevAlI zrAtmAkI paramAnandamaya vRddhi hai usakA nAma nizcaya (aMjasA ) samyakcAritra hai / vyavahAra samyak - cAritrako gauNacAritra aura nizcaya samyak cAritrako mukhyacAritra bhI kahA jAtA hai / ubhayarUpa ratnatrayake kalyANakAritvakI ghoSaNA tattvArthAbhinibheza-nirNaya- tapazceSTAmayImAtmanaH zuddhiM labdhivazAdbhajanti vikalAM yadyacca pUrNAmapi / svAtma - pratyaya - vitti-tallayamayoM tadbhavyasiMha-priyAM bhUyAdvo vyavahAra- nizcayamayaM ratnatrayaM zreyase // 71 'jo jIva kAla Adi kisI labdhike vazase tattvArthake abhinivezarUpa-zraddhAtmaka zuddhiko, tattvArthake nirNayarUpasamyagjJAnAtmaka zuddhiko aura tapazcaraNamayI samyakcAritrarUpa-zuddhiko, jo ki saba vikala-vyavahArarUpa apUrNa hai, dhAraNa karate haiM ve svAtmapratyaya - nijAtmapratItirUpa samyagdarzana, svAtmavitti - ninAtmajJAnarUpa samyagjJAna aura tallayamayI --- nijAtmanimagnatArUpa samyak cAritramayI usa pUrNa-zrAtmazuddhiko prApta karate haiM jo ki bhavyasiMhoMbhavyocamoMkI priyA hai-- unheM ati pyArI hai| isa prakAra yaha vyavahAra aura nizcayarUpa ratnatraya dharma tumhAre kalyANake liye hove / ' 1 vyavahArarUpAM pUrNAmityarthaH /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya vyAkhyA-yahA~ granthakA upasaMhAra karate hue ratnatrayadharmake vyavahAra aura nizcaya donoM rUpoMkA eka sAtha ullekha kiyA hai aura yaha pratipAdana kiyA hai ki jo jIva kAlalabdhi zrAdike vaza vyavahAra-ratnatrayako dhAraNa kara apUrNazuddhiko prApta hote haiM ve nizcaya-ratnatrayake balapara pUrNazuddhiko bhI prApta hote haiM / antameM zuddhipriya-bhavyajIvoMko yaha AzIrvAda diyA hai ki 'yaha vyavahAra aura nizcayarUpa ratnatrayadharma tumhArA kalyANa kare / isa padyase jahA~ vyavahAra tathA nizcaya ratnatrayakA tulanAtmaka svarUpa spaSTa hotA hai vahA~ yaha bhI spaSTa hotA hai ki ratnatrayake donoM hI rUpa Atmazuddhike kAraNa haiMekase apUrNa zuddhi banatI hai to dUsarero pUrNa / apUrNase pUrNakI ora gamana hotA hai athavA alpazuddhike dvArA hI mahatI zuddhikI sAdhanA vanatI hai, isa dRSTise vyavahAra ratnatrayako yahA~ prathama sthAna diyA gayA hai, tadanantara nizcaya ratnatrayako rakkhA gayA hai aura donoMko eka hI dharmake aMgarUpameM pratipAdana karate hue donoMko hI kalyANakArI ghoSita kiyA hai| vyavahAra-ratnatraya nizcaya-ratnatrayakA sAdhana hai, isa viSayameM zrIrAmasenAcAryakA nimna vAkya khAsa taurase dhyAnameM lene yogya hai, jisameM mokSake hetubhUta vyavahAra-ratnatraya
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sanmati-vidyA prakAzamAlA ko nizcaya-ratnatrayakA sAdhana batalAyA hai aura isase yaha spaSTa hai ki vyavahAra samyagdarzana-jJAna-cAritrake vinA nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritrakI siddhi nahIM ho sktii| isaliye nizcaya tathA vyavahAra donoM hI ratnatraya apanI apanI naya dRSTise mokSake hetu haiM / aura isIse donoMko hI yahA~ kalyANakArI ghopita kiyA gayA hai mokSa-hetuH punadvaidhA nishcyaad-vyvhaartH| tatrA''dyaH sAdhyarUpaH syAd dvitIyastasya sAdhanam // -tatvAnuzAsana 28 hRdayamai parabrahmarUpake sphuraNako bhAvanA . zazvaccetayate yadutsavamayaM dhyAyanti yadyogino yena prANiti vizvamindranikarA yasmai namaH kurvate / vaicitrI jagato yatosti padavI yasyAntara-pratyayo muktiryatra layastadastumanasi sphUrjatparabrahma me // 72 'no nirantara Anandamaya-caitanyarUpase prakAzita rahatA hai, jisako yogI jana dhyAte haiM, jisake dvArA yaha vizva prANita hotA hai, jise indroMkA samUha namaskAra karatA hai, jisase jagavakI vicitratA vihita athavA vyavasthita hotI hai, jisakA Antara pratyaya-hArdika zraddhAna-padavI (mArga) hai aura jisameM laya honA mukti hai| aisA vaha paramabrahma mere manameM (sadA) sphurAyamAna rho|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-rahasya vyAkhyA-yahA~ granthake antameM maMgalarUpase usa paramabrahmakA-paramavizuddhiko prApta saccidAnandamaya-paramAtmAkAsmaraNa kiyA gayA hai jo Anandake sAtha apane caitanyaprakAzase sadA hI prakAzamAna hai-kabhI prakAzakI mandatA yA vikRtiko prApta nahIM hotA-,jisako yogI jana Atmacintanake liye sadA apane dhyAnakA viSaya banAte haiM, jisase vizva Atma-vikAsakI preraNA prApta karatA hai, jisake liye indrake samUha taka natamastaka hote haiM, jisakI anekatA evaM vividha-rUpatAse jagatakI vicitratA sughaTita hotI hai-anyathA jagatase jisakA (cidAtmAkA) sambandha alaga hone para jagatameM phira koI khAsa vicitratA yA vizeSatA nahIM rahatI-, jisakI hArdika zraddhA Atma-vikAsakA mArga hai aura jisameM lIna honA mukti hai| sAtha hI, yaha bhAvanA bhI kI hai ki aisA paramabrahmarUpa sarvajJasyoM mere hRdayameM sadA sphurita rahe-usakA prakAza mujhe varAvara milatA rhe| anagAradharmAmRtake 11veM padyakI svopajJaTIkAme 'brahmavadvAntvahardivam' vAkyakA artha dete hue graMthakArane 'brahmavat' padakA artha 'sarvajJatulyam' diyA hai, aura isa lie yahA~ bhI 'brahma zabdako sarvajJakA vAcaka samajhanA cAhiye-kevalajJAnamaya sarvajJa hI paramaprakAzarUpa paramabrahma hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ K sanmati -vidyA- prakAzamAlA antya - maMgala kAmanA sadguru vIra - samantabhadra praNam sukhadAI, jinakI bhakti - prasAda rucira - vyAkhyA bana AI / AzA ghara nijahata par3heM sunaheM jo bhAI, zrAtma-sunidhi pahicAna rameM nijameM harpAI // 1 // yathAzakti yugavIrane, zrAgamake anusAra / vyAkhyA zrAtma-rahasyakI, racI sva-para-hitakAra // 2 // iti zrI AcAryakalpa - paMDita - zrAzAghara - viracitaM adhyAtmarahasyA'paranAma - yogoddIpanazAstraM hindI - vyAkhyA- maMDitaM samAptam /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmarahasyakI padyAnukramaNI a, A anantAnantacicchakti- amuhantamarajyantaavidyA vidyayA mayyAahamevA'hamityantaahamevAhamityAtmaAptopajJamahaSTepTa 57 | namaH sadgurave tasmai na me heyaM na cAdeyaM nijalakSaNato lakSya nirvikalpasvasaMvitti nizciyAt saccidAnanda- 41 13 nizcityA'nubhavan heyaM 63 upayogazcitaH svArtha bandhataH sugatI khAyaH 40 upayogo'zubho rAga buddhayA''dhAnAcchraddadhAnaH 27 ekamekakSaNe siddhaM bodha-rodhAdirUpeNa ga, ca bha, ma guNaparyAyavadravya bhavitavyatAM bhagavatI cetano'hamiti dravye bhavyebhyo bhajamAnebhyo tattvavijJAna-vairAgya bhAvayecchudracidrUpa 37 tattvArthAbhinivezanirNaya- 5 bhAvyate'bhIraNamiSTArtha- 70 tadarthameva mathyeta 23 mAmevA'haM tathA pazyan tadeva tasmai kasmaicit ya tadaikApatha paraM prApto 68 yatIve'GgAdi tavRddhi- 72 tasya lakSaNamanta - yathA jAtu jagannA'I yathAsthitArthAnpazyantI dArAdivapurapyevaM . 56 | yadacetattathAnAdidravya tathA sadA sarva 45 yadA yadadhitiSThAmi dhvaste mohatamasyanvarDazA 55 | yadeva jJAnamarthena 54
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmati-vidyA prakAzamAlA - - padya pRSTha para yagirA'bhyasyataH sA syAd 23 zuddhabuddhasvacidrUpAyadbhAvakama rAgAdi 66 / zuddhaH svAtmA yayA sAkSA- 20 yadyadullikhati svAnta 32 zuddhe zruti-mavi-dhyAtiyayolakSaNabhedastau . 35 zrutyA nirUpitaH samyak 18 yazcakrIndrA'hamindrAdiyo na muhyati no rajyatyapi sa evA'haM sa evA'ha savRttaM sarvasAvadharatnatrayAtmasvAtmaiva santatyA vartate buddhiH rAgaH prema ratirmAyA sannevA'I mayA vece rUpitvaM pudgale dharma samastavastuvistArA sampratyAtmatayA''tmAnaM vAggamyo'nazvaraH stheyAn 46 ) sarvatra kAle sarveSAM vizadajJAna-santAne | sarvatrArthAdupekSye'pi vyavahAreNa me heya- 73 ] sa vizvarUpo'nantArthA- 33 sa svAtmetyucyate zazvad 10 saiva sarvavikalpAnAM zazvaccetayate yadutsavamayaM 60 ha zuddhacidAnandamayaM 26 / hitvopayogamazumaM zuddha-buddha-svacidrUpa- 67 hatsaroje'STapatre'dho
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAmeM uddhRta vAkyoMkI anukramaNI padyAdi pRSTa padyAdi ata evA'nyazUnyopi 55 | poggalapiMDo davya / alaMdhyazaktirbhavitavyateyaM 77 prAguktaM sAmAnyakarma0 avidyAbhidura jyotiH 25 bahirAtmA zarIrAdau asuhAdo viNivittI 65 bahirAtmendriyadvAra aMgati jAnAtItyapramAtmA / vAhya taropAdhisamaprateyaM AtmajJAnAtparaM kArya 30 brahmavadAntvahardivam AtmAnamanyasaMpRktaM | minnAtmAnamupAsyAtmA AtmAnuzananiSThasya 67 matiH smRtiH saMjJA0 Anando nirdahatyu 68 mUla saMsAra-du khasya prAptenotsannadoSaNa 14 mokSahetuH punadhA iSTe dhyeye sthirA buddhiH 20 | yatpazyAmIndriyaistanme utpAda-vyaya-prauvya0 43, 46 yadacetattathA pUrva ekAgra-cintArogho yaH 68 yadatra cakriNA saukhyaM gururAtmA''tmanastasmA- 24 (rAga-dveSa-nivRtyaicaraNa cArittaM khalu dhammo 12 | rAgadvaSAdikalloletatra dravyakarma pudgalapiMDo 70 zarIracayaparyAptiSaTaka sadAca paramaikAprathAd 55 zarIraparyAptiyogya tamevA'nubhavazcAya- 56 zarIre vAci cAtmAnaM vAbhyAM punaH kaSAyAH syu- 36 zuddha jJAne zucini carite tyAgA''dAne vahimUDhaH 75 sadeva sarva ko necchet 43 tvAM yogino jina sadA sanyalakSaNam 43,46 dRSTimohodayAnmoho sanna vA'haM sadApyasmi dehe svAtmadhiyA jAtAra 61 / saparaM bAdhAsahiyaM 40 naradehasthamAtmAna- ____8 | sahavRttA guraNAsatra nArakaM nArakAGgasthaM 56 ! so'hamityAttasaMskAraparaspara-parAvRttAH 44 svadeha-sadRza dRSTvA 38
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAmeM sahAyaka granthoMkI sUcI 1 adhyAtma-rahasya-TippaNI 13 devAgama (samantabhadra) 2 anagAra-dharmAmRta (AzAghara) | 14 dravyasaMgraha nimicandra) 3 anagAragha0-TIkA (AzAghara) 15 nyAyakumudacandra (prabhAcandra) 4 iSTopadeza (pUjyapAda) 16 pravacanasAra (kundakunda) 5 iSTopadeza-TIkA (AzAdhara) 17 mokSaprAmRta (kundakunda) 6 ekIbhAva stotra (vAdirAja) 18 laghIyatraya-TIkA (zramayacandra) 7 kalyANamandira (kumudacandra) 16 samayasAra (kundakunda) gommaTasAra (nemicandra) 20 samayasAra-TIkA (amRtacandra) 6 gommaTasAraTIkA(dvipnemicandra) 21 samAdhitaMtra (pUjyapAda) 10 jJAnArNava (zubhacandra) |22 samAdhitaMtra-TIkA (prabhAcandra) 11 tattvAnuzAsana (rAmasena) |23 samIcInadharmazAstra (samantabhadra) 12 tattvArthasUtra (umAsvAmI) 24 svayambhUstotra (samantabhadra)
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
_