Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમાં ગણધર ભગવાન શ્રી સુધર્માસ્વામી વિરચિત
“શ્રી આચારાંગ સૂત્ર”
પ્ર. શ્રુતસ્કંધ – વંસજાળિ નો
ભાવાનુવાદ
“આત્મજ્ઞાન”
///llllllllllllll
અનુવાદક : મુમુક્ષુ નગીનદાસ કેવળદાસ પાટડીવાળા
ક ક
ક ક ક ક ક ક ા
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમા ગણધર ભગવાન શ્રી સુધર્માસ્વામી વિરચિત
શ્રી આચારોગ સૂત્ર
પ્ર. શ્રુતસ્કંધ – વંમરના
ભાવાનુવાદ
“આતમજ્ઞાન
LIP
અનુવાદક
મુમુક્ષ નગીનદાસ કેવળદાસ શાહ પાટડીવાળા
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પ્રાથન –
સંસાર અને મુક્તિ જગતનાં સમસ્ત દુઃખનું મૂળ કારણુ – અજ્ઞાન અને મોહ છે, અજ્ઞાન અને મોહને કારણે જીવ હિંસાદિ અસત્રવૃત્તિ કરે છે, અસત્મવૃત્તિથી જીવને કર્મો બંધાય છે, કર્મબંધનથી જન્મ-મરણનું ચક્ર ચાલતું જ રહે છે, આનું નામ જ સંસાર. તેથી ઊલટી રીતે વર્તવાથી જીવને મોક્ષ થાય છે
અર્થાત્ अणुसोओ संसारी ___ पडिसोओ मुक्खमग्गो त्ति
વિક્રમ સંવત ૨૦૩૫
કેપી ૧૦૦૦
જનધર્મનાં પુસ્તકો શકય તેટલી ઓછી કિંમતે પહોંચાડવાના ઉદ્દેશથી
કિંમત રૂપિયા ત્રણ
પ્રકાશક : સંપાદક : નગીનદાસ કેવળદાસ શાહ
કે ભીખાલાલ ભાવસાર
શ્રી સ્વામીનારાયણ મુદ્રણ મંદિર ૩૫, ભાવસાર સેસાયટી,
૬૧૨/૨૧, પુરુષોત્તમનગર, નવા વાડજ
નવા વાડજ બસસ્ટેન્ડ સામે, અમદાવાદ-૧૩
અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૩
પ્રાપ્તિસ્થાન : શ્રી રતીલાલ બાદરચંદ
શ્રી જસવંતલાલ ગિરધરલાલ દેશીવાડાની પળ, અમદાવાદ-૧ દેશીવાડાની પિળ, અમદાવાદ-૧
શ્રી સેમચંદ ડી. શાહ
જેનશ્રેયસ્કર મંડળ, મહેસાણા-પીતાજી
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીસેક વર્ષ જેમની છત્રછાયામાં રહી જેમના ગુણેાનેા આસ્વાદ કર્યા
તે
આગમ પ્રભાકર મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજજીને સમર્પણ
જન્મ : વિક્રમ ૧૯૫૨
સ્વર્ગવાસ : ૨૦૨૭
स्वार्थत्यागकी कठिन तपस्या बिना खेद जो करते हैं, ऐसे ज्ञानी साधु जगतके दुःखसमूहको हरते हैं ||
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ANCHAR
Dre
सुयं मे आउस ! तेणं भगवया एवमकरवायं.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજ્ય પિતાશ્રી
શ્રી કેવળશી બાવલભાઈ
પૂજ્ય માતુશ્રી - શ્રી ઉજમબહેન
.
ના
- ઋણસ્વીકાર નિમિત્તે
ચિ. નગીન અ.સૌ. સુશીલાબેન નગીનદાસ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર અને મુક્તિ જૈનઆગમની દૃષ્ટિએ
પ્રથમ જીવની અસ્મિતા સમજવી. જીવ અને કના સબંધ સમજવેા તથા સ્વીકારવા. શુભાશુભ કમ સંચેાગે જીવા દેવ-મનુષ્ય નરક–તિયચ —એ ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં ભટકે છે. સ્વા કે પ્રમાદવશ; તથા રાગ કે દ્વેષવશ જે જીવા સાથે સ્નેહભાવ કે વેરભાવના સબા બધાયા હાય તે જીવાને પૂર્વ ભવના ઋણાનુબંધને ચેાગે
તે તે વ્યક્તિ સાથે જીવન સબધ બંધાય છે અને તે ઋણાનુબંધ પૂર્ણ થતાં સૌ છૂટા પડી જાય છે. લત: અજ્ઞાનીજીવા રાગદ્વેષથી નવા સંબધા ઊભા કરે છે આનું નામ જ સૌંસાર.
જ્ઞાની એટલુ સમજી લે છે કે—
દરેક જીવે આપણા કેાઈક પૂર્વભવના સંબધી જ હતા. તેથી તત્ત્વત: વિચારીએ તા——કાઇ પરાયું નથી. એમ સમજી દરેક સાથે મૈત્રીપૂર્ણ સદ્વ્યવહાર રાખે, પર`તુ સ્વાર્થ કે પ્રમાદ વશ; રાગ કે દ્વેષ વશ સારા નરસા સબધા આપણે જ ઉભા કરેલા છે. માટે કાના રાષ-તાષ કરવા ?
ક ખ ધનુ યથાર્થ સ્વરૂપ સમજી, આવી પડેલા સારા-નરસા સંચાગામાં રાગદ્વેષ ન કરતાં અનાસક્તિપૂર્વક જીવન જીવનારને જ્ઞાની કહ્યો છે. ક્રમશઃ તે જીવ સંસારથી મુક્ત થઈ જાય છે, અર્થાત્ ફ્લેશે વાસિત મન = સ`સાર લેશરહિત મન ભવપાર.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથાનુક્રમ
*
*
*
*
*
*
*
*
*
મુખપૃષ્ઠાદિ * પ્રાફિકથન * આગમ પ્રભાકર મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મ.નો ફેટે તથા સમર્પણ * ઋણ સ્વીકાર * સંસાર અને મુક્તિ--જૈન આગમની દૃષ્ટિએ * ગ્રંથાનુક્રમ * બેધિસત્વની જાતક કથા * આમુખ * પ્રસ્તાવના
૧૦-૩૨ ગ્રંથનું નામ ' કર્તા અને સમય ધર્મની વ્યાખ્યા અહિંસા એજ આજ્ઞા છે અને આજ્ઞા એજ ધર્મ છે. વિવેક કષાયો અને આસક્તિ એ જ સંસાર જૈનધર્મની અપેક્ષાએ કર્મ સ્વરૂપ સાચી સમજ, શ્રદ્ધા અને તદ્રુપ આચરણમાં જ મેક્ષ ચારિત્રનું સ્વરૂપ તપ ભ૦ મહાવીરની અહિંસા
સ્યાદ્વાદ , ને સર્વોદય
... ની વાણી - પ્રથમશ્રુતસ્કંધ-૯ અધ્યયનનો ટૂંકસાર
પ્રાચીનકાળ અને વર્તમાનકાળ આજને જૈન સમાજ અભિપ્રાય અને આશય
આભાર * પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ-નવ અધ્યયનનો ભાવાનુવાદ
૧થી ૧૨૩ » નું વિસ્તૃત વિવેચન ૧૨૪થી ૧૪૬
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
બોધિસત્ત્વની જાતક કથા
સુમેધે મને ગત એમ કહ્યું કે
“ભાવિબુદ્ધ તે છું, પરંતુ એવા બુદ્ધત્વને એમ સહેલાઈથી શી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકાય?
એ મેળવવા માટે તે મનુષ્ય પ્રથમ પિતાની જાતને યોગ્ય અને સુપાત્ર બનાવવી જોઈએ. એ વિના એ અમૂલ્ય સ્થાન કદાપિ પ્રાપ્ત થઈ શકે નહીં, વળી એક જ ભવમાં પણ એ કાર્ય સિદ્ધ થઈ શકે નહીં.
એ માટે તે અનેક નિઓમાં અનેક જનમ લેવા પડશે, અને ઉત્તમ ગુણોને ખીલવવા પડશે, તથા
આત્માના વિકાસને રૂંધી નાખનાર તામસી તને નાશ કરવું પડશે.
દાન, શીલ, નિષ્કમ્ય, પ્રજ્ઞા, વીયે. ક્ષમા, સત્ય, અધિષ્ઠાન, મૈત્રી અને ઉપેક્ષા એ દશ લીંક હિતકારક ગુણેની વૃદ્ધિ કરવી પડશે.
સાચા બુદ્ધત્વને પ્રાપ્ત કરવા માટે આ દશેય પારમિતાઓને મારે અભ્યાસ કરવા પડશે.”
આટલું વિચારીને જાગૃત ધર્મબુદ્ધિવાળા સુમેધે મનમાં દઢ સંકલ્પ કર્યો કે
“મારે જન્મ ગમે તે યોનિમાં થાય, તે પણ આ દશેય ગુણોને ખીલવવાના પ્રયત્નમાં હું પ્રમાદ સેવીશે નહિ.”
મનના દઢ સંકલ્પ તેના મુખ પર એક સાત્ત્વિક સ્મિત ફરક્યું અને એજ ક્ષણથી સુમેધને બેધિસત્વની સંજ્ઞા પ્રાપ્ત થઈ.
બુદ્ધ થયા પહેલાના જન્મમાં તે બોધિસત્વના નામથી ઓળખાતા હતા અને તે પ્રત્યેક ભવની કથાને જાતકકથા કહેવાય છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુખ
વૈદિકમાં જેમ વેદ મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે તેમ જૈનેમાં આચારાંગનું મહત્ત્વનું સ્થાન છે. આચાર્ય ભદ્રબાહુસ્વામીએ તે આચારાંગને “વેદ” સંજ્ઞા પણ આપી છે જૈન ધર્મના સર્વ ઉપદેશનું મૂળ આ આગમમાં છે. આથી તેની વેદ સંજ્ઞા જે આપવામાં આવી છે તેમાં ઔચિત્ય છે.
અત્યારે જે આગમે ઉપલબ્ધ છે. તેમાં સૌથી પ્રાચીનતમ જ નહીં પણ ભ. મહાવીરના ઉપદેશને નિર્મળ રીતે રજૂ કરનાર કેઈ આગમ હોય તે તે આચારાંગ જ છે.
આથી સમગ્ર જૈન સાહિત્યમાં તેનું વિશેષ મહત્વ હોય તે સ્વાભાવિક છે. પણ દુર્ભાગ્યે આ આગમ તેના મૌલિક રૂપમાં સંપૂર્ણરૂપે ઉપલબ્ધ નથી, છતાં પણ જે રૂપમાં તે છે તે પણ ભ. મહાવીર જાણે કે સાક્ષાત જ ઉપદેશ આપી રહ્યા હોય તેવી વાચક ઉપર છાપ પાડે છે.
અહીં જે આચારાંગની વાત કરવી છે તે તેના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ પૂરતી જ છે.
તેના નામ પ્રમાણે તે આચાર વિષેનું જ શાસ્ત્ર છે, પણ તેમાં આચારના નિયમોની ચર્ચા નથી, તે તે તેના બીજા બ્રુતસ્કંધમાં છે, કે જે તેમાં પાછળથી ઉમેરવામાં આવ્યું છે-એ બાબત સર્વવિદિત છે. આમાં તો આચારના સિદ્ધાંતની ચર્ચા છે. તે જોઈએ કે-તે સિદ્ધાંતે ક્યા ક્યા છે?
ઉપનિષદના એકાત્મવાદના સિદ્ધાન્તને આધાર બનાવવામાં આવે તે અહિંસા, કર્મ આદિની પારમાર્થિક ચર્ચાનો સંભવ જ ન રહે. આથી ભારતીય દર્શનેમાં એકાત્મવાદને માત્ર વેદાનમાં જ સ્થાન મળ્યું છે. ઇતરપ્રસિદ્ધ ભારતીય દશમાં અનેકાત્મવાદ માનનારાની સંખ્યા અધિક છે. અને તે વાદના પુરસ્કર્તા તરીકે ભ. મહાવીર અને તેમના પુરેગામિઓ હતા –એ નિ:સંદેહ છે.
આચારાંગના પ્રારંભમાં જ કહેવામાં આવ્યું છે કે-જે એમ જાણે છે કે“જે આત્મા અનેક જન્મેના ફેરા કરનાર છે તે હું છું અને તે જ ખરે આત્મવાદી, લેવાદી, કર્મવાદી અને ક્રિયાવાદી છે” અને ભર મહાવીરે એ માત્માના આ પુનર્જન્મના ચક્રનું નિરાકરણ કરવાનો માર્ગ બતાવ્યો છે, અને તે છે “કમ રિતા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે કે જીવ ચક્રમાં ફર્યો કરે છે. માંથી મુક્ત થાય. તે ‘કમ પરિજ્ઞા’ છે.
નાના પ્રકારના કસમારંભા કરે છે. તેથી જ તે પુનર્જન્મના એટલે જો તે ક સમારંભથી વિરત થાય તે જ તે ફેરાઆમ કમ એ શું છે ? તે જાણે અને તેનાથી વિરત થાય
આ કરતાને સમજવા માટે પ્રથમ તે એ જાણવું જરૂરી કે--જીવાના પ્રકાર કેટલા છે ? અને જીવા કસમારભ કરે છે એટલે શું? આની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે કે નિકાય છ છે. તેમાં ઘણા તા એવા છે કે જે અત્યંત સૂક્ષ્મ હાઈ તેના અસ્તિત્વનું જ ભાન આપણને થઈ શકતું નથી. આથી ભાર— તીય દર્શીનેમાં આ ષડ્થવનિકાયના સિદ્ધાન્ત ભ. મહારે આચારાંગમાં સ પ્રથમ પ્રરૂપ્યા છે. તે છે--પૃથ્વી, અપ, તેજસ, વાયુ, વનસ્પતિ અને ત્રસ--આ આ પ્રકારના વેાનું અસ્તિત્વ. ચાલતા-ફરતા ત્રસ જીવાનુ` અસ્તિત્વ તેા આપણને સૌને સુગમ છે પણ ‘પૃથ્વીઆદિમાં પણ જીવ છે' એ વાત ભગવાન મહાવીરે જે સમજાવી છે—તે સવ સુગમ નથી અને તેથી જ જે માનવે અજાણ્યે આ સૂક્ષ્મ જીવાને ધનિમિત્તે પણ દુ:ખ આપી રહ્યા હતા તે વિષે માનવને તેમણે સભાન કર્યાં.
સૌ સંસારી જીવે દુ:ખી છે. એટલે એ દુઃખ માત્ર માનવ જેવા ત્રસ વાને જ છે એમ નહીં પરંતુ આ ઉક્ત સૂક્ષ્મ જીવે પણ દુ:ખના અનુભવ કરે છે અને માનવ તેના અજ્ઞાનને કારણે એ દુ:ખ એ સૂક્ષ્મ વાને આપીરહ્યો છે—તે તરફ ધ્યાન દેારવાનું કામ આચારાંગમાં ભ. મહાવીરે કર્યુ છે.
‘કસમાર ભ’ એટલે શું ? સંક્ષેપમાં કહેવું હેાય તે ‘હિંસા’:
જવા સંસારમાં રહી નાનાપ્રકારે હિંસાનું આચરણ કરી અન્ય જીવેાને દુ:ખ દેતા હોય છે. એ હિંસાનુ` મૂળ શામાં છે? આના જવાબ છે કે--જીવા પાતાને માટે જ બધું ભેગું કરે છે અને પરિગ્રહી બને છે. એ પરિગ્રહ વધારવામાં બીજાને શું કષ્ટ પડે છે ? તેનું ધ્યાન તે રાખતા નથી. આથી હિંસાનું મૂળ પરિગ્રહ છે.
માનવ એ ભૂલી જાય છે કે–જેમ મને સુખ પ્રિય છે તેમ સ જીવાને સુખ ગમે છે, મને મૃત્યુ નથી ગમતુ` કે દુઃખ નથી ગમતું તેમ સ`વાને પણ મૃત્યુ કે દુ:ખ નથી ગમતું. પરંતુ તે પોતાની સ્વાસિદ્ધિ માટે બીજાના દુઃખને વિચાર નથી કરતા. જીવેાના આ મિથ્યાચારનું નિવારણ ભ. મહાવીરે સમભાવમાં જોયુ અને તેથા તેમણે સવપ્રથમ સામાયિક ઉપદેશ આપ્યા. એટલે કે જીવાએ સવા પ્રત્યે સમભાવ રાખવા. આ સમભાવના પરિણામે તે કેાઈને પણ દુ:ખ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપશે નહીં. આમ ઉપનિષના બ્રહ્મભાવને સ્થાને ભ. મહાવીરને સમભાવ જૈનધર્મમાં સિદ્ધાન્તરૂપે સ્થિર થયો છે. “એ સમભાવમાંથી અહિંસા એ પરમધર્મ છે એ કલિત થાય છે.
સમગ્ર આચારાંગમાં હિંસા ક્યાં કયાં કેવી રીતે થઈ રહી છે? એને નિર્દેશ કરી તેથી વિરત થવાનો ઉપદેશ આપવામાં આવ્યો છે. ઉપનિષદે પછી અહિંસાનો ઉપદેશ કઈ પણ શાસ્ત્રમાં સર્વ પ્રથમ મળતો હોય તો તે આ આચારાંગમાં છે અને તેને જ કારણે સમગ્ર ભારતીય સાહિત્યમાં આ આચારાંગનું મહત્ત્વ છે.
આચારાંગને અનુવાદ કે ભાવાર્થ લખવાનું કામ સરલ નથી અને વળી તે સર્વસુગમ બને એ રીતે એ કાર્ય કરવું તે તે વળી વધારે કઠણ છે. અત્યાર સુધીમાં તેના અનેક અનુવાદો થયા પણ છે. અને તેમાં આ એકનો વધારો કરી આપવા માટે પં. શ્રી નગીનભાઈ સૌ વાચકેના ધન્યવાદને પાત્ર બનશે–એમાં મને સંદેહ નથી. શબ્દોને વળગ્યા વિના માત્ર તેના ભાવને પકડીને જ તેમણે આ અનુવાદ કર્યો છે. અને તેમાં ભાવાર્થ પણ આપવાનો પ્રયત્ન તેમણે કર્યો છે. તેમાં તેમની મુખ્ય દષ્ટિ વાચકને મૂળસૂત્રનું હાઈ આપી દેવાની છે. એટલે ખપી વાચકને તે અત્યંત ઉપયોગી થશે એમાં મને સંદેહ નથી.
લા. દ. વિદ્યામંદિર અમદાવાદ-૯ તા. ૨૩-૧-૭૯
(શ્રી લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરના
મા. ડાયરેકટર) દલસુખ માલવણિયા
पुप्फ-फलाण च रसं सुराइ-मसाइ-महिलियाण च । जाणंता जे विरया ते दुक्करकारया वंदे ।।
તે પુરુષો પુણ્યશાળી છે કે-જે સ્ત્રીઓના હૃદયમાં વસે છે, . પરંતુ તેઓ તે દેને પણ વંદનીય છે કે
જેમના હૃદયમાં સ્ત્રીઓ વસતી નથી.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
નામ
પ્રસ્તુત આચારાંગ સૂત્રના બે શ્રુતસ્કંધ (વિભાગ) છે. પહેલા મૃતકધનું નામ-માયા (
વં Mિ ) છે. તેના ૯ અધ્યયને છે. બીજા શ્રુતસ્કંધનું નામ-આધાર છે. અર્થાત આચાર(બ્રહાચર્ય અધ્યયનો) નામના પહેલા શ્રુતસ્કંધને પૂરક બીજે શ્રુતસ્કંધ છે. તેના ૧૬ અધ્યયને છે. તે બધા આ રીતે ચાર ચૂલિકામાં વહેંચાયેલા છે (મૂલ અધિકાર કહ્યા પછી, તેને પૂરક-વિશેષ જે કાંઈ કહેવું હોય તેને સૂા કહેવાય છે).
૧ થી ૭ અધ્યયન ... પ્રથમ શ્રી ૮ થી ૧૪ અધ્યયન ... દ્વિતીયા હા ૧૫મું ભાવના અધ્યયન ... તૃતીયા ઝૂટી ૧૬મું વિમુત્તી અધ્યયન ... ચતુર્થી શૂરા નિશીથસૂત્ર
... પંચમી વ્હા આચારાંગમાં પ્રયુક્ત “વિંદાને યાદ કરતાંની સાથે જ ધર્મમાં પ્રયુકત બ્રહ્મચર્ય આશ્રમ, ઉપનિષદમાં ઉલિખિત બ્રહ્મ શબ્દ તથા બૌદ્ધોના બ્રહ્મવિહારની યાદ તાજી થાય છે. નામની સમાનતા હોવા છતાં અર્થમાં જે અંતર છે તે ઉપર ધ્યાન દેવું જરૂરી છે.
ધર્મસૂત્રમાં બ્રહ્મને અર્થ વેદ કર્યો છે. તેથી ત્યાં જ્ઞાન તથા જ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટેની ચર્થીનું નામ બ્રહ્મચર્ય કહેલ છે.
ઉપનિષદોમાં બ્રહ્મને અર્થ આત્મા, તેની પ્રાપ્તિ અથવા સાક્ષાત્કાર કરવાની ચર્થીનું નામ બ્રહ્મચર્ય કહેલ છે.
બૌદ્ધોમાં મૈત્રી–પ્રમોદ ઉપેક્ષા અને કરૂણું : આ ચાર ભાવનામાં વિચરણ કરવું તે બ્રહ્મવિહાર માનેલ છે.
આચારાંગમાં બ્રહ્મનો અથ સંયમ કરવાથી સંયમનું આચરણ એટલે બ્રહ્મચર્ય—એવો અર્થ કરેલ છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
જૈને દૃષ્ટિએ બ્રહ્મચર્ય એટલે બ્રાહ્મણોની ચર્ચા પણ નહિ અને અજ્ઞાની લોકેન બસ્તિ નિરોધ પણ નહીં, પરંતુ ૧૭ પ્રકારનો સંયમ તેમાં વિશેષતા પ્રતિપાદિત હેવાથી તે ૯ બ્રહ્મચર્યાધ્યયન કહેવાય છે.
અહિંસા અને સમભાવપૂર્વકની સાધનાનું નામ જ સંયમ છે અને તેને જ ઉપદેશ આચારાંગમાં કરેલ હોઈ તેનું “બ્રહ્મચર્ય અધ્યયન' નામ સાર્થક છે.
મહાવીર ભગવાને ક્ષત્રિય હોવા છતાં નવમા અધ્યયનમાં માળા માથા કહેલ છે. અહીં બ્રાહ્મણ શબ્દના અર્થને પૂર્ણતઃ સંસ્કારિત કરેલ છે.
યજ્ઞયાગાદિ તથા હિંસામાં સંલગ્ન, લેહીથી ખરડાયેલા હાથવાળા તે વખતના વૈદિક બ્રાહ્મણે ક્યાં ? અને આત્મસાધનામાં સંલગ્ન તથા અહિંસાના પૂજારી આ મહાવીર બ્રાહ્મણ ક્યાં ? અર્થાત્ બ્રાહ્મણ શબ્દને આધ્યાત્મિક રીતે વિકસિત અથ કરીને તેને આચારાંગમાં ઠેરઠેર સ્થાન આપેલ છે.
વીર–મહાવીરને અર્થ જગતમાં બળ અને સુરતાની દૃષ્ટિએ અથવા હિંસા અને શેષણની દૃષ્ટિએ આપણે જુદો કરીએ છીએ, પરંતુ ભગવાન અહિંસકપણે જીવી વીર–મહાવીર કહેવાયા છે. વળી આચારાંગમાં ઠેર ઠેર આવે છે કે–અહિંસાની સાધના એ વીરને માગે છે, કેમકે લાખેના વિજેતા વીરમાં જે શક્તિ નથી હતી, તે શક્તિ આ વીર સાધકના સંકલ્પ બળમાં હોય છે.
આચારાંગમાં પ્રયુક્ત માળ, મેવાવી, વાર, યુદ્ધ, વરિત, માર્ચ, વૈવિસ્ આદિ શબ્દોનો વ્યવહાર જગતમાં જુદા જુદા અર્થમાં થાય છે. અહીં ભગવાને તે શબ્દને
ખરા અર્થમાં મૂક્યા છે. આ કેઈને હણે નહીં તે માન
આત્મતત્વને જાણે તે ધાવી, કેત, ચુદ્ર, વેઢત
બદલો લેવાનું સામર્થ હોવા છતાં જીવો ઉપર દયા રાખે અને કષાયોને જીતે તે વીર, મહાવીર શિષ્ટ વ્યવહાર રાખે તે માર્ચ ઈત્યાદિ.
કર્તા અને સમય अत्थं भासइ अरहो सुत्तं गंथेति गणहरा निउणं । सासणस्स हियट्ठाए तओ सुत्तं पवत्तेई ।। आव० नियुक्ति १९२
આચારાંગના મૂલ નિર્માતા મહાવીર ભગવાન છે અને તેને સૂત્રબદ્ધ કરનાર તેમના પાંચમા ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામી છે એટલે આચારાંગને સમય ઈસ્વીસન
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વે છઠ્ઠી શતાબ્દી ગણાય, પરંતુ આ હકીકત પહેલા શ્રુતસ્કંધ માટેની છે, કારણકે આવનિમાં બીજા શ્રુતસ્કંધને સ્થવિરકૃત માનેલ છે.
थेरेहिऽणुग्गहट्ठा सीसहि होउ पगडत्थं च । आयाराओ अत्थो आयारग्गेसु पविभत्तो ॥ आव०नि० २८७
સ્થવિર શબ્દની વ્યાખ્યા કરતાં શીલાંકાચાર્યે ચતુર્દશપૂર્વધરને સ્થવિર, માનેલ છે, પરંતુ ચૂર્ણિકારે સ્થવિરનો અર્થ ગણધર કરેલ છે. तत्र इदानीं वाच्यम् , केनैतानि निर्यढानि ?... एयाणि पुण आयारग्गाणि आयारा चेव निज्जूढाणि । केण णिज्जूढाणि ? थेरेहिं । थेरा गणधरी । --आच ० चूर्णि
ધમની વ્યાખ્યા धम्मो मंगलमुक्किट्ठ अहिंसा संजमो तवो
જેમાં અહિંસા-સંયમ અને તપનું આચરણ હોય તે ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ હોવાથી મંગલસ્વરૂપ છે. આ ધમ ફક્ત મનુષ્યો જ પાળી શકે, કેમકે મનુષ્યમાં સારાસારની વિવેકબુદ્ધિ વિશેષ રૂપે રહેલી છે અને તેથી જ મનુષ્ય સર્વજીમાં મુગટ -રૂપે ગણાય છે. માનવ ધારે તો દિવ્યત્વને મેળવી શકે છે.
અને અવળા માર્ગે ચાલે તે દાનવતાને પંથે પડે છે.
અહિંસા એ જ આજ્ઞા છે અને આજ્ઞા એ જ ધર્મ છે आणाए धम्मो
સર્વજ્ઞ ભગવાને આજ્ઞા પાલનમાં જ ધમ કહ્યો છે.
પરંતુ, તે આજ્ઞા કરી ? जे अईया जे य पडुप्पन्ना जे य आगमेस्सा अरहंता भगवंता ते सव्वे gવમાફવંતિ..સર્વે નવા... દંતકથા પ્રજ્ઞાચકા.. ધમો સુ..
...મારવા ૦ ૧૩૨ જેકે દરેક જીવન સુખ-દુઃખ જુદા જુદા હોય છે. એકે માનેલું સુખ બીજાને દુઃખરૂપ હોય છે અને એકે માનેલું દુઃખ બીજાને સુખરૂપ હોય છે પરંતુ જીવવું તે સૌને જ ગમે છે, મરવું કઈને ગમતું નથી. તેથી ભગવાને તત્ય વહુ માથા પરિVUTI vયા ઠેરઠેર કહ્યું છે અર્થાત હેય-રેય અને ઉપાદેયને - તસ્વરૂપે જાણવા-સ્વીકારવા તથા ત્યાગ કરવાનો વિવેક કરવાનું ફરમાવ્યું છે. અર્થાત
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩.
જીવો તથા તેના આરંભ-સમારંભથી થતી જીવહિંસાને સમજીને તેથી દૂર રહેવાની ભગવાનની આજ્ઞા છે. તેને જ સમ્યકત્વ અને તેને જ સંયમ કહેલ છે.
આ આજ્ઞાને પૂર્ણ રૂપે સમભાવે જે કઈ પાળે તે જ ખરેખર ! મુનિ છે અને એ રીતે કર્મોનો ક્ષય કરી તે જીવ મુક્ત થઈ જાય છે–એમ ફરમાવ્યું છે.
આ ઉપરથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે- જૈન ધર્મના પ્રરૂપક-તીર્થ કરીએ અહિસાને જ તેમની મુખ્ય આજ્ઞા માનેલ છે, કારણકે
અહિંસા બધાય જીવોને પ્રિય છે, અહિંસામાં જ વિશ્વશાંતિનું મૂળ છે.
વિશ્વનો કઈ પણ માણસ ભગવાનની “અહિંસાની આ આજ્ઞાને ધારે તે સહેલાઈથી પાળી શકે છે. તે કારણે ઉત્તરાખ્યયનમાં પણ કહ્યું છે કે--
રીસર્યું. જાહેર જે વિ અહીં નાત-જાતનું કઈ પણ બંધન નથી તથા આ ધર્મ કેઈપણ એક બદ્ધ સંપ્રદાય, નિશ્ચિત સમાજ કે જ્ઞાતિ વિશેષ માટેનો નથી, પરંતુ પ્રાણીમાત્ર માટે આશીર્વાદરૂપ હોવાથી આ ધર્મને જે કઈ સમજે અને પાળે તે સૌ કેઈનો ગણાય, પરંતુ
સામાન્ય જીવો અજ્ઞાનવશ “આ ધર્મ વાણિયાનો છે અને તેથી તેમનામાંની કેઈકની વ્યવહારુ ખામી આ જૈન ધર્મ કે તેમના ધર્મગુરુઓને નામે ચડાવી તેનો હિંસક બદલો લેવાય છે, પરંતુ તે ખરેખર ! તેમની અજ્ઞાનતા છે. જૈન ધર્મના દ્વારા માનવ માટે તો શું ? પશુપંખી માટે પણ ખુલ્લા છે. તે પણ તેમની ભૂમિકા મુજબ સાધના કરી શકે છે.
આ ' ધર્મશાસ્ત્રોમાં સૌપ્રથમ આચારાંગને મૂળ્યું છે તે વ્યાવહારિક રીતે પણ યથાર્થ
છે. કેમકે બાવાદ પ્રથમ ધર્મ અર્થાત કોઈ પણ ચીજનું જ્ઞાન ત્યારે જ સાર્થક ગણાય છે કે તે જાણ્યા પછી યથાસમયે તેને તે મુજબ અમલ થાય. • અગ્નિ દઝાડે છે, સાપ કરડે છે–આદિનું ભાન જ્યાં સુધી બાળકને હોતું નથી ત્યાં સુધી તેને મન અગ્નિ અને સાપ પકડવાની અને રમવાની ચીજો ગણાય છે. અને તેથી જ તેને આપણે અબૂઝ બાળક ગણીએ છીએ. તે રીતે અહિંસા અને ઉપશમભાવથી જીવને ઉચ્ચગતિ પ્રાપ્ત થાય છે,
તથા હિંસા અને ક્રોધાદિકષાયથી જીવને નીચગતિ પ્રાપ્ત થાય છે, -એવું આત્મકલ્યાણનું સીધું અને સાદું તત્ત્વજ્ઞાન અને તંદનુસાર વર્તન જેમનું હેતું નથી તે બાહ્ય જગતની દૃષ્ટિએ ગમે તેવો મેટે પંડિત, અધિકારી સુખી કે ડાહ્યો ગણતો હોય, પરંતુ શાસ્ત્રકારની દૃષ્ટિએ તે તે અજ્ઞાની જ છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
અહિંસા એ માનત્રતાનું નવનીત છે. આધ્યાત્મિક સાધનામાં અહિંસાનુ મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. બધા ધાર્મિક અનુષ્ઠાનો આ અહિંસાથી જ વિત છે અને તેને આધારે જ તે બધા નવપલ્લવિત, પુષ્પિત અને ફલિત થાય છે. અહિંસાના અભાવમાં કોઈપણ સાધના જીવિત રહી શકે નહી,
તેથી જ તીથ કરાએ સાધનામાં અહિંસાને મુખ્ય સ્થાન આંપ્યુ છે, પાંચ મહાવ્રતામાં પાછલા ચાર અહિંસાથી જ સબહુ છે. જે સાધકના જીવનમાં અહિંસાદયા-અનુકંપા અથવા સામ્યભાવનું પવિત્ર ઝરણું વહેતું નથી ત્યાં સત્ય-અસ્તેયબ્રહ્મચય અને અપરિગ્રહના વિકાસ થવા પણુ અસભવિત છે. તેથી સ્પષ્ટ છે કેઅહિંસા સાધનાના પ્રાણ છે અને તેથી જ પ્રથમાધ્યયનના દરેક ઉદ્દેશાને અંતે કહ્યું છે કે
“ષટ્કાયના મારંભને સમજીને, તેથી થતી હિંસાથી જે સાધક સંથા દૂર રહે તે જ ખરા મુનિ છે’’
"
આથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે— પૃથ્વીકાયાદિમાં પણ જીવ છે'-તે સબંધી જેને જ્ઞાન જ નથી તે તેના આરંભ–સમારંભથી દૂર રહી શકે જ નહીં. તેની પ્રવૃત્તિ હિંસામય જ રહે. ફલતઃ ૮૪ લાખ જીવાયેાનિરૂપ સંસારમાં તે ભટકતા જ ફરે.
પરંતુ, જેને તદ્દષયક જ્ઞાન હેાય છે તે તેને આરંભ-સમારંભ કરતા પણ નથી, બીજાં પાસે કરાવતા પણ નથી અને અંતે તે કમમુક્ત થઈ જાય છે. આર’ભસમારંભથી વિવશ બનેલા જીવ સંસારમાં આંધળાની જેમ આમતેમ ભટકે છે.
કયારેક તે નરતિના ભીષણ દુ:ખા ભેગવે છે,
ક્યારેક તે તિય ચગતિમાં ક્ષુધાપિપાસા તથા ભયાદિના ત્રાસ વેઠે છે, કયારેક તે મનુષ્યતિમાં અનેક પ્રકારના આધિવ્યાધિ અને ઉપાધિ જન્મ કાના અનુભવ કરે છે, અને
કારેક પુણ્યયેગે પ્રાપ્ત થયેલ દેવગતિમાં પણ તે જીવ માનભંગ તથા અપઋદ્ધિ-સિદ્ધિ આદિને કારણે માનસિક દુઃખાના અનુભવ કરે છે. આ બધા દુ:ખાથી ગભરાઈને તે જીવ તેના નિવારણ માટે પુનઃ જીવહિંસાદ્વારા અકાર્યો કરવામાં પ્રવૃત્ત થાય છે. ફુલતઃ નવાકર્માના ખૂધ અને તેના વિપાકાય ચાલુ જ હે છે.
એમ સસામાં પરિભ્રમણ અને દુ;ખપર પરા અવિચ્છિન્નરૂપે ચાલુ જ રહે છે.
આ રીતે દુ:ખ઼ા સહન કરતાં કરતાં અકામ નિજ રા દ્વારા ઉપાર્જિત પુણ્યપુજને માવે જીવને મનુષ્યભવ, સપૂણ ક્રિયા, દીર્ધાયુ, સ્વાસ્થ્યાદિ ઉત્તમ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
સામગ્રીઓ મળવા છતાં પિતાની અજ્ઞાનતા અને પ્રમાદને કારણે તેનો દુરુપયોગ કરે છે. તે કારણે ફરી પાછો તે એવી ભીષણ અવસ્થામાં આવી જાય છે કેજ્યાં અનંતકાળ સુધી તેને વિકાસનું સાધન મળતું નથી.
અહિંસામાંથી જ મૈત્રી-કરુણ-સંભાવના-સેવા-ઉપકાર-સહકારાદિ દિવ્ય ભાવનાઓનો વિકાસ થાય છે, કે જેના પ્રભાવે માનવસમાજની સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા પૂર્વ કાળથી ટકી રહેલી છે. હિંસાથી કંટાળેલા રાષ્ટ્રો આજે પણ પંચશીલ જેવા સિદ્ધાંત ઔપચારિક રીતે તે કબૂલે છે જ, પરંતુ અંતરમાં માયામૃષા ભરેલી હોવાથી હેતુ સરતો નથી.
જો માનવીમાં અહિંસાની ભાવના જન્મી નહોત તો માનવીનો કેઈ પરિવાર ન હેતુ, ન સમાજ હેત, ન રાષ્ટ્ર હેત અને આ બધા ઉપર દીપ્તિમાન રહેનારે દેઈ ધર્મસંબંધ પણ ન હોત. '
અહિંસા જૈન સંસ્કૃતિ અને જૈન દર્શનને મૂલ પાયે છે. આ કારણે જનતાના મન-મસ્તિષ્કમાં પૂર્વકાળથી જ અહિંસા અને જૈનધર્મ પરસ્પર જોડાયેલા શબ્દ બની ગયા છે.
એ કારણે જ જૈન ધર્મનું નામ લેતાં જ અહિંસા દૃષ્ટિગોચર થઈ જાય છે અને અહિંસાનું નામ લેતાં જ જૈન ધર્મનું સહજ સ્મરણ થઈ જાય છે.
વિવેક અહિંસા મહાન છે, એમાં તો બેમત છે જ નહિ, કેમકે તેનું આચરણ પ્રત્યેક જીવને ગમે છે, પરંતુ આ મહત્ત્વ ખરેખર અહિંસાના વિવેકમાં છે. વિવેક જ હિંસા અને અહિંસાનું ગ્ય વિશ્લેષણ કરે છે. જેમકે
એક દિવસે સત્ય અને અસત્યા નામે બે બહેને નદીએ પડાં ઉતારીને નાહવા લાગી. થોડીવારમાં અસત્યા બહાર નીકળી અને સત્યાના કપડા પહેરવા લાગી. - ' સત્યા તે હજુ નાહતી જ હતી, પરંતુ તેનું ધ્યાન અસત્યા ઉપર પડતાં જ તે એલી ડી–અરે ! અસત્યા ! તું મારાં કપડાં કાં પહેરે છે ?
પણ અસત્યા શાની સાંભળે ? એ તે સત્યાના કપડાં પહેરીને ત્યાંથી પલાયન લઈ ગઈ.
સત્યા શિચારી પાણીમાંથી નીકળી બહાર આવી. પણ હવે શું થાય ? તેને - અસત્યાના કપડાં પહેરવા જ પડ્યા.
આ દુનિયામાં પણ આપણે એવું જ જોઈએ છીએ કે માણસમાં સત્યાસત્ય પારખવાનો વિવેક નહેાય તો સત્યના વાઘા પહેરીને
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬
ફરતા અસત્યને સત્ય માની લે છે અને છૂપી રીતે રહેલા ખરા સત્યને તે ઓળખી શકતો નથી,
વિવેકના અભાવમાં અહિંસા હિંસાનું રૂપ લઈ લે છે અને વિવેકના સભાવમાં હિંસા પણ અહિંસાની સીમામાં આવી જાય છે. તીણ હથિયારોથી ઓપરેશન કરતો ડોકટર પ્રત્યક્ષરૂપે વાઢકાપ કરતા હોવા છતાં જેમ તેનો ઈરાદ શુદ્ધ છે તેની જેમ અહિંસા કે હિંસા એ તત્ત્વથી બાહ્ય વસ્તુ નથી. એ તે અંતરની શુદ્ધ અને અશુદ્ધ બે મનોવૃત્તિઓ છે. બહારતો ક્રિયા કે હલનચલનનું સમાન જ રૂપ હોય છે, પરંતુ અંદર અધિકારીભેદથી વિભિન્ન સ્વરૂપે એ પ્રતિબિંબિત થાય છે.
એકને માટે જે અશુભ અને અપ્રિય છે તે બીજાને માટે શુભ કે પ્રિય હોઈ શકે છે. શ્રીગૌતમસ્વામી માટે ભગવાન પ્રિય હતા, તે જ ભગવાન ગશાળા માટે પ્રતિસ્પધી અને દંષ્ય હતા. .
આ રીતે વિચારતાં એ સપષ્ટ થાય છે કે કર્મ બંધનના બીજ બે જ છે. રાગ અને પ. આ રાગ-દ્વેષ જ ખરેખર હિંસા છે અને તે જ સંસારના મૂલ છે.
બાહહિંસાના મૂળમાં જે રાગ-દ્વેષ ન હોય તે હિંસા પણ અહિંસા છે. અને બાહ્ય અહિંસાના મૂળમાં જે રાગ-દ્વેષ છે તે અહિંસા પણ હિંસા જ છે.
જૈનદર્શન વિવેક હીન-અબૂઝ અને મિથાદષ્ટિ વ્યક્તિની અહિંસાને હિંસાજ માને છે અને તેના સત્યને પણ અસત્ય. કારણકે અહિંસાની આધારભૂમીરૂપ સમ્યમ્ જ્ઞાન(વિવેક)નો તેને અભાવ છે.
વળી અહિંસાનું આ ચિંતન જ્યાં સુધી સમ્યજ્ઞાનના પ્રકાશમાં ગતિશીલ રહયું, ત્યાં સુધી તે એ જૈન ધર્મને ગૌરવપ્રદાન કરતું રહ્યું–તેને યશસ્વી બનાવતું રહ્યું, પરંતુ જ્યારથી તેના ઉપર અજ્ઞાનની કાળી છાયા પડી, જ્યારથી તે સૂક્ષ્મ ચિંતનમાંથી ખસીને સ્થૂળ ચિંતનમાં પરિણમી, ત્યારથી અહિસાનું સમગ્રરૂપ જ વિકૃત થઈ ગયું. જૈન સમાજનો હાસ પણ અહિંસાના બેટા ચિંતનને કારણેજ થયો છે-એમ કહીએ તો ખોટું નથી.' | દાર્શનિક ચિંતનના અભાવમાં અહિંસાનો સ્થૂલ આચાર જડ થઈ ગયો. આપણે આજે અહિંસાના નામે સંપૂર્ણપણે ગતિહીન અને મતિહીન એવા અહિંસાના શબને માથા ઉપર ઉઠાવી રહ્યા છીએ. આ પ્રાણહીન અહિંસા પણ હિંસા જ છે. “કેઈને સુધારવાને બહાને કે ધર્મને નામે કઠવાશ જન્માવી તેને પ્રશસ્તરૂપ આપવું'-આ રીત સદંતર ખોટી છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
કષાયા અને આસક્તિ એ જ સસાર
જોકે ક્રિયામાત્રથી કમેં બંધ થાય છે, છતાં રાગ-દ્વેષાદિ કપાયા અને આસક્તિવાળા આત્માને થનાર કમ બધ; કષાયા અને આસક્તિની તરતમતા મુજબ ન્યૂનાધિક સ્થિતિવાળા તથા શુભાશુભ ફળ દેનારા બને છે અને તે સાંપરાયિક કહેવાય છે.
તથા કષાયે। અને આસક્તિરહિત આત્માને થનાર કર્મબંધ કષાયેા અને આસક્તિના અભાવને લીધે ફક્ત એ જ સમયની સ્થિતિવાળા હાય છે અને તે જૈત પરિભાષામાં ઈર્ષ્યાપથિક કહેવાય છે
આ રીતે રાગ-દ્વેષાદિ કષાયેા અને આસક્તિને કારણે થતા આરબ-સમાર ભરૂપ જીવહિ સાથી કર્માં બંધાય છે. અને તેથી જ તેના અભાવમાં કમુક્ત થવાનું જૈન દર્શન માને છે.
ભીના કપડા ઉપર લાગેલી ધૂળ જેમ કપડા સાથે ચેરી એકમેક થઈ જાય છે અને તે સાફ કરવા માટે મેલ અને ચીકાશ મુજબ તેવા તેવા પ્રયત્નો કરવા પડે છે, તે રીતે કમાયા દ્વારા બાંધેલા કર્મો આત્માસાથે સંબદ્ધ થઈને દી કાળસુધી ચોંટી રહે છે અને પૂર્ણ સમયે તે તે કમીના ઉદ્દય થતાં તેનું ફળ જીવને ભગવવુ પડે છે, અથવા તે તે કર્મોને ક્ષય કરવા માટે તેવા તેવા તપશ્ચર્યાદિ અનુષ્ઠાન કરવા પડે છે.
પરંતુ સૂકા કપડાં ઉપર લાગેલી રજ તેને ખંખેરતાની સાથે જ જેમ કપડાથી છૂટી પડી જાય છે તે રીતે રાગદ્વેષાદિ કષાયારૂપી ચિકાસ વિના માત્ર ચોગાના વ્યાપારથી બંધાયેલાં કર્માં પ્રયત્ન વિના જ આત્માથી છૂટાં પડી જાય છે.
સારાંશ એ છે કે—ત્રણેય પ્રકારના યોગેની સમાનતા હોવા છતાં તેમાં જો કષાયે। ભળેલા ન હાય તેા કર્મોના સ્થિતિબંધ અને રસબંધ થતા નથી. આ કારણથી જ એ મુળે તે મૂઢ્ઢાળે કહેલ છે.
આવુ સમજીને સંસારનું પરિભ્રમણ રોકવા માટે મુમુક્ષુએ વિધયકષાયે ડી માનસિક, વાચિક કે કાયિક ક્રિયાએના નિરાધ કરવા જોઈએ. તેથી કમ બંધ પણ ન થાય અને સંસારનું પરિભ્રમણ પણ અટકી જશે.
હરકેાઈ વ્યક્તિ તઘોગ્ય પુરુષાથ કરીને ક`મુક્ત થઈ શકે છે. આ રીતે મુક્ત થયાના અનેક જ્ઞાતિના અનેક વ્યક્તિના દૃષ્ટાંતા માજુદ છે. મુક્ત થયા પછી તે વ્યક્તિ અન્યસિદ્દોની જેટલીજ પૂજ્ય અને છે.
२
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
જૈનધર્મની અપેક્ષાએ કમસ્વરૂપ જૈન ધર્મ ગુણપૂજક છે, વ્યક્તિપૂજક નહિં અને તેથી જ જૈન ધર્મને મૂલ મંત્ર- નો તાળે આદિપાંચપદે દ્વારા સ્તવાતા અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ : આ નામે પણ ગુણવાચક છે. આવા ગુણોવાળી વ્યક્તિઓને જ જૈને પૂજે છે. નિર્ગુણ વ્યક્તિઓને નહિ. વળી, કેઈપણ સાધક મહાન હોય કે ક્ષુલ્લક; જે તે ખરેખર ! દેષિત હોય તે મેક્ષે જતાં સુધી પણ કર્મ તેને છોડતું નથી. એ હકીકત મહાવીર સ્વામી જેવી વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓને પણ થયેલા વિવિધ ઉપસર્ગોને ઝીણવટપૂર્વક તપાસવાથી સમજાશે.
દેવો પાસે હોવા છતાં ગોશાલ ભગવાનને ઉપસર્ગ કેમ કરી શક્યો ?
સમુદ્રમાં સુભૂમચક્રીનું ચર્મરત્ન પકડનાર ૬૪૦૦૦ દેને, જ્યારે સૂભૂમનું આવી બન્યું ત્યારે સૌને એકસરખે જ વિચાર આવ્યો કે-હું એકલે મુકી દઉં તે તેમાં શું વાંધો છે ?
નિર્દોષ ગર્ભિણી હરિણી અને તેના બચ્ચાને બાણથી વીંધી નાખી તેની પ્રશંસા કરવાના પાતકથી શ્રેણિક રાજાએ ગાઢ નરકાયુષ્ય બાંધ્યું. તે પછી મહાવીર ભગવાનના સંસર્ગથી તીર્થકર નામકર્મ તે બાંધ્યું, છતાં નરકે તો જવું જ પડયું.
કમેનું સ્વરૂપ સમજમાં આવી ગયા પછી સમજાઈ જશે કે બધાય માટે કમીનું ફળ ભોગવવાની બાબતમાં સમાનતા છે. સાચી સમજ, શ્રદ્ધા અને તપ આચરણમાં જ મોક્ષ દેહ અને આત્માના ભેદનો સાક્ષાત્કાર =
સમ્યગ્દર્શન » , સાક્ષાત્કાર કરનારી દષ્ટિ = સમ્યગ્દષ્ટિ
, , સાક્ષાત્કાર કરવાવાળાજીવ = સમ્યગ્દષ્ટિજવા વિતરગ ભગવાન, નિગ્રંથગુરુ અને વિતરણભાષિત ધર્મઉપરની શ્રદ્ધાને વ્યવહાર સમકિત કહેવાય છે. | સર્વજીને પોતાના આત્માસમાન ગણ સમભાવ રાખવાની સવજ્ઞભગવાને જે આજ્ઞા ફરમાવી છે –તે સમજી, તે મુજબ વર્તવાની શ્રદ્ધાને ક્રમશ: નિશ્રયજ્ઞાન અને નિશ્ચય સમકિત કહેવાય છે. અને તે મુજબ વ તેને નિશ્ચય ચારિત્રી કહ્યો છે.
જૈન શાસ્ત્રોનું એવું વિધાન છે કે-- મુક્તિ માટે સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્મચારિત્ર : એ ત્રણેય પરસ્પર અપેક્ષિત છે. સમ્યગદર્શનના અભાવમાં સમ્યગજ્ઞાન થઈ શકે નહિ અને તે બેયના અભાવમાં સમ્યદ્યારિત્ર પ્રાપ્ત થઈ શકે નહીં. સમ્યજ્ઞાનના અભાવમાં કરાતી બધી ક્રિયાઓ મિથ્યા છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
આ રીતે સમ્યગ્નાન મેાક્ષના હેતુરૂપ તેા છે, પરંતુ ચારિત્રવિના તે એકલું મેાક્ષસાધક થઈ શકે નહિ.
જે ક્રિયાથી ખીજા નવા દુભાય તેથી પાપકમાં બંધાય છે. તે અશુક્રિયાએ કહેવાયછે. આવી પાપક્રિયાઓને ત્યાગ કરીને શુભક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્ત થવાથી પુણ્યપ્રકૃતિના બધ થાય છે. વળી નવાં અશુભકર્માં બંધાતા નથી અને પુરાણાં કર્મોના ક્ષય થાય છે. ચારિત્રનુ` સ્વરૂપ : વ્યવહારચારિત્ર અને નિશ્ચય ચારિત્ર—એ રીતે ચારિત્ર એ પ્રકારનુ છે. પાંચ મહાવ્રતા અને પાંચ મિતિએનુ પાલન તથા અનશનાદિ જે કાંઈ પરસાપેક્ષ છે, તે વ્યવહાર ચારિત્ર કહેવાય છે.
નિશ્ચયચારિત્રમાં કોઈપણ પદાર્થોની અપેક્ષા રહેતી નથી. તે પૂર્ણતયા સ્વા– માવલંબી છે. વ્યવહાર ચારિત્ર સાધન છે, નિશ્ચયચારિત્ર સાધ્ય છે. વ્યવહાર ચારિત્રની સફળતા નિશ્ચયચારિત્રની પ્રાપ્તિમાં છે.
તપ
સાહિત્ય, સંગીત, કળા, વિજ્ઞાન, અૌપાર્જન કે એવી બીજી સર્જનાત્મક આહ્વ પ્રવૃત્તિઓમાં ય કાઈપણ ક્ષેત્ર એવુ નથી કે જેમાં તપશ્ચર્યાને અવકાશ ન હાય, પરંતુ અહીં તેા જે તપતુ વિધાન છે તે આધ્યાત્મિક વિકêશને અનુલક્ષીને છે. આત્માની અવરાએલી શક્તિએ પ્રગટ કરી એમનેા સ ંચય કરવે–તેનું નામ તપ. જુદી જુદી Öતે વહીજતા અનેક ઝરણાએના પાણીને! સંગ્રહ કરવાથી જેમ સ્થાયી સ ંચય થાય છે અને મહાન કાર્ય સિદ્ધ કરી આપે છે, છુટા છવાયા સૂર્યના કિરણેા કશુ કા થતાં જવલત શક્તિ પ્રગટે છે,
યશ શકે નહિ, પરંતુ તે એકત્રિત
તેમ ચૈતન્યની સ ંગ્રહિત શક્તિ પણ અનેકગણું કામ આપી શકે છે. કોઈપણ ધર્મ સંસ્થાપકે તપની આવશ્યકતા સ્વીકારી છે,
પરંતુ એ સ ંગ્રહિત થયેલી શક્તિ ખેાટે માગે ન વેડફાઈ જાય, દીવાલમાં ગાબડુ પડીને પાણી ચાહ્યુંન જાય અથવા તેમાં અનિષ્ટ તત્ત્વ ભળી ન જાય. તેની સંપૂર્ણ કાળજી રાખવાની પણ જરૂર પડે છે.
»
Ο
આ કારણથી જ ભગવાને જ્ઞાન અને ધ્યાનની સાથે જ તપને સ્થાન આપ્યું છે. “પરપદાર્થોથી દૂર રહેવાની કાળજી રાખવા છતાં, જ્યાં સુધી મેાહનીયકનું જોર હાઈ મમતા કે અહંતાનુ આરાપણું થઈ જાય અને તેમાં સુખ છે—એવી ઊંડે ઊંડે વૃત્તિ રહે ત્યાંસુધી આત્મવિકાસ સાધવા-એ કેવળ વલખા માત્ર છે.”
આવું સમજી, સંયમ સ્વીકાર્યાં પછી પણ ૧૨ા વર્ષે જેટલી દીધ અને કઠિન તપશ્ચર્યા કરી ભગવાન સાધનામાં સફળ થયા.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન એટલે વિવેકબુદ્ધિ. તપશ્ચર્યા કેવળ નિષ્કામ રહે-તેની તકેદારી આ વિવેકબુદ્ધિ રાખે છે. કારણકે કેઈપણ ક્રિયા કર્યા બાદ તેના ફળની ઈચ્છા માનવ માત્રને રહે છે. એટલું જ નહિ, બલિહ-કાંઈપણ નવીન જુએ ત્યારે “આવું મને મળે તે ઠીક'-એવી ઊંડે ઊંડે પૃહા પણ રહે છે. સામાન્ય રીતે જીવમાત્રમાં અને પ્રગટ સ્વરૂપે માનવ માત્રમાં એ લાલસા અતિસ્પષ્ટ દેખાય છે. આને વાસના પણ કહી. શકાય. આ કારણે તપશ્ચર્યા અશુદ્ધ બની જાય છે પરંતુ આવી તુચ્છવૃત્તિ કે જે શલ્યની પેઠે જીવને ડગલે ને પગલે ખેંચ્યા કરે છે, તે કાંટાને સાચું જ્ઞાન દૂર ફેંકી દે છે. એ દૃષ્ટિએ જ્ઞાનની અગત્યતા છે.
જ્ઞાની સાધકને જગતના અભિપ્રાયની દરકાર હોતી નથી. તેને માત્ર આત્માનો જ અવાજ બસ હોય છે.
આવા સાધકની તપશ્ચર્યા “અહ”ની વૃદ્ધિ માટે, ગારવા માટે, મહત્વાકાંક્ષા માટે અથવા લોકપૂજા કે પ્રતિષ્ઠા માટે થતી નથી.
માટે જ તે તપ આદર્શ અને સફલ ગણાય છે.
તપશ્ચર્યામાં જ્ઞાનની સાથે ધ્યાનનું પણ સ્થાન આવશ્યક છે, કારણકે બહારથી ઘૂસી જતા વિકલ્પોના અનિષ્ટની ચેકી તો ધ્યાન જ રાખી શકે છે. સર્વ ઈદ્રિયે, મન, વાણી અને કમને સત્ય પર એકાગ્ર કરી રાખવાની અદ્ભુત શક્તિ પણ ધ્યાન દ્વારા જ સાંપડે છે.
એટલે આ રીતે જ્ઞાન અને ધ્યાન એ બનેય તપસ્વીને અનિવાર્ય આવશ્યક છે. તપશ્ચર્યાને સંબંધ સીધી રીતે આંતરિક વૃત્તિઓ સાથે છે, એ હેતુ બરાબર જળવાઈ રહે તે માટે ભગવાને અનેક જીવોની અપેક્ષાએ તપના ૧૨ પ્રકારે શાસ્ત્રમાં વર્ણવ્યા છે.
તપશ્ચર્યા એ ક બાળવાની પ્રચંડ ભદ્દી છે, વળી પૂર્વાધ્યાસો તથા પૂર્વ કર્મોના વેગને દાબવાનો કે પૂર્વ સંસ્કારોની શુદ્ધિ કરવાને માત્ર આ એક જ ઉપાય છે.
આવી તપશ્ચર્યાને લાભ જ્ઞાની અને વીરસાધક જ લઈ શકે છે.
બાહ્ય દેખાતી ઈદ્રિયદમન અને દેહદમનની તપશ્ચર્યા પણ આવશ્યક તે છે જપરંતુ તેની આવશ્યકતા અંતરશુદ્ધિ અને આંતરવિકાસની અપેક્ષાએ છે.
બાહ્ય તપશ્ચર્યાથી ચિંતન, ચિત્તપ્રસન્નતા અને ધ્યાનલક્ષિતાને ટેકો મળે છે અને આત્મસ્વરૂપ તથા જગસ્વરૂપને સમજવાની તક સાંપડે છે.
જે તપશ્ચર્યા આ રીતે વૃત્તિના સંસ્કાર પલટી, ચિત્તખિન્નતાને સ્થાને ચિદાનંદ સ્કુરાવે, તે તપશ્ચર્યા જીવનમાં વણવાને સૌ કોઈ પ્રયાસ કરે.
તપશ્ચર્યા એ શરીર, મન, અને આત્માઃ એ ત્રણેયને તંદુરસ્ત કરનારી સફળ જડી બુટ્ટી છેવૈરાગ્યવૃત્તિ તથા અભ્યાસથી એ સહજ રીતે સુસાધ્ય બને છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભ. મહાવીરની અહિંસા મહાવીર ભગવાને જન્મને લીધે માનવામાં આવેલી વર્ણ વ્યવસ્થાને તે તે પ્રકારની યોગ્યતાને પ્રગટાવવા અને રક્ષણ કરવા માટે સ્વીકારી છે... તેઓ ગ્યતાને માટે તથા યોગ્યતાને કારણે થયેલ સમાજ વ્યવસ્થામાં માનતા હતા.
કારણકે વ્યક્તિની શ્રેષ્ઠતાનો આધાર તેની યોગ્યતા અને આચાર વિચાર ઉપર છે, જન્મ ઉપર નહિં. ગતાની ઉપેક્ષા કરીને ફક્ત જન્મને લીધે ઊંચ-નીચનો ભેદ કરવો એ પણ હિંસાત્મક આચરણ છે.
ધર્મનું સર્વ શ્રેયસ્કર સ્વરૂપ ત્યાં સુધી પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી, જ્યાં સુધી કઈપણ જાતનો કદાગ્રહ દૂર થતો નથી, કારણ કે કદાગ્રહ અને પૂર્વગ્રહ વિગ્રહને જન્મ આપે છે અને મનુષ્યને અસહિષ્ણુ બનાવી મૂકે છે.
ઈતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે કે ધાર્મિક અસહિષ્ણુતાને લીધે સંસારમાં પુષ્કળ લેહી રેડાયું છે અને ખૂબ ઝઘડા થયા છે. આને ધર્મ કયી રીતે કહી શકાય ? જ્યારે જયારે ધાર્મિક આગ્રહ સહિષ્ણુતાની હદને ઓળંગી જાય છે ત્યારે પોતાનો સારો અને સાચો પ્રચાર અને પ્રસાર પણ હિંસાનો આશ્રય લેવા માંડે છે. મહાવીર ભગવાનની અહિંસાના અનેક રૂપે છે.
અનેકાંત-સ્યાદ્વાદ અને અપરિગ્રહ, અહિંસાના જ રૂપાંતરો છે. અહિંસાની દિવ્યજતિ : વિચારક્ષેત્રમાં અનેકાંત, - વચનવ્યવહારના ક્ષેત્રમાં સ્વાદાદ, અને સામાજિક તથા આત્મશાંતિના ક્ષેત્રમાં અપરિગ્રહના રૂપમાં પ્રગટે છે
ભ.મહાવીરનો (જૈનદર્શનનો) સ્યાદ્વાદ - ' એકદા રાજકુમાર વર્ધમાન પિતાના રાજમહેલના ચોથા માળે એકતમાં વિચારમગ્ન બેઠા હતા. તેમના બાલમિત્રે તેમને મળવા આવ્યા. તેઓએ ઠેઠ નીચે રહેલા ત્રિશલા માતાને પૂછ્યું-વધમાન ક્યાં છે ?
માતાએ કહ્યું-ઉપર છે.
બધા બાળકો દેડડ્યા અને એકીસાથે સાતમે માળે પહોંચી ગયા. ત્યાં વધમાન નહતા, પરંતુ ત્યાં રહેલા સિદ્ધાર્થ રાજાને વધમાન વિષે પૂછ્યું.
ત્યારે તેમણે કહ્યું-નીચે છે.
માબાપના પરસ્પર વિરોધી વચનો સાંભળીને બાળકે મુંઝાઈ ગયા. છેવટે દરેક માળે શોધતા શોધતા ચોથે માળે વિચારમાં મગ્ન વધમાનને જોયા.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ સાથીઓએ ફરિયાદભર્યા સ્વરે કહ્યું- તમે અહિં છુપી રીતે બેઠા છો અને અમે સાતેય માળે ફરી વળ્યા.
કેમકે માતાએ કહ્યું કે-વધમાન ઉપર છે. ઉપર જઈને પૂછતાં પિતાશ્રીએ કહ્યું કે-નીચે છે. ક્યાં શેધીએ ? આમાં કેણ સાચું છે ?
વર્ધમાને નિરાકરણ કરતાં કહ્યું કે બન્નેય સાચા છે. નીચેવાળાની અપેક્ષાએ હું ઉપર ગણુઉં, તેથી તે પણ સાચા છે.
અને સાતમા માળવાળાની અપેક્ષાએ હું નીચે ગણાઉં તેથી તે પણ સાચા છે. આ રીતે ઉપર નીચેને વ્યવહાર સાપેક્ષ હોય છે. વસ્તુસ્થિતિ બીજાથી ભિન્ન હોવા છતાં તેનું કથન બીજાની અપેક્ષા રાખે છે. આને જ સ્યાદ્વાદ કહેવાય છે.
સ્વાદ એ એક એવી શૈલી છે કે જેમાં એકબીજાને કશે વિરોધ આવતા નથી. સર્વસમાધાનકારી અને સર્વસમન્વયયુક્ત આ વાણી છે.
આ રીતે બાળક વધમાન સ્યાદ્વાદ જેવા ગંભીર સિદ્ધતિ પણ બાળકને વ્યવહારુ દષ્ટાંતપૂર્વક સહજપણે સમજાવી દેતા.
ભ. મહાવીરને સર્વોદય ભગવાન મહાવીરનો સર્વોદય વર્ગોદયવિરૂદ્ધ એક વૈચારિક ક્રાંતિ છે. જેમાં બધાયને ઉદય થાય તે જ સર્વોદય કહેવાય.
તેઓ ફક્ત મનુષ્યનો જ નહિ, પ્રાણીમાત્રનો ઉદય ઈચ્છતા હતા. ધર્મના સર્વોદય સ્વરૂપનું તાત્પર્ય સર્વજીવ સમભાવ અને સવજાતિ સમભાવ દ્વારા છે. બધા જીવોની ઉન્નતિ અને સુખ માટે સમાન તકની પ્રાપ્તિ એ જ સર્વોદય છે. પારકાનું અહિત ઈચ્છીને કે કરીને, કોઈપણ વ્યક્તિ પોતાનું હિત સાધી શકતી નથી.
સામાજિક જીવનમાં જ્યાં સુધી અસમાનતા રહેશે ત્યાં સુધી કેઈપણ વર્ગ સુખી અને શાંત રહી શકે નહિ.
એક બાજુ પુષ્કળ ભેગસામગ્રી સહેલાઈથી મળતી હેય–વેડફાતી હોય,
અને બીજી બાજુ શ્રમ કરવા છતાં જીવનનિર્વાહની સામગ્રી પણ ન મળે. આ પરિસ્થિતિ કદાપિ ચાલી શકે નહિ. - જોકે આ બધું પૂવફત પુણ્ય અને પાપને કારણે જ બનતું હોય છે, છતાં ભ૦ મહાવીરે પરિગ્રહની વ્યવસ્થાને ઉપાદેય ગણું છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
ભ. મહાવીરની વાણી
મીઠી વાણી બોલકે ગ અપના કર લેતી લોક વશીકરણાદિ મંત્રની માગણી કરે છે, પરંતુ ભગવાન કહે છે કે- મીઠી વાણી જાતને વશ કરવાને અમેઘ ઉપાય છે. આ વાત તેમણે આચરણ દ્વારા સિદ્ધ કરી બતાવી.
એકતો-તીર્થકર ભગવાનને અતિશય, સત્ય વાણું અને રિ–પેર લોહી ચડે તેવી તેમની મધુરી વાણીમાં મેઘકુમાર, રોહિણી ચેર તથા ચંડકૌશિક સાપ જેવાને પડતા બચાવ્યા.
જેની આપણને રાત-દિવસ તૃષ્ણ છે તે ધન-સંપત્તિને કુબેર ભંડારી ધન્નાશાલિભદ્ર લાત મારી, શરીર શેષવી સિદ્ધિ મેળવી. આ બધું શી રીતે શક્ય બન્યું?
પતે રાજ્યલક્ષ્મીને ત્યાગ કરીને, દેહની મૂછ ત્યજીને, ઉપસર્ગોપરીસમાં સમભાવ રાખવા છતાં જીવન-વ્યવહારમાં ક્યાંય ઉગ કે કડવાશ દેખાતી નહોતી -એવા ભ. મહાવીરની મીઠી-મધુરી વાણીનો પ્રતાપ. અત્યારે પણ તે પ્રત્યક્ષ અનુભવવી હોય તે આચારાંગનું મનન કરો. તેમાં કેરઠેર રે વણુમં, તે મેધાવી, છે કે, તે કાળો, ગાd આદિ શબ્દ આવે છે. આ સાંભળીને તેને ચાનક ન ચડે ? લ્યો, ચાલો ત્યારે સર્વજીવહિતકર તે વાણીને અસ્વિાદીએ.
આચારાંગ–પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ-નવ અધ્યયનનો ટૂંકસાર
૧. પૃથ્વી-પાણ-અગ્નિ-વાયુ-વનસ્પતિ તથા ત્રસકાય જીવોનું અસ્તિત્વ અને સ્વરૂપ સમજીને તે જીવોની રક્ષા કરવી—એ જ ભગવાનની આજ્ઞા છે” કમબંધના કારણરૂપ જીવહિંસાથી સર્વથા અટકવું.
અર્થાત્ તે જીવોની રક્ષા કરનાર જ મુનિ કહેવાય છે.
૧. રાગ-દ્વેષ અને આસક્તિને કારણે જીવ અનેક પાપ કરે છે. તેથી કર્મો
બંધાય છે. તેથી જ તેને સંસારના મૂળ કહ્યા છે. જેને માટે અજ્ઞાની છવ રાગ-દ્વેષ અને છલપ્રપંચે કરે છે, તે સ્વજનો પણ મૃત્યુ સમયે તેને બચાવવા સમર્થ નથી.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
વળી, જેની સાથે છલપ્રપંચો કરે છે તેમની સાથે નવા વર વિરોધ ઉભા કરે છે.
આ લેણ-દેણ ચૂકવવા તેને સંસારમાં ભટકવું જ પડે છે. આ રીતે તે પિતેજ પિતાનો દુશ્મન બને છે. દરેક જીવો તેિજ પિતાના સુખ-દુ:ખના કર્તા અને ભોક્તા છે -એમ સમજી ઉમર વીતી ન જાય તે પહેલાં સત્કૃત્ય માટેની તક ઝડપી લેવી.
૨. દીક્ષા લીધા પછી મોહક પ્રસંગે પ્રાપ્ત થતાં વિરૂદ્ધ માર્ગે ચાલી તે મેળવવાના ઉપાયમાં જેઓ રચ્યા પચ્યા રહી જોહમાં અહોનિશ ડૂબેલા રહે છે,
તેઓ નથી આપાર કે નથી પેલે પાર. માટે સંયમમાં થયેલી અરુચિના કારણરૂપ અજ્ઞાન, લોભ અને મેહનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમ9 સંયમમાં જ રુચિ કેળવવી.
અજ્ઞાની અનેક રીતે આરંભ-સમારંભ કરી જીવહિંસા કરે છે.
પરંતુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કામભેગેનું પણ સેવન કરતો નથી. - તે જ ખરો અણગાર કહેવાય છે.
૩. સંયમમાં અરુચિ થવાના કારણરૂપ અહંકાર તથા પ્રાપ્ત પદાર્થોમાં આસક્તિ તજી સમભાવપૂર્વક જીવવું.
કેટલાકને અસંયમી જીવન જ પ્રિય લાગે છે, પરંતુ મુમુક્ષુ જન્મ-મરણના મૂળને શોધી તેથી છુટવાના ઉપાયરૂપે સંયમ જીવન જીવવાનો જ પુરુષાર્થ કરે છે.
૪. આત્મદર્શન માટે બાહ્ય સંસાર અર્થાત ધન-ધાન્ય-માતપિતા-સ્ત્રી પુત્રપરિવાર અવરોધક છે. અહીં મૂછ-મમત્વ-આસક્તિ તથા લોકૅપણને કમબંધ (સંસાર પરિભ્રમણ)ના મૂલ કારણરૂપ બતાવ્યા છે. તેથી તેનો ત્યાગ કરવાનું ફરમાવ્યું છે. લેકે સ્ત્રીઓને કારણે મહાદુઃખી છે. ભેગેની પાછળ રોગનો ભય રહેલો છે.
સંસાર સ્વાથી હોવાથી સ્વજન રેગી થતાં જ તેની ઉપેક્ષા થાય છે. . છતાં, મેહ અને અજ્ઞાનને કારણે મૂઢ બનેલો આવ ધર્મના મમને સમજી શકતા નથી.
૫. ગૃહસ્થ અનેક કારણે પરિગ્રહ કરી આરંભ-સમારંભ કરે છે. પરંતુ, ત્યાગી મુનિએ ભિક્ષા પણ ક્યાંથી ? કેટલી અને કેવી લેવી? તેનું વર્ણન કર્યું છે. અજ્ઞાની એરતા અને છેલપ્રપંચે કરે છે પરંતુ તે તેને જ ઘાતક નિવડે છે. માટે દેહ તથા કામભોગનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજી, તે માટે થતા સંકલ્પ-વિકલ્પમાંથી મુક્ત થવું.
૬. જે સાધક પરિગ્રહની મૂછ (મમત્વોનો ત્યાગ કરી શકે છે.
તે પરિગ્રહને પણ ત્યાગ કરી શકે છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિ દેહનિર્વાહાથે લેકનિશ્રામાં રહે, પણ ક્યાંય મમતા રાખે નહિ,
તથા અસંયમી જીવનના રમાનંદ-પ્રમોદ અને મોહક પ્રસંગોમાં ફસાય નહિ. જેનું ચિત્ત મોક્ષમાર્ગમાં સ્થિર છે અને
કર્મક્ષય કરવામાં જે નિપુણ છે તેને મુનિ કહ્યો છે. ઉપદેશ કેને કેમ કરે તે? વિષેની સૂચના.
૧ “જગતમાં છવો અનેક પ્રકારના જે આ દુખે ભેગવે છે. તે આરંભ-સમારંભ-પરિગ્રહ તથા હિંસાને ફળ સ્વરૂપ છે,
વળી રાગદ્વેષ અને આસક્તિ કર્મોની જડ છે.” –એમ સમજી “આત્મા કર્મોથી લેપાય નહિ –એ રીતે જ્ઞાની સદા જાગ્રત રહે છે, પરંતુ, અજ્ઞાની છેવો મોહ નિદ્રાધીન હોવાથી ધર્મના ખરા સ્વરૂપને જાણી શક્તા નથી. ૨. અજ્ઞાની પાપકાર્યોથી આજીવિકા ચલાવે છે, હાસ્ય-વિનોદને કારણે હિંસા કરીને આનંદ માને છે, પતે અજર-અમર હોય તેમ અનેક સંકલ્પ-વિકલ્પ તથા
આરંભ-સમારંભ કરવાપૂર્વક જીવહિંસા કરે છે. પરંતુ જ્ઞાની સર્વ જીવોને પિતાની સમાન માની કેઈપણ વને દુઃખ પહોંચાડતો નથી.
આ રીતે બેયના પંથ જુદી છે,
માટે અસંયમી અને અજ્ઞાનીની સેબત કરવી નહિ. ૩. લેકેષણાથી પર રહી, બધાય જીવોને સમાન માની વિશુદ્ધ જીવન જીવનારને સંયમી કહેલ છે. સન્માર્ગગામી આત્મા જ પિતાનો મિત્ર છે. તાલીમિત્રો શા કામના ?
કર્મના ફળ વિષે અજ્ઞાનીના મતનું ખંડન. ૪. આત્મજ્ઞાનીને સર્વશાસ્ત્રવેત્તા કહ્યો છે.
પ્રમાદીને સર્વત્ર ભય છે, અપ્રમત્ત નિર્ભય છે. 'દુઃખના મૂલ કારણરૂપ સાંસારિક સંયોગો તથા આસક્તિનો ત્યાગ કરનાર નિર્મોહી જગતને પણ વશ કરી શકે આદિ તત્વજ્ઞાન.
*
૪ ૧. આપણી જેમ દરેક જીવને જીવન તથા સુખ પ્રિય છે તેથી કંઈપણ જીવને દુઃખ ન થાય તેમ વર્તવું. '
ભગવાનની આ આજ્ઞા અસિા પરમો ધર્મ: ઉપર અટલ શ્રદ્ધા રાખવી તથા હિંસકવૃત્તિ, લેકૅષણ અને બહિર્મુખદષ્ટિનો ત્યાગ કરી જીવન વિતાવવું.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
૨. જે પદાર્થો
બંધના પ્રત્યક્ષ કારણરૂપ છે,
તે જ પદાર્થા નિરાસક્તિ તથા સાચી સમજને કારણે કમ ક્ષય પણ કરાવી શકે.વળી કક્ષય કરાવી શકે તેવા પદાર્થો
મૂર્છા તથા ખાટી સમજને કારણે કર્મ બંધના કારણરૂપ પણ બની શકે. અર્થાત્ પદાર્થો નહિ, પણ ચિત્તવૃત્તિ જ કર્મબંધ કે કક્ષયના કારણરૂપ છે.
પાયામાં જ ભીંત ભૂલેલા હેાવા છતાં, પાતાના પંથને સાચા રાવનારા અન્યવાદીએ પોતે તથા તેમના અનુયાયીઓ જીવહિંસાને કારણે દુર્ગતિમાં રખડે છે. ૩. જ્ઞાન, શ્રદ્ઘા અને સંયમની સાથે તપની પણ જરૂર છે. પરંતુ તેના અણુરૂપે ક્રોધને દૂર કરવેા.
૪. તપની સાથે નિરવદ્ય સંયમ પણ જરૂરી છે.
૫
૧. પાપી વૃત્તિને પોષવા કાઈક મુનિ એકાકી વિચરે છે, છતાં દુર્ભાગ્યવશ તેની કામેચ્છા પૂરી થતી નથી. તેથી તે સંસારસુખની નજીક પણ નથી,
અને તેનેા ત્યાગી ન હેાવાથી સંસારથી દૂર પણ નથી. પરંતુ, મેક્ષથી તા દૂર છે જઃ માટે સત્યજ્ઞાન મેળવવા જિજ્ઞાસાવૃત્તિ કેળવવી
૨. આત્મા કર્મોના કર્તા છે અને તે કર્મોને જ ભાતા છે, અર્થાત બંધ અને મેક્ષ પેાતાના જ પુરુષાથ ઉપર અવલંબિત છે.
માટે, પરિગ્રહ કે તુચ્છવૃત્તિઓમાં ન રાચતાં આતા પરીષહાને સહન કરી સયમપથે આગળ વધવું.
૩. ‘કાઈપણ જીવની હિ ંસા ન કરવી-એ ભગવાનની આજ્ઞા છે. આજ્ઞા એ જ ધર્મ છે. ધર્મ સમભાવમાં છે.
મહાદિ શત્રુએ સાથે જ તું યુદ્ધ કર. બહાર દેખાતા દુશ્મના નિમિત્તમાત્ર છે. જ્યાં આત્મજ્ઞાન છે ત્યાં સમ્યકૃત્વ છે.
જ્યાં સમ્યક્ત્વ છે ત્યાં સંયમ (મુનિપણું) છે,
-એમ સમજી સમભાવપૂર્વક અહિંસાધને આરાધવા,
૪. કામવાસના પીડે તા. મુનિ તેનેશાંત કરવાના અનેક નિર્દોષ ઉપાયા કરે. વળી કામભેગા ભાગન્યા પહેલાં કે પછી કેટલાક પાપા તથા વિંબના સહન કરવી પડે છે-તેને વિચાર કરી મુનિ કુમાગે જ્યાં અટકે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. સરોવરનું રૂ૫ક. શંકાશીલ વ્યક્તિ સમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી. સાધકની ચતુર્ભગી.
સમિથ્થાની વ્યાખ્યા. બીજાને હણનાર આત્મા પોતે જ કર્મોથી હણાય છે ઇત્યાદિ તત્વવિચારણું..
૬. પરિવર્તનશીલ, ક્ષણભંગુર તથા સારહીન આ સંસારમાં અહિંસા. (સંયમધમ) જ સારભૂત છે. માટે સાધકે સમ્યગ્માર્ગનું અવલંબન કરતાં કરતાં અશુભ કિયાઓથી નિવૃત્ત થવું, અને સાંસારિક પ્રલેભનોથી અલિપ્ત રહી, સન્માર્ગે પુરુષાર્થ કર.
“આસક્તિ જ કર્મબંધનું કારણ છે”-માટે આસક્તિ-મૂર્છા–મમતા તજવી. સિહનું સ્વરૂપ
૧. કાચબાની જેમ કેટલાક મૂઢ મનુષ્ય નવા સુખને માટે પ્રાપ્ત થયેલી તક ગુમાવી બેસે છે.
ત્રણેય ઋતુનાં અનેક શીતાદિ કષ્ટ વેઠવા છતાં, જેમ વૃક્ષો પોતાનું સ્થાન. છોડી શકતા નથી, તેમ કુલાચાર અને પૂર્વગ્રહની પકડમાંથી ભલભલા માણસે પણ છૂટી શકતા નથી. અંતે અચાનક રોગો આવી પડે છે અને જીવો પરવશ થઈને દુર્ગતિમાં ચાલ્યા જાય છે. * ૨. “આસક્તિ એ જ સર્વ દુઃખનું મૂળ છે–એવું સમજી મુનિ મેહમાયામાં ન ફસાતાં લીધેલી પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરે. ભગવાને આજ્ઞાપાલનમાં જ ધર્મ કહ્યો છે.
૩. ઉપકરણ અને આહારાદિની લાઘવતાની સાથે મૂછત્યાગનો આશય . હેવો જરૂરી છે.
૪. સંયમ લીધા પછી આત્મશુદ્ધિ કરવી જરૂરી છે. તેથી અહીં કર્મરૂપી મેલને દેવાના ઉપાયોનું દિગ્દર્શન કરાવેલ છે.
વળી સંયમ લીધા પછી પૂર્વના મેહજન્ય સંસ્કારો જાગ્રત થઈને સાધકને વિચલિત કરી શકે છે. માટે સાવધાન થઈને ઈશ્ચિદમન તથા સમભાવપૂર્વક અનાસક્તિ ભાવ કેળવવો જોઈએ..
વિવિધ પ્રકારના સાધકેનું વર્ણન. - ૫ યથાયોગ્ય હિતેપદેશ દ્વારા પરોપકાર કરનાર મુનિ મૃત્યુનું સહર્ષ સ્વાગત કરે તો તે સંસારને પાર પામી જાય છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૮
કશીલ ત્યાગ, પ્રલોભનવિજય, પ્રતિજ્ઞા પાલન, સ્વાદનિગ્રહ, વૃતિસંક્ષેપ તથા સમાધિમરણની અર્થાત્ બાહ્ય-અત્યંતર તપની સુંદર છણાવટ કરી છે.
૧. જીવો સર્વત્ર રહેલ છે, આરંભ-સમારંભથી જીવહિંસા થાય છે કેટલાકને આ તથા આચાર સંબંધી અન્ય જ્ઞાન, વિવેક કે તદ્રુપ આચરસુ હતી નથી, તેથી અસંયમી તથા અસમાન સામાચારીવાળાનો સંગ તજવો, કેમકે વ્યવહારુ દષ્ટિએ પણ તેમની માન્યતાઓ અસંગત હોય છે. તેથી તે વાદીઓ પોતે પણ ડૂબે છે અને બીજાને પણ ડૂબાડે છે.
૨. મુનિ અકથ્ય આહારાદિ લે નહિ, તે કારણે ઉપસર્ગ આવે તે પણ સહન કરે.
૩. ઉત્તમ સાધકના લક્ષણો.
૪ થી ૭. સાધનાને જીવનમાં રચનાત્મક બનાવવા માટે સંકલ્પબળની જરૂર પડે છે. આવું સંકલ્પબળ કેળવવા માટે અનેકવિધ અભિગ્રહ- પ્રતિજ્ઞાઓ લેવાની હોય છે. તેવા સાધકના પ્રકારે અહીં દર્શાવ્યા છે.
“સાધનાની શરૂઆતથી મરણ સુધીના પ્રત્યેક પ્રસંગે ધ્યેયમાં અડગ રહેવું એ તેનો સાર છે. અર્થાત જે ક્રિયાથી સમભાવ પ્રાપ્ત થાય અથવા જે ક્રિયા કરતાં સમભાવ રહે તે જ ક્રિયા ધ્યેયને પહોંચવાનું સાધન ગણી શકાય.
૮. ભક્તપરિણા, ઇગિતમરણ તથા પાદપપગમન મરણ. આ ત્રણ પ્રકારના સમાધિમરણની વિવિ તથા તેનું ફળ બતાવેલ છે.
પૂર્વોક્ત મુનિ ભગવાને કેવી રીતે પાળી ?
સાધના વખતે પરીષહ તથા ઉપસર્ગો આવતાં સહનશીલ થઈને ભગવાને કેવી રીતે સંયમની સાધના કરી સિદ્ધિ મેળવી ? તેનું વર્ણન છે. સાધકે પણ એ જ રીતે સાધના કરવી જોઈએ-એ બતાવ્યું છે.
પ્રાચીનકાળ અને વર્તમાનકાળ એક જમાનો એવો હતો કે
ખેડુત–લુહાર- કુંભાર-બી-સેની-માળી-વણકર-નાવિક તથા સૈનિક વિગેરે હરકેઈ જૈનધર્મઅહિંસાનું પાલન કરતા હતા. પિતાના પરંપરાગત ધંધા કે કાર્યોમાં રચ્યાપચ્યા રહેવા છતાં તેઓ અહિંસાના ૬ ઉપાસક હતા
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
આજે અહિંસાના મિથ્યા-વિવેકરહિત જ્ઞાનના પરિણામે જૈનધર્મ વિરાટજનજીવનમાંથી દૂર ખસ ખસતો કેવળ એક નાના વેપારીવર્ગમાં સીમિત થઈ ગયેલ છે.
આ વ્યાપારી વર્ગમાં કેટલું જૂઠાણું અને છળપ્રપંચો ચાલે છે? કેટલા કાળાબજાર અને શેષણ થાય છે ?
તે હકીક્ત સ્પષ્ટ હોવા છતાં આજના કેટલાક મર્યાદાહીન શેષક વ્યાપારીઓ જૈનનું બિરુદ ધરાવે છે. તેઓ થોડાક પૈસા ખરચીને જૈન સમાજમાં ઊંચું સ્થાન નિભાવી રાખે છે, અને કેઈક મેળાવડા જેવા પ્રસંગે હિસા-અહિંસાની બેઢંગી ફિલસફી ઝાડતા રહે છે ,
એમની ધૂંધળી નેજરમાં ખેડૂત-કુંભારાદિ હિંસક છે, અહિંસક તો છે માત્ર તેઓ જ, કેમકે તેઓ ખેતી કે ગળું કાપવા જેવી પ્રત્યક્ષ પાપક્રિયા કરતા. નથી પરંતુ બીજું બધું ગુપચૂપ રીતે કરી શકે છે. આ લેકોએ અહિંસાના તલસ્પર્શી ચિંતનને ઉતારી જ પાડયું છે.
આજનો જન સમાજ શ્રી આચારાંગકારે આધ્યાત્મિક જીવનનું ચિત્ર એટલું તે નૈસર્ગિક, રસિક અને પ્રેરક દોર્યું છે કે કેઈપણ સાધક કેઈપણ ક્ષેત્રમાં રહેવા છતાં એને ઝીલી શકે અને પાળી શકે એટલું એ સરલ છે. - આચારાંગમાં આલેખાયેલું જૈન સંસ્કૃતિનું ચિત્ર જે બોધ આપે છે તે અને
આજના જૈન સમાજનું માનસ : એ બેમાં આકાશ-પાતાળ જેટલું અંતર છે–એમ ઊંડાણથી વિચારનારને સહેજે સમજાશે.
હિંસાન, મમત્વનો અને આસક્તિનો ત્યાગઃ એ જૈન સંસ્કૃતિનો પ્રધાનસૂર છે. વિશ્વામિત્રી અને જીવનશાંતિનું મૂળ એ બે તત્ત્વમાં છે એ વાત ખરી છે, પરંતુ. તેને સંબંધ પદાર્થ કરતાં વૃત્તિ સાથે વિશેષ છે -એમ એ કહે છે. જુઓ મૂત્ર ૧૭૪. - સૌથી પ્રથમ એ સ્વીકારી લેવું જોઈએ કે કઈ પણ મૌલિક સંસ્કૃતિ દૂષિત. નથી હોતી. એના બાહ્ય આચાર અને ક્રિયાકાંડો અમુક સમયે અમુક ઉદ્દેશ માટે વ્યવસ્થિત યોજાએલા હોય છે, પરંતુ મૂળ ઉદેશ ભુલાઈ જતાં એ રૂઢિનું સ્વરૂપ પકડી લે છે. દાખલા તર કે ભગવાનની પૂજાનું શાસ્ત્રોમાં વિધાન છે તે સહેતુક છે.
વસ્તુતઃ તેમના સિદ્ધાંત(આજ્ઞાનું પાલન એજ ખરી પૂજા છે. આ વાત વાગેળવા માટે પૂજા નિમિત્તે એકાંત શુદ્ધસ્થાન એવા મંદિરે તથા ઉપાશ્રયોના. નિર્માણ થયેલા છે નહીં કે ચોકા જમાવવા, પરંતુ જ્યાં ત્યાં ચોકાબંધી જોતાં જ એ સમજી શકાય છે કે ભગવાનના આદર્શો–આજ્ઞાપાલનની વાત દૂર રહી ગઈ, ચીલાબંધી ચાલુ રહી અને તેટલેથી જ આપણે ધન્ય માનીએ છીએ.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
30
વળી જ્યારથી અપેક્ષિતસિદ્ધાંતને પણ સંપૂણ અને સર્વાંગસત્ય માની-મનાવી લેવામાં આવ્યા છે ત્યારથી ખીજાનો જેમ જૈન સંસ્કૃતિમાં પણ સ`કુચિતતા પેસતી આવી છે. જે જૈનસમાજ ત્યાગપૂજા, ગુણપૂજા અને વિકાસપૂજામાં માનનારા હતા, તે સમાજ બદલાઈને ધનપૂજક અને તે કારણે વ્યક્તિપૂજક બન્યા છે. અમુક ધન આપે એ સધનેા સભ્ય અને.
એથી વિશેષ ધન આપે માનનીય સભ્ય અને, અને તેથી પણ વિશેષ ધન આપે તે સંધપતિ સુદ્ધાં બની શકે
આ રીતે જોતાં પરિગ્રહવૃત્તિ તથા સગ્રહવૃત્તિને સ્હેજે પાષણ મળે છે. પરિગ્રહ વધારવા પાપા કરવાં જ પડે અને અહિંસા તથા અપરિગ્રહવૃત્તિ ન જળવાતાં વિશ્વમૈત્રી અને જવર્તાવકાશ : એ એય ધુરા તૂટી પડે–એ સ્વાભાવિક છે. આમ જ્યારે શ્રી આચારાંગસૂત્ર મુખ્યત્વે આંતરિકદોષાના નિવારણ પર અને એ આંતરિક દોષાના નિવારણના ધ્યેયની પૂર્તિ માટે બાલ્રક્રિયાઓ ઉપર ગૌણુરૂપે ભાર મૂકે છે, ત્યારે વમાન જૈન સમાજ મુખ્યત્વે બાહ્ય ક્રિયાઓ ઉપર જ ભાર મૂકતા નજરે પડે છે.
વળી ખાદ્ય ક્રિયામાં પણ સગવડિયા ધ' જેવુ વલણ દેખાય છે.
પરિણામે અહિંસા, ચમૃતરા ચણાવવા સુધી, પાંજરાપેાળ સુધી, કતલખાના -સુધી કે એવા નાન નાના જીવા સુધી જ પહેાંચી શકે છે, પરંતુ માનવ મૈત્રી તેા ઉચ્ચારણુ પૂરતી જ રહે છે. અરે ! સામિક વાત્સલ્યનું હાર્દ પણ વીસરાઈ ગયું છે. દરાજ સામાયિક, પ્રતિક્રમણ પૌષધ પૂજા કે વ્યાખ્યાન સાંભળનારા રૂઢિચુસ્ત જૈતાની પણ પરિગ્રહલાલસા તે એવી ને એવી જ રહે છે.
એ રીતે સામાજિક અને ધાર્મિક જીવનને અક્ષમ્ય દુમેળ નજરે દેખાય છે. જે સમાજ વીરતાભરી અહિંસામાં માનનારા હતા તે જ આજે પામર અઅે કાયર બન્યા છે.
જે સમાજ સયમ અને સત્યનેા પુજારી હતા
તે આજે પરિગ્રહી અને વિલાસી બન્યા છે.
જે સમાજ શ્રમજીવી અને સ્વખ પ્રેમી હતા
તે આજે આળસુ અને ક્લેશી બન્યા છે. જે સમાજ વિશ્વપ્રેમ અને વિશ્વબંધુત્વના હિમાયતી હતા તે આજે સત્તાપૂજક અને સ્વાર્થોધ બન્યા છે વર્તમાનમાં દેખાતી જૈન કેામની અવદશા અને પ્રતિ રૂ'ધનનુ` મૂળ આ જ છે. આજના જૈન સમાજનું રેખાચિત્ર દેરતાં એક સમથ સમાલાચક કહે છે કે-‘એક સામાન્ય મતભેદ માટે અદરાઅંદર લડીને સાધન, શક્તિ અને સમયને વેડફી નાખનાર કોઈ સમાજનું ચિત્ર જોવુ હાય તે! આજના જૈનસમાજ ઉપર દૃષ્ટિ કે કો.' આ કેટલું શરમજનક છે?
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
આ બધાનું મૂળ કારણ વારસામાં મળેલી અસહિષતા છે.
જ્યારથી જેને સંસ્કૃતિમાં બાહ્ય ક્રિયાકાંડે ઉપર ભાર મુકાતે ગયે અને -આંતરિક વિકાસ ગૌણ બનતે ગમે ત્યારથી મૌલિક જૈન સંસ્કૃતિ ભુલાતી ગઈ.
અને તે કારણે જીવન અને ધર્મના રસ્તા જુદા પડી ગયા. તેથી અહિંસામાંથી વીરતા ઘટી ગઈ.
સંયમ અને ત્યાગને બદલે, ધર્મને નામે પણ પરિગ્રહ વળે. “સવિ છવ કરું શાસનરસી'-ને બદલે, ઘરઘરમાં જ નજીવા કારણસર કલેશ વધ્યા. દેખાદેખી ભેગેપભેગની સામગ્રી અને જીવન જરૂરીયાતો વધારી દીધી. તેને પહોંચી વળવા અનીતિને આશ્રય પણ લેવો પડે. તે બધાનું કારણ જૈન ધર્મ કે શાસ્ત્રો નહિ, પણ વારસામાં મળેલી વિકૃત સંસ્કૃતિ છે. અને તે આમૂલ પલટ માગી લે છે.
માનવજાત જીવતાનો સદુપયેગ કરવાને બદલે, મર્યા પછી તેના નામના કીર્તિસ્થંભો ઊભાં કરે તે પણ લાભ ? શાસ્ત્રોમાં આનંદધનજી જેવાને નહિ ઓળખ્યાનાં દૃષ્ટાંત મોજૂદ છે. અર્થાત લક્ષ્મી અને સરસ્વતીના સુભગ સુમેળથી જ સામાજિક ઉત્થાન શકય બનશે.
અભિપ્રાય અને આશય આચાર્ય મહારાજે એકવાર વ્યાખ્યાનમાં કહ્યુંમુનિને જોઈ તમને એવા ભાવ થાય છે કે
“આ ફાવી ગયા. અને અમે રહી ગયા હા, જે આવી ભાવના ખરેખર ! ઉંડાણુધી વિચારતી હોય, જેમ ભરતચક્રીને અરીસાભુવનમાં પણ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું,
તેમ તે કયારેક જરૂર લાભદાયી નિવડે. ડિગ્રીઓ કે તે દ્વારા ધનના ઢગલા ભલે ન મેળવ્યા, પરંતુ સદ્ભાગ્યે આચારાંગસૂત્ર
વાંચવા-વિચારવાની તક મળી ત્યારથી સર્વજ્ઞભગવાનના કથનનો ગૂઢ-ગર્ભિત . આશય સમજાય, અને પ્રત્યેક પ્રસંગે તે દૃષ્ટિસન્મુખ તરવરવા લાગે.
તેથી હું તો ફાવી જ ગયો છું –એ મારો અભિપ્રાય છે.
આ વાંચ્યા સિવાય બીજા મુમુક્ષુઓ પણ ન રહી જાય-એ ઉદ્દેશથી ભગવાનની વાણી બહુગર્ભિત હોવાથી સૂત્રોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ નહીં, પણ વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ થાય-એ હેતુથી મેં આ ભાવાનુવાદનો પ્રયાસ કરેલ છે.
કઈપણ વિષયનો તલસ્પર્શી વિદ્વાન નથી. અભ્યાસી -જિજ્ઞાસુ જરૂર છું, તેથી ક્યાંક સમજફેર કે ક્ષતિ હેવાને પણ સંભવ છે. વિદ્વાનો ક્ષમા કરી જર માર્ગ દર્શન આપશે –એ શુભાકાંક્ષા
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભાર સ્વનામધન્ય મુનિ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ કે જેઓ ઔદાર્ય, ગાંભીર્ય, લાગણીસભરતા તથા નિખાલસ સ્વભાવને કારણે અનેકના આશ્રયસ્થાન તથા પ્રેરણામૂર્તિ હતા, તેઓ ગવાતા યશગાનને કારણે આજે પણ જીવંત જ છે. જેમનાં ગુણાનુવાદ અનેક મુનિઓ, વિદ્વાનો તથા ભક્તોએ ગયા છે, તે મુનિ શ્રીનો મારા ઉપર પણ અનહદ ઉપકાર હતો. તેમની લાગણીને હું ક્યી રીતે નવાજું ? તેમનું અર્થત શ્રી સંઘનું પવિત્ર આગમ કાર્ય કરી રહેલા પૂ મુનિશ્રી જબુવિજયજી મના ગુણાનુવાદ હું કયી રીતે વિસરી શકું ? કે જેમને મેં આગમે વાંચતી વખતે હૃદયથી નાચતા જોયા છે. ઉત્કટ ત્યાગી-વૈરાગી મુનિશ્રીને મારી કટિશ: વંદના.
પ.પૂજ્ય આચાર્યશ્રી ભદ્રક. સૂરિજી (બાપજી)એ આ અનુવાદ વાંચી કવચિત્ સુધારા દર્શાવ્યા છે, પરંતુ તેમનું નામ છપાવવાની તેમની અનિચ્છા છતાં આભાર માનવાની મારી ઈચ્છા હું રોકી શકો નથી
ગુરુદેવ પ. પૂ. શ્રી અભયસાગરજી મ.ને કોટિશ: વંદન. સમાન્ય ૫, શ્રી દલસુખભાઈ માલવણીયા ઉચ્ચકોટિના વિદ્વાન હોવા. છતાં તેમની સરલતા, નિખાલસતા અને ઔદાર્યાદિ ગુણે ખરેખર ! પ્રશસ્ય છે.
મેં ૪-૫ મુનિઓ તથા પંડિતને મારું આ લખાણ વાંચી જવા આપ્યું, પરંતુ મને કયાંયથી પ્રત્યુત્તર સુધ્ધાં મલ્યો નથી. શ્રી દલસુખભાઈને બતાવતાંની સાથે જ મારું આ લખાણ વાંચવા માંડયું. તુર્તજ મને કહ્યું– વાંચીને મેકવાથી દઈશ. તેમના પ્રત્યુત્તરથી જ આ છપાવવા હું પ્રેત્સાહિત થયો છું.
જેમ મુખાકૃતિ ઉપરથી માણસનું હાર્ટ એાળખી શકાય છે તેમ તેમણે લખી આપેલું આમુખ જૈન ધર્મના પ્રાણસમાં આ ગ્રંથના હાર્દને વિશેષ સ્પષ્ટ કરતું હોવાથી તે ખરેખર ! આ પ્રકાશનના યશકલગી રૂપ છે.
યથા સમયે યથાયોગ્ય સલાહ સૂચન બદલ મુ. શ્રી રતીલાલ દીપચંદ દેશાઈનો. પણ હું આભાર માનું છું.
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય સંપાદિત આચારાંગના સૂત્રાંકે મેં અનુવાદ માં સ્વીકાર્ય છે કે જેથી વાચકને સરલતા રડ આ સંસ્થા દ્વારા મુનિ શ્રી જંબુવિજયજી મ. પાસે રહીને મને આચારગ વાંચવા-વિચારવાની તક મળી તે બદલ સંસ્થાનો આભાર માનું છું.
અન્યહિંદી-ગુજરાતી અનુવાદોનો મેં યથાયોગ્ય ઉપયોગ કર્યો છે. તે બદલ, તે સૌને હું અનહદ ઋણી છું
ધર્મપ્રિય, હોંશલા શ્રી ભીખાલાલ ભાવસારે ચીવટ રાખી મુદ્રણ કરી આપ્યું છે. તેમને તે હું કયી રીતે વીસરી શકું ?
નાદુરસ્ત તબિયત હોવા છતાં અને મને ઓળખતા પણ નહોવા છતાં મારો. પત્ર મળતાં જ મુનિશ્રીને બ્લેક મને મેકલી આપવા બદલ શ્રી સેવંતિલાલ. ચીમનલાલ શાહનો હું આભારી છું.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર
શસ્ત્રપરિજ્ઞા
૧. (શ્રી સુધર્માસ્વામી કહે છે-)
હે ચિરંજીવ બુ! મેં સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળ્યું છે. ભગવાને એવું કહ્યું છે કેઆ જગતમાં કેટલાક જીને એવું જ્ઞાન નથી હોતું કે
હું અહીં પૂર્વ દિશાથી આવેલ છું કે પશ્ચિમ દિશાથી? - દક્ષિણ દિશાથી આવેલ છું કે ઉત્તર દિશાથી? ઊર્વદિશાથી આવેલ છું કે અધોદિશાથી?
અથવા બીજી કોઈ દિશાથી આવેલ છે કે વિદિશાથી ? એ પ્રમાણે કેટલાક જીવને એવું જ્ઞાન પણ નથી હોતું કે- મારો આત્મા પુનર્જન્મ પામનારે છે કે નહીં?
હું પૂર્વભવે કેણ હતા ?
" અને અહીંથી મરીને બીજા જન્મમાં હું શું થઈશ. ૨. પરંતુ, કેઈક જીવX જાતિસ્મરણ કે અવધિ આદિ વિશિષ્ટ જ્ઞાન દ્વારા,
કેઈક જીવ તીર્થકર કે કેવલી ભગવાનની દેશના સાંભળીને,
અથવા કેઈક જીવ વિશિષ્ટજ્ઞાની પાસેથી ઉપદેશ સાંભળીને
એવું જાણી લે છે કે* 8 સમુરૂ તમને દિવ્ય કૃત. ૧૫મું અધ્યયન
સુરજમુઈ આ પાઠ . જે.ની વૃત્તિ પિથીમાં પણ છે, જુઓ વૃત્તિ પૃ. ૨૨૬.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર
*
હું પૂર્વાદિ કાઈ પણ દિશામાંથી કે વિદિશારૂપ અમુક પ્રજ્ઞાપક દિશામાંથી અથવા ચારગતિરૂપ * અમુક ભાવિદેશામાંથી અહી આવેલ છું. તે જ પ્રમાણે કેટલાક જીવાને એવું જ્ઞાન પણ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે કેમારા આત્મા પુનર્જન્મ પામનારા-ઉત્પત્તિશીલ છે, કે જે— આ સર્વ દિશા કે વિદિશામાં આવ-જા કરે છે. .
વળી તે એવું પણ જાણી લે છે કે-
આ સર્વ દિશા કે વિદિશામાં ભટકનારા આત્મા તે + હું પોતે જ છું.
a+
૩. આત્મા તથા તેના પુનર્જન્મને જાણનારા આવો જીવ ખરેખર ! આત્મવાદી છે, લેાકવાદી છે, કવાદી છે અને ક્રિયાવાદી છે. અર્થાત્ આવેા જીવ આત્મા, સંસાર, કર્મ તથા હિંસાના સ્વરૂપ અને સબંધને સારી રીતે જાણે છે.
૪. મેં કર્યું, મેં કરાવ્યું, મેં કરનારને પ્રેત્સાહન આપ્યું,
હું કરું છું, હું કરાવું છું, હું કરનારને પ્રોત્સાહન આપુ છુ,
હું કરીશ, હું કરાવીશ, હું કરનારને પ્રોત્સાહન આપીશ. આ નવ પ્રકારે થતી હિંસા મન-વચન અને કાયાના યાગથી થતી હેાવાથી તે ને ત્રણે ગુણતાં ૨૭ ભેદ થાય.
૫. આ સંસારમાં આત્માને કર્મબંધનના હેતુભૂત પાપક્રિયાઓના આટલા ભાંગા છે. તેનું સ્વરૂપ સમજીને તેને ત્યાગ કરવા જોઈ એ. ૬. જે છત્ર કર્મબંધનના કારણભૂત આ પાપક્રિયાના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણીને તેથી અટકતા નથી,
તે જીવ ખરેખર! આ દિશાઓ, વિદિશાઓ અને અન્ય સ દિશાઓમાં પાતે કરેલા કર્મો સાથે મીજી ગતિમાં સંચરે છે,
* मण्या तिरिया काया तहऽग्गबीया चउक्कगा चउरो । देवा नेरइया वा अहारस हांति भावदिसा ॥
+ મોઢું પ્રયાગ અન્ય શાસ્ત્રોમાં પણ આવે છે. અક્ષર ધણા ઊંડા અર્થ સમજાવે છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
શસ્ત્રપરિજ્ઞા ૧-૧
કર્મવશ પરિભ્રમણ કરે છે, અનેક પ્રકારની નિઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે,
અને ત્યાં અનેક પ્રકારનાં દુઃખ ભેગવે છે.
૭. ભગવાને કર્મબંધનના કારણભૂત આ સર્વ ક્રિયાઓનું જ્ઞાન મેળવી
તેથી અટકવાનું કહે છે. પરંતુ, લોકે આ ક્ષણભંગુર જીવનને જ સુખી બનાવવા માટે, માન-કીર્તિ તથા પૂજા–પ્રતિષ્ઠા મેળવવા માટે, જન્મોત્સવ તથા મૃત્યુ પછી થતા ભેજનસમારંભ નિમિત્તો, જરા (વૃદ્ધાવસ્થા) તથા મરણના દુઃખથી છૂટવા માટે, અર્થાત્ અમર થવા માટે કરાતી કાયાકલ્પાદિકિયા નિમિત્તે,
અથવા દુઃખોથી છૂટવા કે મુક્તિ મેળવવાના ઉદ્દેશથી અજ્ઞાની છો પંચાગ્નિ તપાદિ કરે છે તથા અભક્ષ્ય ભોજનાદિ દ્વારા જીવહિંસા કરે છે. વળી બીજા અનેકવિધ દુઃખોથી મુક્ત થવા માટે અનેક પાપારંભ કરે છે. તેથી કર્મ બંધ થાય છે અને તેથી સંસારનું પરિભ્રમણ ચાલુ રહે છે.
૮. માટે, આ સંસારમાં આત્માને કર્મબંધનના હેતુભૂત થનારી આરંભ
સમારંભવાળી ઓ બધી પાકિયાઓને જાણીને તેને ત્યાગ
કરવો જોઈએ.
હું આ વિશ્વમાં કરાતી કર્મબંધનના હેતુભૂત આ બધી પાપ ક્રિયાને
સમજીને, તેથી સર્વથા દૂર રહે તે જ શુદ્ધ સંયમનો આરાધક મુનિ છે. હે જબ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
* આભા જ પિતાનાં સુખદુ:ખને કર્તા અને ભોક્તા છે. તેથી જ કહ્યું છે કેअपा मित्तममित्तं च दुप्पद्विअ सुपट्टिओ સન્માર્ગગામી આત્મા પિતાનો મિત્ર છે, ઉન્માર્ગગામી આત્મા પોતાના શત્રુ છે. *
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧-૨
૧૦. જબ! જો, આ સંસારમાં જીવ જ્ઞાન અને વિવેકહીન હોવાથી
વિષય-કષાથી પીડાયેલા છે અને અજ્ઞાનમય જીવન ગાળી રહેલા હોવાથી દુર્લભ બધિ છે.
વળી, તેઓ વિશિષ્ટ ધરહિત હોવાથી આતુરતાપૂર્વક આ સંસારની કલેશ-ભઠ્ઠીમાં પોતે સળગે છે અને ખાણ ખોદવી આદિ અનેકવિધ તે તે પાપકાર્યો દ્વારા વ્યથિત અને પીડિત એવા પૃથ્વીકાયના જીને પિતાના ભૌતિક સુખને માટે અનેક રીતે સંતાપ ઉપજાવે છે.
(જબ! જે, આતતા અને આતુરતાથી પીડાતે આ લેક અજ્ઞાનતાથી જ પીડાઈ રહ્યો છે, છતાં ખેદની વાત છે કે તેને બંધ થતું નથી. ઉપરાંત ખાણ ખેરવી ૦૦૦૦)
(આ જગતમાં કેઈક જીવો વિષય કષાયથી પીડાયેલ છે, કેઈક જ કાયાથી પરિજર્ણ થઈ ગયેલ છે અને કેઈક જીવો અજ્ઞાની છે. એ બધાય દુઃખી જીવો પોતપોતાની ઇચ્છાઓ પૂરી કરવા તથા ઈષ્ટ સુખ મેળવવા આ પૃથ્વીકાયના જીવોને અનેક પ્રકારના ઉપાયે વડે
પરિતાપ ઉપજાવે છે.) ૧૧. જબ! જે, આ સંસારમાં જો એકબીજાને આશ્રયીને સર્વ સ્થળે
રહેલા છે. તે રીતે પૃથ્વીને આશ્રયીને બીજા પણ અનેક જી રહેલા છે. ૧૨. તેનું સ્વરૂપ જાણીને તે જેને પરિતાપ ન થાય એ રીતે સંયમી પુરુષ સંયમી જીવન જીવે છે.
પરંતુ, “અમે ગૃહત્યાગી (અણગાર) છીએ” –એવું કહેનારા કેટલાક અન્ય સાધુઓ પૃથ્વી સંબંધી આરંભ-સમારંભના કાર્યો દ્વારા આ પૃથ્વીકાયના જીવોની તથા તેની સાથે સંલગ્ન બીજા પણ અનેક જીવોની અનેક પ્રકારના શસ્ત્ર વડે હિંસા કરે છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
શસ્ત્રપરિજ્ઞા ૧-૨ ૧૩. સર્વજ્ઞ ભગવાને આ સર્વ ક્રિયાઓનું જ્ઞાન મેળવી, જીવ હિંસાથી
અટકી, નિર્દોષ જીવન જીવવાને વિવેક સમજાવેલ છે. પરંતુ, લોકો આ ક્ષણભંગુર શરીરને હૃષ્ટપુષ્ટ બનાવી તેને વધુ ટકાવવા, માન-કીર્તિ તથા પૂજા-પ્રતિષ્ઠા મેળવવા માટે, જન્મોત્સવ તથા મૃત્યુ પછી થતા ભેજનસમારંભ નિમિત્ત, વૃદ્ધાવસ્થા તથા મરણથી બચવા માટે અર્થાત્ અમરત્વ મેળવવા કરાતી કાયા કપાદિ ક્રિયાઓ નિમિત્તે,
અથવા મુક્તિ મેળવવાના ઉદ્દેશથી, અજ્ઞાની છે પંચાગ્નિ તપ તથા અભક્ષ્ય ભેજનાદિ દ્વારા જીવહિંસા કરે છે. વળી બીજા અનેકવિધ દુઃખોથી મુક્ત થવા માટે પૃથ્વીકાયના જાની હિંસા થાય તેવા આરંભ-સમારંભ પોતે કરે છે, બીજા પાસે કરાવે છે, અથવા કરનારનું અનુમોદન કરે છે.
પરંતુ તે બધું તેમને માટે અહિતકર અને દુઃખદાયી છે. ૧૪. આ સંસારમાં પૃથ્વીકાય જીવોની હિંસાને અહિતકર સમજતા
એવા કેટલાક ને સર્વજ્ઞભગવાન અથવા તેમના મુનિઓ પાસેથી સત્ય ધર્મનું શ્રવણ કરીને એવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જાય છે કેઆ આરંભ-સમારંભ કર્મ બંધના કારણરૂપ છે, આ આરંભ-સમારંભ મોહ તથા આસક્તિના કારણરૂપ છે, આ આરંભ-સમારંભ સંસારપરિભ્રમણના કારણરૂપ છે
આ આરંભ-સમારંભ નરકાદિ દુર્ગતિના કારણ રૂપ પણ બને છે. છતાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ આહાર, આભૂષા અને માનપાનાદિમાં આસક્ત છે પૃથ્વી સંબંધી આરંભ-સમારંભના કાર્યોમાં પૃથ્વીકાયના જીવોની અનેક પ્રકારના શસ્ત્રો દ્વારા હિંસા કરે છે, સાથે સાથે
તેને આશ્રયીને રહેલા બીજા પણ અનેક જીની હિંસા કરે છે. ૧૫. જંબુ! તે હિંસા કઈ રીતે થાય છે, તે હું વિસ્તૃતપણે સમજાવું છું
કેક માણસ કઈક આંધળા-મૂંગા-બહેરા કે પાંગળા માણસને ભાલા વિગેરેથી છેદન–ભેદન કરે,
કેઈકે તેના પગનું છેદન-ભેદન કરે,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસુત્ર કોઈક તેની ઘૂંટણ કે જાંઘ વિગેરે અવયવનું છેદન-ભેદન કરે,
કેઈક માણસ તેને મૂર્શિત કરી નાખે કે મારી પણ નાખે, છતાં જેમ તે આંધળે જોઈ શકતો નથી, પાંગળો દૂર ભાગી શક્ત નથી, બેબડે બોલી શક્તો નથી, પરંતુ તે બધાને જે રીતે સ્પષ્ટ વેદના થતી જણાય છે, તે પ્રમાણે પૃથ્વીકાયાદિ જીવોને પણ વેદના તો થાય જ છે પરંતુ તે જીવો ફક્ત એક ઇદ્રિયવાળા હોવાથી દુઃખને વ્યક્ત કરી શકતા નથી અથવા ત્યાંથી દૂર ભાગી શકતા નથી.
૧૬. એ પ્રમાણે-“પૃથ્વીકાય સજીવ છે,
તેમાં શસ્ત્ર પ્રયોગ કરવાથી તે જીવોને વેદના થાય છે,
ભઠ્ઠા વિગેરે આરંભ-સમારંભના કાર્યોથી કમબંધ થાય છે.” અજ્ઞાની છે આ હકીકતથી અપરિચિત હોવાથી આરંભ-સમારંભ રૂપ તે તે પાપ કાર્યોથી તેઓ નિવૃત્ત થયેલા હોતા નથી.
પરંતુ, પૃથ્વીકાયમાં શસ્ત્રાદિ પ્રવેગ ન કરનારને આ બધા આરંભ-સમારંભથી થતા કર્મબંધનું જ્ઞાન હોવાથી આરંભ-સમારંભરૂપ તે તે પાપ કાર્યોથી તેઓ નિવૃત્ત થઈ જાય છે.
૧૭. –એવું જાણુને બુદ્ધિમાન પુરુષ પિતે પૃથ્વીકાયિક જીવે ઉપર આરંભસમારંભ દ્વારા શસ્ત્રપ્રમ કરે નહીં,
બીજા પાસે શસ્ત્ર પ્રયોગ કરાવે નહીં,
તથા શસ્ત્ર પ્રવેગ કરનારનું અનુમોદન પણ કરે નહીં. ૧૮. જે સાધકને પૃથ્વી સંબંધી આરંભ-સમારંભથી થનાર કર્મબંધનું જ્ઞાન હોય છે, અને તેથી સર્વથા નિવૃત્ત પણ થાય છે,
તે જ શુદ્ધ સંયમનો આરાધક મુનિ છે. હે જબ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧-૩
૧૯. જબુ! સર્વજ્ઞ ભગવાન પાસેથી સાંભળેલું હું તને કહું છું કે
જીવન–પ્રપંચથી મુક્ત થઈ ઘરનો ત્યાગ કરનાર, સરલ અંતઃકરણવાળા તથા મોક્ષ માર્ગનો સ્વીકાર કરનાર સાધકને અણગાર
કહેવાય છે. ૨૦-૨૧. સાધકે જે શ્રદ્ધાપૂર્વક દીક્ષા લીધી હોય તેથી આડે માર્ગે ન
ફંટાતાં મોહજન્ય સર્વસંબંધનો ત્યાગ કરીને તેવી જ શ્રદ્ધાપૂર્વક યાજજીવ સંયમ પાળવું જોઈએ, કારણ કે- કેટલાય મહાપુરુષોએ આ મોક્ષમાર્ગને સાથે હોવાથી, હે સાધક !
તેમાં શંકા-કુશંકા કરવા જેવું કાંઈ પણ નથી. ૨૨. માટે ભગવાનની આજ્ઞાનુસાર અષ્કાયાદિ જેનું સ્વરૂપ બરાબર સમજીને
જેથી તને કોઈને ભય રહે નહીં, અને કઈ પણ જીવને તારો ભય ન રહે,
એવા સંયમનું તું પાલન કર. અપ્લાયમાં જીવ છે એવું ભગવાન પાસેથી સાંભળેલું હું તને કહું છું કે
મુમુક્ષુએ અષ્કાય છે વિષે કે આત્માના અસ્તિત્વ વિષે શંકાશીલ રહેવું ન જોઈએ, કારણકે-જવ અને જગતનો ગાઢ સંબંધ પ્રત્યક્ષ દેખાવા છતાં અપ્લાય ના અસ્તિત્વને જે ઉડાવી દે છે અર્થાત્ માનતો નથી,
તે આત્માના અસ્તિત્વને પણ માને નહીં તથા આત્માના અસ્તિત્વને જે માને નહીં,
તે અપ્લાય જીના અસ્તિત્વને પણ માને નહીં. ૨૩. જંબુ! જે, આ સંસારમાં જીવ એકબીજાને આશ્રયીને સર્વ સ્થળે
રહેલા છે, તે રીતે પાણીમાં પણ બીજા અનેક જીવો રહેલા છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર તેનું સ્વરૂપ જાણીને તે જેને પરિતાપ ન થાય તે રીતે સંયમી છે સંયમી જીવન જીવે છે.
પરંતુ, “અમે ગૃહત્યાગી (અણગાર) છીએ—એવું બેલનારા કેટલાક અન્ય સાધુઓ પાણી સંબંધી આરંભ-સમારંભનાં કાર્યો દ્વારા આ અષ્કાય જીની તથા તેની સાથે સંલગ્ન બીજા પણ અનેક
જીની અનેક પ્રકારના શસ્ત્રો વડે હિંસા કરે છે.' ૨૪. સર્વજ્ઞ ભગવાને આ સર્વ ક્રિયાઓનું જ્ઞાન મેળવી જીવહિંસાથી
અટકી, નિર્દોષ (શુદ્ધ) જીવન જીવવાનો વિવેક સમજાવેલ છે. પરંતુ, લેકે આ ક્ષણભંગુર શરીરને હષ્ટપુષ્ટ બનાવી તેને વધુ ટકાવવા, માન-કીર્તિ કે પૂજા-પ્રતિષ્ઠા મેળવવા માટે, જન્મોત્સવ તથા મૃત્યુ પછી કરાતા ભેજન સમારંભ નિમિરો, વૃદ્ધાવસ્થા તથા મૃત્યુથી બચવા માટે અર્થાત્ અમરત્વ મેળવવા કરાતી કાયા કલ્પાદિ ક્રિયાઓ નિમિત્તે, તથા બીજા અનેકવિધ દુઃખો મટાડત્રા માટે,
કે મુક્તિ મેળવવાના ઉદ્દેશથી, અકાય જીવોની હિંસા થાય તેવા આરંભ-સમારંભ પોતે કરે છે, બીજા પાસે કરાવે છે, અથવા કરનારનું અનુમોદન કરે છે.
પરંતુ તે બધું તેમને માટે અહિતકર અને દુઃખદાયી છે. ૨૫. આ સંસારમાં અપ્લાય ઓની હિંસાને અહિતકર સમજતા એવા
કેટલાક જીવોને સર્વજ્ઞ ભગવાન અથવા તેમના મુનિઓ પાસેથી સત્ય ધર્મનું શ્રવણ કરીને એવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જાય છે કે – આ આરંભ-સમારંભ કર્મ બંધના કારણરૂપ છે, આ આરંભ-સમારંભ મોહ તથા આસક્તિના કારણરૂપ છે, આ આરંભ–સમારંભ સંસાર પરિભ્રમણના કારણરૂપ છે,
આ આરંભ-સમારંભ નરકાદિ દુર્ગતિના કારણરૂપ પણ બને છે. છતાં, ઉપર જણાવ્યા મુજબ આહાર, આભૂષા અને માનપાનાદિમાં મૂઢ બનેલા પાણી સંબંધી આરંભ-સમારંભના કાર્યોમાં અપકાયના જીવોની અનેક પ્રકારને શસ્ત્રોથી હિંસા કરે છે, સાથોસાથ તેને આશ્રયીને રહેલા બીજા પણ અનેક જીવોની હિંસા કરે છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
શસ્ત્રપાિ ૧–૩
૨૬. હે જ'બુ ! ભગવાન પાસેથી પાણીમાં બીજા પણ હાય છે. તે તે પ્રત્યક્ષ છે,
સાંભળેલું હું તને કહુ છું કે— અનેક ત્રસ અને સ્થાવર જીવો રહેતા પરંતુ સર્વાંગ પ્રરૂપિત આ આગમમાં તા ‘પાણી પોતે જ અકાય જીવાનો પિંડ છે’–એવું મુનિઓને કહેવામાં આવ્યું છે.
હું જખુ ! તુ' ખરાખર વિચાર કરીને જો કે
આ અપ્લાયના તરહ-તરહના શસ્ત્રો બતાવ્યા છે.
અનેક પ્રકારના શસ્ત્રપ્રયાગથી નિર્જીવ બનેલુ પાણી જ નિર્દોષ કહ્યું છે.
વળી, આ જીવોની હિંસા કરનારને ચારીના દોષ પણ લાગે (કારણકે દરેક જીવોને જીવવાના સ્વતંત્ર અધિકાર આથી છીનવાઈ જાય છે )
૨૭. કઈક વાદી એમ કહે છે કે
""
59
અમારા શાસ્ત્રોમાં પાણીની મનાઈ કરી નથી, તેથી અમારા માટે તે ગ્રાહ્ય છે. -અમને ચિત્ત પાણી પીવાની છૂટ છે –અમને ચિત્ત પાણી પીવાની તથા હાથપગ અને મલશુદ્ધિ માટે વાપરવાની છૂટ છે. અનેક પ્રકારના શસ્ત્રોથી અપ્લાય
પરંતુ ખરેખર ! તે જીવોની હિંસા કરે છે.
૨૮. વળી, તેમનુ માન્ય શાસ્ત્ર પણ આ વિષયમાં કોઈ પણ પ્રકારના તાત્ત્વિક
નિર્ણય કરવા સમર્થ નથી.
૨૯. ‘અપકાય સજીવ છે,
તેમાં શસ્ત્ર પ્રયાગ કરવાથી તે વોને વેદના થાય છે, તેના આરંભ–સમારભથી કખધ થાય છે’
–આ હકીકતથી અજ્ઞાની થવા અપરિચિત હાય છે અને તેકારણે આરંભ-સમારંભરૂપ તે તે પાપકાર્યાથી તેઓ નિવૃત્ત થયેલા હાતા નથી.
પરંતુ અષ્ઠાયમાં શસ્ત્ર પ્રયાગ ન કરનારને આ આરંભ– સમારંભાનુ' અને તેથી થતા કર્મબંધનુ જ્ઞાન હાવાથી આરંભ– સમારભ રૂપ છે તે પાપ કાર્યોથી તેઓ નિવૃત્ત થયેલા હાય છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર
૩૦. –એવું જાણીને બુદ્ધિમાન પુરુષ પોતે અષ્કાય જીવો ઉપર આરંભસમારંભ દ્વારા શસ્ત્રપ્રયોગ કરે નહીં,
બીજા પાસે શસ્ત્ર પ્રયોગ કરાવે નહીં.
- તથા શસ્ત્રપ્રવેગ કરનારનું અનુદન પણ કરે નહીં. ૩૧. જે સાધકને અકાયના આરંભ-સમારંભથી થનાર કર્મબંધનું જ્ઞાન હોય છે અને તેથી સર્વથા નિવૃત્ત પણ થાય છે,
તે જ શુદ્ધ સંયમને આરાધક મુનિ છે. હે જબ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
समियाए धम्मे आरिएहिं पवेदिते
ભગવાને સમતા-સમભાવમાં જ ધર્મ કહો છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨. જંબુ! સર્વજ્ઞ ભગવાન પાસેથી સાંભળેલું હું તને કહું છું કે
મુમુક્ષુએ અગ્નિકાય છે વિષે કે આત્માના અસ્તિત્વ વિષે. શંકાશીલ ન રહેવું જોઈએ, કારણકેઅગ્નિકાય જીવોના અસ્તિત્વને જે ન માને તે આત્માના અસ્તિત્વને પણ માને નહીં,
તથા આત્માના અસ્તિત્વને જે માને નહીં,
* તે અગ્નિકાય છવોના અસ્તિત્વને પણ માને નહીં. * વનસ્પતિના સૌથી મોટા શસ્ત્રરૂપ અગ્નિકાયના સ્વરૂપને તથા તેની ક્ષેત્રમર્યાદાને જે જાણે છે તે સંયમના સ્વરૂપને પણ બરાબર જાણે છે,
તથા સંયમના સ્વરૂપને જે બરાબર જાણે છે તે અગ્નિકાયના સ્વરૂપને તથા તેની ક્ષેત્રમર્યાદાને પણ બરાબર જાણતો હોય છે. ૩૩. સદા જીતેન્દ્રિય, સદા અપ્રમત અને સંચમી વીરપુરુષેએ પરીષહાને
હતી, કર્મક્ષય કરીને કેવલજ્ઞાન દ્વારા આ અગ્નિકાયનું સ્વરૂપ બરાબર જોયું અને જાણ્યું છે કેઅગ્નિ એ જીવહિંસાનું શસ્ત્ર છે અને તેથી દૂર રહેવું તે જ સંયમ છે.
મદ, વિષય, કષાય, પ્રમાદ તથા અશુભગને કારણે જે વ્યક્તિ તેમાં પ્રમત્ત થઈને રહે, તે પિતાને સ્વાર્થ સાધવા બીજા જીવોને દંડતે હેવાથી શાસ્ત્રકારે તેને જુલ્મી અને અન્યાયી કહ્યો છે.
માટે, અગ્નિકાયના આરંભ-સમારંભથી થનારા અનર્થને જાણીને બુદ્ધિમાન પુરુષ એ નિર્ણય કરે કે
અત્યાર સુધી મેં પ્રમાદવશ હિંસાનાં જે કાર્યો કર્યા છે તે હવે હું નહીં કરું. સૂક્ષ્મનિગોદ લોક અને અલકમાં પણ વ્યાપ્ત હોવાથી વનસ્પતિને દીર્ઘલોક કહેલ છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
આચારાંગસૂત્ર
: ૩૪. જંબુ! જે, આ સંસારમાં જીવો એકબીજાને આશ્રયીને સર્વ સ્થળે રહેલા છે, તે રીતે અગ્નિનાં સાધનોને આશ્રયીને પણ બીજા અનેક
રહેલા છે. તેનું સ્વરૂપ જાણુને તે જેને પરિતાપ ન થાય તે રીતે સંયમી પુરૂષ સંયમી જીવન જીવે છે.
પરંતુ, “અમે ગૃહત્યાગી (અણગાર) છીએ—એવું બેલનારા કેટલાક અન્ય સાધુઓ અગ્નિ સંબંધી આરંભ-સમારંભના કાર્યો દ્વારા આ અગ્નિકાય છની તથા તેની સાથે સંલગ્ન બીજા પણ અનેક જીની અનેક પ્રકારનાં શસ્ત્રો વડે હિંસા કરે છે.
૩૫. સર્વજ્ઞ ભગવાને આ સર્વ કિયાઓનું જ્ઞાન મેળવી, જીવહિંસાથી
અટકી, શુદ્ધ જીવન જીવવાને વિવેક સમજાવેલ છે. પરંતુ લેકે આ ક્ષણભંગુર શરીરને હુષ્ટપુષ્ટ બનાવી તેને વધુ ટકાવવા, માન-કીતિ તથા પૂજા-પ્રતિષ્ઠા મેળવવા માટે, . જન્મોત્સવ તથા મૃત્યુ પછી કરાતા ભોજન સમારંભ નિમિત્તે, વૃદ્ધાવસ્થા તથા મૃત્યુથી બચવા માટે અર્થાત્ અમરત્વ મેળવવા કરાતી કાયાકલ્પાદિ ક્રિયાઓ નિમિત્તે, બીજા અનેકવિધ દુખ મટાડવા માટે,
કે મુક્તિ મેળવવાના ઉદ્દેશથી અજ્ઞાની છ પંચાગ્નિ તપ તથા અભક્ષ્ય ભેજનાદિ દ્વારા જીવહિંસા કરે છે તથા અનિકાયજીની હિંસા થાય તેવા આરંભ–સમારંભ પિતે કરે છે, બીજા પાસે કરાવે છે, અથવા કરનારનું અનુમોદન કરે છે. પરંતુ તે બધું તેમને અજ્ઞાનવર્ધક હોવાથી દુખદાયી છે.
૩૬. આ સંસારથાં તેઉકાય જાની હિંસાને અહિતકર સમજતા એવા
કેટલાક જીવોને સર્વજ્ઞ ભગવાન અથવા તેમના સુનિઓ પાસેથી સત્યધર્મનું શ્રવણ કરીને એવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જાય છે કે –
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
શસ્ત્રપરિણા ૧-૪
13:
આ આરંભ-સમારંભ કર્મબંધના કારણરૂપ છે, આ આરંભ-સમારંભ મેહ તથા આસક્તિના કારણરૂપ છે, આ આરંભ-સમારંભ સંસારપરિભ્રમણના કારણરૂપ છે,
આ આરંભ-સમારંભ નરકાદિ દુર્ગતિના કારણ રૂપ પણ બને છે. છતાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ આહાર, આભૂષા અને માન-પાનાદિમાં. આસક્ત જ અગ્નિ સંબંધી આરંભ-સમારંભના કાર્યોમાં તેઉકાયના જીવોની અનેક પ્રકારના શસ્ત્રોથી હિંસા કરે છે, સાથે સાથે તેને
આશ્રયીને રહેલા બીજા પણ અનેક જેની હિંસા કરે છે. ૩૭. જંબૂ ! તે હિંસા કઈ રીતે થાય છે? તે હું વિસ્તૃતપણે સમજાવું છું–
પૃથ્વી, ઘાસ, પાંદડા, લાકડા, છાણ તથા કચરાને આશ્રયીને રહેલા નાના-મોટા અનેક જીવોને અગ્નિથી નાશ થાય છે. વળી માખી-ર્ભમરા-પતંગીયા વિગેરે કેટલાક ઉડતા જીવો અકસ્માત અગ્નિમાં આવી પડે છે, ત્યારે તેમાંના કેટલાક જીવો તે તુરત જ ખાખ થઈ જાય છે, કેટલાક ના શરીર અગ્નિના સ્પર્શથી સંકેચાય છે, ત્યાર બાદ મૂછિત થાય છે અને અંતે પ્રાણ
ગુમાવે છે. ૩૮. એ પ્રમાણે જે વ્યક્તિ અગ્નિ વિષેનો આરંભ-સમારંભ કરે છે, તે
વ્યક્તિ “આ આરંભ-સમારંભ કર્મબંધના કારણરૂપ-છે-એ વાતથી અજાણ હોય છે,
અને તે કારણે આ આરંભ–સમારંભરૂપ પાપકાથી તેઓ નિવૃત્ત થયેલા હોતા નથી.
પરંતુ, તેઉકાયમાં શસ્ત્રપ્રેગ ન કરનારને આ આરંભસમારંભનું અને તેથી થતા કર્મબંધનું જ્ઞાન હોવાથી આ આરંભસમારંભરૂપ પાપ કાર્યોથી તેઓ નિવૃત્ત થયેલા હોય છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસુત્ર
૩૯ –એવું જાણીને બુદ્ધિમાન પુરુષ અગ્નિ વિષેને આરંભસમારંભ કરે નહીં
બીજા પાસે કરાવે નહીં,
તથા આરંભ-સમારંભ કરનારનું અનુદન પણ કરે નહીં. જે મુમુક્ષુને તેઉકાયના આરંભ-સમારંભથી થનાર કર્મબંધનું જ્ઞાન હોય છે, અને તેથી સર્વથા નિવૃત્ત પણ થાય છે,
તે જ શુદ્ધ સંયમને આરાધક મુનિ છે. હે જબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું,
नालस्सेण सम सुकखं न विना सह निद्दया ।। न वेरग्ग' पमाएणं नारंभेण दयालुया ॥
આળસુને સુખ ઊંઘણશીને વિદ્યા પ્રમાદીને વૈરાગ્ય આરંભ-સમારંભનાં કાર્યો કરનારમાં દયા
–સંભવિત નથી.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧-૫
૪૦. જીવાદિ વતત્વો તથા સંયમનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણીને, દિક્ષા લઈને
મુમુક્ષુ એવો સંકલ્પ કરે કે“હવે વનસ્પતિકાયના જીવોની હિંસા નહીં કરું.'
અભયદાનનું સ્વરૂપ જાણીને કરેલા સંકલ્પ પ્રમાણે તે જીવોની હિંસા જે ન કરે, પરંતુ હિંસાદિ કાર્યોથી તથા સંસારના બંધનથી
જે મુક્ત થાય તેને અણગાર-મુનિ કહેવાય છે. ૪૧. + પાંચ ઈન્દ્રિયોના શબ્દાદિ ૨૩ વિષયે તથા તેની આસક્તિને
કારણે જ સંસારમાં પરિભ્રમણ થાય છે અર્થાત્ સંસારના પરિભ્રમણનું મૂળ શબ્દાદિ ૨૩ વિષયે તથા તેની આસક્તિ જ છે.
જીવ ઊર્ધ્વ-અધો-તિછ તથા પૂર્વાદિ દિશાઓમાં અનેક પદાર્થોના સંપર્કમાં આવતાં વિવિધ રૂપસૌંદર્ય જુએ છે, વિવિધ શબ્દો સાંભળે છે, [ વિવિધ ગંધ સુંઘે છે, વિવિધ રસને સ્વાદ કરે છે અને વિવિધ પદાર્થોને સ્પર્શ પણ કરે છે.]
ઊર્ધાદિ દિશાઓમાં આ પદાર્થોને જોઈને, સાંભળીને [ સૂંઘીને, સ્વાદ કરીને અને સ્પર્શ કરીને] અનેક જીવ તે પદાર્થોમાં મૂછિત પણ થાય છે.
ભગવાને આ મૂછ (આસક્તિ)ને જ સંસાર કહેલ છે.
આ ૨૩ વિષયમાં જે વ્યક્તિ આસક્ત રહે છે તે ભગવાનની આજ્ઞામાં નથી,
કારણ કે-શબ્દાદિ વિષયેને વારંવાર આસ્વાદ કરવાથી જીવ અસંયમી- કુટિલ થઈ જાય છે. એ રીતે વિષયમાં આસક્ત વ્યક્તિ સંયમથી દૂર ખસતાં-ખસતાં ગૃહસ્થ જેવો થઈ જાય છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર
૪૨. જબ! જે, આ સંસારમાં જીવો એકબીજાને આશ્રયીને સર્વ સ્થળે
રહેલા છે, તે રીતે વનસ્પતિને આશ્રયીને પણ બીજા અનેક જીવો. રહેલા છે. તેનું સ્વરૂપ જાણીને તે જીવોને પરિતાપ ન થાય તેવું સંયમી જીવન સંયમી પુરુષે જીવે છે. . પરંતુ, “અમે ગૃહત્યાગી (અણગાર) છીએ”—એવું બેલનારા. કેટલાક અન્ય સાધુઓ વનસ્પતિ સંબંધી આરંભ-સમારંભમાં કાર્યો દ્વારા આ વનસ્પતિકાયના જીવોની અને તેની સાથે સંલગ્ન
બીજા પણ અનેક જીવોની અનેક પ્રકારના શસ્ત્રોવડે હિંસા કરે છે. ૪૩. સર્વજ્ઞ ભગવાને આ સર્વ ક્રિયાઓનું જ્ઞાન મેળવી જીવહિંસાથી
અટકી, નિર્દોષ જીવન જીવવાનો વિવેક સમજાવેલ છે. પરંતુ, લેકો આ ક્ષણભંગુર શરીરને હૃષ્ટપુષ્ટ બનાવી તેને વધુ ટકાવવા, માન-કીર્તિ તથા પૂજા-પ્રતિષ્ઠા મેળવવા માટે, જન્મત્સવ તથા મૃત્યુ પછી કરાતા ભેજન સમારંભ નિમિત્તે, વૃદ્ધાવસ્થા તથા મૃત્યુથી બચવા માટે અર્થાત્ અજર-અમર થવા કરાતી કાયાકલ્પાદિ કિયાઓ નિમિત્તે, તથા બીજા અનેકવિધ દુઃખો મટાડવા માટે,
કે મુક્તિ મેળવવાના ઉદ્દેશથી - વનસ્પતિના જીવોની હિંસા થાય તેવા આરંભ-સમારંભ પિતે કરે છે,
બીજા પાસે કરાવે છે અથવા આરંભ-સમારંભ કરનારનું અનુમોદન કરે છે.
પરંતુ તે બધું તેમને માટે અહિતકર અને દુઃખદાયી છે. ૪. આ સંસારમાં વનસ્પતિકાય જીવોની હિંસાને અહિતકર સમજતા
એવા કેટલાક જીવોને સર્વજ્ઞ ભગવાન અથવા તેમના મુનિઓ પાસેથી અહિંસા અને સત્ય ધર્મનું શ્રવણ કરીને એવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જાય છે કે – આ આરંભ-સમારંભ કર્મબંધના કારણરૂપ છે, આ આરંભ-સમારંભ મેહ તથા આસક્તિના કારણરૂપ છે, આ આરંભ-સમારંભ સંસારપરિભ્રમણના કારણરૂપ છે, આ આરંભ-સમારંભ નરકાદિ દુર્ગતિના કારણરૂપ પણ બને છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાપરિજ્ઞા ૧-૫ છતાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ આહાર, આભૂષા અને માનપાનાદિમાં આસક્ત છ વનસ્પતિસંબંધી આરંભસમારંભનાં કાર્યો દ્વારા વનસ્પતિકાયના જીવોની અનેક પ્રકારનાં શસ્ત્રોથી હિંસા કરે છે, સાથોસાથ
તેને આશ્રયીને રહેલા બીજા પણ અનેક ઈવેની હિંસા કરે છે. ૪૫. જબુ! “વનસ્પતિ સજીવ છે –તે હું તને વિસ્તારથી સમજાવું છું— જે રીતે આ મનુષ્યના દેહને જન્મ થાય છે,
તે જ રીતે આ વનસ્પતિ પણ નવેસરથી ઊગે છે; જે રીતે આ મનુષ્યને દેહ ક્રમશઃ મટે થાય છે,
તે જ રીતે આ વનસ્પતિ પણ ક્રમશઃ વધે છે; જે રીતે બાલ-કુમાર-યુવા તથા વૃદ્ધત્વાદિ અવસ્થાવાળો આ મનુષ્ય
દેહ સચેતન છે, તે જ રીતે આ વનસ્પતિમાં પણ કુણી-કાચી-પરિપકવ તથા
ઘરડી આદિ અવસ્થાઓ હેવાથી તે પણ ચેતનવંત છે; જે રીતે આ મનુષ્યદેહ છેદન-ભેદનથી મુરઝાય છે, - તે રીતે આ વનસ્પતિ પણ છેદનભેદનથી મુરઝાયેલી જણાય છે જે રીતે મનુષ્ય સ્વદેહની પુષ્ટિ માટે આહાર લે છે, - તે રીતે આ વનસ્પતિ પણ જમીનમાંથી રસ ખેંચી પુષ્ટ થાય છે જે રીતે આ મનુષ્યદેહ અનિત્ય, અશાશ્વત અને ક્ષણભંગુર છે તે રીતે આ વનસ્પતિ પણ તે તે સમયમર્યાદા જેટલી જ
સચેતન રહે છે . જે રીતે આ મનુષ્યદેહ પુષ્ટ, દુર્બલ તથા બીજાં પરિવર્તને થવાના
* સ્વભાવવાળો છે, - તે રીતે આ વનસ્પતિ પણ આ બધા ધર્મોથી યુક્ત છે. ૪૬. છતાં, જે વ્યક્તિ વનસ્પતિ વિષેને આરંભ-સમારંભ કરે છે,
તે વ્યક્તિ “આ આરંભ-સમારંભ કર્મબંધના કારણરૂપ છે”
—એ હકીક્તથી અજાણ હોય છે,
-
ભા-૨
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારીગર છે અને તે કારણે આરંભ-સમારંભરૂપતે તે પાપકાથી
તેઓ નિવૃત્ત થયેલા હેતા નથી. પરંતુ, વનસ્પતિમાં શસ્ત્રપગ ન કરનારને આ બધા આરંભસમારંભથી થતા કર્મબંધનું જ્ઞાન હેવાથી અપરંભ-સમારંભરૂપ
તે તે પાપકાર્યોથી તેઓ નિવૃત્ત થઈ જાય છે , ૪૭. –એવું સમજીને જ્ઞાની વનસ્પતિવિષેને આરંભ-સમારંભ પોતે કરે નહીં,
બીજા પાસે આરંભ-સમારંભ કરાવે નહીં,
તથા આરંભ-સમારંભ કરનારનું અનુદન પણ કરે નહીં. ૪૮. “વનસ્પતિ સંબંધી આરંભ-સમારંભ કર્મબંધના કારણરૂપ છે”
–એવું જે મુમુક્ષુને જ્ઞાન હોય છે, અને આરંભ સમારંભેને ત્યાગ કરીને સર્વથા નિવૃત્ત પણ થાય છે,
તે જ શુદ્ધ સંયમને આરાધક મુનિ છે. હે જ બુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
:
नाऽतः परमह मन्ये जगतो दुःखकारणम् । યાજ્ઞાનમટ્ટારોનો દુરન્તઃ સર્વહિનામું અજ્ઞાન દુઃખનું મૂળ છે.
આત્મજ્ઞાન સુખનું મૂળ છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧-૬
૪૯, જખુ ! સર્વજ્ઞ ભગવાન પાસેથી સાંભળેલું હું તને કહુ છુ' કે~ ત્રસજીવા આ રીતે આઠ પ્રકારે છે
અંડજ, પાતજ, જરાયુજ, રસજ, સસ્વેદજ, સ’મૂર્છિમ, ઉદ્ભિજ અને ઔપપાતિક.
આ જીવાના સમુદાય એ જ સ’સાર કહેવાય છે. હિતાહિતના વિચારથી શૂન્ય-અજ્ઞાની જીવા આ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે,
જખુ ! ચિંતન, મથન અને પવલોકન કરીને હુ' તને કહું છું કે– એઇન્દ્રિયાદિ બધાં પ્રાણીઓ, વનસ્પતિ વિગેરે બધા ભૂતા, પચંદ્રિયાદિ સર્વ જીવા તથા પૃખ્યાદિ બધાં સત્ત્વાને માત્ર સુખ જ પ્રિય છે, કાઈ પણ જીવને લેશમાત્ર દુઃખ પ્રિય નથી કેમકે દુઃખ પીડાકારક હોવાથી મહાભયરૂપ છે.........એમ હું કહુ છું, જાંબુ ! જો, દિશા અને વિદિશામાં-એમ સર્વ સ્થળે જીવે એકબીજાને આશ્રયીને રહેલા છે. તેએ એકબીજા જીવેાથી ત્રાસ પામે છે. કારણકે– વિષય-કષાયાને કારણે આતુર બનેલા જીવા પાતપોતાના ભિન્નભિન્ન સ્વાર્થને કારણે કરતા આરંભ–સમારભનાં કાર્યો દ્વારા તે તે જીવાને કષ્ટ પહેાંચાડે છે.
૫૦. પર’તુ, સંયમી પુરુષો તેનું સ્વરૂપ જાણીને,
તે જીવાને પરિતાપ ન થાય – એ રીતે સંયમી જીવન જીવે છે, છતાં, ‘અમે ગૃહત્યાગી (અણગાર) છીએ ’-એવુ કહેનારા કેટલાક અન્ય સાધુએ ત્રસકાય સબંધી આરંભ-સમારંભનાં કાર્યો દ્વારા આ ત્રસકાયના જીવાની તથા તેની સાથે સંલગ્ન બીજા પણ અનેક જીવોની અનેક પ્રકારનાં શસ્ત્રો વડે હિંસા કરે છે.
૫૧. સર્વજ્ઞ ભગવાને આ સર્વ પાપક્રિયાઓનું જ્ઞાન મેળવી, જીવહિંસાથી અટકી, નિર્દોષ (શુદ્ધ) જીવન જીવવાના વિવેક સમજાવેલ છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસુત્ર
પરંતુ, લેકે આ ક્ષણભંગુર શરીરને હૃષ્ટપુષ્ટ બનાવી તેને વધુ ટકાવવા, માન-કીર્તિ તથા પૂજા-પ્રતિષ્ઠા મેળવવા માટે, જન્મોત્સવ તથા મૃત્યુ પછી કરાતા ભેજનસમારંભ નિમિત્તે, વૃદ્ધાવસ્થા તથા મરણથી બચવા માટે અર્થાત અજર-અમર થવા કરાતી કાયાકલ્પાદિ ક્રિયાઓ નિમિત્ત, તથા, બીજા અનેકવિધ દુઃખો મટાડવા માટે,
કે મુક્તિ મેળવવાના ઉદ્દેશથી, ત્રસજની હિંસા થાય તેવા આરંભ-સમારંભ પિતે કરે છે, બીજા પાસે આરંભ-સમારંભ કરાવે છે, અથવા આરંભ-સમારંભ કરનારનું અનુદન કરે છે.
પરંતુ, તે બધું તેમને અજ્ઞાનવર્ધક હોવાથી દુખદાયી છે. પર. આ સંસારમાં ત્રસકાય જીવોની હિંસાને અહિતકર સમજતા
એવા કેટલાક ને સર્વજ્ઞભગવાન અથવા તેમના મુનિઓ પાસેથી સત્ય ધર્મનું શ્રવણ કરીને એવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જાય છે કેઆ આરંભ-સમારંભ કર્મ બંધના કારણરૂપ છે, આ આરંભ-સમારંભ મેહ તથા આસક્તિને કારણરૂપ છે, આ આરંભ–સમારંભ સંસારપરિભ્રમણના કારણરૂપ છે
આ આરંભ-સમારંભ નરકાદિ દુર્ગતિના કારણ રૂપ પણ બને છે. છતાં, ઉપર જણાવ્યા મુજબ આહાર, આભૂષા અને માનપાનાદિમાં આસક્ત જીવો ત્રસકાય સંબંધી આરંભ-સમારંભનાં કાર્યો દ્વારા ત્રસકાયના જીવોની અનેક પ્રકારના શસ્ત્રોથી હિંસા કરે છે, સાથે સાથ તેને આશ્રયીને રહેલા બીજા પણ અનેક જીવોની હિંસા કરે છે. જબુ! તેઓ શા માટે હિંસા કરે છે, તે હું વિસ્તૃતપણે સમજાવું છું કેઈક દેવ-દેવીની અધ્યબલિ-પૂજા નિમિત્તે જીવહિંસા કરે છે, કોઈક ચામડી માટે, કોઈક માંસ માટે અને કેઈક લેહી માટે,
એ રીતે કેઈક હૃદય, પિત્ત, ચરબી, પીંછા, પૂંછડી, કેશવાળ, શિંગડાં, દાંત, દાઢ, નખ, નસ (સ્નાયુ) તથા હાડકાં વિગેરે પદાર્થો મેળવવા અને વધ કરે છે. પરંતુ, કેટલાક તે સાપવીંછી-કાચંડા-ગિરોળી વગેરે જેની નિષ્કારણ હિંસા કરે છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાપરિજ્ઞા – મને કે મારા સ્વજનને પૂર્વે તે કરડેલ છે”
- એ કારણે પણ કેઈક માણસ તેવા જીવની હિંસા કરે છે, આ જીવ મને કરડવા આવેલ છે”
-એ કારણે પણ કઈક માણસ તેવા જીવની હિંસા કરે છે. આ હિંસક પ્રાણી હોવાથી ભવિષ્યમાં કઈકને કરડશે કે ડંખ દેશે.”
- એ કારણે પણ કેઈક માણસ તેવા જીવની હિંસા કરે છે. ૫૩. એ પ્રમાણે જે વ્યક્તિ ત્રસકાય વિષેનો આરંભ-સમારંભ કરે છે,
તે વ્યક્તિ “આ આરંભ-સમારંભ કર્મબંધના કારણરૂપ છે” – એ બાબતથી અજાણ હોય છે
તે કારણે આરંભ-સમારંભેથી તેઓ અટકતા નથી. પરંતુ, જે વ્યક્તિ ત્રસકાયાઁ આરંભ-સમારંભ કરતું નથી,
તે વ્યક્તિ આરંભ-સમારંભથી થતા કર્મબંધથી પરિચિત હોય છે.
૧૪. માટે, ત્રસકાયના આરંભ-સમારંભને કમબંધના કારણરૂપ જાણુને,
સુજ્ઞપુરુષ પોતે ત્રસકાય વિષેને આરંભ-સમારંભ કરે નહીં, બેંજા પાસે આરંભ-સમારંભ કરાવે નહીં,
તથા આરંભ–સમારંભ કરનારનું અનુદન પણ કરે નહીં. પપ. “ત્રસકાય સંબંધી આરંભ-સમારંભ કર્મબંધના કારણરૂપ છે”
-એવું જે મુમુક્ષુને જ્ઞાન હોય છે, અને આરંભ-સમારંભનો ત્યાગ કરીને નિવૃત્ત પણ થાય છે,
તે જ શુદ્ધસયમનો આરાધક મુનિ છે હે જંબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
गो णिहेज्ज वीरियं
કોઈ પણ સાધકે પોતાની શક્તિ છુપાવવી નહીં.
-
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬. જખુ !
‘આરંભ-સમાર’ભરૂપ પાપકાર્યાથી અંધાતાં કર્મોનું ફળદુઃખદાયી છે” – એવું સમજનાર સાધક વાયુકાયના આરભ-સમારંભ કે તરૂપ હિંસાથી પણ નિવૃત્ત થઈ શકવા સમર્થ છે. કારણકે— જે વ્યક્તિ પેાતાનુ હિતાહિત કે સુખદુઃખ સમજી શકે છે,
તે વ્યક્તિ ખીજાનું હિતાહિત કે સુખ-દુ:ખ પણ સમજી શકે છે, અર્થાત્ જે વ્યક્તિ ખીજા જીવાનુ' સુખદુઃખ સમજી શકે છે,
તે વ્યક્તિ પાતાનું હિતાહિત કે સુખદુઃખ પણ સમજી શકે છે. સાધકે આ સમતુલાને ઓળખવી જોઇએ.
આ જૈનશાસનમાં ઉપશમ, વેગ, નિવેદ, અનુકપા અને આસ્તિકચને સમજાવનાર સમ્યગ્દર્શન-સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યકચારિત્રની સાધનાથી પરમશાંતિને વરેલા સ’યમી પુરુષો વાચુંકાયના જીવાની હિંસા કરીને પેાતાના જીવને ક્ષણિક સુખ આપવાની ઇચ્છા કરતા નથી.
પ૭. જખુ ! જો, આ સંસારમાં જીવા એકબીજાને આશ્રયીને સર્વ સ્થળે રહેલા છે, તે રીતે આકાશમંડલમાં વાયુ સાથે પણ બીજા અનેક જીવા રહેલા છે. તેનું સ્વરૂપ જાણીને તે જીવાને પરિતાપ ન થાય તે રીતે સંયમી પુરુષા સયમી જીવન જીવે છે.
પરંતુ, અમે ગૃહત્યાગી (અણુગાર) છીએ’-એવુ ખેલનારા કેટલાક અન્ય સાધુએ વાયુ સંબંધી આરભ-સમારંભનાં કાચ દ્વારા વાયુકાયના જીવાની તથા તેની સાથે સલગ્ન બીજા પણ અનેક જીવાની અનેક પ્રકારના શસ્ત્રો વડે હિંસા કરે છે.
૫૮. સર્વજ્ઞ ભગવાને આ સર્વ ક્રિયાઓનું જ્ઞાન મેળવી જીવહિંસાથી અટકી, નિર્દોષ (શુદ્ધ) જીવન જીવવાના વિવેક સમજાવેલ છે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
રંતુ, લેકે આ ક્ષણભંગુર શરીરને હુષ્ટપુષ્ટ બનાવી તેને વધુ કાવવા, માન–કીર્તિ કે પૂજા-પ્રતિષ્ઠા મેળવવા માટે, . . . , જન્મોત્સવ તથા મૃત્યુ પછી કરાતા ભેજનસમારંભ નિમિત્તે, વૃદ્ધાવસ્થા તથા મૃત્યુથી બચવા માટે અર્થાત્ અજર-અમર થવા કરાતી કાયા કપાદિ કિયાઓ નિમિત્તે, - તથા બીજા અનેકવિધ દુઃખો મટાડવા માટે,
કે મુક્તિ મેળવવાના ઉદ્દેશથી, વાયુકાય જીવોની હિંસા થાય તેવા આરંભ–સમારંભ પિતે કરે છે, બીજા પાસે કરાવે છે, અથવા કરનારનું અનુમોદન કરે છે.
પરંતુ તે બધું તેમને માટે અહિતકર અને દુઃખદાયી છે. ૫. આ સંસારમાં વાયુકાયના જીની હિંસાને અહિતકર સમજતા એવા
કેટલાક જીવોને સર્વજ્ઞ ભગવાન અથવા તેમના મુનિઓ પાસેથી સત્ય ધર્મનું શ્રવણ કરીને એવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જાય છે કે – આ આરંભ-સમારંભ કર્મબંધના કારણરૂપ છે, આ આરંભ-સમારંભ મોહ તથા આસક્તિના કારણરૂપ છે, આ આરંભ–સમારંભ સંસાર પરિભ્રમણના કારણરૂપ છે,
આ આરંભ-સમારંભ નરકાદિ દુર્ગતિના કારણરૂપ પણ બને છે. છતાં, ઉપર જણાવ્યા મુજબ આહાર, આભૂષા અને માનપાનાદિમાં મૂઢ બનેલા છ વાયુ સંબંધી આરંભ-સમારંભનાં કાર્યો દ્વારા વાયુકાયના જીવોની અનેક પ્રકારના શસ્ત્રોથી હિંસા કરે છે, સાથે સાથ
તેને આશ્રયીને રહેલા બીજા પણ અનેક જીવોની હિંસા થાય છે. ૬૦. જબુ! તે હિંસા કઈ રીતે થાય છે? તે હું વિસ્તૃતપણે સમજાવું છું–
માખી-ભમરા-પતંગિયા વિગેરે કેટલાક ઉડકણું જીવો અકસ્માત વાયુ કાયના ચક્રમાં આવી જાય છે અને કઈ પણ કઠેર સ્પર્શ થતાં જ વાયુકાયના છની હિંસાની સાથે જ તે જેમાંના કેટલાક સંકુચિત થઈ જાય છે, કેટલાક મૂછિત થાય છે અને ક્રમશઃમરી પણ જાય છે.
એ પ્રમાણે-“વાયુકાય સજીવ છે, - તેમાં પ્રયોગ કરવાથી તે જીને વેદના થાય છે, જે - તે સંબંધી આરંભ-સમારંભનાં કાર્યોથી કર્મબંધ થાય છે.”
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગ
અજ્ઞાની જીવે આ હકીકતથી અપરિચિત હાવાથી આરંભ–સમાર‘ભ રૂપ તે તે પાપ કાર્યોથી તેઓ નિવૃત્ત થયેલા હાતા નથી.
પરંતુ, વાયુકાયમાં શસ્ત્રાદિ પ્રયોગ ન કરનારને આ બધા આરંભ-સમાર’ભાથી થતા કમ બંધનુ જ્ઞાન હેાવાથી આરંભ-સમારંભરૂપ તે તે પાપ કાર્યાંથી તેઓ નિવૃત્ત થઈ જાય છે.
૬૧. માટે, વાયુકાયના આરભ-સમારભને કર્મબંધના કારણરૂપ જાણીને સુજ્ઞપુરુષ પાતે વાયુકાય સબધી આરંભ-સમારંભ કરે નહી. બીજા પાસે શસ્ત્રપ્રયાગ કરાવે નહીં,
તથા શસ્ત્રપ્રયાગ કરનારનુ' અનુમાદન પણ કરે નહી. જે સાધકને વાયુ સંબંધી આરંભ સમારંભથી થનાર કર્મબંધનુ જ્ઞાન હાય છે, અને તેથી સથા નિવ્રુત્ત પણ થાય છે, તે જ શુદ્ધ સંચમના આરાધક મુનિ છે. એમ હું કહું છું.... ૬૨. પરમાર્થ સમજવા છતાં જેએ સદાચારમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, પરંતુ, હિંસા કરવા છતાં ‘ અમે સયમી છીએ’–એવુ ખાલે છે, તથા સ્વચ્છ દાચારી થઈ આરંભ-સમાર’ભમાં તન્મય રહે છે,
તેઓ, પૃયા િછકાયમાંથી એકને આરંભ-સમારભ કરે,
તા પણ છયે સાંકળરૂપ હાવાથી ચે કાયના વિરાધક ગણાય છે ‘જે કાય પેાતાને અપ્રિય અને અહિતકર છે, ...એમ તું જાણુ, તે કાય બીજા છાને પણ અહિતકર હોવાથી અપ્રિય છે.’
વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી આ સમજીને સયમી એવુ' પાપકાય કરે નહીં. આ આર’ભ–સમારંભને કર્મબંધના કારણરૂપ જાણીને, સુજ્ઞપુરુષે પાતે છજીવનિકાય વિષેના આર્ભ-સમાર‘ભ કરવા નહી, બીજા પાસે આર’ભ–સમારભ કરાવવા નહીં,
તથા આરંભ-સમારંભ કરનારનું અનુમાદન પણ કરવું નહીં. ‘છજીવનિકાય સબંધી આરભ-સમારંભ કર્મબંધના કારણરૂપ છે’ • એવુ' જે મુમુક્ષુને જ્ઞાન હોય છે
-
અને તેથી સર્વથા નિવ્રુત્ત પણ થાય છે,
તે જ શુદ્ધ સંચમના આરાધક મુનિ છે.
હે, જખુ ! એ પ્રમાણે સર ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું .
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોકવિજય
૨૧
૬૩. જખુ! શબ્દાદિ ૨૩ વિષયા જ સંસારના મૂળ છે, અર્થાત્ સંસારના મૂળ શબ્દાદિ ૨૩ વિષય જ છે. [અર્થાત્ ગમતા કે અણુગમતા શખ્વાદિ વિષયાને કારણે રાગ-દ્વેષક્રોધ-માહાર્દિ થાય છે. આ રાગાદિ કષાયા જ સસારના મૂળ છે.] આ વિષય-કષાચાને લીધે જીવ પ્રમાદી બનીને, તે દ્વારા પાતે જ ઊભા કરેલા શારીરિક અને માનસિક દુઃખાનું સવેદન કરવા પૂર્ણાંક સ'સારમાં આ રીતે ગળાબૂડ રહે છે— [વિષય-કષાયેાના અથી જીવ તે મેળવવા સ‘કલ્પ-વિકા કરે છે, મળેલા તે ચાલ્યા જતાં શાક કરે છે,
અને ફ્રી મેળવવા અવનવા પ્રયત્ના કરે છે. તદૂરૂપ પરિતાપને લીધે તે પોતે જ શારીરિક અને માનસિક દુઃખા ઊભા કરે છે. આ કારણે થતા રાગ-દ્વેષને લીધે તે વ્યક્તિ સ`સારમાં આ રીતે ગળાબૂડ રહે છે—]
મારી માતા, મારા પિતા, મારા ભાઈ, મારી બહેન, મારી પત્ની, મારી પુત્રી, મારી પુત્રવધૂ, મારા મિત્રો, મારા સ્વજને, મારા સ્નેહીઓ, મારા સંબધીઓ, મારા હાથી-ઘેાડા-શયનાદિ ઉપકરણા, મારી ખાદ્યસામગ્રી અને મારાં વસ્ત્રો ઇત્યાદિ અનેક પદાર્થોની મમતામાં ફસાયેલા લોકો જીવનના અંતભાગ સુધી ગાફેલ ખની, આસક્તિને કારણે જ કર્મબંધ કરતા રહે છે. સ્વજના તથા ધનાદિની આસક્તિને લીધે રાત-દ્વિવસ સકવિકલ્પેાને કારણે દુઃખી થતા, કાલ–અકાલને વિચાર કર્યા વિના પરિશ્રમ કરતે,
કુટુંબ તથા ધનમાં લુબ્ધ બનેલા હેાવાથી ધનના લાલચુ, બીજાનું ગળુ કાપવું તથા ચારી-ધાડ આદિ દુષ્કર્મો કરનારો, પરિણામને વિચાર કર્યા વિના કાર્ય કરનારા,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર આ રીતે સ્વજન-વિષયસુખ તથા ધનપ્રાપ્તિમાં જેનું ચિત્ત ચોંટેલું છે,
-એવો જીવ પૃથ્વીકાયાદિ ની વારંવાર હિંસા કરે છે. ૬૪. આ સંસારમાં કેટલાએક માણસનું આયુષ્ય પહેલેથી જ ટૂંકું હોય
છે. વળી વૃદ્ધાવસ્થામાં કાન–આંખ-નાક-જીભ તથા સ્પર્શનેન્દ્રિયનું જ્ઞાન દિનપ્રતિદિન ઘટતું જાય છે. રેગે, જરા અને મૃત્યુથી ઘેરાયેલ પોતાની વિકૃત શારીરિક અવસ્થા જોઈને ખેદ થવાથી જીવ શૂન્યમનસ્ક થઈ જાય છે.
વળી, પાપકાર્યો કરીને પ્રથમ જેમનું ભરણપોષણ કર્યું હતું અને જેમની સાથે રહીને આખી જિંદગી વિતાવી તે સ્વજને પણ વૃદ્ધાવસ્થામાં તેને તિરસ્કાર કરીને નિંદા કરે છે. પિતાની નિંદા સાંભળીને અકળાયેલે તે વૃદ્ધ પણ તે સ્વજનોની પાછળથી નિંદા કરે છે. | હે જીવ! પુયાઈને લીધે કેઈક સ્થાને કદાચ આવું ન પણ બનતું હોય, તે પણ તે સ્વજનો તને તે રેગે કે જરા-મરણાદિ. દુઃખમાંથી બચાવી શકે તેમ નથી અને તે પણ તેમને રેગ કે જરા-મરણાદિ દુઃખમાંથી મુક્ત કરી શકે તેમ નથી.
- વળી વૃદ્ધાવસ્થામાં માણસ હાસ્યવિનોદ, રતિક્રીડા, ભોગવિલાસ કે શૃંગારાદિ માટે યોગ્ય પણ રહેતું નથી. ૬૫. –આવું સમજીને સંયમાનુષ્ઠાન માટે તત્પર (સંયમમાં સ્થિર ચિત્તવાળા) થઈને, ભાગ્યયોગે પ્રાપ્ત થયેલી આ સોનેરી તકને નજરમાં રાખીને બુદ્ધિમાન પુરુષ એક સમયને પણ પ્રમાદ કરે નહીં.
કેમકે બાલ્યકાળની જેમ યુવાવસ્થા અને આ ઉંમર પણ વીતી જશે. ૬. આ સંસારમાં જીવનની ક્ષણભંગુરતાને જેને ખ્યાલ નથી એ
પુરુષ વિષય-કષાને વશ થઈને “આજ સુધીમાં બીજા કેઈથી નહીં થઈ શકેલું કામ કરવામાં હું પાવરધો છું” --એવી અજ્ઞાનતાપૂર્વકની સમજને લીધે,
આરંભ-સમારંભ દ્વારા શકાય જીવોની હિંસા કરે છે, છે તેમના અંગે પાંગનું છેદન-ભેદન કરે છે, - ચેરી કરે છે, બીજાનું ધન લૂટે છે, *
- સમૂહની હત્યા કરે છે અથવા તેમને ત્રાસ ઉપજાવે છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
àાવિજય ૨-૧
વળી, જેમની સાથે તે રહે છે તે સ્વજને કદ્યારેક પહેલાં પણ તેનું ભરણપોષણ કરે છે, અને પછી સારી અવસ્થામાં સ્વજનાનુ તે ભરણાષણ કરે છે, પર`તુ એયમાંથી કોઈપણ એક-બીજાના રાગા કે જરા-મરણાદિ નિવારવા સમર્થ નથી.
૨૭.
૬૭. આ સંસારમાં ખાતા-પીતાં બચેલુ અથવા વાપર્યા વિના બચાવેલુ ધન જીવ મેહવશ પેાતાને માટે કે સ્વજને માટે સઘરી રાખે છે. પર`તુ જીવને કવૃશ કયારેક અસાધ્ય રોગા ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
આ અસાધ્ય રોગેા ઉત્પન્ન થયા બાદ જેમની સાથે તે. અહોનિશ રહે છે તે સ્વજના કાં તેા પહેલાં તેને છેડી દે છે અથવા તે રાગી જીવ સચાગવશાત્ પાછળથી તેમને છેડી દે છે. પુણ્યાગે કાઇક સ્થાને કદાચ આવુ ન પણ બને, પરંતુ એયમાંથી કોઈ પણ એકબીજાના રોગ કે જરામરણાદિનિવારવા સમર્થ નથી. ૬૮. હે સુરી ! ‘દરેક જીવા પાતે જ પોતાના સુખ-દુઃખના નિર્માતા છે. અને તે સુખ--દુઃખના પાતે જ ભાકતા છે,
–એવું સમજીને આ શરીર રાગેાથી ઘેરાય નહીં ત્યાં સુધીમાં, ‘સત્કૃત્ય માટેની તક હજી વીતી ગઈ નથી' “એવું જાણીને તું સમય ઓળખ.
હે સુન્ન! જ્યાં સુધી કાન, આંખ, નાક, જીભ તથા સ્પર્શનેન્દ્રિય સાબૂત છે અર્થાત્ ઇન્દ્રિયાની વિવિધ શક્તિએ ક્ષીણ નથી થઈ ત્યાં સુધીમાં તું, તારા આત્મહિતને માટે ખરાખર પુરૂષાર્થ કરી લે. હે જ`ભુ ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
छिंदिज्ज सोत लहुभूयगामी
કર્મોથી હળવા કે મુક્ત થવાની ઇચ્છાવાળા જીવે ક પ્રવાહને રાકવા જોઈએ.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩–૧
૬૯. જખુ ! સચાગવશ પ્રાપ્ત થયેલ સકલ્પ-વિકલ્પાની જાળને તથા તે કારણે સયમમાં ઉત્પન્ન થયેલી અરૂચિને દૂર કરીને સુજ્ઞપુરુષ અલ્પસમયમાં કર્મોથી મુક્ત થઈ જાય છે.
૭૦. પર’તુ, માહથી ઘેરાયેલા કેટલાક સાધકા પરીષહો આવતાં જ વીતરાગની આજ્ઞાથી વિરુદ્ધ માર્ગે ચાલી સયમથી ભ્રષ્ટ થાય છે.
અમે અપરિગ્રહી થઈ શુ”—એવી ભાવનાથી દીક્ષા લીધી હોવા છતાં, વિષયભાગે પ્રાપ્ત થતાં જ જિનાજ્ઞાથી ભ્રષ્ટ થઈ તેમાં ડુબી જાય છે. ત્યારબાદ તે મેળવવાના ઉપાયામાં રચ્યાપચ્યા રહી માહમાં અહોનિશ ડૂબેલા રહે છે.
તે નથી આ પાર કે નથી પેલે પાર
૭૧. પરંતુ, જે મહાપુરુષો ધન-પુત્ર-પરિવારાદિથી વિમુક્ત થઈ યાવજીવ તેની મૂર્છાથી પર રહે છે,
તે આ સ'સારના પાર પામી જાય છે.
જે વ્યક્તિ ધન-પુત્ર-પરિવાર અને સાંસારિક પદાર્થોની મમતા છેાડીને, સહજભાવે પ્રાપ્ત થતા કામાગાનુ પણ સેવનકરતા નથી, પરંતુ–દીક્ષા લઈ ને, તે જ રીતે નિઃસ્પૃહપણે સંયમી જીવન જીવે છે, તે જીવ ક્રમશ: ક રહિત થઈ ને સર્વજ્ઞ થાય છે. —આવુ' સમજીને, જે વ્યક્તિ લાભમાં તણાય નહીં તે જ સાધક ખરા અણુગાર કહેવાય છે.
૭ર. પર`તુ, સ્વજના તથા ધનાદિની આસક્તિને લીધે દિવસ-રાત સકલ્પ-વિકાને કારણે દુ:ખી થતા, કાલ–અકાલના વિચાર કર્યા વિના પરિશ્રમ કરતા,
કુટુંબ તથા ધનમાં લુબ્ધ બનેલા હોવાથી ધનના લાલચુ, વિશ્વાસઘાતી, પ્રપ’ચી તથાચારી-ધાડ આદિ દુષ્કર્મો કરનારા, પરિણામના વિચાર કર્યા વિના કાર્ય કરનારા
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાકવિજય ૨-૨
૨૯:
આ રીતે સ્વજને -વિષયસુખ તથા ધનપ્રાપ્તિમાં જેનું ચિત્ત ચાંટેલું છે, —એવા જીવ પૃથ્વીકાયાદિ જીવાની વારવાર હિંસા કરે છે.
૭૩ વળી, તે અજ્ઞાની જીવ :
શરીર ખળ,
જ્ઞાતિ મળ,
મિત્ર ખળ,
પલાક ખળ,
ધ્રુવ ખળ,
રાજ મળ,
ચાર ખળ, અતિથિ મળ,
ભિક્ષુક ખળ,
શ્રમણ મળ,
ઇત્યાદિ વિવિધ ઐશ્ર્વર્ય અને શક્તિ મેળવવા, અનેક પાપ પ્રવૃત્તિ દ્વારા જીવહિ'સા કરે છે..
વળી કયારેક ભયને કારણે પણ હિંસા કરે છે, કચારેક પાપાથી છૂટવા ધર્મને બહાને,
અથવા ક્યારેક કોઈક લાલચથી પ્રેરાઈને પણ, આરભ-સમાર`ભ દ્વારા જીવહિ`સા કરે છે.
૭૪. પર’તુ, ‘જીવહિ‘સાનુ ફળ દુ:ખદાયી છે’
-એવું સમજીને સુગપુરુષે પોતે હિંસા કરવી નહીં, ખીજા પાસે હિંસા કરાવવી નહીં,
તથા હિંસા કરનારને પ્રેત્સાહન પણ આપવું નહીં. આ પ્રશસ્તમા સર્વજ્ઞભગવાને બતાવેલ છે.
માટે હું હિતચિંતક! હિંસાદિ પાપકાર્યો દ્વારા તારા આત્મા. કર્મોથી જે રીતે ન લેપાય તેમ વજે.
હે જ ખુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી. પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨-૩
૭૫. જંબુ! આ જીવ ઘણીવાર ઉચ્ચગેાત્રમાં તથા ઘણીવાર નીચગેાત્રમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ ચૂકયા છે. તેમાં કશી મહત્તા કે ન્યૂનતા નથી. –એવુ' જાણીને જરાયે અહંકાર કે દીનતા પણ ન કરવી,
કે કાઈ પણ મદસ્થાનની સ્પૃહા પણ ન કરવી. કેમકેવ્યક્તિ જેના મન્ન કરે છે, તે વ્યક્તિ પરભવે તેની હીનતા પામે છે.’ –એવું સમજીને કાણુ પાતાના ગાત્ર વિષે ગ કરે? અથવા શેમાં આસક્તિ કરે? માટે, સુજ્ઞપુરુષે હ
શેક ન કરતાં સમભાવે રહેવુ
૭૬. હે મુમુક્ષુ! ‘બધા જીવાને સુખ પ્રિય છે’
–એવું સમજીને સ પ્રકારની જીવહિંસાથી તું અટક, વળી, તું એવા તત્ત્વદશી થા કે—
સંસારમાં જીવા મેાહ અને અજ્ઞાનને કારણે પાતપેાતાના કમવશઃ આંધળા-બહેરા-ખાબડા-ગૂ ગામ ગા-કાણા-કુમડા ને કુરૂપ થાય છે. અનેક પ્રકારની ચેાનિએમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
અને ત્યાં અનેક પ્રકારનાં ભય’કર દુઃખા ભાગવે છે.
૭૭. -આ કર્મીસ્વરૂપને નહીં જાણનાર અજ્ઞાની જીવ આધિ-યાધિ અને ઉપાધિથી પીડિત થઇને તથા પરાભવ પામીને જન્મમરણનાં દુઃખા ભાગવતા સ’સારમાં પરિભ્રમણ કરે છે.
છતાં, આ સસારમાં કેટલાએક જીવાને ખેતર, મકાન તથા પૌદ્ગલિક ચીજો પર આસક્તિપૂર્વકનુ અસ ́યમી જીવનજ પ્રિય લાગે છે, ૨ગબેરગી કપડાં, મણિ-મેાતી તથા સેાનાના આભૂષણા અને કામિનીને મેળવી, તેમાં જ આસક્ત થયેલા જીવા એવુ' ખેલે છે કે
‘આ સ‘સારમાં તપન્યમ-નિયમાદિત્તુ કાંઇપણ ફળ દેખાતું નથી.’ આ રીતે ફક્ત અસયમી જીવનની જ કામનાવાળા અત્યંત અજ્ઞાની જીવા વિષયભાગાદિની પ્રાપ્તિ માટે મિથ્યા પ્રલાપ કરવાપૂર્વક મૂઢ અનીને વિપરીત આચરણ કરે છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોનિજન્ય રક
૭૮. પરંતુ, જે મુમુક્ષુ છે, તેઓ અસંયમી જીવનની ઈચ્છા જ કરતા નથી
તેઓ તે જન્મ-મરણના મૂળને શોધી, તેથી છૂટવાના ઉપાયરૂપે સંયમી જીવન જીવવાનેજ પુરુષાર્થ કરે છે. મૃત્યુ ક્યારે આવશે? તે કેઈને ખબર નથી. જીવવું સૌને ગમે છે, બધાય જીવોને સુખ ગમે છે, દુઃખ કેઈને ગમતું નથી,
બધાય જીવને વધ અપ્રિય લાગે છે ને જીવવું સારું લાગે છે. ૭૯. છતાં, દુઃખના કારણરૂપ અસંયમી જીવન જ સૌને ગમતું હોવાથી,
મનુષ્યો દાસ-દાસી તથા પશુ-પંખીઓને તે તે કાર્યોમાં જેડીને, તે દ્વારા મેળવેલ ધનને ભેળવવામાં મન-વચન અને કાયાથી મશગૂલ રહે છે. તેમ છતાં, અંતે જે કાંઈ થોડું કે ઘણું ધન વધે તેને' સગા સંબંધીઓ વહેંચી ખાય છે,
કાં તે ચોર ચોરી જાય છે, કાં તો રાજા લુંટી લે છે, કાં તે વ્યાપારાદિમાં નુકસાન થાય છે,
કાં તો અગ્નિ આદિ ગમે તે કારણે તેનો નાશ થાય છે. એ રીતે કુટુંબાદિ માટે કુકર્મો કરીને એકઠું કરેલું ધન બીજે સ્થાને ચાલ્યું જતાં તેને ખૂબ દુઃખ થાય છે અને તેથી મૂઢ જે બનીને, ફરી પાછો વિપરીત પ્રવૃત્તિ કરે છે. વીતરાગ ભગવાને આ ફરમાવ્યું છે કે--
જે જીવે અસંયમી અને વિષયલેલુપ છેતેઓ સંસારના પ્રવાહને રોકી શક્તા નથી,
કે રોકી શકવા સમર્થ પણ નથી, તેઓ સંસારનો અંત કરી શકતા નથી,
કે સંસારનો અંત કરી શકવા સમર્થ પણ નથી. તેઓ સંસારને પાર પામી શકતા નથી."
છે કે સંસારને પાર પામી શકવા સમર્થ પણ નથી. અજ્ઞાની પુરુષ સંયમ લીધા પછી પણ તેમાં સ્થિર રહેતું નથી પરંતુ મિથ્યપદેશ સાંભળીને અસંયમ સ્થાનમાં સ્થિર થાય છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
આચારાંગસૂત્ર
૮૦. જબુ! * તત્ત્વદશ પુરુષને ઉપદેશની જરૂર હોતી નથી.
પરંતુ, અજ્ઞાની જીવ જ રાગના બંધનમાં બંધાઈને કામગ મા મશગૂલ રહે છે, છતાં–અગ્નિમાં ઘીની જેમ, કામભેગેની તૃપ્તિ થતી જ ન હોવાથી તે અતૃપ્ત રહે છે. વળી, ભેગાસક્તિને કારણે કર્મબંધ થાય છે, અને તેના ફળસ્વરૂપે પ્રાપ્ત થતા દુઃખને લીધે- -
તે દુઃખીજીવ દુખેના જ ચક્રમાં અટવાયા કરે છે. હે જંબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
* કઈક નટ રાજાની ભૂમિકા ભજવે કે રંકની; પરંતુ-બનેય સ્થિતિમાં
પોતે નાટકિયે છે --એવું તેને ભાન હોય છે તેથી રાજા કે ભિખારીના વેષની અસર તેના મન ઉપર થતી નથી એ રીતે–પોતાના સ્વરૂપનું ભાન થયા પછી, જે દૃષ્ટા બની ગયેલ છે તેવા પુરૂષને સારા કે માઠા પ્રસંગો સાથે સંબંધ હોવા છતાં તેની સારી કે માઠી અસર તેને વળગી શકતી નથી. એટલે કે, સારી માઠી-અસર અર્થાત રાગ-દ્વેષ જ કર્મબંધના કારણરૂ૫ છે. સારા-માઠા પ્રસંગો નહીં..
इमेण चेव जुज्झाहि, किं ते जुज्झेण वज्झतो ? હે સાધક! કામ-મદ-માયા અને લેભાદિ દુર્ગુણો રૂપી
અત્યંતર શત્રુઓ સાથે તું યુદ્ધ કર. બહારના શત્રુઓ તે નિમિત્ત માત્ર છે.
તેમની સાથે યુદ્ધ કરવાથી કાંઈ વળવાનું નથી.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨-૪
૮૧. જબુ! તે કામગોના સેવનથી,
કે પૂર્વે બાંધેલ અશાતા વેદનીય કર્મના ઉદયથી,
જીવને ક્યારેક અસાધ્ય રેગે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ રેગી જેમની સાથે રહે છે તે સગા સંબંધીઓ જ કંટાળીને તેને તિરસ્કાર અથવા નિંદા કરે છે. તેથી અકળાયેલો તે રેગી પણ તે સ્વજનેની પાછળથી નિંદા કરે છે. હે જીવ! પુચ્ચાઈને કારણે આવું કઈક સ્થાને ન પણ બને, તે પણ તે સ્વજને તે રોગોથી તને મુક્ત કરી શકે તેમ નથી,
અને તું પણ તેમને તે દુઃખમાંથી બચાવી શકવા સમર્થ નથી. ૨. કારણ કે-પ્રત્યેક જીવને સ્વકૃત કર્માનુસાર સુખ-દુઃખ ભોગવવા પડે છે.
આ સંસારમાં કેટલાક માણસે જીવનના અંત સુધી વિષયવાસના અને ભેગનું જ ચિંતન કર્યા કરે છે. તેમણે જે કાંઈ થોડું-ઘણું ધનાદિ એકત્ર કર્યું હોય તેના ભેગવટામાં જ તેઓ મન-વચન અને કાયાથી મસગૂલ રહે છે. વપરાતાં વપરાતાં ભાગ્યોગે કદાચ તેની પાસે થોડું કે ઘણું ધન વધે તે, અંતે તેના સગા-સંબંધીઓ વહેચી ખાય છે, કાંતિ ચેર ચરી જાય છે, - મિક્ત-મૃત્યુવેરે કે નિર્વશને બહાને રાજા લૂંટી લે છે, કાંતે વ્યાપારાદિમાં નુકસાન થાય છે,
અથવા આગથી તેની માલમિક્ત સળગી જાય છે. એ રીતે કુટુંબાદિ માટે કુકર્મો કરીને એકઠું કરેલું ધન બીજે સ્થાને ચાલ્યું જતાં તેને ખૂબ દુઃખ થાય છે અને તેથી મૂઢ જે બની, ફરી પાછો વિપરીત પ્રવૃત્તિ કરે છે.
મા-૩
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસુત્ર ૮૩. માટે, હે ધીરપુરુષ ! વિષયોની આશા-તૃષ્ણ અને સંકલ્પ-વિકલ્પોને
ત્યાગ કર તુ પોતે જ આ કાંટાને હદયમાં રાખીને વ્યર્થ દુઃખી થાય છે. જે ધનથી ભગા સામગ્રી મેળવી શકાય છે, તે ધન હોવા છતા, અંતરાયકર્મના ઉદયથી તે ભેગાદિ સામગ્રી પ્રાપ્ત ન પણ થઈ શકે, અથવા મેળવ્યા પછી ભેગવી પણ ન શકાય.
–એવું આ સંસારમાં પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે છતાં, જે માણસો મોહ અને અજ્ઞાનથી ઘેરાયેલા છે,
તેઓ આ સીધી-સાદી વાત સમજી શકતા નથી. ૮૪. આ જગતમાં લકે સ્ત્રીઓને કારણે મહાદુઃખી છે,
છતાં, હવશ તેઓ એવું બેલે છે કે –
આ સ્ત્રીઓ ભોગ્ય હોવાથી સુખના સ્થાનરૂપ છે.” પરંતુ, તેમનું આ કથન મેહજન્ય હેવાથી અંતે દુ:ખદાયી છે. તેથી તેમને મૃત્યુ પછી નરક-નિર્મયગતિમાં જ અટવાવાનું રહે છે. છતાં, મોહવશ મૂઢ બનેલો જીવ ધર્મના મર્મને જાણી શકતું નથી.
૮૫. મહાવીર ભગવાને કહ્યું છે કે
હિતેચ્છએ સ્ત્રીઓમાં આસક્ત થઈ પ્રમાદી થવું જોઈએ નહીં. કેમકે–પ્રમાદથી જન્મ-મરણને ચક્કરમાં અટવાવું પડે છે,
અને અપ્રમાદથી શાંતિ અને અંતે મોક્ષ મળે છે.” –એવું સમજીને તથા આ શરીરની ક્ષણભંગુરતા અને વિનશ્વરતાને વિચાર કરીને બુદ્ધિમાન પુરૂષે પ્રમાદથી દૂર રહેવું જોઈએ. હે મુમુક્ષુ! તું વિચાર કરી છે કે – ભેગથી તૃપ્તિ થતી જ નથી, અકે તે ભેગોને કારણે આ ભવમાં રે ઉત્પન્ન થાય છે, અને પરભવે દુગતિઓમાં ભટકવું પડે છે.
– માટે તેથી વિરક્ત થા. જંબુ! જે, આ સંસારમાં દરેક જીને ચોતરફથી એકબીજાને વત્તા-ઓછો ભય છે અને તે કારણે આખુંય જગત દુઃખી છે, માટે, મુનિ કેઈપણ જીવને દૂભવે નહીં.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેાકવિજય ૨-૪
રૂપ
૮૬. આ રીતે સ’યમનું પાલન કરતાં, ઉપસર્ગાને પ્રસંગે ખેદ પણ કરે નહી’ —આવા વીર મુનિની ઇંદ્રો પણ પ્રશંસા કરે છે. ભિક્ષાદિ ન આપનાર વ્યક્તિ ઉપર મુનિ ગુસ્સો કરે નહી, થોડુ' આપનારની નિંદા કરે નહીં,
તથા ના પાડવા પછી ત્યાં ઉભા પણ રહે નહી,
હે મુનિ ! તું આ રીતે સંયમની ઉત્તમ આરાધના કર. હે જ બુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું..
संधि लोगस्स जाणित्ता आततो बहिया पास
હે જીવ ! આ સ ંસારમાં કર્મોથી મુક્ત થવાને સુઅવસર આવેલા જાણીને,
—પ્રમાદ કર નહી .
અધાય જીવાને પેાતાની જેવા જ માની સમાન આચરણ કર.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧
૮૭. જખુ ! આ સ’સારમાં ગૃહસ્થો પેાતાને માટે, પુત્ર-પુત્રીઓ કે પુત્રવહુએ માટે, જ્ઞાતિભાઈ આ માટે કે રાજા માટે, ધાવમાતા માટે કે દાસ-દાસીએ માટે, નાકરનાકરાણી માટે કે મહેમાનાના લેાજન માટે, —વિવિધ શસ્રીદ્વારા આરંભ-સમારંભ કરે છે.
વળી, પુત્રા અને કુટુંબીઓને વહેંચવા માટે, તથા અન્ય કેટલાએક માણસાના ઉપભાગ નિમિત્તે, વિવિધ દ્રબ્યાને સધરી પણ રાખે છે.
૮૮. પર`તુ, ‘કર્માં ખપાવવાની આ સુંદર તક મળી છે,’ —એવું સમજીને મુનિ સયમમાં ઉદ્યમી થાય
પવિત્ર અંતઃકરણવાળા, પરમાથી, ન્યાયનીતિસ’પન્ન થાય, દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ-ભાવને આળખી તદનુસાર વર્તનારા થાય. આવા મુનિ સદોષ આહાર લે નહીં,
બીજાને સદોષ આહાર લેવાની પ્રેરણા કરે નહી, તથા સદોષ આહાર લેનારનુ અનુમાદન પણ કરે નહી.. પરંતુ, સદોષના ત્યાગ કરીને નિર્દોષ આહાર લેવા પૂર્ણાંક —સયમનુ` પાલન કરે. ક્રય–વિક્રય નહીં કરતા એવા તે મુનિ ધર્મોપકરણ પણુ ખરીદે નહી, બીજા દ્વારા ખરીદ-વેચાણ કરાવે નહીં,
તથા ખરી–વેચાણ કરનારનું અનુમાઇન પણ કરે નહીં. આવા મુનેિ સમયસૂચક હોય, આત્મબળના જાણકાર હાય,
આહારાદિ કચાંથી કેટલું લેવું ? તેના જ્ઞાતા હોય, સ'સારના સ્વરૂપને જાણકાર હોય, વિનયી અને સંયમી હોય,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોકવિજય ૨-૫ જૈન-જૈનેતર શાસ્ત્રોને જાણકાર હોય, દાતાના ભાવને સમજનારે હેય, પરિગ્રહની મમતારહિત હોય,
યથાસમય સંયમાનુષ્ઠાન કરનાર હોય. વળી, હીન (તુચ્છ) પ્રતિજ્ઞા કે નિયાણ નહીં કરવાપૂર્વક નિરાસક્ત થઈને, રાગદ્વેષના બંધનોને વિચ્છેદ કરીને મુનિ એ રીતે મોક્ષમાર્ગે
આગળ વધે છે. ૮૯. વસ્ત્ર, પાત્ર, કંબલ, રજોહરણ, ઉપાશ્રયાદિ સ્થાન, સંથારે કે આસનાદિ
ધર્મોપકરણે સદોષ છે કે નિર્દોષ? --તે જાણીને મુનિએ તેને વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કર જોઈએ. શુદ્ધ આહાર પ્રાપ્ત થતાં, ક્યાંથી કેટલો આહાર લે ? તેને વિવેક ભગવાને જે રીતે સમજાવ્યું છે તે પ્રમાણે વર્તે. વળી, ઈટ અને પૂરતો આહાર મળતાં મુનિ રાજી પણ ન થાય, અથવા ગર્વ પણ કરે નહીં, રૂક્ષ અને અપૂરતે આહાર મળતાં મુનિ શેક પણ ન કરે. ઘણે આહાર પ્રાપ્ત થતાં મુનિ સંઘરી રાખે નહીં. પરંતુ,
પરિગ્રહ બુદ્ધિ-મૂછ કે મમતાથી આત્માને દૂર રાખે વળી ધર્મોપકરણો ઉપર પણ મમત્વન રાખતાં, તે ધર્મના સાધનરૂપ છે,
–એમ સમજીને પરિગ્રહ અને મૂછને ત્યાગ કરે. જંબુ ! આ પ્રશસ્ત માર્ગ સર્વજ્ઞ ભગવાને બતાવ્યો છે. માટેહે બુદ્ધિમાન સાધક ! જે રીતે તારો આત્મા પાપકર્મોથી ન લેપાય.
-તેમ વર્તજે.....એમ હું કહું છું. ૯૦. જંબુ! કામગોની વાસનાઓને કાબુમાં રાખવી અતિદુષ્કર છે,
જીવન અતિ ચંચળ છે, આયુષ્ય વધારી શકાય તેમ નથી. બલકે દિનપ્રતિદિન ઘટતું જાય છે.
છતાં, * આ જીવની કામવાસના શાંત થતી નથી * હિંસાનું સ્વરૂપ સમજીને, પાપપ્રવૃત્તિઓને ત્યાગ કરી શકે એ
ફક્ત મનુષ્યભવ જ છે. વળી મનુષ્યમાં પણ પુરૂષની પ્રધાનતા હોવાથી પુનિત શબ્દ અહિં મૂકેલ છે. આગળ પણ આ શબ્દ ઠેર ઠેર આવે છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસુત્ર પરંતુ, ઘણું ભેગવવા છતાં ખરેખર ! આ જીવ અતૃપ્ત જ રહે છે, વળી કામગોની ઈષ્ટપ્રાપ્તિ ન થતાં જીવ શેક કરે છે,
ઝૂરે છે, રૂએ છે અને ખેદપૂર્વક પશ્ચાત્તાપ કરે છે. ૯૧. પરંતુ, સંસારના સાચા સ્વરૂપને જાણનાર દીર્ઘદશી મુનિ ફક્ત
ભોગજન્ય સુખોને ન જોતાં, ઉદર્વ-અધે અને તિછલકમાં ભેગેથી પ્રાપ્ત થનારી સ્થિતિને પણ જુએ છે અને જાણે છે કે
વિષયવાસનામાં આસક્ત લોક સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. માટે, ચોર્યાસીના ફેરામાંથી છૂટવા માટેની આ માનવજીવન રૂપી અમૂલ્ય તક આવેલી જાણીને, વિષયવાસનાનો જે ત્યાગ કરે, અને પિતે બંધનમુક્ત થયા પછી બીજાને પણ બંધનમુક્ત કરાવે
તે વીરપુરુષ પ્રશંસાપાત્ર છે.
૯૨. આ શરીર જેવું અંદર મળ-મૂત્રથી અપવિત્ર છે, તેવું જ ગાદિને કારણે બહારથી પણ અસર છે.
માટે, શરીરમાં રહેલી દુર્ગધી વસ્તુઓને તથા તે જેમાંથી નિરંતર ઝરતી રહે છે, તે નવ દ્વારવાળા આ શરીરનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજી મુનિ તેનો સદુપયોગ કરે. '
આવું જાણીને બુદ્ધિમાન પુરુષ ત્યાગ કરેલ કામગો ને લાળને ચાટતા બાળકની જેમ ફરીથી સેવન કરે જ નહીં. તથા પિતાના આત્માને જ્ઞાન અને સંયમથી વિપરીત માર્ગે લઈ જાય નહીં.
૩. “આ કામ કર્યું અને આ કામ હવે કરીશ. -આવા પ્રકારની ચિંતાથી કામી પુરૂષ સદા વ્યાકુલ રહે છે, માયાનું અત્યંત સેવન કરે છે, પિતાના જ કરતૂતો તથા પ્રપંચને કારણે તેમાં ફસાઈ,
મૂઢ જેવો બની વારંવાર તેવું જ-માયાવી આચરણ કરે છે. જેની સાથે જીવ આવા છલ-પ્રપંચે કરે છે
તે જ સાથે તે સીધી કે આડકતરી રીતે દુશ્મનાવટ વહોરી લે છે. વળી, તે એટલે બધે લેભ કરે છે કે જેથી આવા કાર્યોને લીધે તેને દુર્ગતિમાં ભમવું પડતું હોવાથી સરવાળે લાભને બદલે નુકસાન જ થાય છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
લકવિજય -૫ અર્થાત-તે પિતે જ પિતાના આત્માનો દુશ્મન થાય છે. તે કારણથી એવું કહેવાય છે કે—કામગોની અતિ લાલસાવાળે આવે જીવ આ ક્ષણભંગુર અને અસાર શરીરને જ હૃષ્ટ પુષ્ટ બનાવવા માટે મોટા આરંભ-સમારંભ કરતો થકે પિતે જાણે કે અજરઅમર હોય તેમ વર્તે છે.
–આવા જીવને દુઃખી જેઈને કામાસક્તિ તજવી જોઈએ. આ હકીક્તને સમજ્યા વિના કામીપુરૂષ કામ ન મળતાં,
અથવા મળેલા કામભોગો ચાલ્યા જતાં, નિરંતર શકસંતાપ કરે છે. ૯૪. માટે, હે સુજ્ઞ! હું જે હકીક્ત કહું છું તે સમજ અને તેને અમલ કર.
કામવાસના તેના ઉપભોગથી શાંત થાય છે -એવી વ્યર્થ હિમાયત કરનારા અને પિતાને ડાહ્યા માનનારા,
અજ્ઞાની જીવે તુચ્છપ્રયોગોથી બીજા જીવોનું છેદન-ભેદન કરે છે. વળી. જે કોઈની તે ચિકિત્સા કરે છે તેને,
હું અપૂર્વ કાર્ય કરી બતાવીશ”—એમ કહી મનમાં ઠસાવે છે. આવી ચિકિત્સા કરનાર કે કરાવનાર અજ્ઞાનીની સબત તજવી જોઈએ. - આવી ચિકિત્સા કરવી કે કરાવવી મુનિને ક૫તી નથી હે જંબુ ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
पुरिसा ! अताणमेव अभिणिगिज्झ हे"मानव ! तू अपनी आत्मा के। ही वश कर,
जीससे तु सभी उपाधिसे छूट जाय !
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. જંબુ! પૂર્વોક્ત વસ્તુસ્વરૂપને સમજીને, સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન અને ચારિત્રને સ્વીકાર કરીને, મુનિ જયણાપૂર્વક સંયમનું પાલન કરે. અર્થાત્ –પોતે પાપ કાર્યો કરે પણ નહી
અને બીજા પાસે પાપકાર્યો કરાવે પણ નહીં. ૯. સાધક કદાચ કેઈપણ એક કાયના જીવોની હિંસા કરે, તે પણ છે કાયનું અનુસંધાન હોવાથી તે યે કાયને વિરાધક ગણાય છે. અધિક સુખ મેળવવા તરફ દોડધામ કરતા અજ્ઞાની જ પિતે ઉભા કરેલા દુઃખને કારણે મૂઢ જેવા બની વિપરીત આચરણ કરે છે, વિવિધ રીતે પ્રમાદી બનીને વ્રતનું ખંડન કરે છે, તે કારણે અનેક એનિઓમાં પરિભ્રમણ કરે છે,
–કે જ્યાં ઉત્પન્ન થયેલા આ જીવે ખરેખર ! દુઃખી હોય છે. ૭. કર્મોનું આવું સ્વરૂપ સમજીને, સાધક પરપીડાકારી કાર્યો કરે નહીં,
આને જ સાચું જ્ઞાન કે વિવેક કહેવાય છે. તેવું આચરણ કરવાથી જ સર્વથા કર્મક્ષય થઈને જીવને મોક્ષ થાય છે. જે સાધક પરિગ્રહ ઉપરના મમત્વ-મૂછને ત્યાગ કરી શકે છે તે સાધક પરિગ્રહનો પણ ત્યાગ કરી શકે છે.
જેને મમત્વ નથી તે જ ખરેખર ! મેક્ષમાર્ગનો જ્ઞાતા છે. પરિગ્રહનું સ્વરૂપ સમજીને તેને જે ત્યાગ કરે તે જ બુદ્ધિશાળી છે. લેકનું સ્વરૂપ જાણુને, લેકૈષણાને ત્યાગ કરીને,
સુજ્ઞપુરુષ સંયમ માર્ગમાં પુરૂષાર્થ કરે..એમ કહું છું. ૯૮. કદાચ મેહદયને કારણે સંયમમાં અરૂચિ કે કંટાળે ઉત્પન્ન થાય,
અને પદાર્થો ઉપર રાગ થાય, તે વીર મુનિ તે ચલાવી લે નહીં, પરંતુ, બેય પ્રકારના સંસ્કારને દૂર કરે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાકવિજય ←૬
૧.
૯૯. મુનિ ! પાંચેય ઇંદ્રિયોના વિષયાને સમભાવે સહન કરતા એવા તુ રાતૢષથી રહિત થા. વળો, અસંયમી જીવનના આન'–પ્રમાદ અને માહક પ્રસ’ગામાં તું ન સાતાં, તેમને ઘૃણાની નજરે જો. કારણ કે– સંયમના સ્વીકાર કર્યા પછી મુનિ એ રીતે કર્મોને આત્માથી દૂર કરે. પરમાને જાણનારા વીરપુરૂષા થોડા અને લુખા-સૂકા આહાર લે છે. —આવા મુનિ સ`સારના પ્રવાહને રોકી (તરી) શકે છે. તેએ જ સ’સારથી પાર પામેલા, પરિગ્રહથી મુક્ત થયેલા, તથા સૌંયમી કહેવાય છે...એમ હું કહુ` છું
૧૦૦. જે સાધક સજ્ઞની આજ્ઞા પ્રમાણે ન ચાલતાં સ્વચ્છંદી થઈ ને વિચરે છે, તે મુનિ મોક્ષે જવા લાયક નથી. તે સાધક સમ્યજ્ઞાનાદિથી રહિત હોવાથી પૂછવા છતાં, શુદ્ધમા ની પ્રરૂપણા કરવામાં સંકોચ તથા ગ્લાનિ અનુભવે છે.
૧૦૧. સાંસારિક પદાથો ના તથા તેની આસક્તિ(મમતા)ના જે ત્યાગ કરે છે. તેને જ્ઞાતા કહ્યો છે. અને તે જ વીર પુરૂષ પ્રશસ્ય છે.
આ સ'સારમાં મનુષ્યેાને દુઃખ પ્રાપ્ત થવાના જે કારણેા ભગવાને બતાવ્યા છે. તે જાણીને કુશળ પુરૂષો તેને ત્યાગ કરે છે.
–એ પ્રમાણે કર્મીનુ યથાર્થ સ્વરૂપ જાણીને, શુદ્ધાચરણ કરવાથી, કર્મોથી સર્વથા મુક્ત થઈ શકાય છે.
જે સાધક તત્વદશી છે,
તેનું ચિત્ત માક્ષમાગ સિવાય બીજે કચાંય ચાંટતું નથી.
અર્થાત્ જેનું ચિત્ત માક્ષમાગ માં જ સ્થિર છે તે તત્ત્વદશી છે.
૧૦૨. આવા મુનિ જેવા ભાવથી રાજાને ઉપદેશ આપે છે,
તેવા જ ભાવથી રંકને પણ ઉપદેશ આપે છે. અને, જેવા ભાવથી રકને ઉપદેશ આપે છે,
તેવા જ ભાવથી રાજાને પણ ઉપદેશ આપે છે. અર્થાત્—તેની દૃષ્ટિમાં ભેદભાવ હાતા નથી,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
આચારાંગસૂત્ર
પર’તુ, મુનિએ તે ઉપદેશ શ્રોતાના અભિપ્રાય, શ્રોતાના ધર્મ અને શ્રોતાના વિચારાદિ જાણીને કરવા જોઈ એ. નહિં તેા કોઈક વ્યક્તિ તે અણગમતા ઉપદેશ સાંભળી મુનિને ડે, હણે અથવા અનાદર કરે. માટે હે શિષ્ય ! ઉપદેશ આપવાની ખાખતમાં પણ તું એવુ સમજ કેસામેની વ્યક્તિ કોણ છે તથા તે કયા ધર્મોને અનુસરે છે? —એવું જાણ્યા સિવાય ઉપદેશ આપવા હિતકર નથી.
૧૦૩. ઊર્ધ્વ, અર્ધા અને તિછી દિશાઓમાં કર્મથી અધાયેલાને જે મુક્ત કરે —તે વીર પુરૂષ પ્રશંસનીય છે. સમ્યજ્ઞાનપૂર્ણાંક ક્રિયા કરનારા તે મુનિ કથા રેય હિંસાથી લેખાતા નથી.
૧૦૪. જે સાધક અંધ તથા મેાક્ષના સ્વરૂપને યથાર્થ રીતે જાણે છે,
અને ક ક્ષય કરવામાં નિપુણ છે તે જ ખરેખર ! વિદ્વાન છે, આવા પુરૂષ કેવલી અવસ્થામાં કર્મોથી યુક્ત પણ નથી, મુક્ત પણ નથી આવા મહાપુરૂષ જે ધર્મપંથે વિચર્યા હોય તે પંથે ચાલવુડ, અને જે પાપને રસ્તે પગ પણ ન ચુકવ્યો હોય તે રસ્તે જવું નહીં. હિંસાના સાધના, હિંસાના કારણેા તથા લાકસંજ્ઞાનુ સ્વરૂપ સમજીને
તેના સથા ત્યાગ કરવાથી કર્મોથી સર્વોથા મુક્ત થઈ શકાય છે.
૧૦૫. જખુ ! તત્ત્વાના જે જાણકાર છે અર્થાત્ જે પરમાર્થદશી છે, તેને વિધિ-નિષેધના ઉપદેશની જરૂર રહેતી નથી.
કારણ કે--અજ્ઞાની જીત્ર જ રાગના બંધનમાં બંધાઈ ને કામભોગામાં આસક્ત રહે છે. છતાં, અગ્નિમાં ઘીની જેમ, કામભોગથી તૃપ્તિ થતી જ નહાવાથી હું અતૃપ્ત રહે છે.
વળી ભાગાસક્તિને કારણે કબંધ થાય છે.
અને તેના ફ્લ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત થતા દુઃખાને લીધે.
તે દુઃખી જીવ દુ:ખના જ ચક્રમાં અટવાયા કરે છે.
હે જ બુ ! એ પ્રમાણે સર્રજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથા સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીતોષ્ણીય
૩-૧
૧૦૬. અજ્ઞાની છે ગાઢ મેહનિદ્રામાં હોવાથી સુતેલા સમજવા.
સંયમી મનુષ્ય હંમેશાં આત્માભિમુખ હોવાથી જાગ્રત સમજવા જખુ ! આ સંસારમાં અજ્ઞાન અને મહદુઃખના કારણરૂપ હોઈ અહિતકર છે
--એમ તું જાણુ. સંસારનું આવું સ્વરૂપ જાણીને, હિંસા-અસત્ય-કુશીલ તથા પરિગ્રહાદિ સંયમના ઘાતક શસ્ત્રો છે,
–એવું સમજીને જ્ઞાની પુરૂષ તેથી દૂર રહે. ૧૦૭. જે સાધકને શબ્દાદિ ૨૩ વિષયે પ્રાપ્ત થવા છતાં રાગ-દ્વેપન થાય,
તે આત્મસ્વરૂપને જાણકાર છે, તે જ્ઞાની છે, ' તે ધર્મ તથા બ્રહ્મસ્વરૂપને પણ જાણકાર છે. .
--આવા વિશિષ્ટ જ્ઞાન દ્વારા સંસારનું યથાર્થ સ્વરૂપ - જે જાણે છે તે મુનિ કહેવાય છે. આ રીતે ધર્મના સ્વરૂપને જાણકાર-સરલ પ્રકૃતિવાળો મુનિ, " સંસારચકને વિષ-આસક્તિ અને રાગાદિ સાથે જે સંબંધ છે
અર્થાત્ “સંસારનો પ્રવાહ રાગ-દ્વેષથી ચાલે છે,
-તે હકીક્ત જાણે છે. તેથી, સુખ-દુઃખની જરાપણ પરવા કર્યા વિના તે મુનિઅનુકુલ અને પ્રતિકુલ ઉપસર્ગોને સમભાવે સહન કરે છે, “સંયમપંથે દુઃખ છે એ વિચાર પણ કરતા નથી,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર અને સદા જાગ્રત રહીને વેર-વિરોધથી દૂર રહે છે. હે વીરપુરુષ! તું આ રીતે જ દુઃખોથી મુક્ત થઈ શકીશ. ૧૦૮. પરંતુ, વૃદ્ધત્વ અને મૃત્યુના સપાટામાં સપડાયેલા,
અને મહામેહથી મુંઝાઈ ગયેલા,
--મનુષ્ય ધર્મના રહસ્યને જાણી શકતા નથી. આ સંસારમાં પ્રાણીઓને વિઠ્ઠલ જોઈને, તથા “મેહ એજ વિઠ્ઠલતાનું કારણ છે –એવું સમજીને,
અપ્રમત્ત થઈને મુનિ સંયમમાં વિચરે. હે મુમુક્ષુ ! જગતમાં અનેક પ્રકારના જે આ દુઃખો ભેગવે છે, તે બધા આરંભ-સમારંભ તથા હિંસાના ફળસ્વરૂપ છે,
--એવું જાણીને તું હિંસાથી દૂર રહે, માયાવી, કષાયી અને પ્રમાદી જીવ વારંવાર જન્મ-મરણ કર્યા કરે છે, પરંતુ, જન્મ-મરણથી ડરનાર વ્યક્તિ વિષમાં રાગ-દ્વેષ ન કરતાં, તેમાં નિર્લેપ રહીને સમભાવે પ્રવૃત્તિ કરે છે,
અથવા તેથી દૂર રહે છે જીવને દુઃખ દેતાં ડરનારો સરલ મુનિ મૃત્યુના કાયથી મુક્ત થાય છે. ૧૧૦૯. વિષયાસક્તિથી પ્રાપ્ત થનારા દુઃખને જે જાણે છે, તે જ્ઞાની વીરપુરૂષ
આત્મસંયમ કેળવીને, વિષયમાં નહી ફસાતાં, પાપકાર્યોથી દૂર રહે છે. શબ્દાદિ વિષય આત્માના શસ્ત્રરૂપ છે. --એવું જાણનાર સંયમનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણે છે. અર્થા-સંયમનું યથાર્થ સ્વરૂપ જે જાણે છે,
તે શબ્દાદિ વિષયોને આત્માને શસ્ત્રરૂપ સમજે છે. ‘૧૧૦. જંબુ! અકર્મા સાધકને સંસારની ઉપાધિઓ વળગતી નથી, - કારણ કે--આધિ-વ્યાધિ અને ઉપાધિઓ કર્મોથી જ ઉત્પન્ન થાય છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીતાણીય ૩–૧
૧૧૧. માટે, કર્મોનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણીને,
તથા હિંસા અને હિંસક વૃત્તિને કર્મોનો જડ સમજીને, સાધકે તેથી દૂર રહેવું.
હે બુદ્ધિમાન પુરુષ ! તું રાગ-દ્વેષને કર્મોથી જડ સમજીને, સ` ઉપાય અજમાવીને રાગ-દ્વેષથી દૂર રહે. તથા સંસારના સ્વરૂપને સમજીને, અને લાકૈષણાને ત્યાગકરીને સયમમાગ માં પુરુષાર્થ કર.
હે જખુ ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞભગવાન શ્રીમહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
लोगं च आणाए अभिसमेच्चा, अकुतोभयौं । ભગવાનની આજ્ઞા મુજબ પૃથ્વીકાયાદિ દ્રવ્યલાક
તથા કષાયાદિ ભાવલાકનું સ્વરૂપ બરાબર સમજીને જેથી કાઈ પણ જીવને ભય ન રહે તેમ મુનિએ વવું. આ રીતે જીવન જીવવાથી તે મુનિને પણ કાંયથી ભય રહેશે નહીં.
अतिविज्जो णो पडिज लेज्जा
જ્ઞાતી પેાતાના હૃદયમાં ધરૂપી અગ્નિને સળગતા રાખે નહી...
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
3-2
૧૧. આય ! આ સંસારમાં જન્મમરણ અને વૃદ્ધાવસ્થાના દુઃખાને તું જો. “સ'સારના બધા ય જીવાને પોતાની સમાન માન કેમકે–તને જેટલું સુખ પ્રિય છે અને દુ:ખ અપ્રિય છે.
તેટલુ જ બધાય જીવોને સુખ પ્રિય છે અને દુઃખ અપ્રિય છે. ક ખ ધનથી મુક્ત થવાના આ જ ઉત્તમ અને સરલ માર્ગ છે -એવુ' સમજીને સમ્યગ્દષ્ટિ સાધક હિંસાદ્વિપાપકાર્યો કરતા નથી,
૧૧૩. આ સંસારમાં અસયમી ગૃહસ્થા સાથે સ્નેહસંબંધ બાંધવા નહી', અથવા, સ્નેહસંબંધ બધાયેા હોય તેા તાડી નાખ. કેમકે– અસંયમીગૃહસ્થ હિંસાદ્વિપાપકાર્યથી આજીવિકા ચલાવે છે. આલાક-પરલેાક સ’બધી વિષયસુખાની સ્પૃહા કરે છે, તથા વિષયામાં આસક્ત થઇને કમ બધ કરે છે. આ રીતે કર્મોથી બંધાયેલા તેઓ વારવાર જન્મ-મરણ કરે છે. ૧૧૪. અજ્ઞાની માણસ હાસ્યવિનાદને કારણે હિંસા કરીને આનંદ માને છે. –આવા અજ્ઞાનીઓની સેાખત છેડી દેવી
કારણકે—આવા હાસ્યવિનાદને કારણે દુ:ખી થયેલા કે ઘાયલ થયેલા અનેક જીવા સાથે આત્માને વેરભાવ બંધાય છે.
૧૧૫. ‘ક બંધનથી મુક્ત થવાના આ જ ઉત્તમ અને સરલ માગ છે, –એવું સમજીને તથા નરકાદિ દુઃખાનુ મૂલ કારણ ‘હાંસી’પણ છે, તથા વ્યવહારમાં પણ તેનું દુષ્પરિણામ પ્રત્યક્ષ જોઈને-જાણીને મુમુક્ષુ આવા પાપકાર્ચો કરે નહી..
હે ધીરપુરૂષ ! તું ધાતી અને અઘાતી કર્મોના ભેદને જાણીને, તેના મૂલ કારણરૂપ માહિદ દોષો દૂર કરવા તરફ લક્ષ આપ.
એ રીતે કર્મીનુ` બંધન તૂટી જવાથી તુ નિષ્કર્મી બની જઇશ.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીતાણીય ૩-૨
૧૧૬ નિષ્કર્મા જીવ જન્મમરણના ચકકરમાંથી મુક્ત થઈ જાય છે. આ સંસારમાં જન્મ-મરણના ભય જાણનાર જ ખરેખર! મુનિ છે, તે મુનિ માના દૃષ્ટા બની, લેકનિશ્રામાં રહેવા છતાં, એકાંત રાગદ્વેષ રહિત સમભાવે જીવન જીવી, કાળની પણ પરવા ન કરતાં વીરતાપૂર્વક મેાક્ષમાગે આગળ વધે છે.
૧૧૭
૪૭
કદાચ માહાયને કારણે સચમમાં અરુચિ કે કટાળા ઉત્પન્ન થાય, અને બાહ્ય પદાર્થો ઉપર રાખ થાય, તેા વિચારવુ... કે-“હું જીત્ર ! તેં ખરેખર ! પૂર્વે ઘણા પાપકાર્યો કર્યા છે,
માટે તેના નાશ કરવા સંયમમાં દૃઢતા રાખ.” સયમમાં લીન થવાથી સાધક સ પાપકર્મોના ક્ષય કરી નાખે છે, ૧૧૮, પરંતુ–સ’સારસુખના અથી' ખરેખર ! બહુ સ’કલ્પવિકલ્પા કરે છે. સમુદ્રને ચાલણીમાં ભરવા જેવા અશકય કાર્ય કરવા માટે પણ, લાભ વશ તે બ્ય કાશિષ કરે છે
અને તે કારણે બીજા જીવાને મારવા, સતાવવા કે તેમની ઉપર અધિકા૨ જમાવવા તે સતત પુરૂષા કરે છે.
૧૧૯, એ રીતે લાભ-માહવશ અનેક કુકર્મો કરી ધન-ઐશ્વર્યાદિ મેળવ્યા પછી, તેનો ત્યાગ કરી સચમપંથે વળ્યાના અનેક દૃષ્ટાંતા છે. માટે, પદાથો ની ક્ષણભંગુરતા સમજીને જ્ઞાની તેનો ત્યાગ કરે, ત્યાગકર્યા પછી બીજીવાર તેનુ' સેવન કરે નહી’. કારણકે–લીધેલું વ્રત પણ ભાંગે,
અને મૃષાવાદના દોષ પણું લાગે.
‘મુનિ ! સ‘સારની પ્રત્યેક વ્યક્તિને જન્મ-મરણની ઉપાધિ વળગેલી છે એ કારણે આ જીવન અસાર છે’
-એવુ' સમજીને સયમમાં સુખપૂર્વક વિચર.
મુનિ પાતે કોઇ પણ જીવની હિંસા કરે નહીં, ખીજા પાસે હિંસા કરાવે નહીં,
તથા હિ'સા કરનારને પ્રોત્સાહિત પણ કરે નહીં.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર હે ધીર પુરુષ ! તે સ્ત્રીઓ ઉપર આસક્તિ ન રાખતાં કામવાસનાની ધૃણું કર.
તથા સંયમી જીવન જીવવા પૂર્વક તુ પાપકાર્યોથી દૂર રહે. ૧૨૦. હે પરાક્રમી સાધક કેધ ઉત્પન્ન થવાના મૂલ કારણ રૂપ અહંકારને
નાશ કરીને, તું લેભના સ્વરૂપને પણ જાણ કે જેને લીધે જીવને લાંબા વખત સુધી નારકીના દુઃખ ભેગવવા પડે છે. –એવું જાણીને હે વીર ! હિંસા કે હિંસકવૃત્તિથી તું દૂર રહે. કર્મોથી હળવા કે મુક્ત થવાની ઈચ્છાવાળાએ
કર્મપ્રવાહ રેક જોઈએ. ૧૨૧. વીર પુરુષ !
આ સંસારમાં પરિગ્રહ તથા તેની મૂઈને અહિતકર સમજીને,
તેને આજે જ ત્યાગ કર. - હે સંયમી !
સંસારપ્રવાહના આ મૂળ કારણે જાણીને તું સંયમી જીવન જીવ, કારણ કે ચારેય ગતિમાં મનુષ્યોને જ મોક્ષમાર્ગ સુલભ છે. વળી મનુષ્યમાં પણ ઉચ્ચ ભૂમિકાએ તું પહોંચેલ હોવાથી,
કઈ પણ જીવની હિંસા કરતે નહીં હે જબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
पुरिसा ! सच्चमेव समभिजाणाहि से उवट्ठिए मारं तरति । હે માનવ ! તું સત્યને જ બરાબર ઓળખી તેને વળગી રહે સત્યની મર્યાદામાં રહી પુરુષાર્થ કરનાર
સંસાર તરી જાય છે. .
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨, હે જીવ!
આ સંસારમાં કર્મોથી મુક્ત થવાનો સુઅવસર આવેલ જાણીને, પ્રમાદ કર નહીં, બધાય ને પિતાની જેવા જ માની સમાન આચરણ કર.
માટે, જીવહિંસા કરવી નહિં કે કરાવવી નહીં. (પ્રશ્ન) પરંતુ, એકબીજાની બીક કે શરમને કારણે જે કઈપણ વ્યક્તિ
પાપ કાર્યો કરતાં અટકે તે તેને સંયમી કહેવાય ? ૧૨૩. (ઉત્તર) ત્યાં તે લોકેષણ મુખ્ય કારણ છે, સમતા નહીં.
સાચો સાધક તે સમભાવથી જ આત્માને પ્રસન્ન કરે. જ્ઞાની, સંયમમાં કયારેય પ્રમાદ કરે નહીં, પરંતુ–દેડને સંયમયાત્રાનું સાધન માની, તેના નિર્વાહ પૂરતા પ્રમાણસર અને નીરસ આહાર લઈ સંયમનું પાલન કરે. સાધક દીવ્ય કે સામાન્ય રૂપ જોઈ આક્તન થાય, કિંતુ વિરક્ત રહે, - કારણ કે-તેથી જન્મ-મરણનું પર્યટન ચાલુ જ રહે છે,
–એવું સમજીને તે રાગ-દ્વેષથી દૂર રહે. તેમ છતાં, સાધનામાં આવી પડતાં ઉપસર્ગોને પ્રસંગે પિતે વિચારે કેમારા આત્માને આ જગતમાં કઈપણ છેદી-ભેદી કે બાળી શકવા
સમર્થ નથી. વળી, આ દેહ તે ગમે ત્યારે વિનવર છે. ૧૨૪. આ જગતમાં કેટલાક એવા મનુષ્યો પણ છે કે જેઓ –
આ જીવને ભૂતકાળમાં શું વીત્યું અને ભવિષ્યમાં શું વીતશે?”
–તે સંબંધી કાંઈપણ વિચાર જ કરતા નથી. (સંયમથી રંગાયેલ ચિત્તવાળા કેટલાએક મુનિએ પૂર્વે ભગવેલા વિષયસુખોને યાદ પણ કરતા નથી તથા ભવિષ્યમાં દેવ કે માનવ સંબંધી ભેગેની આકાંક્ષા પણ કરતા નથી). માં
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
આચારાંગસૂત્ર
વળી કેટલાક એવા માણસે પણ છે, કે જેએ એમ કહે છે કે‘આ જીવને પહેલાં જે સુખદુઃખ હતુ' તેવું જ અત્યારે મલ્યુ છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેવું જ મલશે.'
‘પૂર્વે જેવુ હતુ તેવું સુખ-દુઃખ વર્તમાન કાળે કે ભવિષ્યમાં મળે છે.’ —એવું સર્વજ્ઞ ભગવંતા માનતા નથી.
પર તુ–‘જીવાને સ્વકર્માનુસારે સુખ દુઃખ મળે છે’ —એવુ` સ જ્ઞ ભગવાન કહે છે.
માટે, સર્વાનની આજ્ઞાને અનુસરીને ક ક્ષય કરનાર મહર્ષિ, કર્મોના સથા ક્ષય કરીને માક્ષે જાય છે.
મુનિને બળી દુ:ખ શુ અને સુખ શુ? છતાં, સાધના એ કઈ સિદ્ધ દશા નથી.
કદાચ, હ -શાકના પ્રસ`ગ આવે તેા તેને અનાસક્ત ભાવે વેદી લે. સાધક બધી જાતના હાસ્ય-વિના કે કુતુહલના પ્રસ`ગે– ઉદાસીન રહીને, મન-વચન-કાયાને ગેાપવીને વિચરે.
૧૨૫. હે જીવ!
તુ પોતે જ તારા મિત્ર છે. બહાર બીજા મિત્રને કેમ શેાધી રહ્યો છે ? સાધક ! કર્માં ક્ષય કરવાના સાચા પુરૂષાર્થ કરનાર મેાક્ષના અધિકારી છે. અર્થાત્-માક્ષના અધિકારી કર્મ ક્ષય માટેના સાચા પુરુષાર્થ કરે છે. —એમ તું જાણ.
૧૨૬. સાધક ! તું તારા આત્માને જ વશ કર, જેથી તું બધા દુઃખાથી મુક્ત થાય. (સાધક ! તું તારા આત્માને જ વિષય માર્ગે જતા રોક એ રીતે તું દુઃખોથી મુક્ત થઈ શકીશ.)
૧૭. માનવ ! તું સત્યને જ ખરાખર આળખી તને વળગી રહે. સત્યની મર્યાદામાં રહી પુરુષાર્થ કરનાર વિદ્વાન સ`સાર તરો જાય છે. તથા સભ્યજ્ઞાનપૂર્વક સક્રિયાનું આચરણ કરતાં કરતાં, તે હિતેચ્છુ આત્મકલ્યાણ સાધી લે છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીતેણીય ૩પરંતુ રોગ-દ્વેષથી કલુષિત કેટલાક જીઆ ક્ષણભંગુર જીવનને વધુ ટકાવવા માટે, માન–કીર્તિ કે પૂજા–પ્રતિષ્ઠા મેળવવા માટે, પાપ કાર્યો કરીને ખુશ થાય છે. પરંતુ-જ્ઞાની સાધક સાધના માર્ગમાં
દુખ કે મુશ્કેલી આવતાં ગભરાઈ જાય નહીં. સાધક ! તું આ વાતને બરાબર સમજી લે કેઆ રીતે મોક્ષ માર્ગની સાધના કરનાર પુરુષ કે સ્ત્રી
સંસારની સમસ્ત ઉપાધિઓથી મુક્ત થઈ જાય છે. હે જંબુ ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
आसं च छंदं च विगिंच धीरे ધીર પુરુષ ! તું વિષયની આશા-તુણા અને સંકલ્પ-વિકને ત્યાગ કર.
कम्मं च पडिलेहाए कम्ममूलं च जं छणं । કર્મોનું યથાર્થ સ્વરૂપ જણને, .
તથા હિંસા અને હિંસક વૃત્તિને કર્મો ની જડ સમજીને,
સાધકે તેથી દૂર રહેવું.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩-૪
૧૨૮. જંબુ ! દ્રવ્ય તથા ભાવ શસ્ત્રોથી સર્વથા નિવૃત્ત થયેલ હોવાથી,
કર્મોથી સર્વથા મુક્ત થયેલા સર્વજ્ઞ ભગવાનને આ અનુભવ છે કેજે સાધક ઉપર વર્ણવેલા ત્યાગ માગનો ઉપાસક હેય છે, તે
તે નિચે ધ-માન-માયા-લોભથી ક્રમશ: નિવૃત્ત થતું હોય છે.' ૧૨૯. * જે સાધક આત્મસ્વરૂપને જાણે છે,
તે સાધક સર્વ પદાર્થોનું સ્વરૂપ પણ જાણે છે અર્થાત્-જે સાધક સર્વ પદાર્થોનું સ્વરૂપ જાણે છે,
તે સાધક આત્મ સ્વરૂપને પણ સારી રીતે જાણતા હોય છે. પ્રમાદીને તરફથી ભય રહેલો છે. અપ્રમત્તને ક્યાંયથી પણ ભય નથી. જે સાધક પોતાની જાતને X (મનને) વશ કરે છે, તે સાધક જગતને પણ વશ કરી શકે છે. અર્થાત-જગતને જે વશ કરી શકે છે,
તેણે પોતાની જાતને પણ વશ કરેલી હોય છે. સંસારના દુઃખને જાણીને, તથા તે દુઃખના મૂલ કારણરૂપ
ગલિક સંગ તથા આસક્તિને ત્યાગ કરીને, ધીર પુરુષે સંયમ પંથે વિચરે છે ક્રમશઃ આગળ વધતાં હળકમી છે તે જ ભવે મોક્ષે જાય છે,
અને કેઈક છે પરંપરાએ મોક્ષે જાય છે. * जो अप्पाणं जाणदि सो सव्वं सत्थं जाणदि। स्वामि० જેને આત્મ રવરૂપનું જ્ઞાન હોય છે
તેને સર્વ જીવોના સુખ-દુઃખનું પણજ્ઞાન હોય છે. અર્થાત-જેને સર્વ જીવોના સુખ-દુઃખનું જ્ઞાન હોય છે
તેને આત્મસ્વરૂપનું પણ જ્ઞાન હોય છે. તે જ કારણે આત્મજ્ઞાનને સર્વશાસ્ત્રવેત્તા કહ્યો છે. ૪ મન સાધ્યું તેણે સઘળું સાયું એ વાત નહિ એટી
-આનંદધન ચાલીશ.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીતાીય ૩-૪
પરંતુ-મુમુક્ષુ લાંબુ આયુષ્ય કે અસંયમી જીનની ઇચ્છા કરે નહીં. માહને છાનાર બધાય કર્મના ક્ષય કરી શકે છે.
અર્થાત્-સર્વ કર્મોના ક્ષય કરનાર મેાહને પણ જીતી લે છે. બુદ્ધિમાન સાધક તીર્થંકર ભગવાનની આજ્ઞામાં શ્રદ્ધાળુ હોય છે. ભગવાનની આજ્ઞા મુજબ પૃથ્વીકાયાદ્વિ દ્રવ્યલોક
તથા કષાયાદિ ભાવલોકનું સ્વરૂપ ખરાખર સમજીને, જેથી કાઈપણ જીવને ભય ન રહે તેમ મુનિએ વર્તવું. આ રીતે જીવન જીવવાથી તે મુનિને પણ કયાંયથી ભય રહેશે નહીં. શસ્ત્રો એક-બીજાથી ચડતા-ઉતરતા હાય છે, પર`તુઉત્કૃષ્ટ સંયમ કે ઉત્કૃષ્ટ સામાયિકમાં તરતમતા હાતી નથી.
૧૩૦. જે સાધક ક્રોધનું સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે,
તે સાધક માનનું પણ સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે. જે સાધક માનનુ સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે,
તે સાધક માયાનુ પણ સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે. જે સાધક માયાનુ સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે,
તે સાધક લોભનું પણ સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે, જે સાધક લોભનુ સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે,
તે સાધક રાગનું પણ સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે જે સાધક રાગનું સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે,
તે સાધક દ્વેષનું પણ સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે. જે સાધક દ્વેષનું સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે,
તે સાધક માહનું પણ સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે, જે સાધક મેાહનુ' સ્વરૂપ જાણીને તેને છેડે,
તે સાધક ગ નું પણ સ્વરૂપ જાણીને તેથી છૂટવાના પુરુષાર્થ કરે. જે સાધક ગર્ભનું સ્વરૂપ જાણીને તેથી છૂટવાના પુરુષાથ કરે,
તે સાધક જન્મનું પણ સ્વરૂપ જાણીને તેથી છૂટવાના પુરુષા કરે. જે સાધક જન્મનુ` સ્વરૂપ જાણીને તેથી છૂટવાનેા પુરુષાર્થ કરે.
તે સાધક મૃત્યુનુ પણ સ્વરૂપ સમજીને તેથી છૂટવાના પુરુષાર્થ કરે જે સાધક મૃત્યુનું સ્વરૂપ સમજીને તેથી છૂટવાના પુરુષાર્થ કરે, તે સાધક નરકગતિનુ... પણ સ્વરૂપ સમજીને તેથી છૂટવાના પુરુષાથ કરે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાાંગસૂત્ર
જે સાધક નરકગતિનું સ્વરૂપ સમજીને તેથી છૂટવાના પુરુષા કરે, તે સાધક તિય ચગતિનું પણ સ્વરૂપ સમજીને તેથી છૂટવાના પુરુષાર્થ કરે. જે સાધક તિ ચગતિનું સ્વરૂપ સમજીને તેથી છૂટવાના પુરુષા કરે, તે સાધક સાંસારિક દુઃખાના મૂળને જાણીને તેથી છૂટવાના પુરુષાર્થ કરે
માટે, બુદ્ધિમાન સાધકે ક્રોધ-માન-માયા-લોભ-રાગ-દ્વેષ તથા માહનું સ્વરૂપ જાણીને તથા તેથી નિવૃત્ત થઈને, ગ-જન્મ-મૃત્યુંનરક અને તિય``ચગતિનાં દુ:ખાથી મુક્ત થવા પુરુષાર્થ કરવા.
તલવાર આદિ દ્રવ્યશસ્રો તથા કષાયાદિ ભાવશસ્ત્રોથી સથા નિવૃત્ત થયેલ હોવાથી કર્મોથી સર્વથા મુક્ત એવા સર્વાંન ભગવાનનું આ કથન છે કે—
ક બંધ થવાના કારણરૂપ પાપસ્થાનકોથી નિવૃત્ત થનાર સાધક પેાતાનાં કર્મોના ક્ષય કરે છે.
૧૩૧. (પ્રશ્ન) સ’સારનુ` સત્ય સ્વરૂપ સમજનાર,
અને તે કારણે તેની સારી-માઠી અસરથી નિલે પ રહેનાર, સાધકને સાંસારિક ઉપાધિ તથા કર્મીની વળગણુ વળગે?
(ઉત્તર) બિલકુલ નહીં.
હે જ'બુ ! એ પ્રમાણે સવ જ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હુ' તને કહું છું.
आरभ दुक्खमिणं ति णच्चा |
હે મુમુક્ષુ ! જગતના જીવા અનેક પ્રકારનાં આ દુ;ખા ભાગવે છે,
તે બધા
આર ંભ–સમાર ંભ તથા હિંસાનાં મૂળ છે,
નણીને તું હિંસાથી દૂર રહે.
“એવું
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
×સમ્યક્ત્વ
૪-૧
૧૩૨. જમ્મુ ! સર્વજ્ઞ ભગવાન પાસેથી સાંભળેલું હું તને કહું છું કે— ભૂતકાળમાં જે થઈ ગયા છે, વર્તમાનકાળમાં જેઓ વિચરે છે તથા ભવિષ્યમાં જેએ થવાના છે તે બધાય અહિ તા અને કેવલી ભગવંતા એમ ફરમાવે છે કે—
* કાઈ પણ જીવને દંડાથી મારવા નહીં કે તેની ઉપર હુકમ બજાવવા નહીં,
કોઈ પણ રીતે તેને પીડવા નહીં કે તેને મારી નાખવા નહીં. જગતના જીવાને દુ:ખી જાણીને જ્ઞાનીઓએ એવુ' ફરમાવ્યું છે કેઆ અહિંસાધમ જ શુદ્ધ, શાશ્વત અને સનાતન છે. આ અહિંસાધનું સ્વરૂપ સાંભળવા કે પાળવા ~~ જે ઉદ્યમી થયા હોય કે ઉદ્યમી ન થયા હોય;
તે સાંભળવા જેએ સામે આવ્યા હોય કે ન આવ્યા હોય; મન-વચન-કાયા દ્વારા થતા પાપકાગ્રંથી
જેઓ નિવૃત્ત થયા હાય કે નિવૃત્ત ન થયા હોય;
× સમકિતનું મૂલ જાણીયેજી સાચામાં સતિ વસેજી
સત્યવચન સાક્ષાત્ | માયામાં મિથ્યાત્વ
રે પ્રાણિ ! મ કરીશ માયા લગાર ॥
* હંમેશાં પ્રાણા ધારણ કરતા હેાવાથી પ્રાણીઓ કહેવાય છે. ત્રણેય કાળમાં રહેતા હાવાથી ભૂત કહેવાય છે.
ત્રણેય કાળમાં જીવતા હોવાથી જીવ કહેવાય છે.
ત્રણેય કાળમાં વિદ્યમાન હેાવાથી સત્ત્વ કહેવાય છે,
આ શાબ્દિક વ્યાખ્યા થઈ. શાસ્ત્રીય વ્યાખ્યા માટે જુએ સૂત્ર-૪૯
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર સેનું વિગેરે દ્રવ્ય ઉપધિ તથા શોરૂપ ભાવ ઉપધિને–
ભાર વહન કરનારા ગૃહ હોય કે તેના ત્યાગી મુનિઓ હેય; દુઃખના મૂલ કારણરૂપ સાંસારિક પદાર્થોમાં ગળાબૂડ રહેલા– - રાગી હોય કે તેના ત્યાગી હોય; યોગી હોય કે ભેગી હોય;
એ બધાયને ભગવાને એક જ સરખે ઉપદેશ આપે છે કે – ૧૩૩. દયાપ્રધાન આ ધર્મ જ શ્રેષ્ઠ છે.
છે કેમકે સર્વ જીવોને એકસરખો હિતકારી હોવાથી તે યથાર્થ છે. સૂક્રમ દયાપ્રધાન આ ધર્મ ફક્ત જૈન શાસનમાં જ બતાવેલ છે.
અહિંસામય શુદ્ધ ધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણીને, સ્વીકારીને અને તેની ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખીને સાધક ક્યારેય પ્રમાદી બને નહીં તથા પ્રતિકૂળ સંરોગોમાં પણ તેનો ત્યાગ કરે નહીં, દુનિયામાં દેખાતા મેહક રૂપ-રંગ છે વિષયોમાં સાધક ફસાય નહિં.
તથા દુનિયાનું અંધ અનુકરણ કરે નહીં. જેને લોકેષણા, બહિર્મુખ દષ્ટિ કે દેખાદેખી પ્રવૃત્તિ કરવાની વૃત્તિ નથી, તેને બીજી સાવધ પ્રવૃત્તિ કે કુમતિ પણ ક્યાંથી હોય? અથવા, જેમાં અહિંસક વૃત્તિ નથી કે ઉપરોક્ત અહિંસા ધર્મ ઉપર શ્રદ્ધા નથી, તેમાં બીજી કી સવૃત્તિ કે
સન્મતિ હોવાની સંભાવના છે? હે જબુ! મેં જે આ ધર્મ કહ્યો છે તે, ભગવાને કેવલજ્ઞાન દ્વારા જેલો-જાણેલો છે અને મેં તેમની પાસેથી સાંભળીને મનન કરેલ છે. ભેગોમાં આસક્ત તથા ઇદ્રના વિષયમાં મૂર્તિ થનારા છે,
વારંવાર અકેંદ્રિયદિ જાતિઓમાં પરિભ્રમણ કરે છે. માટે, હે તવદર્શી વિવેકી સાધક ! રાત-દિવસ મેક્ષમાગમાં પ્રયત્નશીલ થઈને, પ્રમાદીઓને ધર્મથી બહિર્મુખ જાણીને
હંમેશાં અપ્રમત્ત થઈને તું પુરુષાર્થ કરજે. હે જબુ ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪. જંબુ! કર્મબંધના સાધન કયારેક કર્મક્ષયના હેતુ પણ બની શકે છે
અને કર્મક્ષયના સાધન ક્યારેક કર્મબંધના હેતુ પણ બની જાય છે. + વ્રત-નિયમાદિ કે જે પ્રત્યક્ષરૂપે કર્મબંધના હેતુરૂપ નથી, પરંતુ અશુભ અધ્યવસાયને કારણે તે વાતાદિ પણ નિર્જરાના કારણરૂપ ન બનતાં ક્યારેક કર્મબંધના હેતુરૂપ પણ બની જાય છે. * તથા, અસત્યાદિ કે જે પ્રત્યક્ષરૂપે કર્મબંધના કારણરૂપ હોવા છતાં, ક્યારેક શુભ પરિણામોને લીધે પાપના કારણરૂપ ન બનતાં તે પુરબંધ કે કર્મક્ષયના હેતુરૂપ પણ બની જાય છે.
ઉપરના રહસ્યને સારી રીતે સમજનાર સર્વજ્ઞ ભગવાને પૃથ્વીકાયાદિ દ્રવ્યલોક તથા કષાયાદિ ભાવલેકનું સ્વરૂપ જ્ઞાનથી જોઈને, બંધ તથા નિર્જરાનાં સ્થાને સ્પષ્ટ રીતે સમજાવ્યા છે. - જ્ઞાનીઓ સંસારમાં રહેલા સરલ બોધિ અને બુદ્ધિશાળી મનુષ્યને એવી સુંદર રીતે ઉપદેશ આપે છે કે –
તેઓ આર્તધ્યાનથી આકુલવ્યાકુલ અથવા પ્રમાદી હોવા છતાં ધર્માચરણમાં ઉદ્યમી થઈ જાય છે.
એ હકીકત બિલકુલ સત્ય છે..એમ હું કહું છું. કઈ પણ સંસારી જીવ યમરાજાના સપાટાથી પર નથી,
છતાં –આશા-તૃષ્ણની પાશમાં બંધાયેલા અસંયમી જીવે મૃત્યુના મુખમાં રહેલા હોવા છતાં પાપકાર્યો કરવામાં એટલા બધા તલ્લીન થઈ ગયા હોય છે કે જાણે તેમને મરવાનું જ નથી
તે કારણે તેઓ અનેક જનમેની પરંપરા વધારે છે. ' + તપ કીધે માયા કરી છે
મિત્રનું રાખે રે ભેદ | - મટિલ નેવર જાણજી તે પામ્યા સ્ત્રીવેદ,
રે પ્રાણિ! મ કરીશ માયા લગાર * જંગલમાં મુનિ પાસેથી હરણ પસાર થઈ ચાલ્યું ગયું, થોડીવારે એક
પારધીએ આવીને પૂછયું – અહિંથી હરણ ગયું ? સમયજ્ઞ મુનિએ કહ્યું–હા, હરણ તે સામેની દિશામાં ગયું છે. પારધી તે બાજુ ડો
આ પ્રત્યક્ષ અસત્ય વચન હોવા છતાં તેમ કહે તેજ જીવ બચે. લાભા• લાભનો ઉદ્દેશ એજ મુખ્ય સાર છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
આચારાંગસૂત્ર
૧૩૫. આ સંસારમાં કેટલાએક ભારે કમી જીવાને તે તે નરકાદિ સ્થાનાના ખૂબ પરિચય હોય છે. તે જીવા અત્યન્ત ક્રૂર પાપકાર્યો કરીને નરકાઢિ ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને પૂકૃત પાપકાર્યાના ફળરૂપે ત્યાં ભયકર દુઃખા ભાગવે છે; પર'તુ— જે જીવા ક્રૂરકર્મો કરતા નથી
તે જીવા નરકાદિ ભય’કર સ્થાનામાં ઉત્પન્ન થતા નથી. આ પ્રમાણે જેવું શ્રુતકેવલી ફરમાવે છે તેવું જ કેવલજ્ઞાની ફરમાવે છે, અને જેવું કેવલજ્ઞાની ફરમાવે છે તેવુંજ શ્રુતકેવલી ફરમાવે છે. ૧૩૬. પરંતુ, આ જગતમાં કૈક શાકથાદિ સાધુએ અથવા બ્રાહ્મણા ધર્મ થી વિપરીત પણે વાદવિવાદ કરીને કહે છે કે—
અમે શાસ્ત્રોમાં જોયું છે, ગુરુમુખે સાંભળ્યું છે, જાણ્યું છે અને તે સત્ય સ્વીકાર્યુ છે તથા ઊર્ધ્વ-અધા અને તિછી દિશાએમાં બરાબર તપાસ કરીને, પરીક્ષા કરીને નિણ ય કર્યા છે કે– બ્યજ્ઞાદિધર્મ કાર્ય નિમિત્તે કાઈપણ જીવના હોમ-હવન કે વધ થઈ શકે, તેમની ઉપર આજ્ઞા ચલાવી શકાય, તેમને પકડી પણ શકાય અને મારી પણ શકાય.
ધમ કાય નિમિત્તે આમાં કોઈ દોષ લાગતા નથી. પરપીડાકારી આવું કથન અનાર્યાનુ છે.
૧૩૭. પરંતુ, ધમી અને દયાળુ જીવે તેા મેવું કહે છે કે-ઉપરોક્ત જાગેલું, સાંભળે, જોયેલુ, માનેલ અને સ્વીકારેલું તમારુ કથન મિથ્યા છે. વળી, તમે ઊર્ધ્વ-અધા અને તિછી દિશામાં સત્યનું ખરાખર અવલોકન કર્યું નથી અને તેથી જ
યજ્ઞ જેવા પવિત્ર પ્રસંગે કોઈ પણ નાના-માટા નિર્દોષ જીવને મારી શકાય, છતાં શાસ્ત્રાજ્ઞા મુજબ આમાં કોઈ દોષ લાગતા નથી’
-એવું કહેા છે. એવુ` કથન અધર્મી અને નિર્દય માણસાનુ છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સશ્યકતવ ૪
૫૯
૧૩૮. પરંતુ, અમે તે એવું કહીએ છીએ અને એવી પ્રરૂપણ કરીએ છીએ કે
“કઈ પણ નાના-મોટા જીવને દુઃખ દેવાય નહીં, તેની ઉપર આજ્ઞા-હુકમ કરાય નહીં, તથા, તેને પકડીને વધ પણ કરી શકાય નહીં.” આમ કરવાથી જ કઈ પણ દોષ લાગે નહીં.
ધમી અને દયાળુ માણસોનું આ કથન છે. ૧૩૯ બધાય ધર્મશાસ્ત્રોનો અભિપ્રાય તપાસીને હું દરેકને પૂછું છું કે
હે વાદિઓ! તમને સુખ ગમે છે કે દુઃખ? સત્ય હકીકત સમજી-વિચારી તેમણે એમ કહેવું જોઈએ કે –
સર્વજીને દુઃખ અશાંતિકારક અને ભયંકર હેવાથી અપ્રિય છે હે જબ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
मायी पमायी पुणरेति गभं માયાવી, કપાવી અને પ્રમાદી છવ વારંવાર જન્મમરણ કર્યા કરે છે. તેથી જ ભગવાને કહ્યું છે કે
बंध-पमोक्खो तुज्झऽज्झत्थेव । - હે આર્ય ! બંધ અને મોક્ષ તારા જ હાથમાં છે.
/u/b/
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦. હે આર્ય ! લેકસમૂહ સંસારપ્રિય હોવાથી તેની, તથા
1. અહિંસાધર્મથી વિરુદ્ધમાગે ચાલનારા લોકોની–તું ઉપકા કર.. આવું આચરણ કરનાર જગતમાં શ્રેષ્ઠ વિદ્વાન છે. હે સાધક ! તું વિચાર કરીને નિચે સમજ કેદુઃખને આરંભ–સમારંભનું ફળ જાણીને, જેઓ આરંભ-સમારંભનો ત્યાગ કરી દે છે, વળી, દેહવિભૂષાથી પર રહીને ધર્મના સ્વરૂપને જાણીને, સરલ પ્રકૃતિવાળા થઈને કર્મોને ક્ષય કરે છે.
તેઓ ખરા સમ્યગ્દષ્ટિ છે. , એ પ્રમાણે સર્વ તત્ત્વવેત્તાઓ - કર્મોનું સ્વરૂપ બરાબર સમજીને, દુઃખે દૂર કરવાના ઉપાયે કરવામાં કુશલ બનીને,
પાપકા છોડવાને ઉપદેશ કરે છે. ૪૧. આ જગતમાં સર્વજ્ઞ ભગવાનની આજ્ઞાનુસાર વર્તવાની ઈચ્છા
રાખનાર પંડિત પુરુષ રાગ-દેષ રહિત થઈ પિતાના આત્માને એકલો જાણીને શરીરને કૃશ કરે. ચિત્તવૃત્તિઓનું દમન કરીને તથા મમતા ઓછી કરીને તપ દ્વારા શરીરને જીર્ણ કરે. જેમ, અગ્નિ સૂકા લાકડાને જલદી ભસ્મ કરી નાખે છેતેમ, સમાધિસ્થ સાધક મમતા રહિત થઈ
તપરૂપી અગ્નિથી જલદી કર્મોને લય કરી નાખે છે. ૧૪. હે સાધક ! આયુષ્યનો ભસે નથી –એમ સમજીને,
તું હિંમતપૂર્વક ક્રોધને નાશ કરે, કારણકે – કે ધને કારણે આ જ ભવમાં ઉત્પન્ન થતા--
શારીરિક અને માનસિક દુઃખને તું પ્રત્યક્ષ જે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
સચવ ૪-૩
વળી, આગામી ભવામાં ક્રેધવશ પ્રાપ્ત થનાર નરકાદિ ગતિમાં વિવિધ દુઃખા જીવને ભોગવવાં પડે છે.તે તું નિશ્ચે જાણુ. આ દુઃખ દૂર કરવા આમતેમ દોડતા-ભાગતા જગતના જીવાને તુ જો, પરંતુ, જે ક્રેધાદિ કષાયેા અને પાપકાર્યોથી નિવૃત્ત થયા છે,
તેઓ ઇચ્છા-આકાંક્ષા રહિત=નિ;સ્પૃહી હોવાથી સુખી ગણાયા છે. માટે, જ્ઞાની પોતાના હૃદયમાં ક્રોધરૂપી અગ્નિને સળગતા રાખે નહીં.
હું જ બુ ! એ પ્રમાણે સજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
‘અનેકાંત સત્ય'
अलिअं न भासिअन्वं अत्थि हु सच्चं पि जं न वक्तव्वं । सच्च पि होइ अलिअं जं परपीडाकर वयणं ॥
‘જે ભાષા કઠોર અને ખીજાને દુઃખ પહેાંચાડનારી છે’
પછી ભલે તે સત્ય જ હોય પર`તુ-તેવી ભાષા ખેલવી નહીં. કારણ કે–તેથી પાપ લાગે છે.
બુદ્ધિમાન એવી ભાષા આલે જે હિતકારી અને પ્રિય હાય. મન-વચન-કાયાથી ખીજાને પીડા ન થાય?
એ રીતે વવાનુ જૈન દર્શન કહે છે. સત્ય વચન હોવા છતાં બીજાને પીડા કરનારી વાણી અસત્ય કહેવાય છે.
‘આસા’
nore धम्मो
વીતરાગની પૂજા કરવાની અપેક્ષાએ–
તેમની આજ્ઞાનું પાલન કરવું-વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આજ્ઞાની આરાધના મુક્તિ માટે, અનેવિરાધના કર્મબંધન માટે થાય છે.
આપની શાશ્વત આજ્ઞા એ છે કે
હૈય–ઉપાદેયના વિવેક કરવા.
આશ્રવ = (આરંભ-સમાર‘ભ) સથા હેય છે.
(આરભ-સમાર’ભથી નિવૃત્તિ = ) સવર્ સવથા ઉપાદેય છે,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩. જંબુ! પૂર્વ સંબંધનો ત્યાગ કરીને,
પૂર્વ અધ્યાસોની અસરથી નિવૃત્ત થઈને, . . તથા ઉપશમ વૃત્તિને ધારણ કરીને, મુમુક્ષુ ક્રમશઃ જઘન્ય-મધ્યમ તથા ઉત્કૃષ્ટ -એમ નાના-મોટા તપ કરી દેહદમન કરે. વળી આત્મસ્વરૂપમાં તલ્લીન થઈને,
સમિતિગુપ્તિ અને સમ્યજ્ઞાનાદિથી યુક્ત થઈને,
- હંમેશાં સંયમમાં સ્થિર રહે. હે સાધક ! મોક્ષગામી વિરેને આ પંથે દુષ્કર છે.
હે આર્ય! તું તપશ્ચર્યાથી લેહી-માંસને સૂકવી નાખ. જે સાધક સંયમમાં સ્થિર થઈને, તપથી દેહ અને કર્મોને કૃશ કરે.
તે વીરપુરુષ મુક્તિ મેળવવાનો માનનીય અધિકારી ગણાય છે. ૧૪૪. પરંત. ચક્ષુરિન્દ્રિયાદિના વિષયોથી નિવૃત્ત થઈને. જે સાધક કરી
તેમાં આસક્ત થઈ જાય છે. તેવા અજ્ઞાની છ સાંસારિક સંબંધ તથા પદ્ગલિક સંગોની માયાજાળથી ન છૂટી શકવાને લીધે કર્મબંધનથી પણ મુક્ત થઈ શક્તા નથી. મેહરૂપી અંધારામાં અટવાઈ પડેલા,
અને તેથી કલ્યાણ માર્ગને ન સાધી શકનાર, આવા મનુષ્ય ભગવાનની આજ્ઞા પાળી શકવા અસમર્થ હોવાથી
આજ્ઞામાં નથી.એમ કહું છું. ૧૪૫. જંબુ! જેણે પૂર્વભવે (પૂર્વ) ધર્મસાધના કરી નથી,
ભવિષ્યમાં ધર્મ પ્રાપ્તિ થાય એવી યોગ્યતા માટે પુરુષાર્થ કરતા નથી
તેને માટે વર્તમાનકાળે કેટલી આશા રાખી શકાય? જ્ઞાની અને તત્ત્વજ્ઞ તો તે જ છે કે જે આરંભસમારંભોથી નિવૃત્ત થયેલ છે,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વ ૪-૪
હું શિષ્યા ! તેને આ આરત્યાગ સુંદર છે – એમ સમજે, કારણકે – સાવદ્ય પ્રવૃત્તિને લીધે જીવને વધ-મધ-સતાપ તથા ભયંકર દુઃખા સહન કરવાં પડે છે.
માટે,સાધકા! આસ'સારમાં સાંસારિક પ્રતિબધા દૂરકરી, પાપકાાંથી નિવૃત્ત થઈ, માત્ર દૃષ્ટ મની મેાક્ષમાર્ગની સાધનામાં આગળ વધે. તત્ત્વજ્ઞ કર્યાંનું સ્વરૂપ સમજીને, કર્મબંધનાં નિર્મામત્તોથી સદા દૂર રહે છે. (હે શિષ્યે! ! તમે આ સમ્યકૃત્વને એળખા, કે જેની હયાતિમાં જીવ વધ-બંધ–ભયંકર વેદના તથા ખાદ્યપદાથો ઉપરની મૂછોનું સ્વરૂપ સમજીને, સમભાવપૂર્વક સહન કરીને, કર્માંતા ક્રમશઃ ક્ષય કરીને નિષ્કમાં બની જાય છે.
માટે, તત્ત્વજ્ઞ પુરૂષ કર્માંતા ફળને પ્રત્યક્ષ જોઈને
૩
પાપ કયો તથા તેના નિમિત્તોથી સ^થા દૂર ખસી જાય છે.)
૧૪૬. હું આ ! આ સસારમાં જે વીરપુરુષો થઈ ગયા,
તેઓ હમેશાં સમિતિ-ગુપ્તિ અને સમ્યજ્ઞાનાદિમુક્ત હતા, પાપકાગ્રંથી નિવૃત્ત થયેલા હતા,
જગતને યથાસ્વરૂપે જોનારા હતા,
તથા પૂર્વ-પશ્ચિમ-દક્ષિણ અને ઉત્તર એમ ચાતરફથી, આવતા રાદિ સંચાગેાને ઉવેખીને સયમમાં સ્થિર રહ્યા હતા.
એ પ્રમાણે સમિતિ-ગુપ્તિ અને સમ્યજ્ઞાન યુક્ત, સદા જયણાવત, નિરંતરદૃષ્ટા, પાપકાર્યાથી સર્વથા નિવૃત્ત થયેલ, તથા જગતને યથાસ્વરૂપે જોનાર,
–એવા તે વીરપુરુષોના આ અનુભવ હું તને કહું છું.
(પ્રશ્ન) સંસારનું સત્યસ્વરૂપ સમજનાર,
અને તે કારણે તેની સારી-માઠી અસરથી નિલે પ રહેનાર, સાધકને સાંસારિક ઉપાધિ તથા કર્મોની વળગણુ વળગે કે નહી' ?. (ઉત્તર) બિલકુલ નહીં.
હું જ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હુ... તને કહું છું.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાકસાર
૫-૧
૧૪૭. જબુ! આ સ`સારમાં જે કઈ માણસા -
સકારણ કે વિનાકારણુ છ કાય જીવાની હિંસા કરે છે, તે જીવા મરીને તેવી જ ગતિએમાં વાર વાર ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાં વિવિધ દુઃખે ભાગવે છે.
કામભોગાના ત્યાગ કરવા તેમને માટે દુષ્કર હાઈ, તે જીવા જન્મ-મરણના ચક્કરમાં અટવાયા જ કરે છે. તેઓ જન્મ-મરણના ચક્કરમાં અટવાયેલા હોવાથી,
તથા તેથી છૂટી શકતા ન હેાવાથી, તે મેાક્ષથી પણ દૂર રહેલા છે
૧૪૮. દુર્ભાગ્યવશ ઇષ્ટપ્રાપ્તિ કે ઇચ્છાપૂર્તિ થતો ન હેાવાથી, તેએ વિષયસુખની નજીક પણ નથી,
અને તેના ત્યાગ ન હેાવાથી તેથી દૂર પણ નથી.
તત્ત્વદશી એ હકીકત સમજે છે કે – જેમ ઘાસના અગ્રભાગ ઉપર રહેલ' પાણીનું ટીપુ' પાણીનું બીજુ બિંદુ તેના ઉપર પડતાં જ અથવા વાયુથી ક'પિત થતાં તુરત નીચે પડે છે, તેની જેમ અવિવેકી અને પરમાર્થને નહીં જાણનાર અજ્ઞાનીનું જીવન પણ ચંચળ છે.
અજ્ઞાની માણસ ક્રૂર પાપકાર્યો કરે છે અને તે કારણે અંધાયેલાં કર્મોના ફળસ્વરૂપ દુઃખા ભાગવતાં તે મૂઢ જેવા ખની શ્રી વિપરીત આચરણ કરે છે.
ખરેખર! અજ્ઞાનતાને લીધે તેને સન્માર્ગ સૂઝતા નથી. માહની પ્રમલતાને લીધે તે જીવ
વારવાર જન્મ-મરણના ચક્કરમાં અટવાયા જ કરે છે,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોકસાર ૧-૧ -
૧૪. જે જીવને જિજ્ઞાસાવૃત્તિ છે તે જીવ સંસારનું સ્વરૂપ જાણી લે છે,
પરંતુ જિજ્ઞાસાવૃત્તિ વિનાના જીવને
સંસારના સ્વરૂપનું કે તેમાં રહેલા પદાર્થોનું જ્ઞાન થતું નથી. કુશલ સાધક વિષયભેગેનું સેવન કરેત જ નથી, પરંતુ કેઈક દુર્બુદ્ધિ સાધકનું સેવન કરીને તે છુપાવે છે.
એમ કરીને તે અજ્ઞાની બેવડું પાપ કરે છે. માટે, બુદ્ધિમાન પુરુષ વિષય મલવા છતાં, તેના ફળને વિચાર કરીને, તેનું યથાર્થ સ્વરૂપ રામજીને તેનું સેવન કરે નહીં. એ રીતે વિષાથી દૂર રહીને આત્માને કર્મોથી અલિપ્ત રાખવે ] ન કરવી, આત્માને ભાવિત અને શિક્ષિત કરે એમ હું કહું છું હે ભવ્ય જ! તમે જુઓ, કેટલાક વિષયાસક્ત જીવે રૂપસૌંદર્યમાં આસક્ત થઈ, નરકાદિ દુર્ગ તિઓમાં વારંવાર ઉત્પન્ન થઈ ત્યાં ભયંકર દુખે ભેગવે છે.
૧૫૦. આ સંસારમાં આરંભસમારંભથી આજીવિકા ચલાવનાર મનુષ્ય
મરીને તેવી જ ગતિઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ સંસારમાં વીતરાગભાષિત સંયમ સ્વીકાર્યા પછી પણ, વિષય-કષાયથી સંતપ્ત કઈક અજ્ઞાની સાધક ફરીથી તે વિષયમાં તણાઈને,
અશરણને શરણ માનતે થકે પાપકાર્યોમાં રાચે છે. ૧૫૧. આ સંસારમાં કેટલાએક સાધકે (મુનિઓ) એક્લા થઈને વિચરે છે. * તેઓ બહુ ધી–બહુ અભિમાની–બહુ માયાવી-બહુ લોભી
બહુ પાપી-વિષય ગો માટે આમતેમ ભટકનારા, બહુ ઢોંગી-ધૂર્ત-દુષ્ટ અધ્યવસાયવાળા, હિંસક,
અને કુકમી હોવા છતાં પિતાની પ્રશંસા કર્યું જાય છે. કોઈ તેમને ખરા સ્વરૂપે ઓળખી ન જાય
તે માટે તેઓ એકલા વિચારે છે–રહે છે. આ-૫
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસુત્ર અને અજ્ઞાનતા તથા પ્રમાદવશ કરાતા પોતાના પાપેને છુપાવે છે. આ રીતે ધર્મના મર્મને ન સમજતો એ તે
હમેશાં મૂઢજે થઈને વિચરે છે. હે મુમુક્ષુ! છ દુઃખી છે, છતાં – આરંભસમારંભરૂપ પાપકાથી નહીં અટક્તાં તેમાં ઓતપ્રેત થઈ અજાણ્યા માણસ નિર્દોષ છે, તે કારણે તેને પણ મોક્ષ થશે.'
એમ બોલે છે.
પરંતુ, .
તેઓ ખરેખર ! જન્મ-મરણના ચક્કરમાં અટવાયા જ કરે છે. હે જ બુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
अक्रम्मस्स ववहारी न विज्जद જે સાધક અકર્મ દશામાં પહોંચી ગયો છે. તે સિદ્ધપુરુષ લોકવ્યવહારની સીમા પાર કરી ગયેલ છે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫-૨
પર. જંબુ !
આ જગતમાં આરંભસમારંભથી નિવૃત્ત થયેલા જે કઈ મુનિઓ છે, તેઓ ગૃહ પાસેથી જ નિર્દોષ આહારાદિ લઈને જીવન જીવે છે. તેઓ આરંભ-સમારંભથી નિવૃત્ત થઈને, પૂર્વોપાર્જિત કર્મોનો ક્ષય કરવાની આ સુંદર તક મલી છે.
–એમ સમજી સંયમ પાળે છે. “આ દેહ દ્વારા કાર્ય સાધી લેવાની મળેલી આવી તક વારંવાર મલતી નથી---એવું સમજીને તેનો સદા અપ્રમત્ત રહે છે. સાધક! સર્વજ્ઞ ભગવાને આ માર્ગ ઉપદેશેલે છે કેદરેક જીવોને સુખ પ્રિય છે અને દુઃખ અપ્રિય છે
–એવું સમજીને સંયમ લઈને પ્રમાદ કરવો નહીં. આ જગતમાં દરેક જીવોના આશય ને અભિપ્રાય જેમ ભિન્ન હોય છે. તેમ બધાય જીવોને સુખ-દુઃખ પણ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે. માટે, સર્વ જીવોને સુખ-દુઃખને વિચાર કરીને, સાધક જીવ હિંસા કરે નહીં તથા જુઠું બોલે નહી પરીષહ આવે ત્યારે તે સહન કરે,
પરંતુ આકુલવ્યાકુલ થાય નહીં. આ રીતે પરીષહેને સહન કરવા પૂર્વક જે સંયમ પાળે
તેને મુનિ કહેલ છે. ૧૫૩. પાપકાર્યોથી નિવૃત્ત થયેલ સાધકને પણ પૂર્વ કર્મના ઉદયથી કદાચ રેગ ઉત્પન્ન થાય, તે ધીર પુરુષ તે રોગાદિને સમ્યફ પ્રકારે
–એમ ભગવાને કહ્યું છે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર
તે સમયે મુનિ મનમાં વિચારે કેઆવા રાગ મે પહેલાં પણ સહન કરેલે, વળી, ભવિષ્યમાં પણ આ મુષ્ટ મારે જ સહન કરવાનુ છે, વળી, આ શરીર ક્ષણ ભંગુર છે, અનિત્ય છે, અશાશ્વત છે, તથા હાનિ-વૃદ્ધિ થવાના વિલક્ષણ સ્વભાવવાળું છે, માટે, હે જીવ! પ્રાપ્ત થયેલી આ અપૂર્વ તકને તુ આળખ, આ રીતે દેહ સ્વરૂપના જ્ઞતા હોવાથી તેમાં નિરાસક્ત, તથા રત્નત્રયી રૂપ આત્મ ગુણમાં તલ્લીન,
—એવા નિઃસ્પૃહી ત્યાગી મુનિને સ’સાર પરિભ્રમણ નથી ...એમ હું કહું છું. ૧૫૪. આ સ’સારમાં સંયમ સ્વીકાર્યા પછી પણ જે કાઈ મુનિ પરિગ્રહી થાય તે પરિગ્રહં પ્રમાણમાં ભલે નાના હોય કે મોટો હોય, તે પરિગ્રહ પ્રમાણમાં સૂક્ષ્મ હોય કે સ્થૂલ હાય,
તે પરિગ્રહ સચિત્ત પદાર્થાના યં કે અચિત્ત પદાર્થોના હૈ પર`તુ તે પરિગ્રહી મુનિ ગૃહસ્થ જેવા જ ગણાય છે:
આ પરિગ્રહ જ કેટલાકને મહાભય રૂપ બને છે. માટે, હે, સાધક ! આહાર-ભય-મૈથુન તથા પરિગ્રહાદિલોક સ’જ્ઞાને અહિતકર સમજી તેને ત્યાગ કર.
૧૮
૧૫૫. આ પરિગ્રહમાં મૂòિત નહિ થનાર સાધક સંયમી અને જ્ઞાની છે, –એવું જાણીને, તુ... દિવ્યદૃષ્ટિ રાખીને સયમમાં પુરુષાર્થ કર દિવ્યદૃષ્ટિ સપન્ન તથા નિષ્પરિગ્રહી સાધાને જ બ્રહ્મા(આત્મ) જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે
અને તેએ જ ખરા સંયમી છે...એમ હું કહું છુ હે જ’ભુ ! મે' ભગવાન પાસેથી સાંભળ્યુ છે અને અનુભવ્યું છે કેક ખ ધનથી મુક્ત થવાનુ` કા` પાતાના આત્માથીજ સિદ્ધ થઈ શકે અર્થાત્
અંધ અને માક્ષ પેાતાના જ પુરુષા ઉપર અવલંબે છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેસાર ૫-૨
૫૬. માટે, પરિગ્રહથી મુક્ત થઈને,
સાધક સાધનાપથે આવતા સુધાદિ પરીષહે અને સંકટને ચાવજ જીવ સમભાવે સહન કરે તથા, પ્રમાદી ને ધર્મથી પરામુખ જોઈને,
પોતે અપ્રમત્ત થઈને સંયમમાં પુરુષાર્થ કરે. હે સાધક ! તીર્થકરભાષિત આ સંયમનું તું યથાર્થ પણે પાલન કર. હે જબ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
ऋम्मुणा उवाही जायई કર્મોથી જ સમસ્ત ઉપાધિઓ ઉત્પન્ન થાય છે. વળી
આ કર્મોનું મૂળ પણ હિંસા જ છે. માટે તે વજર્ય છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
4-3
૧૫૭. જંબુ ! આ જગતમાં જે કોઈ વ્યક્તિ અપરિગ્રહી થાય છે, તે તીર્થંકર ભગવાનની દેશના સાંભળીને અથવા ગણધર ભગવંત કે જ્ઞાની પુરુષોને ઉપદેશ સાંભળીને, પૂર્વોક્ત સ પદાર્થોને ત્યાગ કરીને જ અપરિગ્રહી થાય છે.
તી કરાએ સમતા-સમભાવમાં જ ધમ કહ્યો છે. હે મુમુક્ષુ ! જે રીતે સમભાવપૂર્વક મે' કક્ષય કર્યો છે, તે સિવાય બીજી કોઈપણ રીતે કર્મોની ગાંડ તાડવી અસંભવિત છ માટે જ હું કહુ' છું કે-
કાઈ પણ સાધકે પાતાની શક્તિ છુપાવવી નહી. ૧૫૮. આ સ’સારમાં કેટલાક સાધકા એવા હોય છે કે— જેએ સંયમ લઈ ને અંતસુધી નિષ્ઠાપૂર્ણાંક તેનું પાલન કરે છે. આ સંસારમાં કેટલાક સાધકે એવા પણ હાય છે કે— જેએ સયમ લઈ ને પતિત થઈ જાય છે.
આ સ`સારમાં કેટલાક સાધકો એવા પણ હોય છે કે— જેએ સયમ લઈ શકતા પણ નથી,
અને તેથી તેમણે પતિત થયાનુ પણ હેતુ નથી. જે સાધકા સાંસારિક પદાર્થોનુ સ્વરૂપ જાણીને તેના ત્યાગ કરે છે, અને પછી તેની ઇચ્છા કરે છે તે પણ ગૃહસ્થ જેવા જ છે. ભગવાને એવુ’ફરમાવ્યું છે કે
આ સૉંસારમાં સર્વજ્ઞ ભગવાનની આજ્ઞાના ઉપાસક; સત્-અસતને વિવેકી, નિરાસક્ત સાધક
રાત્રિના પહેલા ને છેલ્લા પહારે જયણા પૂર્વક ઉપયાગવાળા થઇને શીયલને મેાક્ષનુ` અગ સમજીને, શીયલથી થતા લાભના વિચાર કરવા પૂર્વ ક તેનુ યથાર્થ રીતે પાલન કરે. તથા, સદાચારથી લાભ છે,
અને દુરાચારથી થતા ગેરલાભના વિચાર કરીને વાસના-લાલસા અને ઉપાધિ રહિત થાય.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
કસાર ૫-૩
૧૫૯ હે સાધક ! કામ-મદ-માયા અને લેભાદિ દુર્ગણે રૂપી
અત્યંતર શત્રુઓ સાથે તુ યુદ્ધ કર. બહારના શત્રુઓ તે નિમિત્ત માત્ર છે. તેમની સાથે યુદ્ધ કરવાથી કાંઈ વળવાનું નથી. આત્મયુદ્ધ કરવા માટે સુયોગ્ય એવું મળેલું
આ ઔદારિક શરીર ખરેખર ! દુર્લભ છે. આ જૈન શાસનમાં તીર્થકરેએ-- જ્ઞાન મેળવ્યા પછી તેને અમલ કરવાનું જે રીતે કહ્યું છે તેમ કરવું, પરંતુ-અજ્ઞાની, પદાર્થોમાં આસક્ત થવાથી-- સંયમથી પતિત થઈ જાય છે, તે કારણે ગર્ભ–જન્મ તથા મરણાદિના ચક્કરમાં અટવાઈને,
તે ખરેખર ! દુઃખે ભેગવે છે. જૈન શાસ્ત્રમાં એવું કહેવું છે કે – -જે વ્યક્તિ રૂપાદિમાં આસક્ત થાય છે,
તે થંક્તિ આરંભસમારંભ હિંસામાં પ્રવૃત્તિ કરતે હોય છે. તેજ સાધક ખરેખર ! મુનિ છે કે-જે, આ સંસારમાં આરંભ સમારંભ તથા હિંસાની પ્રવૃત્તિ કરતા લેકને
સરવાળે દુઃખી જેઈને પોતે સમ્યફપ્રકારે મોક્ષમાર્ગે ચાલે છે. ૧૬. એ રીતે શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરનાર મુનિ,
કર્મોનું સ્વરૂપજાણીને તથા પ્રત્યેક જીવના સુખદુઃખને વિચાર કરીને, ધૃષ્ટતાને ત્યાગ કરીને,
કોઈ જીવની હિંસા ન કરતાં–શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરે છે. શાણે સાધક ઐહિક કીર્તિ માટે યશોભિલાષી બની આ જગતમાં કઈપણ આરંભસમારંભ કે પાપી પ્રવૃત્તિ કરે નહીં પરંતુ, ફક્ત આત્મ સ્વરૂપમાં એકાગ્ર થઈને, અને મોક્ષ સિવાયની બીજી દિશાઓથી વિમુખ થઈને,
તથા ખાસ કરીને સ્ત્રીઓથી વિરક્ત થઈને વિચરે. આ સંયમી મુનિ બધી રીતે ઉત્તમ અને પવિત્ર બોધ પામીને, જે કાર્ય પોતાને માટે અપ્રિય અને અહિતકર હોય, તેવું પાપ કાર્ય બીજા છ માટે પણ કરે નહીં.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
- હર
આચારાંગસુત્ર ૧૬૧. હે સાધકે! “જ્યાં સમ્યકત્વ અથવા આત્મજ્ઞાન છે ત્યાં જ મુનિ પણ છે. અર્થ-જ્યાં મુનિપણું છે ત્યાં જ સમ્યકત્વ અથવા આત્મજ્ઞાન છે
-એવું તમે સમજે. વૈર્ય હીન-શિથિલાચારી સ્ત્રી પુત્રાદિના નેહપાશમાં જકડાયેલાવિષયાસક્ત-કપટી-પ્રમાદી તથા ઘર આદિ પૌગલિક પદાર્થો ઉપર
મમતાવાળા આ સંયમ પાળી શકવા સમર્થ નથી. સમતાવાળા વીરપુરુષે સંયમ લઈને શરીરને કૃશ કરવા પૂર્વક કર્મોને પણ પાતળા કરે છે તથા સંયમની સાધના માટે તેઓ અલ્પ અને લુખ-સૂકો આહાર લઈને શરીરને જીર્ણ કરે છે.
આવા મુનિઓ સંસાર સમુદ્રને પાર કરી જાય છે. તેમણે પાપારંભ-પ્રવૃત્તિ રોકી દીધી હોવાથી, તથાકર્મબંધનાં કારણે (રાગ-દ્વેષ-આસક્તિ)થી અલિપ્ત હેવાથી
તેમને કર્મ બંધ થતો નથી અને થવાને નથી. - તેથી તેઓ અલ્પ સમયમાં જ તીર્ણ અને મુક્ત થશે હે જબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.'
अगभिकतं च वयं स पेहाए खण जाणाहि पंडिए | હે સાધક ! જે ક્ષણે વીતી ગઈ તેની ચિંતા શી ? - શેષ જીવનને ધ્યાનમાં રાખીને
પ્રાપ્ત તકનો તું સદુપયેાગ કર.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨. આર્ય! જ્ઞાન અને વયથી અપરિપકવ મુનિને એકલા વિચરવું
હાનિકારક હેવાથી વજર્ય છે.
કેટલાએક મુનિઓ તે ગુરુની હિતશિક્ષા માત્રથી જ ગુસ્સે થઈ જાય છે, અને તે અભિમાની શિખ્યો અજ્ઞાનતાને કારણે વિવેકશૂન્ય બની ગ૭થી જુદા પડી જાય છે.
આવા અજ્ઞાની અને ત્વને નહિ જાણનાર મુનિઓને વારંવાર અનેક અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ પરીષહે આવે છે, ત્યારે તે તેમને અસહ્ય થઈ પડે છે. હે મુમુક્ષુ! સર્વજ્ઞ ભગવાનને આ અભિપ્રાય છે કે
“આવી એકાકી ચર્યા તને ન હે !” માટે. મુનિએ હમેશાં ગુરુની નજર સમક્ષ રહીને, નિર્લોભતા અને બહુમાનપૂર્વક પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી
તેમની આજ્ઞાનુસાર જયણા પૂર્વક વિચરવું. ૧૬૩. તેમ છતાં, જતાં-આવતાં, હાથપગને વાળતાં કે ફેલાવતાં
પ્રમાર્જન કરતાં, અથવા ક્યારેક અપ્રમત્તપણે ચાલતાં પગના કે શરીરના સ્પર્શથી કોઈક જીવ ઘાયલ થઈ જાય કે હણાય તે આ ભવમાં જ તે પાપનું ફળ ભેગવીને ક્ષય થઈ જાય એવું અ૫ કર્મ બંધાય છે.
વળી, સકારણ જાણીબૂઝોને કરેલા દોષનું વિવેકપૂર્વક નિરીક્ષણ કરીને પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાથી તેવું કર્મ પણ ક્ષય થઈ જાય છે, પરંતુ તે પ્રાયશ્ચિત્ત અપ્રમત્તપણે કરવાથી જ કર્મક્ષય
થાય છે – એમ જ્ઞાની ફરમાવે છે. ૧૬૪. દીર્ધદશી-જ્ઞાની-સમિતિગુપ્તિયુક્ત તથા જયણાવમુનિ સ્ત્રીઓને જેઈને આત્માને શિક્ષિત કરે કે –
“આ સ્ત્રીઓ મારું શું હિત કરી શકવાની છે?
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસુત્ર આ સંસારમાં સ્ત્રી પ્રત્યેને મોહ જ ચિત્તને વધુ મુંઝવના છે.'
મહાવીરદેવે કહેલી આ હિતશિક્ષાનું મુનિ ચિંત્વન કરે. તેમ છતાં, મુનિ કામવશ પીડાય – તે ક્યારેક લૂખો-સૂકો આહાર કરે,
ક્યારેક ઉણાદરી કરે, ક્યારેક ઊંચી જગ્યાએ કાર્યોત્સર્ગ કરવાપૂર્વક આતાપના કરે. ક્યારેક ત્યાંથી વિહાર કરી બીજે ગામ જાય, ક્યારેક આહારને સર્વથા ત્યાગ કરે, ક્યારેક સ્ત્રી સંબંધી બિલકુલ વિચાર કે પરિચય વજે.
પરંતુ- અબ્રહ્મનું સેવન કરે નહીં. ક્યારેક વિષયસેવન કરતાં પહેલાં ઘણું પાપ કરવાં પડે છે, તથા ઘણાં સંકટો વેઠવાં પડે છે,
ત્યાર બાદ કામગ ભેગવી શકાય છે. ક્યારેક કામગો ભેગાવ્યા પછી અનેક પાપ કરવાં પડે છે, તથા ઘણાં સંકટો અને દેહદંડ ભોગવવા પડે છે. સ્ત્રીઓ એ રીતે કલેશ તથા રાગદ્વેષને ઉત્પન્ન કરાવનારી છે. --એવું સમજીને સ્ત્રી-સંગ ન કરવા માટે આત્માને ભાવિત અને શિક્ષિત કરે
" ..એમ હું કહું છું. ૧૬૫. સુનિ શૃંગારરસ પષક કથા-વાર્તા કરે નહી,
સ્ત્રીઓનાં અંગોપાંગ જુએ નહીં, હાસ્ય-વિનોદ કે ખાનગી વાર્તાલાપ કરે નહીં, અર્થાત- સ્ત્રીઓ સાથેની વાતચીતમાં મર્યાદા રાખે, તેમની ઉપર મમતા રાખે નહીં, તેમનું કામકાજ કરે નહીં,
તે સંબંધી સંકલ્પ-વિકલ્પ પણ કરે નહીં, તથા હમેશાં પિતાના મન ઉપર કાબૂ રાખીને પાપકાને ત્યાગ કરે.
હે સાધક! એ પ્રમાણે તું સંયમનું યથાર્થ પાલન કરજે. હે જબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫-૫
૧૬. જબુ! મહર્ષિ-સાધક કેવા હોય?
તે સરખાવવા હું સરોવરનું દૃષ્ટાંત કહું છું : - નિર્મળ મીઠા પાણીથી ભરેલું, ઉપશાંત રજવાળું તથા જલચર જેની રક્ષા કરતું સરવર જે રીતે સમતલ ભૂમિમાં પણ પિતાના સ્વરૂપમાં મસ્ત રહી, જલપ્રવાહ તથા તરંગોને પિતાનામાં શમાવી આત્મરક્ષા કરતું રહે છે,
તે રીતે આ સંસારમાં મહર્ષિ સાધકો પણ બુદ્ધિમાન, તત્ત્વજ્ઞ, જાગ્રત અને આરંભ-સમારંભરૂપ પાપકાર્યોથી વિરમેલા હોય છે. તેઓ પણ સરેવરના ઉપરોક્ત ગુણયુક્ત હોય છે. હે મુમુક્ષુ! તું મધ્યસ્થ ભાવથી તેમના જીવનનું નિરીક્ષણ કર, અને જે-- તેઓ ફકત સમાધિ-મરણની આકાંક્ષા રાખવાપૂર્વક, - સંયમનું પાલન કરે છે
...એમ હું કહું છું. ૧૬૭. + પરંતુ, ફળમાં શંકાશીલ વ્યક્તિ સમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. . કેટલાક મુનિઓ જ્ઞાનીના વચનને સમજી શકે છે અને તેને અનુસરે
કેટલાક ગૃહસ્થો પણ તત્વ સમજી શકે છે અને તેને અનુસરે છે.
પરંતુ મહર્ષિ સાથે રહેવા છતાં અને સમજાવવા છતાં કદાચ કોઈક સાધક તત્ત્વને સમજી કે અનુસરી ન શકે તો તેને ખેદ ન થાય ? (અવશ્ય થાય, પરંતુ મહર્ષિ તેને આશ્વાસન
આપતાં કહે કે-હે પુણ્યવાન ! ) - ૧૬૮. જિનેશ્વરેએ જે ફરમાવ્યું છે તે જ ખરેખર! સત્ય છે.
શ્રદ્ધાપૂર્વક વિચારવાથી અંતરાય કર્મ દૂર થશે અને તત્ત્વ સમજાશે. . +નીતિશાસ્ત્રકારે પણ કહ્યું છે કે–રાં%ાશી વિનશ્યતિ ,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસુત્ર
૧૬૯. મહાપુરુ પાસેથી વસ્તુ સ્વરૂપ સમજીને શ્રદ્ધાળુ બનેલા
કેટલાક સાધક દીક્ષા લેતી વખતે-- જિન કથિત ધર્મ જ સાચે છે” –એવું માને છે.
અને તેમની શ્રદ્ધા અંત સુધી ટકી રહે છે. કેટલાક સાધક દીક્ષા લેતી વખતે-શ્રદ્ધાળુ હોય છે,
પરંતુ પાછળથી શકાશીલ થઈ જાય છે. કેટલાક સાધક દીક્ષા લેતી વખતે-શ્રદ્ધાળુ હતા નથી,
પરંતુ પાછળથી શુદ્ધ શ્રદ્ધાવાળા બને છે. કેટલાક કદાગ્રહી જીવે તે પ્રથમ અને પછી અશ્રદ્ધાળ જ રહે છે. જે સાધકની શ્રદ્ધા શુદ્ધ અને પવિત્ર છે તેને સાચા કે ખોટા : બધાય તો સમ્યફ વિચારણું હોવાને
લીધે તેને તે બધું સમ્યફ રૂપે જ પરિણમે છે, તથા, જે સાધકની શ્રદ્ધા દૂષિત છે, તેને સાચા કે બેટા બધા ય ત વિપરીત વિચારણા હેવાને
લીધે તેને તે બધું મિથ્યા રૂપે જ પરિણમે છે. જાગ્રત વિચારશીલ સાધક દુર્મતિવાળા સાધકને કહે કે
વિવેકી સત્ય અને સંયમને ઓળખ અને તેની ઉપર શ્રદ્ધા રાખ. કારણકે સત્ય અને સંયમમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી જ કમક્ષય થાય છે. વળી તે સાધક ! જાગ્રત શ્રદ્ધાળુ સાધક અને અજાગ્રત શિથિલાચારી સાધકની ગતિ-સ્થિતિને તપાસ, પરંતુ તેના સમાગમમાં
આવતાં તું પિતે જ અસંયમી માર્ગમાં સપડાઈ જતા નહી. ૧૭. હે આત્મા ! જેને તું મારવા ઈચ્છે છે તે ખરેખર ! તું જ છે.
જેની ઉપર તું હુકમ કરવા ઈચ્છે છે તે પણખરેખર ! તું જ છે.
જેને તું દુઃખ દેવા ઈચ્છે છે તે પણ ખરેખર ! તું જ છે. - જેને તું દબાવવા ઈચ્છે છે તે પણ ખરેખર! તું જ છે. જેને તું મારી નાખવા ઇચછે છે તે પણ ખરેખર તું જ છે.
–એવું તું તત્વષ્ટિથી સમજ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોકસાર ૫-૫
સરલ પ્રકૃતિવાળા મુનિ જ આ રીતે સમજે છે અને દરેક જીવને પિતાની સમાન માની સર્વ ઉપર મિત્રીભાવ રાખે છે. હે સાધક! આ રીતે અંતઃકરણપૂર્વક વિચારીને કઈ જીવને માર નહીં કે હણ નહીં,
પરંતુ પિતે એવું વિચારે કે– જે વ્યક્તિ હિંસા કરે છે તેને તેનું ફળ આગળ ભોગવવું જ પડે છે,
માટે, કેઈપણ જીવની હિંસા કરવાનો વિચાર પણ કરવું નહીં. ૧૭૧. આત્મા જ આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણે છે, અર્થાત–
આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ જે જાણે છે તે જ સ્વયં આત્મા છે. જે જ્ઞાનવડે વસ્તુ સ્વરૂપ જાણી શકાય તેને આત્મા કહેવાય છે.
કારણ કે-તે જ્ઞાન દ્વારા આત્માની પ્રતીતિ થાય છે, આત્મા અને જ્ઞાનના આ અભેદ્ય સંબંધને જે સારી રીતે જાણે છે, તે જ આત્માવાદી કહેવાય છે,
અને સમભાવપૂર્વકનું તેનું જ સંયમાનુષ્ઠાન યથાર્થ છે. હે જ બુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
"
निट्ठियट्टे वीरे आगमेण सय। परक्कमेज्जासि હે શ્રદ્ધાશીલ વીર !
તું શાસ્ત્રાનુસાર સદા પુરૂષાર્થ કર
अणुवीइभासी से णिग्गंथे વિચારીને બેલે તેજ ખરો મુનિ છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫-૬
૧૭૨. જંબુ ! આ જગતમાં કેટલાક સાધકા પુરુષાથી હાય છે પરંતુ, સજ્ઞ ભગવાનની આજ્ઞામાં શ્રદ્ધાળુ હાતા નથી વળી, કેટલાક સાધકો શ્રદ્ધાળુ હોવા છતાં પુરુષાથી હોતા નથશે. સાધકને માટે આ બન્નેય સ્થિતિ વય હોવાથી, હું સાધક ! તને આવી ચર્ચા ન હેા ! –એવા ભગવાનના અભિપ્રાય છે. સાધક હંમેશાં ગુરુની આજ્ઞા મુજખ વર્તે, ગુરુએ બતાવેલ મુક્તિમાગ ને સ્વીકારે,
ગુરુનુ` શ્રદ્ધાપૂર્વક બહુમાન કરે, તથા ગુરુકુલની મર્યાદામાં જે રહે.
તે સાધક પરીષહ-ઉપસર્ગાને સહન કરીને-તત્ત્વદશી અને છે.
આવા તત્ત્વદશી સાધકે પોતાના મન પર વિજય મેળવ્યેા હોવાથી, સારા કે નરસા : કાઈપણ નિમિત્તોથી તે પરાભવ પામતા નથી. મહાપુરુષ સર્વ જ્ઞાપદેશથી જરા પણ વિરુદ્ધવન કરતા નથી, તેઓ કાઈપણથી પરાભવ પામતા નથી, તથા
જે
કોઈપણના આલખન વિના સમભાવે જીવન જીવવા સમર્થ છે. આવુ... આત્મતત્ત્વદર્શન જાતિસ્મરણજ્ઞાન, તીર્થંકરાની દેશના કે જ્ઞાનીના ઉપદેશ દ્વારા થઇ શકે.
માટે, જ્ઞાનીઓ પાસેથી અનુભવ મેળવવા ન્દ્રેઇએ.
૧૭૩. બુદ્ધિમાન સાધક—
આ સવ રહસ્યાને સારી રીતે વિચાર કરીને, તથા તેમાંથી સત્યને સ્વીકાર કરીને, સજ્ઞની આ જ્ઞાનું ઉલ્લ્લઘન કરે નહી..
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોકસા૨ ૫-૬
*. પરંતુ આ સંસારમાં સંયમને હિતકર જાણીને તેને સ્વીકાર કરીને
જીતેન્દ્રિય થઈને, સાધક પિતાની પ્રગતિ સાધે. આ રીતે મોક્ષાથી વીર સાધક સદા સર્વજ્ઞ ભગવાનના શાસ્ત્રનું
આલંબન લઈને સંયમમાં સતત પુરુષાર્થ કરે.એમ હું કહું છું. ૧૭૪. પાપપ્રવાહ :
ઊર્વ-અધે અને તિછી – એમ ત્રણેય દિશામાં સર્વત્ર છે. પરંતુ, જીવને જ્યાં જ્યાં આસક્તિ થાય છે, ત્યાં ત્યાં કર્મબંધ થાય છે
–એમ સમજે. કર્મબંધ દ્વારા ચાલતું જન્મ-મરણનું સંસારચક્ર જોઈને, તથા પરમાર્થને વિચાર કરીને
જ્ઞાની કર્મબંધના નિમિત્તાથી દૂર રહે. ૧૭૫. જે સાધક કર્મબંધના પ્રવાહને રોકવા માટે
દીજ્ઞા લઈને સંયમપૂર્વક જીવન વિતાવે છે,
તે મહાપુરુષ અનાસક્ત બનતું જાય છે, * અર્થાત્ –દષ્ટ બની બધુંય જુએ-જાણે, પરંતુ ઈછે નહીં.
વળી આ સંસારમાં જન્મમરણનું સ્વરૂપ જાણીને
તે તે નિમિત્તમાં ન ફસાતાં, સ્વ-સ્વરૂપમાં મગ્ન રહે. આ રીતે સંસારનો પાર પામી સાધક મોક્ષમાં બિરાજમાન થાય છે. જબુ. મુક્તાત્માનું સ્વરૂપ સમજાવવા કઈ પણ શબ્દ સમર્થ નથી. તે સમજવા તર્કશક્તિ કે બુદ્ધિ પણ કારગત નીવડે તેમ નથી. આ વિષયમાં ફક્ત એટલું જ કહી શકાય કે – તે મુક્ત જીવ નિષ્કર્મા થયેલ હોવાથી
સંપૂર્ણ જ્ઞાનદશામાં જ્યોતિ સ્વરૂપે બિરાજમાન છે. સંસ્થાનની અપેક્ષાઓ --મેક્ષે ગયેલા આ મુક્ત જી
લાંબા કે ટૂંકા પણ નથી, ગાળ, ત્રિકેણ કે ચતુષ્કોણ પણ નથી. વર્ણની અપેક્ષાએ –કાળા-ધોળા પણ નથી,
અથવા, લાલ-લીલા કે પીળા પણ નથી.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયારોંગસરા
ગધની અપેક્ષાએ –સુગધવાળા ય નથી કે દુધવાળા પણ નથી રસની અપેક્ષાએ તીખા-તૂરા પણ નથી,
અથવા, મધુર–ખાટા કે કડવા પણ નથી. સ્પર્શની અપેક્ષાએઃ-કર્કશ પણ નથી કે મૃદુ સ્પર્શવાળા પણ નથી.
ગુરુ પણ નથી કે લઘુ સ્પર્શવાળા પણ નથી. ઉsણ પણ નથી કે શીત સ્પર્શવાળા પણ નથી. સ્નિગ્ધ પણ નથી કે ત્રાક્ષ સ્પર્શવાળા પણ નથી શરીરી પણ નથી, કે
લેશ્યાવાળા પણ નથી. વેદની અપેક્ષાએ પુરુષ–સ્ત્રી કે નપુંસકલિંગી પણ નથી જેઓ આસક્તિરહિત હોવાને લીધે ને તેથી કર્મબંધ ન થવાને કારણે
જેમને પુનર્જન્મ થવાને નથી. પરંતુ, સર્વાત્મ પ્રદેશના જ્ઞાતા તથા જ્ઞાન-દર્શનો પગથી યુક્ત હોઈ જેઓ નિજ સ્વરૂપમાં બિરાજે છે, વળી જેમની સાથે કઈ પણ પદાર્થની સરખામણી કરી શકાય તેમ ન હોવાથી તેઓ અવક્તવ્ય છે. તેઓ કેવળ શુદ્ધ-ચૈતન્ય અરૂપી સત્તાવાળા છે, અને કઈ પણ અવસ્થા રહિત છે. કોઈ પણ રૂપી વસ્તુના આ પાંચ ગુણ હોય છે–
શબ્દરૂપ-રસ–ગંધ અને સ્પર્શ. હે જબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
समेमाणा पलेमाणा जाई पकप्पेति કામભેગમાં આસક્ત જીવો જન્મ-મરણ કરે છે. તેથી જ કહ્યું છે કેअणोहंतरा एए ओह नो तरित्तए જેઓ વાસનાઓ જીતી શકતા નથી , તેઓ સંસાર સમુદ્ર તરી શકવા સમર્થ નથી..
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધૃત
૬-૧
૧૭૭, આ સંસારમાં મનુષ્યેામાં તેઓ નરરત્ન છે, કે જેઓ સંસારના સમસ્ત પદાર્થીને કેવલજ્ઞાન દ્વારા જાણીને લેાકાને હિતાર્થે ધર્મોપદેશ કરે છે.
એ જ રીતે જેમને એકેંદ્રિયાદિ સર્વ જાતિના સૂક્ષ્મસ્વરૂપનું યથા જ્ઞાન છે, તે શ્રુતકેવલી આદિ પણ લેાકેાને અનુપમજ્ઞાનના ઉપદેશ કરે છે.
જ! તે જ્ઞાનીએ ધર્માચરણ માટે ઉત્સાહી અનેલા, આર.ભ— સમારભથી નિવૃત્ત થયેલા તથા સાવધાન અને સમજી સાધકોને આ મનુષ્યલાકમાં મુક્તિના માગ બતાવે છે.
૧૭૮. આમ છતાં, થાડા જ વીરપુરુષ સંયમમાં પુરુષા કરે છે. ત્યાં પણ આત્મભાન ભૂલી-સયમ માત્રથી ભ્રષ્ટ થઇનેઆમતેમ અથડાતા-કૂટાતા કેટલાક સાધકોને તમે જુએ. હું તે હકીકત વિસ્તારથી સમજાવું છું. રાચી-માચીને રહેતા કોઈક કાચાસેવાળથી આચ્છાદિત કાઈક મેટા સાવરમાંના છિદ્રમાંથીદૈવયેાગે પૂર્ણિમાના આકાશનું સુંદર દૃશ્ય જોઈને, પાતે તેની મજા ન માણતાં, સગા ઉપરના સ્નેહને લીધેતેમને તે દૃશ્યની મજા ચખાડવા માટે અંદર લેવા ગયેા. પરંતુ–તેમને લઈને આવતાં સુધીમાં તે· પવનના ઝપાટાથી તે છિદ્ર પુરાઈ ગયું. તે કાચબાને તે સ્થાન ફ્રી મળવુ· જેમ દુલ ભ છે, એ રીતે જીવ સયમી થવા છતાં, પદાર્થાંના માહમાં તથા સગાંસ`ખશ્રીના ન્યામાહમાં તણાઇને સંયમના સાચા આનંદ લઈ શકતા નથી. વળી તે કાચબાની જેમ તેને આવા સુઅવસર ફરી મળવા મુશ્કેલ છે.
}
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર ઠંડી-ગરમી તથા બીજા અનેક કષ્ટ સહન કરવાં પડતાં હોવા છતાં,
વૃક્ષે પિતાનું સ્થાન છેડી શકવા જેમ સમર્થ નથી. એ રીતે કેટલાક લોકો એવા અનેક પ્રકારનાં કુલમાં ઉત્પન્ન થાય છે, -કે જ્યાં રૂપાદિ વિષયમાં તેઓ આસક્ત થઈ જાય છે
ત્યાંના કુલાચાર તથા પૂર્વગ્રહોને તેઓ છોડી શકતા નથી. સંસારની ભયંકરતાને તે બાલજીને અનુભવ નહિ હોવાથી, જ્યારે તેનું દુઃખદ પરિણામ ભોગવવાનું આવે છે,
ત્યારે તેઓ રુદન કરવા માંડે છે. * બીચારા આવા છે “દુખનું મૂળ પોતાનાં જ કર્યો છે... " તે હકીક્તથી અજાણ હોઈ તે દુઃખમાંથી પણ છૂટી શકતા નથી,
અને કર્મોથી પણ મુક્ત થઈ શકતા નથી. ૧૭૯. જંબુ! મનુષ્ય પૂર્વગ્રહ (કદાગ્રહ)ને કારણે જુદાં જુદાં કુલેમાં પિતપોતાનાં કર્મોનાં ફળ ભોગવવા માટે કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે
તું હવે જે. કેઈકને કંઠમાળને રેગ થાય છે, તે કેઈકને ક્ષયરોગ થાય છે, કઈકને કોઢ નીકળે છે, તે કઈકને હિસ્ટેરીયા આવે છે, કોઈકને આંખના રોગો થાય છે, તે કેઈકને લકવા થાય છે, કેકના હાથપગ પાંગળા થઈ જાય છે, કેઈક ખૂધ થઈ જાય છે, કેઈકને ભમરોગ થાય છે, તે કોઈકને કંપવા થાય છે, કોઈકને પ્રમેહ થાય છે, તે કઈક કૂબડે થઈ જાય છે,
કોઈકને હરસ-મસા થાય છે, તે કેઈકને ભગંદર પણ થાય છે. ઉપરના ૧૬ રાજરોગ ઉપરાંત કેઈકને ભયંકર શૂલાદિરેગ પણ
ઉત્પન્ન થાય છે- કે જેને કારણે મૃત્યુ પણ નીપજે છે. * બંધ સમય ચિત્તા ચેતીએ રે ઉદયે છે સંતાપ ? સલુણું.
–વરવિજયજી પૂજામાં પણ આગમ ગ્રંથને ઘણું જ સાર ઠાલવ્યો છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦. તેમનું તથા જયાં રેગેને ઉપદ્રવ નથી એવા દેવાનું પણ દેવ
લોકમાં જન્મ-મરણ થતું હોવાનું જાણીને તથા કર્મોના ફળને દુઃખકર સમજીને, વિવેકી બનવું જોઈએ. અર્ધા–પૂર્વકૃત કર્મોને તપથી ક્ષય કરવું જોઈએ, અને
નવાં કર્મો ન બંધાય એ રીતે સંયમી જીયન જીવવું જોઈએ. હે મુમુક્ષુ! તું આ પણ સાંભળ કે--જ્ઞાનચક્ષુ વિનાની અવિવેકી છ ગાઢ અંધકારવાળા નરકાદિ સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં કર્મવશ એક કે અનેકવાર ઉત્પન્ન થઈને અતિભયંકર દુખેને અનુભવ કરે છે
એમ જ્ઞાનીઓએ ફરમાવ્યું છે. મુમુક્ષ! આ સંસારમાં બેઈદ્રિયાદિ જીવ, સંજ્ઞી તિર્યંચ પદ્રિય જીવો તથા મનુષ્યો, જલચર છે અને પક્ષી આદિ જ એકબીજા પ્રાણીઓને દુઃખ દે છે. તેથી-આ જગતમાં મહાભયનું વાતાવરણ સર્જાયેલું છે.
તે કારણે જગતમાં જે ખરેખર ! ઘણું જ દુઃખી છે-તે તું જે. છતાં, મનુષ્ય વિષય-ભગોમાં આસક્ત છે. વળી, નિઃસાર–ક્ષણભંગુર શરીર માટે નિર્બળ જીવોની હિંસા કરે છે.
આ સંસારમાં વિવેક-વિચારહીન જીવ પિતે દુઃખી હોવાથી આકુલ-વ્યાકુલ થઈને ઘણાં પાપ કરે છે. તે પાપના ફળસ્વરૂપ ઉપરોક્ત રોગો ઉત્પન્ન થાય છે. માણસ પિતાને દુઃખી જોઈને, તેમાંથી મુક્ત થવા આતુર થઈને, તેના ઉપચાર માટે ઘણા જીવની હિંસા કરે છે. પરંતુ, કર્મક્ષય થયા પહેલાં તે રેગે દૂર થતા નથી તે તું સમજ
માટે હે મુમુક્ષુ! તું આ સાવઘપ્રવૃત્તિથી દૂર રહે. સાવદ્યપ્રવૃત્તિને મહાભયંકર સમજી તું કઈ જીવની હિંસા કરીશ નહિ. ૧૮૧. હે જિજ્ઞાસુ! તું આ વાત ધ્યાનપૂર્વક સાંભળ અને સમજ.
હું તને કર્મક્ષય કરવાને ઉપાય બતાવું છું. આ સંસારમાં ઘણાય છે પતિપતાના કર્માનુસાર, તે તે કર્મોનું ફળ ભેગવવા માટે તે તે કુળમાં માતપિતાના શુક-રજના સંગથી ગર્ભમાં આવી ઉત્પન્ન થયા. ક્રમશ: પરિપકવ વયના થયા અને
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગ
ધર્મકથાદિ સાંભળીને પ્રતિબોધ પામી ત્યાગમાગ સ્વીકારીને ક્રમશઃ
મહામુનિ તરીકે પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા છે. ૧૨. પરંતુ, સંયમ લેતી વખતે વિલાપ કરતા સ્વજને આકંદપૂર્વક
રડતાં-રડતાં સાધકને આ પ્રમાણે કહે છે : હે પુત્ર! તું અમને ઘણે વહાલે છે, વળી અમે તારી ઇચ્છાનુસાર વતી એ છીએ, માટે તું અમને છોડીને જઈશ નહિ. માબાપને આ રીતે દુઃખી કરીને, છોડીને ચાલ્યો જાય તે સાચે મુનિ કહેવાય નહિ, તથા તે-સંસાર પાર પણ કરી શકે નહિ.” પરિપકવ વૈરાગ્યવાળે મુનિ આવા મેહક વચનોમાં અંજાઈ જાય નહિ. આત્મવિકાસની ભાવનાવાળે અને નિશ્ચલપણે સાધના કરનાર
મુનિ સંસારમાં શી રીતે મુગ્ધ બને? સમક્ષ ! જ્ઞાનપૂર્વકની આ સમજણને તું હંમેશાં હૃદયમાં ધારી રાખ. હે જંબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
जेण सिया तेण णो सिया । इणमेव णावबुझंति जे जना, मोहपाउडा । જે ધનથી ભેગાદિ સામગ્રી મેળવી શકાય છે તે ધન હોવા છતાં પૂર્વકૃત અંતરાયકમને કારણે
તે ભોગાદિસામગ્રી પ્રાપ્ત ન પણ થઈ શકે. અથવા મલ્યા પછી ભેગવી પણ ન શકાય -એવું આ સંસારમાં પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. છતાંજે લેકે મેહ અને અજ્ઞાનથી ઘેરાયેલા છે તેઓ આ સીધી-સાદી વાત સમજી શકતા નથી.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩. જબ! સંસારની ચંચલતા તથા તે પ્રત્યેની આતુરતા સમજીને,
મા બાપ તથા સગા-નેહીઓના મહમય સંબંધ છેડીને, અને સાચી શાંતિ મેળવવા સાધના માર્ગમાં પ્રવેશ કરીને,
બ્રહ્મચર્યમાં લીન થયેલા કેટલાક મુનિએ કે ગૃહસ્થ : પિતે સ્વીકારેલી ધર્મની જવાબદારીને જાણવા છતાં, પૂર્વના કેઈક કુસંસ્કારે(કમ)ને વશ થઈને
મેહજાળમાં ફસાઈ જાય છે અને સદાચારના માર્ગને છોડી દે છે. વળી, મુનિઓ સાધનામાર્ગમાં આવી પડતા પરીષહે કે પ્રલોભનોને જીરવી ન શકવાથી વસ્ત્ર-પાત્ર-કંબલ તથા રજોહરણાદિ છેડી, ભ્રષ્ટ થઈને કામમાં આસક્ત થાય છે.
આસક્તિપૂર્વક ભાગે ભેગવતાં તે રખડી–રવડીને મરી જાય છે. આ રીતે અલ્પસમયમાં જ આ ક્ષણભંગુર શરીરથી જુદા પડ્યા પછી તે પુરુષને અનંતકાળ સુધી આવી સામગ્રી મળવી મુશ્કેલ છે.
-આ રીતે અનેક પ્રકારના વિદ્ધોવાળા હોવા છતાં, અતૃપ્તિકારક એવા કામમાં અતૃપ્ત તે બિચારા કામાંધ જીને
સંસારનું પરિભ્રમણ ચાલુ રહે છે. ૧૮૪. પરંતુ-કેટલાક સાધકે ધર્મના સ્વરૂપને સમજીને, સ્વીકારીને અને
પ્રથમથી જ સાવધાન રહીને જગતને કેઈપણ પ્રપંચ કે મોહમાયામાં ન ફસાતાં લીધેલી પ્રતિજ્ઞાનું દઢતાપૂર્વક પાલન કરે છે. તથા “આસક્તિ એ જ સર્વદુ:ખનું મૂળ છે.’
–એવું જાણીને, તેને ત્યાગ કરીને તે મુનિ સંયમમાં મગ્ન રહે છે. સાધક સર્વપ્રકારના પ્રપંચેનો તથા આસક્તિને સર્વથા ત્યાગ કરીને, “હું એકલો છું, મારું કઈ નથી”—એ ભાવના ભાવે, તથા પાપ કિયાથી વિરમીને અને દ્રવ્ય-ભાવથી મંડિત થઈને, શાસ્ત્રોક્ત દશ પ્રકારની સામાચારીમાં જયણા પૂર્વક વિચરે. વળી, તે સાધક વસ્ત્રાદિથી અપરિગ્રહી થઈને, તથા દેહ ઉપર પણ નિર્મોહી થઈને,
સંયમમાં ઉલ્લસિત થઈને, પરિમિત આહાર લેવાપૂર્વક સંચમી જીવન વિતાવે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
આચારાંગસૂત્ર આ દરમ્યાન કેઈક પુરુષ મુનિના પૂર્વ જીવનની
કેઈક એબ કે ભૂલ યાદ કરીને અથવા આળ ચડાવીને, - નિંદા કરે, આક્રશ કરે, મારે કે બાલ ખેંચે તે,
આ મારા કર્મોનું ફળ છે–એમ સમભાવપૂર્વક વિચારે. તથા સર્વ પ્રકારની શંકા-કુશંકા કે લાનિને દૂર કરીને,
અનુકુળ કે પ્રતિકૂળ પરીષહને
સમભાવપૂર્વક સહન કરતાં કરતાં સંયમમાં વિચરે. આ સંસારમાં તે જ ખરા મુનિ કહેવાય
કે જેઓ દીક્ષિત થઈને ફરી મેહક પદાર્થોમાં ફસાય નહિ. જૈન શાસ્ત્રમાં તીર્થકર ભગવાને મનુષ્યને શ્રેષ્ઠ અને સરલ ફરમાન કરેલું છે કેહે ભવ્યજી ! આજ્ઞામાં (આજ્ઞા એ) જ ખરે ધર્મ છે. જે સાધક આજ્ઞાને શિરોમાન્ય કરીને સંયમમાં પ્રવર્તે છે તે જ કર્મોને ખપાવે છે.
માટે આજ્ઞા પૂર્વક સંયમમાં લીન રહી કર્મક્ષયના હેતુપૂર્વક ધર્મકિયાનું આચરણ કરવું. ધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણ્યા પછી
તે મુજબ ધર્મક્રિયા કરવાથી કર્મક્ષય થાય છે. ૧૮૬ જૈન શાસનમાં કેટલાએક સાધક એકાકી વિચરવાની
પ્રતિજ્ઞાવાળા હોય છે. તે પ્રતિમધારી મુનિઓ સુખી કે દુઃખી, ઉચ્ચ કે નીચના ભેદભાવ રાખ્યા વિના પ્રત્યેક કુળમાંથી સારે કે નરસો; જે આહાર મળે તેમાં રાગ-દ્વેષ ન કરતાં, તેથી દેહને નિર્વાહ કરવા પૂર્વક સંયમમાં વિચરે. જંગલમાં ભયંકર પ્રાણીઓ બીજા જીવોને ઉપદ્રવ કરે છે. તે ઉપદ્રવ સહન કરવાનો પ્રસંગ આવે ત્યારે ધૈર્યવાન સાધક તે સમભાવપૂર્વક સહન કરે. હે જંબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું. .
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭. સદ્ધમને આરાધક અને પવિત્ર ચારિત્ર પાળનાર મુનિ
ધર્મોપકરણ સિવાય બધા પદાર્થોને ત્યાગ કરે. જે મુનિ અલ્પવસ્ત્રાદિ રાખે છે કે તદ્દન નગ્ન રહે છે,
-એવા મુનિને આવી ચિંતા કે સંકલ્પ-વિકલ્પ થતા નથી કે“મારાં વસ્ત્રો ફાટી ગયાં છે કે જીર્ણ થઈ ગયા હોવાથી હું બીજું વસ્ત્ર માગી લાવીશ, દોરા તથા સમય માગી લાવીશ, તેનાથી કપડું સાધીશ અને સીવીશ, બે કટડા જોડીશ અથવા જીર્ણ ભાગ કાઢી નાખી સીવી લઈશ, પછી તે પહેરીશ અને મારું શરીર ઢાંકીશ.” અથવાસંયમની સાધના કરતાં વસ્ત્રરહિત અથવા અલ્પ વસ્ત્રવાળા સાધકને ક્યારેક તૃણસ્પર્શનું કષ્ટ સહન કરવું પડે છે, ક્યારેક ઠંડી-ગરમીનું કષ્ટ સહન કરવું પડે છે. ક્યારેક ડાંસ-મચ્છરનું કષ્ટ સહન કરવું પડે છે. અથવાક્યારેક તેમાંથી કોઈકે મંદ કે તીવ્ર સ્પર્શવાળા પરીષહ નડે, અથવા બીજા કોઈક પરીષહ નડે ત્યારે તે અચેલક મુનિ “પરીષહોને કમભારથી હલકા થવાનું સાધન માની” તે દુઃખ સમભાવે સહન કરે છે. આવા સાધકે જ ખરા તપસ્વી ગણાય છે.
ભગવાને આ સંબંધી જે ફરમાવ્યું છે તેઉપકરણ ને આહારાદિની લઘુતા તથા નિરાસક્ત ભાવનો જ વિચાર કરીને
સાધક સમભાવપૂર્વક તેનું આચરણ કરે. હે સાધક ! પૂર્વે ઘણા વીરપુરુષોએ આ રીતે ઘણા સમય સુધી યાવજજીવ સંયમનું પાલન કરીને જે કષ્ટ સહન કર્યા છે,
તે તરફ તું લક્ષ રાખ.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસરા ૧૮૮. જ્ઞાનયુક્ત સંયમ પાળનારની ભૂજાઓ દૂબળી હોય છે,
કારણકે–તેમાં લેહી અને માંસ ઘણું ઓછું હોય છે. આ સાધક તત્વજ્ઞાન દ્વારા સમભાવપૂર્વક રાગદ્વેષ અને કષાયરૂપ સંસારની શ્રેણીનો નાશ કરીને સંસાર સમુદ્રથી તરી જાય છે. તેઓ પાપકાથી નિવૃત્ત થવાથી કર્મબંધનથી મુક્ત થઈ જનારા કહ્યા છે. •
એમ હું કહું છું. ૧૮. હે જંબુ
પાપ કાર્યોથી નિવૃત્ત થઈને ઘણા સમયથી સંયમ પાળતા હોવા છતાં, આવા મુનિને ક્યારેક સંયમમાં અરુચિ ઉત્પન્ન થાય,
તે શું તે તેને ચલિત કરી શકે ? 'ના, બકે–અો સાધક હમેશાં જાગ્રત રહીને, - શુભ અધ્યવસાયેની શ્રેણી ઉપર ચઢતે જાય છે.
તેથી તે પાણીમાં ડૂબી નહિ જનાર દ્વીપ જે રક્ષિત છે. આ પ્રમાણે તીર્થકર ભાષિત આ ધર્મ પણ આવા ઢપતુલ્ય-રક્ષક છે.
આ સાધક–ભેગેની ઈચ્છા ન રાખવાથી, તથા પ્રાણીઓની હિંસા ન કરવાથી, સર્વલોકમાં જીવમાત્રને પ્રિય બનીને,
બુદ્ધિમાન પંડિત રૂપે પ્રતિષ્ઠિત થયેલ છે. જે રીતે પક્ષીઓ પિતાના બચ્ચાનું સાવધાનીથી પાલનપોષણ કરે છે, તે રીતે ભગવાનના આ શાસનમાં તે શિષ્યો પણ,
ગુરુઓ દ્વારા કમશ; રાત-દિવસ શિક્ષિત કરાય છે. હે જંબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
सोही उज्जुअभूयस्स धम्मो सुद्धस्स चिट्ठइ સરલ આત્માની જ શુદ્ધિ થાય છે અને
શુદ્ધ આત્મામાં જ ધર્મ સ્થિર રહી શકે છે. '
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦. જબુ! એ પ્રમાણે વીર અને વિદ્વાન ગુરુઓ
રાત-દિવસ સતત તાલિમ આપી શિષ્યને તૈયાર કરે છે. છતાં, તેમાંના કેટલાક શિષ્ય ગુરુઓ પાસેથી જ્ઞાન મળ્યા પછી, ઉપશમભાવને (સંયમન) ઉત્સાહપૂર્વક સ્વીકાર કરીને, તેઓ સંયમમાં રહેવા છતાં શાસ્ત્રા જ્ઞા મુજબ વર્તતા નથી,
અથવા ગુરુની આજ્ઞાને તીર્થકરની આજ્ઞા માનતા નથી, પરંતુ, જ્ઞાનની વિકૃતિ થવાથી અભિમાની, સ્વછંદી-ઉદ્ધત બની જાય છે. કેટલાએક શિષ્ય તોપદેશ સાંભળીને તથા સમજીને,
આપણે સૌને માન્ય-પૂજ્ય થઈને જીવન વ્યતીત કરીશું -એવી વૃત્તિથી દીક્ષા લે છે,
પરંતુ મોક્ષમાર્ગની સાધના કરતા નથી. વળી, વિષમાં આસક્ત થવા છતાં તે પદાર્થો અલભ્ય હોઈ, તેઓ કામાગ્નિથી સળગતા હોવાથી, જિનભાષિત-સમાધિને મેળવી શકતા નથી,
પરંતુ હિતશિક્ષા દેનારને જ કઠેર વચન કહે છે. ૧૯. તેઓ સુશીલ, ક્ષમાવત તથા વિવેકી મુનિઓને
શિથિલાચારી, ભ્રષ્ટ અને કુશીલ કહે છે.
ખરેખર! તે અજ્ઞાની સાધુની આ બેવડી મૂર્ખાઈ છે. કેટલાએક સાધકે શુદ્ધસંયમ ન પાળી શકવા છતાં, બીજા પાસે શુદ્ધ આચારની પ્રરૂપણ કરે છે, પરંતુ, જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા ભ્રષ્ટ કેટલાએક મુનિઓ અશુદ્ધ-અસંયમી જીવન જીવતા હોવા છતાં, પવિત્ર મુનિઓ પાસે દંભથી વંદનાદિ કરાવે છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર કેટલાએક સાધકો પરીષહો આવતાં જ સંયમમાગેથી પાછા વળી.. મોજમજા કરવા અસંયમી જીવનમાં પ્રવૃત્ત થઈ જાય છે. તેમની દીક્ષા પણ વગોવાય છે અને સામાન્ય માણસો પણ તેમની નિંદા કરે છે.
આવા માણસે ખરેખર ! સંસારમાં બહુ રઝળે છે. પોતે સંયમભ્રષ્ટ હોવા છતાં પિતાને વિદ્વાન માનો એ કોઈક સાધક : " ‘હું કાંઈક છું” એ ગર્વ કરે છે, રાગ-દ્વેષ વિનાના ખરા સાધકને કઠેર વચન કહે છે, અને પૂર્વજીવનની કઈક ભૂલ કે એબ સંભાળીને, અથવા જુઠા આરોપ ચડાવીને નિંદા કરે છે.
માટે, બુદ્ધિમાન સાધક ધર્મનું સત્ય સ્વરૂપ સમજે. ૧૯૨. હે પુરુષ! તું ખરેખર ! અજ્ઞાની છે
અને તેથી જ અધર્મનો અભિલાષી છે. તું પિતે સાવદ્યારંભમાં પ્રવૃત્ત થઈને બીજા પાસે જીવ હિંસા કરાવે છે
અને હિંસા કરનારની પરોક્ષરીતે અનુમોદના કરે છે. ભગવાને વીરપુરુષોથી સાધી શકાય એવા કઠણ ધર્મની પ્રરૂપણ કરા છે. પરંતુ, કાયરપુરુષ તેની ઉપેક્ષા કરીને સર્વજ્ઞની આજ્ઞા વિરુદ્ધ ચાલીને
સ્વેચ્છાપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ કરે છે. ભગવાને આવા સાધકને અજ્ઞાની અને હિંસક કહેલ છે.
• એમ હું કહું છું. ૧૩. માબાપ અને સ્વજનોથી મને શું લાભ થવાને છે? -એવું સમજીને માબાપ, જ્ઞાતિજને તથા ધનધાન્યાદિને ત્યાગ કરીને, કેઈક સાધક વીરપુરુષની જેમ સંયમ સ્વીકારે છે અને અહિંસક, શ્રેષ્ઠ વ્રતધારી તથા જીતેંદ્રિય થઈને
સંયમપંથે વિચરે છે. પરંતુ તેમાંથી પણ કોઈકે કર્મવશ પતિત થઈને દીન બને છે તે તું જ.
વિષયકષાયોને વશ થનારા કાયરપુરુષે જ વ્રતભંગ કરે છે
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધૂત ક઼-૪
૧૯૪. તેથી કેટલા’કની અપકીર્તિ થાય છે કે
તે સાધુ થઈને ભ્રષ્ટ થઇ ગયા છે–ભ્રષ્ટ થઇ ગયા છે.
હે સાધકા ! જુએ,
કેટલાક સાધકા ઉવિહારી સાથે રહેવા છતાં પ્રમાદી રહે છે, વિનયી સાથે રહેવા છતાં અવિનયી રહે છે,
'
""
,,
૧.
ત્યાગી સાથે રહેવા છતાં અવિરત રહે છે, પવિત્ર-સયમી સાથે રહેવા છતાં અસયમી રહે છે..
૧૯૫. –આવું સમજીને મર્યાદા શીલ, પડિત, મેાક્ષાથી તથા વીરસાધક સર્વ જ્ઞ ભગવાનના ઉપદેશાનુસાર હમેશાં સંયમમાં પુરુષાથ કરે. હે જ ખુલ્લું એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
छणं छणं परिण्णाय लोगसण्णं च सव्वसो
હિંસાના કારણેા, હિંસાના સાધને અને લેાકસત્તાનુ સ્વરૂપ સમજીને તેનો સથા ત્યાગ કરવાથી કર્મોથી સર્વથા મુક્ત થઈ શકાય છે.
इति कम्मं परिण्णाय सव्वसो
એ રીતે કર્મોનું યથા રવરૂપ જાણીને શુદ્દાચરણ કરવાથી કર્મોથી સર્વથા મુક્ત થઈ શકાય છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪. જબુ! ઘરમાં કે ઘરની આસપાસ,
ગામમાં કે ગામની આસપાસ. નગરમાં કે નગરની આસપાસ, પ્રાંતમાં કે પ્રાંતની આસપાસ, ગામ કે શહેરની વચ્ચે, ગામ કે પ્રાંતની વચ્ચે નગર કે પ્રાંતની વચ્ચે ભિક્ષાથે ફરતા મુનિને કોઈક માણસ ત્રાસ આપનાર પણ હોય છે.
અથવા બીજા દુઃખે પણ આવી પડે છે. આ વખતે તે વીરમુનિ તે દુઃખો સમભાવે સહન કરે. આગમના જ્ઞાતા, સમદષ્ટિવાળા અને રાગદ્વેષ રહિત તે મુનિ– પૂર્વ-પશ્ચિમ-દક્ષિણ તથા ઉત્તર દિશામાં રહેલા, પરંતુ માર્ગ ભૂલેલા લેકેની દયા સમજીને તેમને ધર્મોપદેશ આપે, ધર્મના વિભાગ બતાવે
તથા ધર્મનું કીર્તન કરે. તે મુનિ ધર્મશ્રવણ માટે આતુર હોય કે ન હોય–તેવા સાધકને અહિંસા-ત્યાગક્ષમા-મુક્તિ-પવિત્રતા–સરલતાકેમલતા તથા નિષ્પરિચહિતા વિગેરેનો બાધ આપે, તથા નાના-મોટા સર્વ જીના હિતને, તથા તેમની ભૂમિકાને વિચાર કરીને
-તે મુજબ તેમને ધર્મ સમજાવે. - ૧૯૭, સર્વ જીવોના હિતને તથા તેમની ભૂમિકાને વિચાર કરીને
ધર્મોપદેશ દેનાર મુનિ કેઈપણ જીવનું મન દુભવે નહિ,
તથા પિતાના આત્માનું અહિત કરે નહિ. આ પ્રમાણે કઈ પણ જીવને નહિ દૂભવના તે મહામુનિ આ સંસારમાં હણાતા નાના-મોટા જીને માટે. સમુદ્રમાં નહિં બુડનાર બેટની જેમ શરણરૂપ થાય છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધૂત -૫ આ પ્રમાણે સાવધાન થઈને તે મહામુનિ મોક્ષમાર્ગમાં પોતાના આત્માને સ્થિર કરે, રાગ-દ્વેષરહિત થાય, પરીષહો તથા ઉપસર્ગો આવતાં ચંચળ ન થાય એક સ્થાને ન રહેતાં, દેશ-પરદેશ વિચરતાં વિચરતાં સંયમનું પાલન કરે અર્થાત પિતે આત્માભિમુખ અને
સંયમાભિમુખ બની રહે. ધર્મને પવિત્ર જાણીને સદનુષ્ઠાન કરનાર સાધક મુક્ત થઈ જાય છે. ૧૯૮. માટે, ધન-ધાન્યાદિની આસક્તિના કટુફળનો ,
વિવેકપૂર્વક વિચાર કરે અને જુઓ કેલોકો આસક્તિમાં ડૂબેલા છે, પરિગ્રહથી બંધાયેલા છે, અને કામ-ભોગોથી પીડાયેલા હોવાથી કાર્યાકાર્યના વિશિષ્ટ બાધથી રહિત છે. માટે
મુમુક્ષુએ સંયમથી ડરવું નહિ કે ચલિત થવું નહિ. અવિવેકી અને હિંસક વૃત્તિવાળા લો કે જે પાપકાર્યો કરતા ડરતા નથી તે બધી આરંભ-સમારંભની પ્રવૃત્તિઓને દુખના હેતુરૂપ જાણીને જ્ઞાની સાધક તેથી સર્વથા દૂર રહે છે.
તથા સાધનામાં વિનરૂપ ' ક્રોધ-માન-માયા અને લેભને પણ ત્યાગ કરે છે આવા સાધકને જ કર્મબંધનથી મુક્ત થનાર કહ્યો છે.
એમ હું કહું છું. આ શરીરને નાશ થશે (મૃત્યુ આવશે)
–એવા ભય ઉપર વિજય મેળવ, - તેને આત્મસંગ્રામને અંતિમ વિજય કહ્યો છે. કષ્ટોથી નહિં ડરતે અને લાકડાના પાટિયાની જેમ અચલ રહેતે જે મુનિ મૃત્યુસમય નજીક આવતાં, જીવ અને શરીર જુદા ન થઈ જાય ત્યાં સુધી મૃત્યુનું સ્વાગત કરવા સહર્ષ તૈયાર રહે છે.
તે મુનિ સંસારનો પાર પામી જાય છે. હે જંબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી આ સાંભળેલું આ હું તને કહું છું. '
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ મહાપરિજ્ઞા
મેાહક પ્રસ ંગે। ઉપસ્થિત થતાં,
તેના નિવારણ માટેના ઉપાયો અહીં દર્શાવ્યા હતા.
શ્રી વાસ્વામીએ આ અધ્યયનમાંથી આકાશગામિની વિદ્યા ઉષ્કૃત કરી હતી—એવા ઉલ્લેખ આચારાંગનિયુક્તિ તથા પ્રભાવકચરિત્રમાં મળે છે.
તેનુ જ્ઞાન ભાવિ પ્રજાના હિતમાં ન હોવાથી વીર સ. ૯૮૦માં શ્રી દેવણિ ક્ષમાશ્રમણે આ અધ્યયનને પુસ્તિકારૂઢ કર્યું જ નહિ. તે રીતે વિચ્છિન્ન થયેલ છે.
ટૂંકમાં તેની નિયુ`ક્તિ મળે છે.
વિમેાક્ષ
૮-૧
૧૯૯. જ ́ખુ ! હું પ્રત્યેક સદાચારી સાધકને ઉદ્દેશીને કહું છું કેઉપરોક્ત મુનિ શિથિલાચારી જૈન અથવા અન્ય મતના સાધુઓને અશન-પાન-મુખવાસ-વસ્ત્ર-પાત્ર તથા કંખલાદિ ચીજો આપે નહિ કે લેવા આવવાનું આમંત્રણ પણ આપે નહિં, તથા તેમની સેવા-ચાકરી પણ કરે નહિ',
પરંતુ તેમની સેવા–ચાકરીના અનાયાસે સ્વીકાર કરે. ...એમ હું કહું છું . કેમકે—તેવા સબંધે વધારવાથી તમારે એ નિશ્ચે સમજવુ કે અન્યધમી સાધુએ આવતા-જતાં આહારાદિ આપે, અથવા કહે કે–તમને ખીજેથી આહારાદિ મળે કે નમળે, તમે ભાજન કર્યુ હાય કે ન કર્યુ હાય તે પણુ, રસ્તા બદલીને અથવા વચ્ચે આવતાં ઘા છેાડીને પણ તે ચીજો લેવા આવવાનું આમંત્રણ આપે, અથવા તેમની સેવા-ચાકરી કરે,
પરંતુ મુનિ તેના સ્વીકાર કરે નહિ-એમ હું કહું છુ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિક્ષ ૮-૧
૯
૨૦૦. આ જગતમાં કેટલાકને આચારસંબધી સ“પૂર્ણ જ્ઞાન પણ હોતું નથી. તેઓ આર’ભાથી થઈને હિંસાનું સીધુ કે આડકતરું સૂચન કરે છે, ખીજા પાસે હિંસા કરાવે છે,
તથા હિંસા કરનારને પ્રોત્સાહન આપે છે, અથવા નહિ. આપેલી ચીજો પણ લે છે, અથવા આવા પ્રકારના વચનેા આલે છેકોઈક કહે છે કે-લેાક છે. કાઈક કહે છે કેલેાક નથી.
લાક અશાશ્વત છે.
,,
,,
'
,,
કાઇક જેને સારું કામ કર્યાનુ કહે છે ૐ કલ્યાણપુણ્ય માને છે, સાધુ–સજ્જન પુરુષ કહે
,,
છે
99
લાક શાશ્વત છે.
લેાકની આદિ છે
લાકના અત છે.
ܕܙ
""
,,
22
તેનેજ
ખીન્ને ખરાબ કામ માને છે પાપ માને છે.
,, દુર્જન પુરુષ કહે છે.
59 ,,
લેાક અનાદિ છે. લેાક અન ત છે.
,,
કાઈક કહે છે કે-માક્ષ છે કાઈક કહે છે કે-માક્ષ છેજ નહિ. નરક છે. નરક છે જ ન નહિ,
*એ પ્રમાણે પાતપાતાના માનેલા ધર્મોને જ સત્યસિદ્ધ કરવા માટે વિવાદ કરતા એવા તે વાદીએ પેાતે ડૂબે છે અને ખીજાને પણ ડુખાવે છે.
* જૈન દĆન સૌ કોઈની માન્યતાના સદુદ્દેશ બીવે છે અને તેથી જ તેને ‘અનેક ત ધર્મ” કહેવાય છે.
એ તે એમ જ કહે છે કે—જોનારની દૃષ્ટિ જેવી હેાય તેવુ દેખાય અને સમજાય, માટે દૃષ્ટિને સમ્યક્ કરે। અને સમન્વય કરતાં શીખેા. દાખલા તરીકે સ્વધર્મ નિધન' શ્રેય: ધર્માં મયાવદઃ ।
ગીતામાં આ સ્થળે ‘ સમજદારીપૂર્ણાંક સ્વીકારેલ આત્મધમની અને તે સિવાયના જડપદાથેŕરૂપ પરધ'ની ' વાત ચી છે, પરંતુ ગીતાના મ નહિ સમજનારા કેટલાક તેમાંથી ટૂંકી દૃષ્ટિ તારવી પરથમાં માવદરને ઊલટા અ સમજસમજાવી હિ સક હાઉ ઊભા કરે છે.
દર્શન એ લડવા માટેનુ શસ્ત્ર નથી, પરંતુ વિકાસ સાધવાનું એક સાધન છે. ગમે તે સાધક ગમે ત્યાં રહીને પોતાની દૃષ્ટિવિકસાવીને આત્મવિકાસ કરી શકે છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર ૨૦૧. પરંતુ, આ વિષયમાં તમે નિચ્ચે એમ સમજે કે
તેમનું આ કથન એકાંતિક હાઈ હેતુ અને વિવેકરહિત છે, કારણ કે- તેમને ધર્મ જ્ઞાની ભગવંત કથિત નથી, અને તેથી તેમની પ્રરૂપણ પણ બરાબર નથી,
આ કારણે તે પ્રમાણિક ન હેઈ આદરણીય પણ નથી. સર્વજ્ઞ ભગવાને ધર્મની જે રીતે પ્રરૂપણ કરી છે,
તે રીતે મુનિ કાં તે તેમને સમજાવે, નહિ તે મૌન રહે...એમ હું કહું છું ૨૦૨. અન્ય સર્વ ધર્મોને પાપકા સંમત છે,
પરંતુ-તે બધાય પાપકાર્યોથી નિવૃત્ત થવા રૂપ
વિવેક કરવાનું મારા ધર્મમાં ફરમાવેલું છે.” આ વિવેક હેય તે ગામમાં કે જંગલમાં પણ ધર્મ પાળી શકાય છે અને વિવેક ન હોય તે જંગલમાં જવાથી કે ગામમાં રહેવાથી પણ ધર્મની આરાધના થઈ શકતી નથી. આ માટે, “ધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજે”
એમ સર્વજ્ઞ ભગવાને ફરમાવ્યું છે. ભગવાને ત્રણ વતે કહ્યા છે. આર્યપુરુષે આ વ્રતનું રહસ્ય સમજીને તેની આરાધનામાં તલ્લીન છે. જેઓ પાપકાર્યોથી નિવૃત્ત થયેલા છે,
તેમને નિઃસ્પૃહ મુનિ કહેલા છે. ૨૦૩. “ઊર્વ-અધ અને તિછી
તથા બધી દિશાઓ અને વિદિશાઓને આશ્રયીને રહેલા ની
આરંભ-સમારંભ દ્વારા હિંસા થતી હોય છે” -એવું સમજીને વિવેકી સાધક પોતે પૃથ્વીકાયાદિ જીની હિંસા કરે નહિ બીજા પાસે કરાવે નહિ,
તથા હિંસા કરનારની અનુમોદના પણ કરે નહિ. જેઓ આ જીવોની હિંસા કરે છે તે લોકોથી પણ અમે શરમાઈએ છીએ. -એવું સમજીને હિંસાથી ડરનાર બુદ્ધિમાન સાધક
કોઈ પણ રીતે જીવહિંસાને આરંભ-સમારંભ કરે નહિ. હે જ બુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આદુ તને કહું છું..
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિમેાક્ષ ૮–૨
૨૦૪. જખુ ! સાધક મુનિ સ્મશાનમાં, શૂન્ય ઘરમાં, પર્વતની ગુફામાં, ઝાડ નીચે, કુંભારાદિના ખાલી ઘરમાં કે ખીજા તેવા એકાંત સ્થળે ફ્રે, ઊભા રહે, એસે અથવા સુએ.
૨૦૧.
આવા સ્થાનોમાં વિચરતા તે મુનિની પાસે આવીને કાઇક ગૃહસ્થી કહે કેહે મુનિ ! હું ખરેખર ! તમારા માટે આહારાદિ તથા વસ્ત્રાદિ ચીજો નાના મોટા જીવોના આરભ-સમારભ કરીને, અથવા તે ચીજો ખરીદીને કે ખીજેથી ઉધાર માગીને, કાઈનું છીનવીને કે ખીજાનું વિના પૂછયે લાવીને, અથવા મારા ઘેરથી લાવીને આપું છું. તે ખાઓ-પીઓ, તથા તમારે રહેવા માટે મકાન બનાવી આપું છુ, હે આયુષ્માન્ મુનિ ! તેમાં સુખેથી રહે.
ઉપરોક્ત વિનંતિ સાંભળીને મુનિ
તે પૂર્વ પરિચિત મિત્ર અથવા લાગણીપ્રધાન ગૃહસ્થને કહે કે
"
હે આયુષ્માન્ ! તમે મારા માટે જે આહારાદિ તથા વસ્ત્રાદિ ચીજો નાના-મોટા જવાના આર’ભ–સમાર’ભ કરીને,
અથવા તે ચીજો ખરીદીને કે ખીજેથી ઉધાર માગીને કાંઈનુ છીનવીને કે ખીજાનુ' વિનાપૂછયે લાવીને, અથવા તમારા ઘેરથી લાવીને આપવાનુ,
તથા મકાન બનાવી આપવાનું કહો છે. ' તે તમારુ વચન ખરેખર ! હું સ્વીકારી કે પાળી શકું તેમ નથી, કારણકે–તેવા દેષોથી નિવૃત્ત થવા માટે તે હું ત્યાગી બન્યા છું,
સાધક મુનિ સ્મશાનાદિમાં અથવા ઉપરોક્ત સ્થાનોમાં કયાંય હરતા-ફરતા હોય, ઊભા હોય, બેઠાં હોય કે સૂતા હોય, આવાં સ્થાનોમાં વિચરતા તે મુનિની પાસે આવીને કાઇક ગૃહસ્થ ં તે મુનિને જમાડવાનો મનમાં રા'કલ્પ કરીને આહારાદિ કે વસ્ત્રાદિ
૭
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર લાવીને આપે અથવા તેમના માટે મકાન બનાવવા માંડે, તે તે મુનિ “આ ગૃહસ્થ ખરેખર ! મારા માટે જ આહારાદિ તથા વસ્ત્રાદિ તૈયાર કરીને અહીં લાવે છે અને મકાન બનાવરાવે છે?
-એવું પિતાની બુદ્ધિથી, ભગવાને બતાવેલા શાસ્ત્રના નિયમો દ્વારા અથવા બીજા કેઈક ગુરુજનો પાસેથી સમજીને તથા વિચાર કરીને તેવી ચીજો અકઃપ્ય માનીને તેને સ્વીકાર ન કરવા માટે
ગૃહસ્થને સૂચના કરી દે....એમ હું કહું છું. ૨૦૬. કેઈક ગૃહસ્થ, સાધકમુનિને પૂછીને કે વિનાપૂછયે ઘણે પૈસા
ખરચીને આહારાદિ બનાવીને તે ચીજો આપે, પરંતુ અકથ્ય હેવાથી તે ચીજ લેવાનો ઈન્કાર કરવાથી ગૃહસ્થ પિતે કદાચ મુનિને પીડે અથવા બીજાને આજ્ઞા કરે કેતે મુનિને મારો, કૂટ, હાથપગ છેદો, અગ્નિથી બાળ, વસ્ત્રાદિ લૂંટે, બધુંય પડાવી લે, મારી નાખે અથવા અનેક રીતે તેને હેરાન કરે. -આવાં કષ્ટો આવી પડતાં મુનિ સમભાવે સહન કરે અથવા સમજાવી શકે તેમ હોય તે તે ગૃહસ્થને મુનિના આચારવિચાર સંબંધી અનેક રીતે સમજાવે અથવા મૌન રહે, પરંતુ, તે આહારાદિન લેતાં કમશઃ આત્મગુપ્ત થઈને આચારાદિનું
સમ્યક્ પ્રકારે પાલન કરે. ...એમ જ્ઞાનીઓએ ફરમાવ્યું છે. ૨૦૭. આત્મલક્ષી સંવેગી મુનિ,
શિથિલાચારી જૈનમુનિ કે જેનેતર સાધુને આહારદિ આપે નહિ. કે લેવા આવવાનું નિમંત્રણ પણ આપે નહિ, અથવા આદરપૂર્વક તેમની સેવા-ભક્તિ પણ કરે નહિ, પરંતુ, અનાયાસે તેમની સેવા–ભક્તિને સ્વીકાર કરે
..એમ હું કહું છું . ૨૦૮. હે સાધકે ! તમે ધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજે
-એમ સર્વજ્ઞ ભગવાને ફરમાવ્યું છે. સંગીનિ સંવેગી મુનિને આદરપૂર્વક આહાર કે વસ્ત્રાદિ આપે, તેમને તે ચીજો લેવા આવવાનું નિમંત્રણ પણ આપે, અથવા તેમની સેવા-ચાકરી પણ કરે
તથા તેમની સેવા-ભક્તિનો સ્વીકાર પણ કરે. હે જંબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯. જંબુકેટલાએક સાધકે એ યુવાવસ્થામાં પણ જાગ્રત થઈને
ત્યાગમાગ સ્વીકારી, તેને સફલ કરવાને પુરૂષાર્થ કર્યો છે. માટે, બુદ્ધિમાન પુરુષ જ્ઞાનીઓને ઉપદેશ સાંભળીને,
હૃદયમાં ઉતારીને સમભાવ ધારણ કરે. કારણ કેજ્ઞાનીઓએ સમભાવ ધારણ કરવામાં જ ધર્મ અનુભવ્યો છે–કહ્યો છે, કામ ભેગેની ઈશ નહિ કરનાર, કોઈ ની હિંસા નહિ કરનાર તથા પૌગલિક ચીજોને સંગ્રહ નહિ કરનાર, કે તેની ઉપર મમતા નહિ રાખનાર,
સાધક જગતમાં નિષ્પરિગ્રહી કહેવાય છે. કારણકે–પ્રાણ સમૂહ સાથે વ્યવહાર રાખવા છતાં, તે સાધક પાપ કાર્યો કરતો નથી. અર્થાત્ – બીજાને દંડવાની વૃત્તિનો ત્યાગ કરવાથી, તે દ્વારા કોઈ પાપકાર્ય થતું નથી.
આવા સાધકને મહાન નિગ્રંથ કહેલ છે. કારણકે-તે, જન્મ અને મૃત્યુનું રહસ્ય જાણતા હોવાથી
રાગદ્વેષરહિત આ સાધક મેક્ષમાગને જ્ઞાતા ગણાય છે. ૨૧૦. જંબુ! જે,
શરીર આહારદ્રારા ટકવાના, વધવાના કે પુષ્ટ થવાના સ્વભાવવાળું છે અને સંકટ કે શ્રમથી ક્ષીણ થવાના સ્વભાવવાળું છે.” -એ હકીકત સમજી સાધક તેને તે રીતે સદુપયોગ કરતો રહે છે,
પરંતુ તેમાં મુંઝાઈ તે નથી. આ જગતમાં કેટલાક માણસે બધી ઇકિશોથી શરીર ક્ષીણ થતાં ગ્લાનિ અનુભવે છે, પરંતુ જ્ઞાની સાધક પરીષહોને પ્રસંગે પણ દયા ધર્મનું રક્ષણ કરે છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૦
આચારાંગસૂત્ર
જે સાધક હિંસા-સંયમ અને કર્મોના સ્વરૂપને રાત છે. તે મુનિ સમયસૂચક પણ હોય, આત્મબલને પારખુ પણ હોય, આહારાદિ ક્યાંથી કેટલું લેવું? તેને જાણકાર પણ હેય,
તથા વિનયી પણ હેય. આ સાધક પરિગ્રહ ઉપરથી મમતા ઉતારીને, * નિઃસ્પૃહપણે યથાસમય સંયમાનુષ્ઠાન કરતે થક
રાગદ્વેષથી દૂર રહીને મોક્ષમાર્ગે આગળ વધે જાય છે. ૨૧૧. સાધના દરમ્યાન કોઈકવાર ઠંડીથી કંપતા, આવા મુનિ પાસે કંઈક
ગૃહસ્થ આવીને કહે કે- હે આયુષ્માન શ્રમણ ! આપને ખરેખર ! કામવાસના તે પીડાકરતી નથી ને? જવાબમાં તે કહે કેહે આયુષ્માન ગૃહસ્થ! મને કામવાસના તે બિલકુલ સતાવતી નથી,
પરંતુ મારાથી ઠંડી સહન થઈ શકતી નથી. વળી અગ્નિ સળગાવી શરીર તપાવવું કે તેમ કરવાં બીજાને કહેવું
તે પણ મને કલ્પતું નથી.' ૨૧૨. આમ કહેવા છતાં કોઈક ગૃહસ્થ અગ્નિ સળગાવી મુનિના શરીરને
તપાવવાનો પ્રયાસ કરે છે, મુનિ હિસા તથા કર્મવિપાકનું સ્વરૂપ યાદ કરીને તેનું સેવન ન કરવા માટે ગૃહરથને સૂચના કરે. હે જબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
૨૧૩. જે પ્રતિમાધારી મુનિને એક પાત્ર તથા ત્રણ વરુની પ્રતિજ્ઞા હોય છે,
તેમને ચોથું વસ્ત્ર લેવાનો વિચાર જ આવતું નથી. ૨૧૪. કદાચ વસ્ત્રો કલ્પાનુસાર પૂરતા ન હોય તે,
તે મુનિ એષણીય વાની યાચના કરે, તથા જેવા મળે તેવા પહેરે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિમોક્ષ ૮-૪ વસ્ત્ર લાવ્યા પછી દેવે નહિ કે રંગે નહિ તથા ધોઈને રંગેલું વસ્ત્ર પહેરે નહિ એક ગામથી બીજે ગામ જતાં માર્ગમાં ચેરની બીકથી
વસ્ત્ર સંતાડવા ન પડે-એ માટે અલ્પ વસ્ત્ર રાખે. વસ્ત્રધારી સાધકની ખરેખર! આ જ સામગ્રી છે ને આ જ આચાર છે હવે સાધક મુનિ એવું જાણે કેહેમંત ઋતુ વીતી ગઈ છે અને ગ્રીષ્મઋતુ આવી ગઈ છે, તેથી ઠંડીને કારણે રાખેલા વસ્ત્રો તજી દે, જીર્ણ હોય તે પરઠવી દે કે જરૂરત હોય ત્યારે પહેરે,
બે રાખે, એક રાખે કે વસ્ત્રરહિત પણ થઈ જાય. ઉપધિ ઓછી રાખવાથી આત્મા કર્મભારથી હળવે થાય છે? –એવું સમજનારને લાઘવગુણ, નિર્મમત્વ ને સમભાવ પ્રગટ થાય છે.
જ્ઞાનપૂર્વકના આ તપનું વિશિષ્ટ ફળ મળે છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને જે આ કહ્યું છે કેનિમમત્વ અને સમભાવ લાવવાના રહસ્યને જ સમજીને,
સાધક સર્વ પ્રકારે પૂર્ણરૂપે સમભાવનું જ પાલન કરે. ૨૧૫. જે સાધકમનિને કયારેક એવું લાગે કે
હું ખરેખર ! ઉપસર્ગોથી ઘેરાઈ ગયો છું. અથવામૈથુનાદિ અનુકૂળ પરીષહો સહન કરી શકું તેમ નથી, ત્યારે તે સંયમી પિતાની સમસ્ત બુદ્ધિથી વિચારીને
અકાય નહિ કરતાં પિતાના આત્માને બચાવે. પ્રતિમા ધારી તપસ્વીમુનિ માટે આ જ માર્ગ શ્રેયસ્કર છે કે. આવા પ્રસંગે સાધક અનશનાદિ દ્વારા મૃત્યુને ભેટે. તેમનું આવું મરણ અકાલ મરણ ગણતું નથી. પરંતુ કર્મક્ષય કરનારૂં સમાધિ મરણ ગણાય છે. તેથી તે હિતકર છે, સુખકર છે, તથાભવાંતરમાં પણ પુણ્ય પરંપરાવર્ધક છે અને
અંતે ક્રમશઃ મે પહોંચાડનારું છે. હે જબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮-૫
૨૧૬. જે પ્રતિમાધારી મુનિને એક પાત્ર તથા બે વસ્ત્રની પ્રતિજ્ઞા હોય છે
તેમને ત્રીજું વસ્ત્ર લેવાનો વિચાર જ આવતું નથી ? ૨૧૭. કદાચ વસ્ત્ર કલ્પાનુસાર પૂરતા ન હોય તે, .
તે મુનિ એષણીય વસ્ત્રોની યાચના કરે. તથા જેવા મળે તેવા પહેરે. વસ્ત્ર લાવ્યા પછી ધોવે નહિં કે રંગે નહિ,
તથા ધોઈને રંગેલું વસ્ત્ર પહેરે નહિ. એક ગામથી બીજે ગામ જતાં માર્ગમાં ચેરની બીકથી
વસ્ત્ર સંતાડવા ન પડે, એ માટે અલ્પવત્ર રાખે પ્રતિમાધારી સાધકની ખરેખર ! આ જ સામગ્રી છે, આ જ આચાર છે. હવે સાધક મુનિ એવું જાણે કેહેમંત ઋતુ વીતી ગઈ છે અને ગ્રીષ્મ ઋતુ આવી ગઈ છે, તેથી ઠંડીને કારણે રાખેલાં વસ્ત્રો તજી દે : જીર્ણ હોય તે પરઠવી દે કે જરૂરત હોય ત્યારે પહેરે
અથવા એક રાખે કે વસ્ત્રરહિત પણ થઈ જાય. ઉપાધિ ઓછી રાખવાથી આત્મા કર્મભારથી હલકે થાય છે? એવું સમજનારને લાઘવગુણ, નિર્મમત્વને સમભાવ પ્રગટથાય છે. જ્ઞાન પૂર્વકના આ તપનું વિશિષ્ટ ફળ મળે છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને જે આ કહ્યું છે કેનિર્મમત્વ અને સમભાવ લાવવાના રહસ્યને જ સમજીને
સાધક સર્વ પ્રકારે પૂર્ણરૂપે સમભાવનું જ પાલન કરે. ૨૧૮. જે સાધક મુનિને કયારેક એવું લાગે કે
“હું ખરેખર ! રેગોથી ઘેરાઈ જવાથી નિર્બળ થઈ ગયો છું. અને તેથી એક ઘરથી બીજે ઘેર ભિક્ષા લેવા જવા માટે સમર્થ નથી.”
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિસેાક્ષ ૮૫
આવુ કહેનાર મુનિ પાસે કાઇક ગૃહસ્થ સામે લાવીને આહારાદિ આપે ા, તે મુનિ તે ચીજો લેતા પહેલાં જ વિચાર કરીને તેને કહે કે—
હે આયુષ્યમાન્ ગૃહસ્થ ! સામે લાવેલા આહાર-પાણી અથવા ખીજી કોઇ પણ ચીજો મારે ખાવી-પીવી કે વાપરવી કલ્પે નહિ. ૨૧૯, કાઇક સાધક મુનિને એવી પ્રતિજ્ઞા હોય કે
“હુ રાગોથી ઘેરાઈ જાઉ તેા પણ મારે બીજા કાઇપણને મારી સેવા-ચાકરી માટે કહેવુ' નહિ, પર`તુ બીજાને નહિ' કહેવા છતાં કમ નિર્જરા માટે બીજા તંદુરસ્ત મુનિએ રાગી એવા મારી સેવા-સુશ્રુષા કરે તે હું તેના સ્વીકાર કરીશ.
૧૦૩
વળી હું તંદુરસ્ત હોઉં ત્યારે ખીજા અસ્વસ્થ શ્રમણાની સેવા ચાકરી તેમના કહ્યા સિવાય સ્વેચ્છાપૂર્વક કનિરા માટે પણ કરીશ.” –એવી પ્રતિજ્ઞાવાળા હું બીજાને શુદ્ધ આહારાદિ લાવી આપીશ, અને તેમના લાવેલા શુદ્ધ આહારાદિ હું સ્વીકારીશ. કોઈક સાધક મુનિને એવી પ્રતિજ્ઞા હોય કે–
“હું રાગાથી ઘેરાઈ જા" તા પણ મારે બીજા કાઈ પણને મારી સેવા ચાકરી માટે કહેવુ નહિ, પરંતુ બીજાને નહિ કહેવા છતાં કમ` નિરા માટે બીજા તંદુરસ્ત મુનિએ રાગી એવા મારી સેવા-ચાકરી કરે તેા પણ હું તેને સ્વીકાર કરીશ નહિ.
પરંતુ મારી તખીયત તંદુરસ્ત હોય ત્યારે હું સહુધમી શુનિઓને આહારાદિ લાવી આપીશ.” કાઈક સાધક મુનિને એવી પ્રતિજ્ઞા હાય કે
“હું રાગોથી ઘેરાઈ જાઉ તા પણ મારે ખીજા કાઇપણને મારી સેવાચાકરી માટે કહેવું નહિ, પરંતુ બીજાને નહિ કહેવા છતાં કમ નિરા માટે ખીજા તંદુરસ્ત મુનિએ રાગી એવા મારી સેવાચાકરી કરે તેા હું તેના સ્વીકાર કરીશ, પરંતુ મારી તંદુરસ્ત હાલત હાવા છતાં હું તેમની સેવા-સુશ્રુષા કરીશ નહિ.” કાઈક સાધકને એવી પ્રતિજ્ઞા હોય કે
“હું રાગોથી ઘેરાઇ જોઉ તે પણ મારે બીજા કાઈ પણને મારી સેવા ચાકરી માટે કહેવુ' નહિ, પર`તુ બીજાને નહિ કહેવા
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
આથાવાંગસુત્ર છતાં કર્મ નિર્જરા માટે બીજા તંદુરસ્ત મુનિએ રોગી એવા મારી સેવા-સુશ્રુષા કરે તો પણ હું તેને સ્વીકાર કરીશ નહિ અને મારી તંદુરસ્ત તબીયત હોવા છતાં હું પણ તેમની સેવા-ચાકરી કરીશ નહિ. -એમ કરવાથી લાઘવ ગુણ. નિમમત્વ તથા સમભાવ પ્રગટ થાય છે,
જ્ઞાનપૂર્વકના આ તપનું વિશિષ્ટ ફળ મળે છે, સર્વજ્ઞ ભગવાને જે આ કહ્યું છે કેનિર્મમત્વ અને સમભાવ લાવવાના રહસ્યને જ સમજીને, સાધક સર્વ પ્રકારે પૂર્ણરૂપે સમભાવનું જ પાલન કરે. એ પ્રમાણે ઉપરોક્ત ચાર પ્રતિજ્ઞામાંની ઈષ્ટ પ્રતિજ્ઞાનુસાર સદ્ધમની આરાધના કરતાં કરતાં સંકટ આવવા છતાં, વિરક્ત થઈને સદ્ભાવની શ્રેણી ઉપર ચડતાં ચડતાં કદાચ મૃત્યુને ભેટે તે પણ તેમનું અકાલ મરણ ગણાતું નથી. પરંતુ કર્મક્ષયકારી સમાધિમરણ ગણાય છે, તેથી તે હિતકર છે, સુખકર છે, ભવાંતરમાં પણ પુણ્ય પરંપરાવર્ધક છે
અંતે ક્રમશ: મોક્ષે પહોંચાડનારું છે હે જ બુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી
પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું..
एतं पास मुणि ! महब्भयौं । णातिवातेज्ज कचणं । જંબુ ! જે, આ સંસાશ્માં દરેક જીવને
તરફથી એકબીજાનો વત્તો છે ભય છે. અને તે કારણે-આખુંય જગત દુઃખી છે,
માટે-મુનિ કેઈપણ જીવને દૂભવે નહિ.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦. જે પ્રતિભાધારી મુનિને એકપાત્ર તથા એક જ વસ્ત્રની પ્રતિજ્ઞા હેય,
તેમને બીજુ વજ લેવાને વિચાર જ આવે નહિ. ૨૨૧. કદાચ વસ્ત્રો કલ્પાનુસાર પૂરતા ન હોય તે,
તે મુનિ એષણય વસ્ત્રોની યાચના કરે. વસ્ત્ર જેવું મળે તેવું પહેરે વસ્ત્ર લાવ્યા પછી દેવે નહિ કે રંગે નહિ.
જોઈને રંગેલું વસ્ત્ર પહેરે નહિ. એક ગામથી બીજે ગામ જતાં માર્ગમાં ચેરની બીકથી
વસ્ત્ર સંતાડવા ન પડે તે માટે અલ્પ વસ્ત્ર રાખે. પ્રતિભાધારી સાધકની ખરેખર ! આ જ સામગ્રી અને આ જ ચાર છે, હવે સાધક મુનિ એવું જાણે કેહેમંતઋતુ વીતી ગઈ છે અને ગ્રીષ્મઋતુ આવી ગઈ છે,
તેથી ઠંડીને કારણે રાખેલ વસ્ત્રને ત્યાગ કરે, - જીર્ણ હોય તે પરઠવી દે કે જરૂરત હોય ત્યારે પહેરે
કે વસ્ત્ર રહિત પણ થઈ જાય. ‘ઉપાધિ ઓછી રાખવાથી આત્મા કર્મભારથી હળવે થાય છે.” -એવું સમજનારને લાઘવગુણ-નિમમત્વ અને સમભાવ પ્રગટ થાય છે જ્ઞાનપૂર્વકના આ તપનું વિશિષ્ટ ફળ મલે છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને જે આ કહ્યું છે કેનિર્મમત્વ અને સમભાવ લાવવાના રહસ્યને જ સમજીને, સાધક સર્વ પ્રકારે પૂર્ણરૂપે સમભાવનું જ પાલન કરે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
આચારાંગસૂત્ર રરર. જે મુનિને એ વિચાર આવે કે
“હું એકલું છું, મારુ કેઈ નથી તથા હું પણ કોઈનાય નથી” એ પ્રમાણે આત્માના એકત્વ ભાવને જ જે વિચાર કરે છે, પૌગલિક સંયોગો અને સંબંધે દુઃખ પરંપરા વર્ધક છે * માટે, તેથી દૂર રહેવાથી કર્મભારથી હળવા થવાય છે.
-એવું પણ સમજે છે. આવા મુનિને લાઘવગુણ નિર્મમત્વ અને સમભાવ પ્રગટ થાય છે..
આ રીતે જ્ઞાનપૂર્વકના તપનું વિશિષ્ટ ફળ મળે છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને જે આ કહ્યું છે કેનિમમત્વ અને સમભાવ લાવવાના આશયને જ સમજીને
સાધકે સર્વથા પૂર્ણરૂપે સમભાવનું જ પાલન કરવું જોઈએ. ૨૩. સાધુ કે સાધ્વી આહારાદિને ખાતા-પીતાં સ્વાદને નિમિત્તે,
ડાબા જડબા તરફથી જમણું જડબા તરફ, અને જમણા જડબા તરફથી ડાબી તરફ ન લઈ જાય, અર્થાત્ સાધક સ્વાદ પ્રિય ન બને. ' આ પ્રમાણે સ્વાદ નહિ કરવાથી લાઘવગુણ, નિર્મમત્વ અને સમભાવ પ્રગટ થાય છે.
જ્ઞાનપૂર્વકના આ તપનું વિશિષ્ટ ફળ મળે છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને જે આ કહ્યું છે કેનિર્મમત્વ અને સમભાવ લાવવાના આશયને જ દષ્ટિ સન્મુખ રાખીને
સાધકે સર્વથા પૂર્ણરૂપે સમભાવનું જ પાલન કરવું જોઈએ. ૨૨૪. જે મુનિને એવું સમજાય કે
હવે હું ખરેખર! આ શરીરને ધારણ કરી શકવા સમર્થ નથી” ત્યારે તે મુનિ ક્રમશ: આહારનો સંક્ષેપ કરે. તેમ કરવાથી કષા પાતળા થાય. ત્યાર બાદ કાયવ્યાપારને નિયમિત કરીને, લાકડાના પાટીયાની જેમ સહનશીલ થઈને સમાધિમરણ માટે તૈયાર થઈને,
શરીર સંબંધી વ્યાપારથી રહિત થાય. * संजोगमूला जीवेण पत्ता दुक्खपरंपरा । तम्हा संजोगसंबंध सव्वं त्तिविहेण वोसिरियं ॥
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિસેક્ષ ૮૬
૧૦૭
ત્યાર બાદ ગામનગર-ખેડ–કસ્બા-પાટણ-અંદરગાહ–ખાણુ આશ્રમ-યાત્રાસ્થાન-વ્યાપારમ`ડી કે રાજધાનીમા પ્રવેશ કરીને ઘાસની યાચના કરે.
તે લઈને એકાંતસ્થળે જઈને, ઇંડાં-જીવજ તુ-માંજ-લીલાતરીઝાકળપાણી–કીડીમકેાડીનાં નગરાં-લીલફુલ-લીલીમાટી કે કરોળિયાનાં જાળા આદિથી રહિત એવા નિર્જીવ શુદ્ધ સ્થાનની સારી રીતે પ્રતિલેખના પ્રમાર્જના કરીને ત્યાં તે ધાસ બિછાવે અને ક્રમશ: મૃત્યુસમય નજીક આવતાં,
શરીર, તત્પ્રવૃત્તિ સૂક્ષ્મ હલન-ચલન પણ છેાડી સમભાવપૂર્વક મૃત્યુને ભેટે
સત્યવાદી, પરાક્રમી, રાગદ્વેષરહિત, ભય અને નિરાશારહિત વસ્તુસ્વરૂપના જાણકાર તથા સ`સારના બંધનમાં નહિ ફસાયેલા એવા તે મુનિ વીતરાગપ્રણીત શાસ્ત્રામાં શ્રદ્ધા હોવાથી નવર શરીરની માયા ઇંડીને
પરીષહો તથા ઉપસર્ગાની અવગણના કરીને
કાયરો માટે દુઘ્ધર એવા સત્યધર્મનું આચરણ કરે છે. *આવું મરણુ અકાલ મરણુ ગણાતું નથી, પરંતુ– કર્મક્ષય કરનારુ' સમાધિમરણુ ગણાય છે અને તેથીતે હિતકારી છે, સુખકારી છે, ભવાંતરમાં પુણ્યપર પરાવક છે અને અંતે ક્રમશ: માક્ષે પહાંચાડનારુ' છે.
હું જ છુ! એ પ્રમાણે સજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
<>
* ભક્ત પરિનામાં માત્ર ચારેય પ્રકારના આહારના ત્યાગ હેાય છે.
ઇતિ મરણમાં ચારેય પ્રકારના આહાર ત્યાગ ઉપરાંત ક્ષેત્રની પણ મર્યાદા હાય છે, મર્યાદિત ક્ષેત્રમાં હરીફરી કે એસી ઉડી શકે તથા ખીજાની સેવાના સંથા સાગ હાય છે. પાદપાપગમનમાં ચારેય પ્રકારના આહારને ત્યાગ તથા ક્ષેત્ર માઁદાની સાથે યાવજ્જીવ તે સ્થાને સ્થિર-નિદ્વેષ્ટ રહેવાનુ હેાય છે. તથા બીજાની સેવા લેવાને પણ ત્યાગ હાય છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
6=7
રરપ. જે પ્રતિમાધારી મુનિ નગ્ન થઈને સયમમાં વિચરે છે, તે મુનિને કયારેક એવો વિચાર આવે કે—
હું તૃણુ–સ્પર્શની વેદના સહન કરી શકુ છુ, હડી કે ગરમીની વેદના સહન કરી શકું' છે, ડાંસ–મચ્છરના ડ`ખની વેદના સહન કરી શકું છું, અનુકૂળ પ્રતિકૂળ પરીષહે કે ઉપસર્ગો પણ સહી શકું છું, પર ંતુ શરમને કારણે નગ્ન રહી શકવા હું સમથ નથી. તા તે મુનિ ચાલપટ્ટો પહેરી શકે છે,
તે કારણ ન હોયતા મુનિ નિ સ્ત્રપણે વિચરે.
૨૨૬. અથવા-સ’યમમાં નગ્નપણે વિચરતા મુનિને
વારવાર તૃણુસ્પર્શની વેદના, શીત કે ઉષ્ણુ સ્પર્શીની વેદના, ડાંસમચ્છરના ડંખની વેદના સહન કરવાના પ્રસંગેા આવે છે
અનુકુળ પ્રતિકુળ પરીષહેા કે ઉપસર્ગો પણ સહન કરવા પડે છે તેને સાધક સમભાવે સહન કરે છે.
ઉપષિ ઓછી રાખવાથી આત્મા કમ ભારથી હળવો થાય છે -એવુ· સમજનારને લાઘવગુણ, નિમત્વ ને સમભાવ પ્રગટ થાય છે. જ્ઞાનપૂર્વકના આ તપનુ વિશિષ્ટ ફળ મલે છે. ‘સજ્ઞભગવાને જે આ કહ્યું છે કે‘નિ`મત્વ અને સમભાવ લાવવાના ઓશય' ને જ સમજીને, સાધક સર્વથા સમભાવ-સમ્યક્ત્વનું જ પાલન કરે. ૨૨૭. કાઇ મુનિને એવો અભિગ્રહ હોય કે
હું બીજા મુનિઓને આહારાદિ લાવીને આપીશ. તથા તેમના લાવેલા આહારાદિ હું પણ વાપરીશ. કોઇ મુનિને એવો અભિગ્રહ હોય કે– હું બીજા મુનિઓને આહાસદ્ધિ લાવીને આપીશ, પરંતુ તેમના લાવેલા આહારાદિ હું' વાપરીશ નહિ.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિક્ષ ૮-૭ કઈ મુનિને એવો અભિગ્રહ હોય કેહું બીજા મુનિઓને આહીરાદિ લાવી આપીશ નહિ,
પરંતુ તેમના લાવેલા આહારાદિ હું વાપરીશ. કેઈ મુનિને એવો અભિગ્રહ હોય કેહું બીજા મુનિઓને આહારાદિ લાવી આપીશ પણ નહિ
અને તેમના લાવેલા આહારાદિ હું વાપરીશ પણ નહિ. પરંતુ, મારા વધેલા નિર્દોષ આહારાદિ નિજર નિમિત્તે આપવાપૂર્વક હું બીજા મુનિઓની સેવાભક્તિ પણ કરીશ
તથા તેમના વધેલા શુદ્ધ આહારાદિ આપે તો વાપરીશ. ઉપધિ ઓછી રાખવાથી આત્મા કર્મભારથી હળવો થાય છે? –એવું સમજનારને લાઘવગુણ, નિર્મમવને સમભાવ પ્રગટ થાય છે.
જ્ઞાનપૂર્વકના આ તપનું વિશિષ્ટ ફળ મળે છે. સવજ્ઞભગવાને જે આ ફરમાવ્યું છે કેનિર્મમત્ર અને સમભાવ લાવવાના આશયને જ સમજીને
સાધક સર્વથા સમભાવ-સમ્યક્ત્વનું જ પાલન કરે. ૨૨૮. (સૂત્રાંક ૨૨૪ની જેમ અક્ષરશઃ)
હે જબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
૨૨૯. પ્રથમ દીક્ષા, તે પછી તગ્ય શિક્ષા, સૂત્રાર્થનું અધ્યયન અને
જ્ઞાનપૂર્વક આચારની પરિપકવતા પ્રાપ્ત થતાં, અંતે શરીર ઉપરથી પણ મોહ દૂર કરવાના સાધન રૂ૫ ભક્તપરિજ્ઞાદિ મરણોમાંથી પિતાની શક્તિ મુજબ એકનો સ્વીકાર કરીને સંયમી અને બુદ્ધિમાન ધીરપુરુષો,- કર્મક્ષય કરવાનું આવું અનુપમ વિધાન બીજે ક્યાંય નથી' -એવું જાણીને, લાભાલાભનો વિચાર કરીને સમાધિવંત બને.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
આચારાંગસૂત્ર
૨૩૦. શરીરાદિ ખાદ્યઉપધિ તથા રાગાદિ આંતરિક શત્રુઓ : એ બન્નેનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજીને જે તેથી મુક્ત થશે તે ધર્મના પારગામી અને જ્ઞાની સાધકો,
સાધનામાર્ગોમાં ક્રમશ: આગળ વધી કર્મોથી સ થા મુક્ત થશે. (ધમના મતે જાણનારા બુદ્ધિમાન પુરુષો, ધ્યેય પ્રકારના તપને જાણીને તથા આચરીને, દેહ છૂટવાનો સમય ક્રમશ: નજીક જાણીને, અધીય શારીરિક ક્રિયાએ છેાડી દે છે.)
૨૩૧. કષાયા પાતળા કરવા માટે ક્રમશ; નિરાહારી બનીને ક્ષમા ધારણ કરે, પરંતુ–આહારના ત્યાગથી જ પ્રકૃતિને કાબૂ સચવાતા ન હોય તે સમાધિશાંતિ જાળવવા માટે તે આહાર લે.
૨૩૨. પરંતુ, જીવવાની ઇચ્છાથી શરીરને પુષ્ટ પણ ન કરે કેજલ્દી મરી જવાની પ્રાર્થના પણ ન કરે,
અર્થાત્ જીવન કે મરણ એ ધ્યેયમાંથી એક્કેયની ઇચ્છા નહિ કરતાં પ્રાપ્ત પરિસ્થિતિમાં સમભાવ ધારણ કરે
૨૩૩. વળી, મધ્યસ્વભાવમાં સ્થિર થઈને ફક્ત કક્ષયના અભિલાષી મુનિ સમાધિવત થાય, તથા કષાયાદિ આંતરિક ઉપષિ અને ઉપકરણાદિ બાહ્યઉપધિના ત્યાગ કરીને અંતઃકરણની શુદ્ધિ કરે. ૨૩૪, અણુસણુ સમયે કદાચિત્ આકસ્મિક રીતે કાઈક રોગ ઉત્પન્ન થઇ જાય અને તેથી પેાતાના દેહ કે આયુષ્ય સંબંધી કાઇપણ વિઘ્ન માલૂમ પડે તે તે પડિત મુનિ સલેખના કાળની વચ્ચે જ ભક્તપરિજ્ઞાઢિ મરણની પ્રતિજ્ઞા કરી લે.
અને
૨૩૫. ગામ અથવા નિર્જન વનાદિમાં ચેાગ્યભૂમિની તપાસ કરીને, તેને જીવ જંતુ રહિત-શુદ્ધ જાણીને તે ઉપર મુનિ ઘા બિછાવે. ૨૩૬. ત્યાર બાદ, આહારનેા ત્યાગ કરીને તેની ઉપર સૂવે, અ પરીષહા કે ઉપસર્ગી આવે તે તેને સમભાવે સહન કરે. મનુષ્યો તરફથી ઉપસર્ગો આવેતા પણ પેાતાની પ્રતિજ્ઞાથી પણ ચલિત થાય નહિ. તથા મનથી પણ કલુષિત થાય નહિ.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિસેક્ષ ૮-૮
li
૨૩૭. કીડી-મકોડા આદિ જીવડા, ગીધ વિગેરે પક્ષીઓ, સાપ વિગેરે પ્રાણીઓ કે ડાંસ-મચ્છરાદિ બીજા કાઈપણ જીવજંતુ કરડે-માંસ ખાય કે લેાહી પીવે, તા પણ સંથારામાં સુઈ રહેલા તે મુનિ તે જીવાને હણે નહિ કે એઘા આદિથી દૂર કરે નહિ. ૨૩૮. પરંતુ, મનમાં વિચારે કે
૨૩૯.
૨૪૦.
૨૪૨.
આ જીવે! મારા શરીરની જ હિંસા કરે છે કેજે અંતે મારું થવાનું નથી' -એવા વિચાર કરીને
મુનિ ત્યાંથી દૂર ખસે નહિ, પરંતુ આ સ્ત્રવાથી દૂર રહીને વેદનાને સમભાવે સહુન કરે, બાહ્ય પૌદ્ગલિક સબા અને
૨૪૧. સાધકમુનિ લીલેાતરી ઉપર ન સૂતાં ભૂમિને શુદ્ધ જાણીને તે ઉપર સૂવે, ત્યાર બાદ ઉપધિ તથા આહારના સવ થા ત્યાગ કરીને પરીષહ તથા ઉપસર્ગો આવતાં તે સમભાવે સહન કરે. પરંતુ, ઇંદ્રિયાને શિથિલ થયેલી જોઇને મુનિ આ ધ્યાન ન કરતાં સમભાવ ધારણ કરે, છતાં શરીર અકડાઈ જાય તે નિયત ભૂમિમાં કાયાનું હલનચલન કરવા છતાં તે સમાધિમાં રહેતા હાઇ ઢોષિતનથી. ૨૪૩.કારણ કે-ઇંગિત મરણની આરાધના કરનાર મુનિ શરીરની સુવિધા અને સમાધિ માટે નિયત પ્રદેશમાં આવ-જા કરી શકે છે,
અભ્યતરના કષાયદ્ધિ સખા વાળા સંગાથી દૂર રહીને જીવનની છેલ્લી ઘડી સુધી શુભધ્યાનમાં રહે.
આ ઇંગિતમરણ વિશેષરૂપે ગીતા મુનિએ સ્વીકારવાનુ... હાય છે. કેમકે-ઇંગિતમરણવાળા અણુસણુ સબંધમાં ભગવાને ફરમાવ્યુ` છે કે– સાધકમુનિએ બીજી વ્યક્તિ દ્વારા લેવાતી સેવાનો ત્રણકરણ અને ત્રણ ચોગથી ત્યાગ કરવાનો છે.
૨૪૫.
હાથ-પગ કે બીજા અવયવા લાંબા ટૂંકા કરી શકે છે અથવા પાદપાપગમનની જેમ સ્થિર પણ રહી શકે છે.
૨૪૪. બેઠાં-બેઠાં થાકી જતાં મુનિ થાş હરે-ફરે અથવા ઊભા રહે અને એ રીતે થાકી જતાં બેસે અથવા સૂઈ જાય. આવા અનુપમ ઈંગિત મરણનેા સ્વીકાર કરનાર મુનિ પેાતાની ઇંદ્રિયાને શિથિલ જોઈ ને હષ-શેાક કે ખેદ ન કરતાં આત્માને પ્રેરણા કરે. એઠી ગણુ માટે લીધેલું પાટીયું જીવજંતુમુક્ત હોય તા તે છોડી દઇને નિર્દોષ પાટિયાની યાચના કરે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
આચારાંગસૂત્ર ૨૪. કારણ કે તે જીવોની હિંસા થઈ જતાં વા સમાન ભારે કર્મ બંધાય..
માટે તેવા સજીવ પાટિયાનો ટેકે લે નહિ, પરંતુ પાપ વ્યાપારથી આત્માને દૂર રાખે અને
આવનાર પરીષહે કે ઉપસર્ગોને સમભાવપૂર્વક સહન કરે. ૨૪૭. આખા શરીરમાં તીવ્ર વેદના થવા છતાં તે સ્થાનથી નહિ ખસતાં
મુનિ અડગપણે તેનું પાલન કરે. ૨૪૮. આ કારણે આ પાદપિગમન મરણ પૂર્વોક્ત ભક્તપરિજ્ઞા તથા
ઇગિત મરણની અપેક્ષા એ વિશેષ મહત્ત્વનું છે. આ મરણ ઘણું કઠણ હોવાથી સર્વોત્તમ છે, કેમકે પૂર્વોક્ત બનેય મરણોની
અપેક્ષાએ આ મરણ વિશેષ કષ્ટ સાધ્ય છે. ૨૪. મુનિ ગૃભૂમિની પ્રતિલેખના કરીને પાદપપગમન મરણની વિધિનું
યથાર્થ પાલન કરે. ગમે તેવી પરિસ્થિતિમાં પણ સ્થાનાંતર કરે નહિ મુનિ નિજીવ સ્થાને જઈને ત્યાં પિતાના દેહને સ્થિર કરે અને
સર્વથા કાયાને વોસિરાવે. ૨૫૦. જયાં સુધી આ દેહમાં પ્રાણ છે,
ત્યાં સુધી પરોષહે અને ઉપસર્ગો આવવાના છે?–એ વિચાર કરીને આત્મા અને શરીરને ભેદ કરવા માટે તથા કર્મક્ષય કરવા માટે
બુદ્ધિમાન મુનિ આવનાર કષ્ટ સમભાવે સહન કરે. ૨૫૧ વિપુલ કામોગા મલવા છતાં, તેને વિનધર અને તુચ્છ માનીને
મુનિ તેમાં રાગ કરે નહિ તથા મેક્ષનું ધ્યેય નજર સમક્ષ રાખીને
કેઈપણ ઈચ્છાનું નિયાણું કરે નહિ ર૫ર. શાશ્વત સુખ કે દેવતાઈઋદ્ધિસિદ્ધિની જે કોઈ લાલચ બતાવે
તે તે સાચું માને નહિ, પરંતુ સત્ય વસ્તુસ્થિતિને સમજીને મુનિ - સર્વ પ્રકારની માયા જાલને મનમાંથી દૂર કરે. ૨૫૩. સહનશીલતાને ઉત્તમ સમજીને,
આ રીતે કેઈપણ પદાર્થોમાં આસક્ત નહિ થનાર મુન, સંસારને પેલે પાર પહોંચી જાય છે,
માટે કોઈ પણ પ્રકારનું સમાધિમરણ શ્રેયસ્કર-હિતકર છે. હે જબુ! એ પ્રમાણે સજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપધાનશ્રુત
૯–૧
૨૫૪. હે જબુ! મે' જેવુ' સાંભળ્યું છે તેવુ હું કહું છું કે
શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીએ કક્ષય કરવા માટે તત્પર થઈને, રાજ્યાદિ પૌદ્ગલિક સંબંધોને કબંધના કારણરૂપ જાણીને, તેને ત્યાગ કરીને, તે હેમ'ત ઋતુમાં દીક્ષા લીધી અને તે જ દિવસે ત્યાંથી વિહાર કરી ગયા.
૨૫૫. ઇંદ્રે ખભા ઉપર મૂકેલા આ વસ્ત્રથી હું યાવજ્રજીવ મારા શરીરને ટાઢને કારણે કે લજ્જાનાં ભયથી' ઢાંકીશ જ નહિ ’– એવા દૃઢ સકલ્પ ભગવાને કર્યો.
ભગવાન લીધેલી પ્રતિજ્ઞાના અજોડ પાલક હતા તથા ઉપસર્ગ કે પરીષહેાના પારગામી હતા, પરંતુ ભગવાને જે આ દેવદૃષ્યના સ્વીકાર કર્યાં તે ખરેખર! * પૂર્વ પરંપરાને નિભાવવા તથા
પેાતાના અનુયાયીઓનો આચાર સ્પષ્ટ કરવાનું સૂચક છે. [દીક્ષા લેતી વખતે ભગવાને સર્વ વસ્ત્રાભરણાના ત્યાગ કરી દીધા હતા, પરંતુ ઇંદ્રે ભગવાનના ખભા ઉપર મૂકેલું દેવ ભાવિપ્રજાને સર્ચલકતા કે અચેલકતા :
એ બેય અવસ્થામાં નિમ મત્વ ભાવ રાખવાના ઉદ્દેશ નહિ ભૂલવાના સંકેતરૂપે ભગવાને થોડા સમય રહેવા દીધું ] ૨૫૬. દીક્ષા લીધા પછી ચાર મહિનાથી કાંઈક વધારે સમય સુધીમાં દેવાએ કરેલા ખાવનાચંદનના વિલેપનની સુવાસને કારણે ઘણાં પ્રાણીઓ ત્યાં આવીને, ભગવાનના શરીર ઉપર ચડીને વિવિધ રીતે દુ:ખ દેતા હતા અને કરડતા હતા.
* જૈન ધ પાતે સ્થાપ્યા નથી, પરંતુ અનાદિ અનંત છે. તે અનુન્નમ્મિ પથી સૂચિત થાય છે.
આ.-૮
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર ૨૫૭. એક વર્ષથી કાંઈક અધિક સમય સુધી
ભગવાને તે દેવદૂષ્યને જે ત્યાગ કર્યો નહિ તેથી સચેલક, અને ત્યાર બાદ તે વસ્ત્રને છોડીને નગ્નપણે વિચર્યા
તેથી અચેલક ક૫ની સ્થાપના થઈ ૨૫૮. ત્યાર બાદ ફક્ત પુરુષની છાયા જેટલા માર્ગ ઉપર નીચી નજર
રાખવા પૂર્વક શુભધ્યાનમાં તલ્લીન થઈને ભગવાન વિચરતા હતા. ને ભગવાનને આ સ્થિતિમાં જોવાથી કેટલાક બાળકે ડરી જતાં હોવાથી તેમનાં માબાપ “એને મારે, કાઢી મૂકે ”—એમ બેલીને
કોલાહલ કરતા હતા. ૨૫૯ ગૃહસ્થના સંપર્કવાળા સ્થાનમાં રહેવાનું અને ત્યારે ભેગેની
પ્રાર્થના કરવા છતાં, સ્ત્રીઓને ત્યાજ્ય ગણીને કામગોનું સેવન ન કરતાં પિતાના આત્માને તેથી વિરક્ત કરીને ભગવાન શુભધ્યાનમાં
તલ્લીન રહેતા હતા. ૨૬૦. ગૃહસ્થા સાથે સંપર્ક નહિ રાખતાં ભગવાને ધ્યાનમાંજ મસ્ત રહેતા હતા
બોલાવવા છતાં ભગવાન કેઈની સાથે વાતચીત કરતા નહોતા. આ રીતે સંયમમાર્ગનું ઉલ્લંઘન નહિ કરવા પૂર્વક
પવિત્ર અંતઃકરણવાળા ભગવાન વિચરતા હતા. ૨૬૧. અનાર્ય દેશમાં પુણ્યહીન અજ્ઞાનીઓ દ્વારા લાકડીઓનો માર
ખાવા છતાં તથા બાલ ખેંચવા છતાં ભગવાન તેમની ઉપર ગુસસે કરતા નહોતા તથા નમસ્કાર કરનાર ઉપર પ્રસન્ન પણ થતા નહોતા, વળી તેમને જવાબ આપતા નહોતા, પરંતુ સમભાવમાં રહેતા હતા.
આ રીતે સહજદશામાં પ્રવર્તાવું એ સામાન્ય છે માટે સરલ નથી. ૨૨. કઠેર દુસહ્ય વચનોની અવગણના કરીને ભગવાન સંયમસાધનામાં
પુરુષાર્થ કરતા હતા, ક્યાંક કથા-નૃત્ય-ગીતાદિ સાંભળીને તેમને કુતૂહલ થતું નહતું
ક્યાંક દંડયુદ્ધ-મુષ્ટિયુદ્ધાદિ જોઈને તેઓ વિમિત થતા નહોતા. ૨૬૩. કામેત્પાદક, શૃંગાર રસવાળી કથાઓ સાંભળીને કે તેમાં પ્રવૃત્ત - થયેલા લેકેને જોઈને ભગવાનને હર્ષ કે શોક થતું નહોતે.
આ બધા દુઃસહ્ય અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ પરીષહોને અદનપણે સહન કરીને ભગવાન સંયમમાર્ગમાં વિચરતા હતા. ,
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપયાનશ્રુત ૯-૧
૧૫
૨૬૪. વળી માતપિતાના સ્વગમન પછી બે વર્ષથી કાંઇક અધિક સમય સુધીમાં ભગવાને સચિત્ત પાણીના ઉપયાગ કર્યો નહોતા, તથા એકત્વ ભાવના ભાવવા પૂર્વક ધાદિકષાયાથી રહિત થઈને ભગવાન સમભાવપૂર્વક સમય વિતાવતા હતા.
ત્યાર બાદ ભગવાને દીક્ષા લીધી. ૨૬૫-૭ ‘ પૃથ્વીકાય-અકાય-તેઉકાય-વાયુકાય-લીલફુલ–સેવાલ – અન્ય વનસ્પતિકાય તથા ત્રસકાયાદિ સુચેતન જીવા છે, તે સૌને જીવન પ્રિય છે. માટે તેમને દુભવવુ' એ પાપ છે' સ્થાવરજીવા ત્રસરૂપે પણુ ઉત્પન્ન થઈ શકે અને ત્રસજીવા પ્રમાદવશ સ્થાવરરૂપે પણ ઉત્પન્ન થતા હોય છે.
જીવા સ્વકર્માનુસાર તે તે ગતિમાં તે તે ચેાનિએ ધારણ કરે છે’ -એવુ' સમજી આરંભ-સમાર ભરૂપ જીવની હિંસાથી સવ થા વિરમીને ભગવાન વિચરતા હતા.
૨૬૮. ભગવાને જ્ઞાનથી એવુ' જાણ્યુ` કે
દ્રવ્ય ઉપધિ (પૌદ્ગલિક પદાર્થો) તથા તેની મમતા, અને ભાવ ઉપધિ(રાગ-દ્વેષ-ક્રોધાદિ)ને લીધે કર્મો બંધાય છે. કર્માથી ખરડાયેલા અજ્ઞાની જીવા સંસારમાં કલેશ પામે છે’
- આ કારણથી ક બંધનના કારણરૂપ પાપનું સ્વરૂપ ખરાખર જાણીને ભગવાને તેનો સર્વથા ત્યાગ કર્યાં. ૨૬૯. ક્રોધ-માન-માયા-લેલ તથા રાગદ્વેષાદ્રિ કષાયવશ તથા નિષ્કષાયભાવે થતી ક્રિયાનુ સ્વરૂપ જાણીને,
ક ખ ધનના કારણભૂત ઇંદ્રિયાનો અનિરોધ, હિ’સાદિ પાપા તથા મન-વચન-કાયાના અશુભયોગાનુ સ્વરૂપ જાણીને, તથા તેનો ત્યાગ કરીને ભગવાને
અનુપમ સયમાનુષ્ઠાનનું કથન કર્યું,
૨૭૦. ભગવાને પોતે નિષ્પાપ થઇને અહિંસાનું આચરણ કર્યુ અને બીજાને પણ પાપ અને હિંસાથી દૂર રહેવાનો ઉપદેશ આપ્યા.
"
સ્ત્રીએ સર્વ પાપકાર્યાનું મૂળ છે’
–એવુ' જાણીને ભગવાને તેમનો ત્યાગ કર્યાં, અને
તે કારણે તેઓ પરમાદી" ( સસ ) બની શકયા.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર ૨૭૧. ભગવાન તેમને માટે બનાવેલા ભેજનાદિ લેતા નહોતા, કેમકે
તેને અનેક રીતે કર્મબંધનના કારણરૂપ જાણતા હતા વળી બીજુ જે કાંઈ પણ હિંસા તથા પાપના કારણરૂપ હોય તેને ત્યાગ
કરવા પૂર્વક ભગવાન નિર્દોષ આહાર-પાણી વાપરતા હતા. ર૭૨. ભગવાન અચેલક તથા કરપાત્રી હતા, અને તેથી તેઓ બીજા કોઈનું
વસ્ત્ર કે પાત્ર પણ વાપરતા નહોતા.
માન-અપમાનનો વિચાર નહિ કરતાં ભગવાન અદીન થઈને
દાનશાળામાં પણ ગોચરી લેવા જતા હતા ર૭૩. આહાર-પાણી કયાંથી કેટલા લેવા ? તેને ભગવાન જ્ઞાતા હતા.
તેઓ રસવંતા પદાર્થોમાં અનાસક્ત હતા. છતાં તે પદાર્થો લેવાના ત્યાગી પણ નહતા. આંખમાં પણ ધૂળ કે કચરે પડવા છતાં
ભગવાન તે કાઢતા નહોતા તથા શરીરને ખંજવાળતા પણ નહતા. ર૭૪. ભગવાન ધુંસરી પ્રમાણ માર્ગનું અવલોકન કરતાં કરતાં સામે
નજર રાખી, જયણાપૂર્વક ચાલતા હતા અર્થાત્ ઊંચે-નીચે કે પાછળ પણ પ્રાય: જેતા નહિ.
ભગવાન સ્વયં બેલતા પણ નહિ અને પૂછવા છતાં જવાબ પણ પ્રાયઃ આપતા નહોતા. ૨૫. તે દેવદુષ્યનો ત્યાગ કર્યા પછી શિશિરઋતુમાં માર્ગમાં ચાલતી વખતે
ભગવાન હાથ લાંબા રાખીને ચાલતા હતા અર્થાત ઠંડીને લીધે
હાથ સંકેડતા નહોતા કે ખભા ઉપર પણ હાથ રાખતા નહતા. ૨૭૬. સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ કઈ પણ જાતના બદલાની
આશા રાખ્યા સિવાય ફક્ત કર્મક્ષયનિમિત્તે આ આચારાનું પાલન કર્યું હતું.
અન્ય મુમુક્ષુઓ પણ આવું જ આચરણ કરે છે. હે જંબુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯-૧
[ અત્યાર સુધી શ્રી સુધર્માસ્વામીએ વિના પૂગ્યે ઉપદેશરૂપે ભગવાનનુ કહેવુ કહ્યું. હવે શ્રી જજીસ્વામી વિનતિ કરે છે−] ૨૭. હે ભગવ`ત ! મુનિને આસન તથા શય્યાદિ વાપરવા માટેનુ શાસ્ત્રોમાં જે વિધાન છે અને તેના ઉત્તમ દૃષ્ટાંતરૂપે મહાવીરભગવાને જે જે સાધનાના ઉપયેગ કર્યા –તે આપ ક્રમાવે.
૨૭૮–૯. [શ્રી સુધર્માસ્વામી કહે છે–જ બુ !] દીક્ષા લીધા પછી ભગવાન,કયારેક શૂન્ય ઘરોમાં, કયારેક વિશ્રાંતિ–ગૃહેામાં, કારેક પરામાં, કયારેક ખુલ્લી દુકાનામાં, કચારેક સુથાર કે લુહારની કાઢમાં, કયારેક ઘાસના ઝૂંપડામાં, કક્યારેક મુસાફરખાનામાં,કચારેક બગીચાના મકાનમાં, કયારેક ગામમાં, કયારેક નગરમાં, કયારેક સ્મશાનમાં, કચારેક ખડેરમાં તથા કયારેક ઝાડ નીચે નિવાસ કરતા હતા.
૨૮૦. આ રીતે ઉપરના સ્થાનામાં પ્રતિબદ્ધ પણે વિચરીને રાત-દિવસ પ્રમાદને તજીને તથા સમાધિમાં લીન થઈને ન્યૂન તેર વષઁ સુધી તપસ્વી શ્રી મહાવીર ભગવાન પવિત્ર ધ્યાન ધરતા રહ્યા.
૨૮૧. ભગવને દીક્ષા લીધા પછી અધિકનિદ્રા પણ લીધી નહેાતી, વળી કયારેક અચાનક નિદ્રા આવી જતાં તે પેાતાના આત્માને જાગ્રત કરી લેતા હતા.
૨૮૨. નિદ્રારૂપ પ્રમાદને સ'સારનુ` કારણ સમજતા એવા ભગવાન સદા અપ્રમત્તભાવે સયમમાં વિચરતા હતા. રાત્રે તેમને કયારેક ઊંધ આવતી ત્યારે ભગવાન આમ તેમ ફરીને નિદ્રા ટાળવાના પુરુષા
કરતા હતા.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસૂત્ર
૨૮૩-૪. પૂર્વોક્ત સ્થાનેામાં રહેતા ભગવાનને ઘણી વાર અનેક પ્રકારના આવા ભયંકર ઉપસર્ગો આવતા હતા
૧૧૮
કયારેક સાપ-નાળિયા આદિ ઝેરી પ્રાણીઓ, તથા ગીધ વિગેરે પક્ષીઓ ઉપસર્ગ કરતા હતા,
કયારેક ચાર-જાર વિગેરે દુરાચારી માણસે તથા ચાકિયાતા પણ . ભગવાનને ચાર સમજીને ત્રાસ ઉપજાવતા હતા.
કયારેક કાઈક કામી સ્ત્રી-પુરુષા પણ હેરાન કરતા હતા. ૨૮૫. કયારેક ભગવાનને તિય``ચ-મનુષ્ય કે દેવતરફથી કામસ''ધી અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ એમ અનેક પ્રકારના ભયંકર ઉપસર્ગો થતા હતા. કચારેક સુગધ કે દુર્ગધ આવતી, ચારેક અનેક પ્રકારના સારા-નરસા વેણ સાંભળવા પડતા હતા. ૨૮૬. કચારેક મૃદુ કે કર્કશ સ્પર્શી સહન કરવાના પ્રસંગ આવતા.
સમિતિ-ગુપ્તિયુક્ત ભગવાન તે અધુ સમભાવે સહન કરતાહતા. આવા અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ પરીષામાં પણ ભગવાન હર્ષ કે શાકથી પર રહેતા. તેઓ પ્રાય: મૌન ધારણ કરીને વિચરતા હતા. ૨૮૭. કયારેક દિવસે કે રાત્રે ચાર-જાર આદિની તપાસૅ માટે કાંઇક પૂછતાં, ધ્યાનસ્થ એવા ભગવાન તરફથી જવાખ નહિ મલતાં, તેએ ગુસ્સે થઈ ને મારવા દોડતા,
પરંતુ સામર્થ્ય હોવા છતાં, બદલા લેવાની વૃત્તિ વિનાના ભગવાન સમાધિમાં તલ્લીન થઇને તે બધું સમભાવે સહન કરતા હતા. ૨૮૮. અંદર કાળુ છે? એવું પૂછતાં ભગવાન ધ્યાનમગ્ન ન હોય તા કહેતા કે–હું ભિક્ષુ છું. પરંતુ કદાચ ધ્યાનમગ્ન હોવાથી જવામ ન મલતાં ગૃહસ્થેા ગુસ્સે થઇ જતા,
*પરંતુ ‘સહન શીલતા એ તેા મુનિના ખાસ ધમ છે’
–એમ સમજીને ભગવાન ચૂપચાપ ધ્યાનમગ્ન રહેતા અને સમભાવે અધુ' સહન કરતા હતા.
* આ યાદ તાજી રાખવા ક્રિયામૂત્રામાં જ્યાં ત્યાં મુનિને લમાસમળ કહેલ છે. આ શબ્દપ્રયાગ ઠેરઠેર આવે છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપધાનશુલ ૯-૨
૨૮૮–૯૧. શિશિર ઋતુમાં
જ્યારે ઠંડો પવન જેરથી ફૂંકાતે હતો ને લોકો થરથર ધ્રુજતા હતા, જ્યારે બીજા કેટલાક સાધુઓ બંધિયાર સ્થાન શોધતા હતા.
અથવા વસ્ત્રો પહેરવાનો વિચાર કરતા હતા. જ્યારે તાપસે લાકડા બાળીને ઠંડીનું નિવારણ કરતા હતા, જ્યારે દરેકને માટે ઠંડી સહન કરવી ઘણી મુશ્કેલ હતી, ત્યારે ઉપરોક્ત કેઇપણ ઈચ્છા વિનાના ભગવાન
ખુલ્લા સ્થાનમાં રહીને પણ ઠંડી સહન કરતા હતા, પરંતુ ક્યારેક રાત્રે બહુ ઠંડીને પ્રસંગે ભગવાન અંદર ચાલ્યા જઈ
સમભાવ કેળવી ઠંડી સહન કરતા હતા. ૨૨. સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ કેઈપણ જાતનું નિયાણુ કર્યા સિવાય ફક્ત કર્મક્ષય મિમિત્તે આ આચારેનું પાલન કર્યું હતું.
અન્ય મુમુક્ષુઓ પણ આવું જ આચરણ કરે છે. હે જ બુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી
સાંભળેલું આ હું તને કહું છું.
चेतोहरा युवतयः स्वजनोऽनुकूल:, - સત્વાધવા: ઝળયામંદિરશ્ય મૃત્યા:
- वल्गंति दंतिनिवहास्तरलास्तुरंगा:
રાણીઓ, અનુકૂળ કુટુંબ પરિવાર તથા બંઘુવર્ગ, નોકર-ચાકર, હાથી-ઘડા વિગેરે વૈભવ અને ઠાઠમાઠ મારે કેટલે બધો છે?
આ વિચારમાં મોહાંધ અને વિચાર મગ્ન બનેલો રાજા આગળ બોલતા નથી. સગવશ ચોરી કરવા આવેલો ચેર જ્ઞાની અને વિવેકી હતો. પિતે પકડાઈ જશે તેની પરવા કર્યા વિના “ભાન ભૂલેલાને સમજાવવું એ પોતાની નૈતિક ફરજ છે એમ સમજીને તે ચોથું પદબેલે છે.
. [મીજીને નચનયોર્ન દિ વિસ્તિ] પરંતુ-આંખ મીંચાતાં તેમાંનું કાંઈ તારું નથી
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩. સમિતિ-ગુપ્તિથી યુક્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી ઘાસને
તીક્ષ્ણ સ્પર્શ, ભયંકર ઠંડી કે ગરમી તથા ડાંસ-મચ્છરના ડંખ આદિ વિવિધ પરીષહને હંમેશાં સમભાવપૂર્વક સહન કરતા હતા.
૨૯૪. દુગમ લાઠદેશના વજીભૂમિ તથા શુભ્રભૂમિ નામના બેય પ્રદેશમાં
ભગવાન વિચર્યા હતા, કે જ્યાં તેમને રહેવાના અને બેસવા ઉઠ
વાના સ્થાને વિષમ પ્રકારના મળતા. ૨૯૫. ભગવાનને આ રીતે લાઢદેશમાં ઘણું કષ્ટ સહન કરવા પડયા
ઘણું લકે ભગવાનને મારતા, ત્યાં કૂતરાઓ પણ ભસી ભસીને કરડવા માટે સામે આવતા અને ક્યારેક કરડતા પણ હતા.
ત્યાં આહાર પણ લૂખો-સૂકો અને અપૂરત મળતું હતું. ૨૯૬. આવા ભસતા અને કરડવા આવતા કૂતરાઓને ભાગ્યે જ કોઈક
રેકતું, ઘણું તે છુ-છુ કરીને તે કુતરાને કરડવા માટે પ્રેરણા
કરતા અને તે કૂતરાઓ ભગવાનને કરડે તે કુતૂહલ જેવા ઉત્સુક રહેતા. ૨૭. આવા સ્વભાવવાળા અનાર્ય લેકની આવી વસતીમાં
ભગવાન કર્મ નિજર માટે અનેકવાર વિચર્યા હતા. અહીંના મેટા ભાગના લોક લુખ--તુચ્છ તથા તામસી
ખોરાક ખાતા હતા.
બૌદ્ધાદિ સાધુએ તે હાથમાં લાકડી રાખીને જ અહીં વિચરતા હતા. ૨૯૮-૯ છતાં કૂતરાએ તેમની પાછળ પણ પડતા અને કરડતા.
આ રીતે–આ લાઢ પ્રદેશ મુનિએ માટે અતિવિકટ હતું, છતાં ભગવાન તે પરિસ્થિતિમાં રહી, દેહભાન ભૂલી, દુષ્ટ મનવૃત્તિથી દૂર રહી, પ્રત્યેક પ્રાણ પ્રત્યે પ્રેમ કેળવીને ત્યાં વિચર્યા. વળી, અનેક પ્રકારના સંકટ અને અનાર્ય લેકેના કડવાં વચનને સમભાવે તથા પ્રસન્નચિત્તે સહન કર્યા.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપધાનત -
૧૨૧ ૩૦૦. યુદ્ધને મોરચે રહેવા છતાં, અપ્રતિહત રહેનાર હાથીની જેમ, ભગવાન પરીષહની પરવા નહિ કરતાં તેના પારગામી થયા હતા.
તે લાઠદેશમાં ગામડાઓ પણ એટલા બધા ઓછા હતા કેકયારેક સંધ્યા સમય થઈ જવા છતાં કોઈપણ ગામ ન આવવાને
લીધે ભગવાનને જગલમાં વૃક્ષ નીચે રહેવું પડતું હતું, ૩૦૧. નિયત નિવાસ નહિ કરતા હોવાને લીધે-ભોજન લેવા કે રહેવા
માટે વસ્તીમાં આવી રહેલા ભગવાનની પાસે ગામમાં આવતા પહેલાં જ લેકે બહાર આવીને ભગવાનને મારીને કહેતા કે
અહીંથી બીજે ચાલ્યા જા. ૩૦૨. તે લોકે ભગવાનને લાકડી-મુદ્દી-ભાલાનો અણુ-માટીનું ઢેકું
અથવા ઘડાની ઠીકરીથી મારતા હતા તથા મારી-મારીને ઘણું
અનાડી લકે કુતૂહલવશ બહુ કોલાહલ કરતા હતા. ૩૦૩. કેઈક વાર તેઓ ભગવાનને શરીરમાંથી માંસ કાપી લેતા હતા, કેઈકવાર શરીર ઉપર આક્રમણ કરીને ઘણી જાતના કબ્દો આપતા હતા.
અથવા ધૂળ ઉછાળતા હતા. ૩૦૪ ક્યારેક ભગવાનને ઊંચે ઉછાળીને પછાડતા હતા.
અથવા આસન ઉપરથી નીચે પાડી નાખતા હતા. છતાં શરીર ઉપરની મમતા છેડીને, કોઈપણ પ્રકારને બદલે લેવાની
ઈચ્છા રાખ્યા સિવાય ભગવાન તે બધા કષ્ટો સહન કરતા હતા. ૩૦૫. યુદ્ધને મારચે રહેવા છતાં અપ્રતિહત રહેનાર સુભટની જેમ, • ' કઠેર પરીષહ સહન કરવા છતાં નિશ્ચલ રહીને ભગવાન મહાવીર
સંયમમાર્ગમાં વિચરતા હતા. ૩૦૬. સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ કોઈપણ પ્રકારના બદલાની
આશા રાખ્યા સિવાય ફક્ત કર્મક્ષયનિમિતે આ આચારેનું પાલન કર્યું હતું.
અન્ય મુમુક્ષુઓ પણ આવું જ આચરણ કરે છે. હે જ બુ! એ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહું છું,
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯-૪
૩૦૭, ભગવાન નીરોગી હોવા છતાં અલ્પ આહાર કરતા હતા. ક્દાચ કર્માંય વશ રાગના ઉત્ક્રય થવા છતાં તેના ઉપચારની ઇચ્છા પણ કરતા નહોતા.
*
૩૦૮. ‘શરીર અંદરથી પણ અશુચિમય તથા ક્ષણભ‘ગુર છે’ –એવુ' સમજીને શરીરશુદ્ધિ માટે · જુલાખ લેવા, વમન કરવુ, તેલ માલીશ કરવી, સ્નાન કરવુ, હાથપગની ચપી કરવી અને દંતમંજન કરવુ” –આ બધી ક્રિયાએ તેએ કરતા નહોતા.
૩૦૯. ભગવાન વિષયવિકારોથી પરામ્મુખ રહેતા અને અલ્પભાષી થઇને વિચરતા હતા.
૩૧૦, ભગવાન કયારેક શિશિરઋતુમાં છાયામાં બેસીને ધ્યાન ધરતા હતા અને ગ્રીષ્મૠતુમાં સૂર્ય સામે મ્હાં રાખી ઉત્કટુકાસને આતાપના લેતા હતા તથા લૂખા-સૂકા આહાર, ચાખા, ખેરનું ચૂર્ણ કે અડદથી પેાતાના નિર્વાહ કરતા હતા.
૩૧૧–૨. આહારમાં આ ત્રણ વસ્તુ વાપરીને ભગવાને આઠ માસ વિતાવ્યા. કયારેક પંદર દિવસ સુધી, કચારેક મહિના સુધી, કચારેક બે મહિના સુધી, અથવા કચારેક છ-છ મહિના સુધી પાણી પણ પીધા સિવાય ભગવાન રાતદિવસ અપ્રમત્ત થઈ નિ:સ્પૃહપણે વિચરતા રહ્યા.
૩૧૩. ભગવાન કયારેક બબ્બે દિવસે, કચારેક ત્રણત્રણ દિવસે, કયારેક ચાર ચાર દિવસે અને કયારેક પાંચ પાંચ દિવસે શરીર ટકાવવાના હેતુથી નિરાસક્તપણે નીરસ આહાર વાપરતા હતા. ‘ જીવહિંસા તથા કર્મોનું સ્વરૂપ જાણીને,
૩૧૪.
મહાવીર ભગવાન પોતે કોઈપણ જાતનુ પાપ કરતા નહિ, બીજા પાસે કરાવતા નહિ,
તથા પાપ કરનારનું અનુમાદન પણ કરતા નહિ. ભગવાન ગામ અથવા નગરમાં પ્રવેશ કરીને
બીજા માટે અનાવેલા એવા શુદ્ધ આહારની શેાધ કરતા હતા. નિર્દોષ આહાર મેળવીને મન-વચન-કાયાના ચેાગાને વશમાં રાખીને સંયમી ભગવાન તેનુ સેવન કરતા હતા.
૩૧૫.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપધાનશ્રુત ૯-૪
૧૧૩
૩૧૬. ભૂમિ ઉપર પડેલા અનાજને ખાતા ભૂખ્યા કાગડાએ કે આહાર પ્રાપ્તિની ઇચ્છાવાળા બીજા કાઈપણ પ્રાણીઓને માર્ગમાં એકત્ર થયેલા જોઇને,
૩૧૯–૮. અથવા કોઈ બ્રાહ્મણ, શાકચાદિ શ્રમણ, ભિખારી, અતિથિ, ચ’ડાલ, ખિલાડી કે કૂતરાને કાઈક ગૃહસ્થના દ્વાર પાસે ઊભા રહેલા જોઇને તેમના આહારમાં અંતરાય ન થાય અને તે કારણે તેમને અપ્રીતિ ન થાય તે હેતુથી સ'ચમી ભગવાન ત્યાંથી ચાલ્યા જઇ ખીજે શુદ્ધ આહારની શેાધ કરતા હતા.
૩૧૯. મળેલા આહાર દૂધ-દહીથી મિશ્રિત હાય, લૂખા–સૂકા હાય કે ઠંડા હોય, ઘણા દિવસના પકાવેલા અડદ હાય, પુરાણા ધાન્યના કે જવનાં સત્યુ હોય કે તેમાંથી કાઇપણ આહાર મનાવેલા હાય આવે! પણ આહાર મળે કે કદાચ ન પણ મળે;
તાય ભગવાન મહાવીર સમભાવ રાખતા હતા,
૩૨૦.
૩૨૧. નિષ્કષાયી તથા નિરાસક્ત ભગવાન શબ્દાદિ વિષયામાં મૂôિત થતા નહાતા. છદ્મસ્થ હોવા છતાં સંયમમાં પ્રયત્નશીલ ભગવાને એકકેય વખત પ્રમાદ કર્યો હતા.
૩૨૨.
તથા સ્થિર આસને અને સ્થિર ચિત્તો ધમ–શુકલ ધ્યાન ધરતા હતા. તેઓ ધ્યાનમાં ઊર્ધ્વ-અધા કે તિધ્નલેાકમાં સ્થિત જીવાઢિ પદાર્થો તથા તેના પર્યાયેાની નિત્યાનિત્યતાનું ચિંતન કરતા હતા તથા પેાતાના અ'ત:કરણની શુદ્ધિનુ' નિરીક્ષણ કરતા થયા. કોઈપણ બદલાની આશા રાખ્યા સિવાય નિલે પભાવથી આત્મચિંતનમાં મગ્ન રહેતા હતા.
૩૧૩.
આ રીતે સ્વયમેવ તત્વદશી થઈને, આત્મશુદ્ધિ તરફ મન-વચન અને કાયાના ચેગાને વાળીને તથા ધાદિ કષાયેાથી મુક્ત થઇને યાવજીવ સત્પ્રવૃત્તિમય રહ્યા અને કર્માંથી સર્વથા મુક્ત થઈ ગયા. સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ કાઈપણ જાતના બદલાની આશા રાખ્યા સિવાય આ આચારોનુ પાલન કર્યું હતું. અન્ય મુમુક્ષુએ પણ આવું જ આચરણ કરે છે.
હે જ ખુ! એ પ્રમાણે સજ્ઞ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલું આ હું તને કહુ છું.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ અધ્યયનનું વિસ્તૃત વિવેચન
सत्य परिणा
શસ્ત્ર પરિજ્ઞા=હિંસ્મભાવના, હિંસાના સાધનો તથા હિંસા કે ની-કેવી રીતે થાય છે તેનું સર્વાગીણ જ્ઞાન મેળવી તેથી દૂર રહેવું તે.
આ અધ્યયનને ઉદ્દેશ બંદુક–લાઠી વિગેરે દ્રવ્ય શ તથા કામ ક્રિોધાદિ ભાવ શસ્ત્રોનું માત્ર જ્ઞાન મેળવવા પૂરતું જ નથી, પરંતુ નારણ પ વિ અને જ્ઞાન-ચિ મોક્ષ: આ સૂત્રોથી એ ફલિત થાય છે કેતેને ખરે ઉદ્દેશ ઉપરોક્ત બેય પ્રકારના શસ્ત્રોનું જ્ઞાન મેળવી તેથી થતી જીવહિંસાથી દૂર રહેવાને છે. કેમકે-જીવ હિંસાને કારણે આત્મા કર્મોથી બંધાય છે અને સંપૂર્ણ અહિંસક થવાથી જીવની મુક્તિ થાય છે.
આ અહિંસા જ એક પ્રકારને સંયમ છે. અને એમ પણ કહી શકાય કે અહિંસા માત્ર સંયમથી જ સાધ્ય છે.
પરંતુ, લેકે દુઃખી હોવા છતાં દુર્બોધ અને અજ્ઞાની છે. આ કારણે પિતાને નજીવા સ્વાર્થને માટે અનેક કારણસર તેઓ બીજા જીને પીડે છે, તેથી પોતે પણ દુઃખી છે.
સંસારની આતતાનું ચિત્ર અહીં ઠેર ઠેર રજૂ કરી તેના મૂળ કારણરૂપ “અજ્ઞાનતાને કારણે જીવ હિંસા કરે છે એ જણાવ્યું છે.
વળી, હિંસા કોની કેવી રીતે થાય છે? તે પણ સમજવું જોઈએ.
આ અધ્યયનમાં, જેનું અસ્તિત્વ, કર્મબંધન અને મુક્તિઃ ઈત્યાદિ મુખ્ય તને બતાવી જીવનવિકાસ માટે વિચાર, વિવેક અને સંયમ
એ ત્રણ અંગેનું વર્ણન કરતાં હિંસાથી છૂટવાના સરળ ઉપાયોનું અહીં નિદર્શન કર્યું છે, કારણકે-આપણું મુખ્ય ધ્યેય મોક્ષ છે. તેના મુખ્ય સાધનરૂપ અહિંસાનું અહીં વર્ણન છે.
કેઈ પણ જીવને પ્રત્યક્ષ મારવું કે દૂભવવું તે દ્રવ્ય હિંસા છે અને અવિવેક, દુષ્ટતા, વેરવૃત્તિ તથા ઈર્ષ્યાદિ તે ભાવહિંસા છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ અધ્યયનનું વિસ્તૃત વિવેચન
૧૨ આ કાષાયિક ભાવોની ભયંકરતા પ્રમાણે દ્રવ્ય શસ્ત્રો વાપરવામાં ભયંકરતા આવે છે અર્થાત બેય પ્રકારની હિંસા એક બીજાની પૂરક છે. તેથી અનેક જી સાથે વેર બંધાય છે, વેર વિરોધથી સંસારનું પરિ. બ્રમણ ચાલુ રહે છે અને એ રીતે ક્રમશઃ આત્માનું અધઃપતન થાય છે,
જેમ-બહેરા, બેબડા, મૂંગા કે ગૂંગા માણસે દુઃખી થવાં છતાં બોલી શકતા નથી, તે રીતે પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ તથા વનસ્પતિનાં જીવો એક ઇદ્રિયવાળા હોવાથી તે પણ બેલી ચાલી શકતા નથી, છતાં અવ્યક્ત ચેતનાવાળા હોવાથી, તે જીવોને પણ વેદના તે થતી જ હોય છે. જે રીતે-આ મનુષ્યનું શરીર ઉત્પત્તિ-વૃદ્ધિપુષ્ટિ તથા છેદન-ભેદનાદિ.
ધર્મોવાળું છે. તે રીતે વનસ્પતિ પણ પ્રત્યક્ષપણે આ બધા ધર્મોવાળી હોવાથી
સચેતન છે. તે જીવોને તથા તેમને આશ્રયીને રહેલા બીજા છેને આરંભ. સમારંભરૂપ શસ્ત્રપ્રયાગથી વેદના થાય છે.
પરોપાઃ પુષ્યાય, પાપ પરવહનમું શાસ્ત્રોના સારરૂપ આ વચનામૃત મુજબ તે જીવેને થતી વેદનાને કારણે જીવને કર્મ બંધ થાય છે. સરવાળે સંસાર પરિભ્રમણ ચાલુ જ રહે છે.
માટે મુમુક્ષુએ જીવહિંસાથી અટકવું જોઈએ.” . એ ઉપદેશ સર્વજ્ઞ ભગવાને પોતે જ આચરી બતાવ્યો છે.
જૈન ધમની આજ લાક્ષણિક્તા અને વિશેષતા છે. “પૃથ્વી વનસ્પત્યાદિમાં જીવ છે –આ સત્ય જેન ધમેજ જગત સામે. મૂક્યું છે. આજના વિજ્ઞાને. તે થોડે ઘણે અંશે સિદ્ધ પણ કરી બતાવ્યું છે. *" પ્રવ્યાદિ જીવોમાં આત્માનું અસ્તિત્વ બતાવી પુનર્જન્મનું કારણ રૂપ હિંસા તથા પાપ ક્રિયાઓ; અને તે કારણે બંધાતા કર્મોથી પુનર્જન્મ અને મરણ થાય છે
આ રીતે સંસાર ચક્ર ચાલુ જ રહે છે.
એ રીતે આત્માને સંસાર-કમ-ચિત્તવૃત્તિ-તથા હિંસક ક્રિયાઓ સાથે કઈ રીતે શૃંખલાબદ્ધ સંબંધ છે? આત્મા સંસારમાં કેમ ભટકે છે? અને કઈ રીતે મુક્ત થાય છે? એ અહીં સમજાવેલ છે,
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસુત્ર - કર્મબંધના કારણરૂપ પાપક્રિયાઓ તથા તેથી પ્રાપ્ત થતા દુઃખનું . વર્ણન કરીને સર્વજ્ઞ ભગવાને ઠેર ઠેર એ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે
सव्वे पाणा पियाउया सुहसाया दुक्खपडिकूला;
भूएहिं जाण पडिलेह सातं . અર્થાત્ આત્મવત્ સર્વભૂતેષુ યઃ પરચતિ જ પરથતિ સર્વ જેને જીવન તથા સુખ પ્રિય છે;વધ અને દુઃખ અપ્રિય છે, માટે પોતાના આત્માને જે પ્રિય હોય તેવું જ આચરણ બીજા જીવો પ્રત્યે કરવું
મોક્ષે પહોંચવાની આ દિવાદાંડી નજર સમક્ષ રાખીને, સંસાર પરિ. બ્રમણના કારણે જાણીને, જે સાધક તેને ત્યાગ કરે તેજ ખરે મુનિ છે.
ખાધેલ શુભાશુભ આહાર તેનું શભા શુભ પરિણામ ઉપજાવે છે. તે રીતે જીવે બાંધેલાં શુભાશુભ કર્મો ઉદયમાં આવતાં તેનું તેવું ફળ મળે છે. તેમાં કેઈને ઉપાય નથી. માટે, કર્મોના વિપાકથી ખરેખર! છુટવું હોય તે આરંભસમારંભથી થતી અવહિંસાનું સ્વરૂપ સમજી તેથી અટકવું.
હિંસક ક્રિયાઓને ઓળખી તેનો ત્યાગ કરે તે જ ખરેખર! મુનિ કહેવાય છે અને રાગદ્વેષને જીતી, સમભાવે જીવન જીવવાપૂર્વક તે ક્રમશઃ મુક્ત થાય છે.
लोगविजयो
પાંચ ઈદ્રિના ૨૩ વિષ તથા પૌગલિક પદાર્થો તે દ્રવ્યલેક
ચારગતિરૂપસંસાર તે દ્રવ્યલોક રગદેષાદિ વિભાવિક ભાવે તે ભાવલોકન માતપિતાદિ સ્વજને તે દ્રવ્ય (બાહ્ય) સંસાર
અને તેના સંસર્ગથી અહંતા-મમતા-આસક્તિ-વિકાર-સ્નેહ-વેર એ બધા ભાવની આત્મા ઉપર જે અસર થાય તે ભાવ (અત્યંતર) સંસાર
આ બનેય એક બીજાના પૂરક અને ઉપાધિમય હોવાથી વજર્ય છે. કારણકે- તેજ સંસાર પરિભ્રમણનું કારણ છે. તેને ત્યાગ કરવાથી -આત્મા મુક્ત બની શકે છે, પરંતુ-અનાદિકાળથી વાસનાને કાટ-મેલ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ અધ્યયનનું વિસ્તૃત વિવેચન
૧૨e આત્મા ઉપર લાગેલ છે, તેણે આત્મા ઉપર કબજો જમાવેલ છે. જોકે–આત્મા પણ અનંત શક્તિશાળી છે, તેથી “જીવહિંસા દુઃખદાયી છે” -એવું સમજીને અંગીકાર કરેલ સંયમની સાધના દ્વારા કષાયાદિ ભાવલેક, ઈદ્રિયાદિ દ્રવ્યલેક તથા કીર્તિકામના રૂપ લોકેષણા ઉપર વિજય મેળવીને, માતપિતાદિ લૌકિક સંબંધથી અલિપ્ત રહી આત્માને વિજયી કરવાનો પુરુષાર્થ કરે જરૂરી છે. જોકે રાગાદિ ભાવસંસાર ઉપર વિજય મેળવે તે જ સાચે લેકવિજય છે, પરંતુ બાહ્ય સંસારથી નિવૃત્ત થવું એ પણ સાધનાનું મુખ્ય અંગ છે.
સંબંધ અણુનુબંધથી જાય છે-એ વાત ખરી, પરંતુ જે સંબંધ માત્ર કર્તવ્ય સંબંધ રૂપે જ રહે તો વિકાસને અડચણ નથી,
પરંતુ માયાજાળમાં ફસાયેલા છ ઋણાનુબંધને નામે મેહ સંબંધ જ પિષતા રહે છે.
કર્તા સંબંધમાં-અણુ પુરુ થયે નિકટના સંબંધીનું શરીર છુટે કે સધાય તેય ખેદ, શેક કે હર્ષ જેવું કશું જ બનતું નથી.
પરંતુ મેહ સંબંધમાં તેની અસર થાય છે. કર્તવ્ય સંબંધ બદલે ઈચછતો નથી. મેહ સંબંધ બાણ ઈચ્છે છે. કર્તવ્ય સંબંધમાં બંધન નથી.
મેહ સંબંધમાં બંધન છે. માટે મોહ સંબંધ છેડીને તથા કર્તવ્ય સંબંધને મર્મ સમજીને નવી આળ પંપાળ ઉભી કરવી નહિં. કેમકે – ___ संजोगमूला जीवेण पत्ता दुक्खपरंपरा
એમ જે કહ્યું છે તે યથાર્થ છે.
આ સંસારમાં આત્મા કર્મોથી શીરીતે બંધાય છે અને જીવે તેમાંથી શી રીતે મુક્ત થવું ? તે અહીં સમજાવેલ છે. . • સારા કે ખોટા પદાર્થો જોઈને તથા અનુકુળ કે પ્રતિકુળ સંગો ઉપસ્થિત થતાં, ભાવનામાં કે વિચારમાં ઉત્તેજના કે વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે. રાગદ્વેષમય કલુષિત જીવન જીવવાથી કર્મો બંધાય છે અને તે કારણે ચારગતિરૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે.
માટે પ્રત્યેક સ્થિતિમાં સમભાવ રાખવાનું જણાવેલ છે.
આવો જીવ જ રાગદ્વેષાદિ ભાવક ઉપર વિજય મેળવી ચારગતિરૂપ દ્રવ્યલેકથી મુક્ત બની શકે છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
આચારાંગસૂત્ર પરંતુ, જ્યાં સુધી સાધક પગલિક પદાર્થો અને બાહ્ય સંબંધની માયાજાળમાં વળગેલે રહે છે ત્યાં સુધી આત્માના સાક્ષાત્કારથી તે વંચિત રહે છે,
આત્મદર્શન માટે સાંસારિક પદાર્થો, ધન ધાન્ય, માતપિતા તથા સ્ત્રીપુત્ર પરિવારનો ત્યાગ કર્યો પછી પણ તેની મમતા છેડવી જરૂરી હેવાથી તે દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરતા રહેવા તથા તે દરમ્યાન જાગ્રત રહેવા જણાવ્યું છે.
માતપિતાદિ સ્વજનોનો સંબંધ આ ભવ પૂરતું જ છે, વળી તે સ્વાર્થસભર છે. કેઈપણ વ્યક્તિ એકબીજાને દુઃખમાંથી બચાવી શકે તેમ નથી, વળી મોહવશ; માયા જાલ અને જૂઠ પ્રપંચોથો એકત્ર કરેલ ધન. માંથી પરભવે કાંઈ પણ સાથે લઈ જવાતું નથી. તેને તે અહિંજ અનેક રીતે વિનિમય થાય છે અને બંધાયેલા કર્મોનું ફળ ભેગવવા જીવ એકલે. જ દુર્ગતિમાં ચાલ્યા જાય છે. | માટે, તેની મેહ જાલમાં ન ફસાતાં આશા-તૃષ્ણાને ત્યાગ કરી સંયમી જીવન જીવવું. શરીર સ્વસ્થ હોય ત્યાં સુધીમાં સાધકે પ્રમાદ તજી, કષાયે ઉપર વિજય મેળવી, સમભાવ કેળવવો જોઈએ. પૂર્વભવના દુષ્કૃત્યને કારણે તુચ્છજીવન મળે છે એ સાચું, પરંતુ- સત્કૃત્યથી મહાન પણ થઈ શકાય છે.
–એ હકીકત સમજી ઊંચ-નીચ વર્ણ કે જ્ઞાતિમાં જન્મ થવાના કારણે રાગ-દ્વેષ ન કરતાં યોગ્ય પુરુષાર્થ કર.
માનવીય દુર્બળતાને કારણે સાધક ક્યારેક માનના પ્રવાહમાં તણાઈ. જાય છે. તેને પોતાના જ્ઞાન-તપ-સાધના-કુળ-રૂપ-કે સંપત્તિને ગર્વ થઈ જાય છે, આ પણ પતનનું કારણ બતાવ્યું છે. ઉચ્ચ કે નીચ ગોત્ર કર્મ જન્ય અવસ્થા છે. આત્માને તે સાથે કોઈ સંબંધ નથી.
પિતે ઊંચ છે. બીજા નીચ છે.-એમ સમજી તેને મનમાં બીજા પ્રતિ. ઘણા-તિરસ્કારભાવ જન્મે છે, જ્ઞાનાદિ હિનકેટિના મળતાં જીવ દીનતા અનુભવે છે. પરંતુ સાધકે આ બેય ભાવો દૂર કરવાની જરૂર છે. | મોજે માં......ભોગોથી તૃપ્તિ થતી જ નથી, ઊલટું તેથી રે ઉત્પન્ન થાય છે એ સમજવી ભગાસક્ત જીની દુર્દશાનું વર્ણન કરેલ છે. વળી ભોગોની પૂર્તિ થવી તે તે ભાગ્યાધીન છે અને પરિણામે તે દુખકર છે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ અવનવું વિસ્તૃત વિવેચન
૧૨૯
વળી તેની આશા-તૃષ્ણા-આકાંક્ષા તથા અભિલાષાનુ' શલ્ય જીવને સતાવ્યા જ કરે છે. તેમાં અટવાયેલા જીવ નિર'તર દુ:ખી જ રહ્યા કરે છે. લોકા અનેક કારણે આરભ-સમારભ કરે છે. લેાકેાની તૃષ્ણાને કાઇપાર નથી. માટે ક્રેડનિર્વાહાથે લેાકનિશ્રામાં રહેવા છતાં આવી પ્રવૃત્તિવાળા અજ્ઞાની જીવાની સેાખતથી મુનિએ દૂર રહેવું.
સચમસાધનામાં શરીર મહત્ત્વનું સાધન છે. તે ટકાવી રાખવા આહાર-વસ્ત્ર-પાત્ર-મકાન તથા શય્યાદિ સાધનેાની જરૂર પડે છે. ખીજી વસ્તુઓ વિના તેા ચાલે પરતુ આહાર વિના ચાલે નહિ” છતાં તે કયાંથી ? કેટલેા ? કેવી રીતે લેવેા ? અને મળ્યાપછી તેમાં મૂતિ ન થવું-વિગેરે સમજાવેલ છે, કેમકે મૂર્છા એજ પરિગ્રહ છે, પરિગ્રહ જ કર્મ બંધનુ મુખ્ય કારણ છે અને તેને જ સ`સાર કહેલ છે. સાધકે ખાસકરીને વિષયવાસના તથા ધન અને પરિવારની મૂર્છાઆસક્તિ તજવી જોઈએ, કેમકે તે સિવાય અહિંસા સારી રીતે પાળી શકાય નહિ
પદાર્થોને ત્યાગ કરી સયમ સ્વીકાર્યુ હોય, છતાં આસક્તિના ત્યાગ કર્યા સિવાય સંયમમાં સ્થિરતા તથા ચેાગામાં એકાગ્રતા આવી શક્તી નથી. તે અહિં સમજાવ્યુ` છે.
પૌદ્ગલિક પદાર્થોના સંગ તથા તેની આસક્તિથી જે વ્યક્તિ જેટલે અંશે દૂર રહે છે તેટલે અશે સંયમની સાધના સફળ થાય છે. અર્થાત્ તેટલે અશે તે માક્ષની નજીક છે.
પરંતુ–પદાર્થોં અને આસક્તિમાં જેટલે ડૂબેલા રહે છે તેટલે અશે તે સ'સારની નજીક છે.
આ હકીક્ત જ્ઞાની સમજતા હાવાથી તે તેની ઈચ્છા પણ કરતા નથી. બલ્કે જાગ્રત રહીને તેથી દૂર રહે છે.
પર`તુ અજ્ઞાની સાધક તેમાં ફસાઇ જતાં તેના એય ભવ બગડૅ છે માટે જ શાસ્ત્રકારે હૈં તે મા હોક Ë HH ૢ સળં' કહીને વારંવાર ચેતાવ્યા છે..
આ-૯
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
આચારાંગસૂત્ર
सीओसणिज्जं
જે વસ્તુ સુખને જન્માવે છે તે જ વસ્તુમાંથી દુઃખ પણ જન્મી શકે છે. આ અનુભવ મનુષ્યમાત્રને સ્વાભાવિક રીતે જ થાય છે. વળી શીત અને ઉષ્ણુ અર્થાત્ સુખ અને દુઃખ : એ બનેથી પર એવી કઈ સહજ સ્થિતિ પણ કઈક વાર ચિત્ત અનુભવે છે.
“સાધકને એ અનુભવ થતાં અને સૂક્ષ્મ રીતે અવલેતાં તે જાગ્રત થઈ જાય છે અને આ અનુભવમાં જ સાચે આનંદ છે”—એવી તેને પ્રતીતિ પણ થતી જાય છે.
જૈનદર્શનમાં આ સ્થિતિને સમભાગ તરીકે નિશી છે. આત્મવિકાસ અને સાધનાને પાયે સમભાવ છે. સમભાવની સ્થિતિમાં રહેલે સાધક વિષો કદાચ સ્વયમેવ પ્રાપ્ત થઈ જાય તે પણ તેમાં મુંઝાતે નથી બલ્ક નિલેપ રહે છે, કેમકે તેના પરિણામનું તેને બરાબર જ્ઞાન હોય છે. સંયમ લીધા પછી સમભાવ ને નિલે પવૃત્તિ રાખવાનું અહીં ખાસ સૂચન છે. પરંતુ, સર્વ દુઃખેનું મૂળ કારણ અજ્ઞાન છે. સ્વ–પરની ભેદ બુદ્ધિનો વિવેક એ જ્ઞાન છે. આવે જ્ઞાની ‘આસક્તિ એ જ દુઃખનું મૂલ કારણ છે
-એમ જાણું નિરાસતભાવ કેળવવા માટે સંયમને આરાધે છે. નિરાસક્તભાવ કેળવવા માટે કષાયોનું શમન જરૂરી છે. કષાયને ત્યાગ કર્યો સિવાય સત્યને સાક્ષાત્કાર થઈ શકે નહિ અને તે વિના મુક્તિ મળે નહિ.
દુઃખના કારણરૂપ આરંભ-સમારંભ-પ્રમાદ તથા ક્રોધાદિનો ત્યાગ કરી સંયમી જીવન જીવવું. ઉપરોક્ત પુરુષાર્થ કરતાં કરતાં સાધનામાર્ગમાં શીત એટલે સ્ત્રી આદિ અનુકુળ પરીષહ અને ઉણુ એટલે સુધાદિ પ્રતિકૂળ પરીષહ તથા ઉપસર્ગો રૂપ બાધાઓ આવે છે.
તે કારણે થતા સુખદુઃખને સમભાવે સહન કરતાં કરતાં સાધકે જાગ્રત રહેવાનું હોય છે. આ કટીમાંથી પાર થયા સિવાય વાસના જીતવી સરલ નથી, વાસના જીત્યા સિવાય નિરાસક્તિ–વીતરાગભાવ સહજ નથી,
અને તે સિવાય કર્મોથી મુક્ત થઈ શકાતું નથી.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
નવ અધ્યયનનું વિસ્તૃત વિવેચન અર્થાત ઉપકરણાદિ-દ્રવ્ય ઉપધિ અને વાસનાદિ ભાવ ઉપધિ એ સંસાર પરિભ્રમણનું કારણ છે. તેને ત્યાગ કરવાથી આત્મા કર્મોથી મુક્ત થાય છે.
કેઈપણ સાધક પ્રમત્ત અને સ્વાર્થી બની વિશ્વના બીજા કેઈપણ જીવને પીડીને પોતાને વિકાસ સાધી શકે નહિ કારણકે જે સુખ પોતે ઈચ્છે છે તે સુખ બીજાને પણ જોઈએ છે. બીજાને ભેગે પિતાનું હિત સાધી શકાય નહિ. વ્યક્તિના વિકાસમાં સમષ્ટિનું પણ હિત છે જ.
આમ છતાં, મેહાંધ વ્યક્તિ જ પાપકાર્યોમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. નરકાદિ ગતિમાં પ્રાપ્ત થનારા દુ:ખમાંથી બચવાની ઈચ્છાવાળે
જીવ ક્યારેય હિંસા કે પાપ કાર્યો કરે નહિ.
હિંસાને કારણે જીવ ઉત્તરોત્તર દુઃખી થાય છે. પરંતુ, બાહ્યદૃષ્ટિથી પાપકાર્યો નહિ કરવા માત્રથી અથવા શારીરિક કષ્ટ સહન કરવા માત્રથી કે વેષ પરિવર્તનથી સાચા શ્રમણ થઈ જવાતું નથી
કે ત્યાગને ખરે અર્થ પણ સરતો નથી. વળી એકાંતવાસ સેવી માત્ર દેહને નિષ્ક્રિય રાખવાથી મનથી નિષ્ક્રિય થઈ જવાતું નથી, -
પરંતુ જીવનમાં પ્રતિક્ષણે ઉપસ્થિત પ્રલેભન અને સંકટોની વચ્ચે પિતાના મનને સમતલ રાખી શકવાની યોગ્યતા કેળવી સદા જાગ્રત રહેવું
-એ ત્યાગને ગૂઢ ઉદ્દેશ છે. નિરાસકત થવું અને સમભાવ રાખી સત્યને સાક્ષાત્કાર કરે : '
એ જ સંયમનું લક્ષ્ય છે. બાહ્ય ત્યાગ અને નિરાસક્તિઃ આ બેઉ પરસ્પર સાપેક્ષ છે હિંસાથી બચવા માટે સાધકે સંયમ લઈ અંતષ્ઠિા બનવું જોઈએ. બધાય છે ઉપર સમદષ્ટિ આવી જતાં તે કઈપણ જીની હિંસા કરશે નહિં, તેથી કઈ પણ છે સાથે વેરભાવ પણ બંધાશે નહિ.
તે એવું સમજશે કેઆત્મા પિતે જ પોતાના મિત્ર કે શત્રુ (બની શકે) છે. શુભકાર્યો કરનારની સદ્ગતિ થાય છે, –એ રીતે આત્મા પોતાના મિત્ર બને છે, અને હિંસક કાર્યો કરનારની દુર્ગતિ થાય છે –એ રીતે આત્મા પોતાનો દુશ્મન બને છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથાગ
બહાર મિત્રો શોધવાની ઘેલછા કે બીજાને દુમન સમજવાની અજ્ઞાનતા છોડી દેવી અત વૃત્તિ બદલવી સાચા ત્યાગની ઓળખ અમુક વેષ, પંથ કે સંપ્રદાયથી થતી નથી. કષા એજ ભવભ્રમણનું મૂળ છે, અને તેથી કષાયોનું શમન એ જ ત્યાગીને ત્યાગના આદર્શનું માપયંત્ર છે.
જેટલે અંશે કષાયે ઓછા તેટલે અંશે તે ત્યાગી ગણાય. જે ત્યાગીની છાયા કષાયને હળવા કરવાને બદલે વધારે, તે સાચેત્યાગી નથી.
સાચા ત્યાગીને પદાર્થો પ્રત્યે તિરસ્કાર પણ ન જન્મ, ધૃણાય ન જન્મ, આવેશ કે લાગણી જન્ય આનંદ પણ ન જન્મે પરંતુ આત્માની સમતુલા જાગે. દેહ ઉપરનો વિલાસ જેમ આત્મઘાતક છે તેમ દેહ તરફની બેદરકારી પણ જીવનરસને ચૂસનારી નિવડવાનો સંભવ છે.
આથી સાધનામાં આત્મરક્ષા અને દૌર્ય : એ બેયને નજર સમક્ષરાખી દેહરૂપી સાધન, સંયમી અને કાર્ય સાધક નિવડે–એ રીતે તેને જાળવી રાખવું જરૂરી છે, કેમકે અમુક હદ સુધી શરીર બળ સાથે મનોબળને પણ સંબંધ છે તેથી શરીરની તદ્દન ઉપેક્ષા પણ ન કરી શકાય. કારણકે, સંસાર બહારના પદાર્થોને લીધે નથી.
સંસાર તે આત્માની મલીનવૃત્તિને કારણે જ વધે છે.
કેટલાક છે મુમુક્ષુ તે હોય છે પરંતુ સમદષ્ટિ અને વિવેકબુદ્ધિ જાગૃત નહિ હેવાથી તેઓ પોતાના પુરુષાર્થને સન્માર્ગે વાળી શકતા નથી.
આ કારણે પ્રથમ તો સમદષ્ટિ કેળવવી જરૂરી છે.
મમત્વ, અભિમાન અને બાહ્ય પ્રશંસા પર ઢળતી વૃત્તિથી એટલે અંશે દૂર રહેવાય તેટલે અંશે સમદષ્ટિ સધાય.
સાધકે સહિષ્ણુ પણ બનવું જોઈએ. સાધનામાં કષ્ટો આવવા છતાં તેણે અર્ય કે ચંચળતા ન લાવતાં સાહસ, દૌર્ય કે સમભાવ જ ધારણ કરવો જોઈએ, તથા જીવનથી નિરાશ થઈને સંકલ્પ-વિકલ્પમાં ઉલઝવું જોઈએ નહિ,
કારણકે-અદૌર્ય અને ચંચળતાનું કારણ કષાય, રાગદ્વેષ તથા ભય છે. પ્રમાદીને સર્વત્ર ભય રહેલો છે તેથી તેને હિંસાનો આશ્રય લેવો પડે છે. અને તે કારણે તેના જીવનમાં વિષમતા હોય છે અને તેથી તે દુઃખી હોય છે.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦:
| નવ અધ્યયખું વિશ્વ વિવેચન અપ્રમાદી સર્વથા નિશ્ચિત હોવાથી તેને હિંસાના કામ કરવા પતા મથી. તે કારણે તેના જીવનમાં એકરૂપતા હોય છે
અને તેથી તે સુખી હોય છે..
सम्मत्त
પ્રથમના ત્રણ અધ્યયનમાં જીવે, જીવહિંસા તથા સંસારાદિના સ્વરૂપને ક્રમશઃ સમજાવી, તેથી અલિપ્ત રહેનારજ કમમુક્ત થઈ શકે છે એ સમજાવ્યું.
સત્ય વસ્તુ સમજ્યા પછી તેની ઉપર શ્રદ્ધા થવી જોઈએ, તેથી તે પછી સમ્યક્ત્વ મુક્યું છે, તે સહેતુક છે.
“જીવોનું તથા તેના આરંભ-સમારંભથી થતી જીવહિંસાનું સ્વરૂપ સમજી હિંસાથી સર્વથા દૂર રહેવું
–આ અહિંસાને સર્વજ્ઞભગવાને ધર્મનું મૂલ કહ્યું છે. તેમની આ આજ્ઞાને તરૂપે માનવી તેને સમ્યકૃત્વ કહેવાય છે અને તદુરૂપે પાળવી તેને દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ કહેવાય છે.
હિંસાથી સર્વથા દૂર રહેનાર જ ખરે મુનિ કહેવાય છે. હરકોઈ વ્યક્તિ ઉપર મુજબ શુદ્ધ જીવન જીવી કર્મમુક્ત બની શકે છે.
તેથી વિરુદ્ધ વર્તનાર મિથ્યાત્વી કહેવાય છે. પ્રયત્નો કરવા છતાં આંધળો માણસ શત્રુઓ ઉપર વિજય મેળવી શકતો નથી. - તે પ્રમાણે અહિંસા એ ધર્મને પ્રાણ હોવાથી તેથી વિરૂદ્ધ (હિંસાના) માગે ચાલનારો મિથ્યાત્વી જીવ ધન-વૈભવ તથા પરિવારને ત્યાગકરીને દીક્ષા લઈ તપ કે કાયકલેશ કરે, તે પણ તેના હૃદયમાં ધર્મનું મૂળઅહિંસાની સાચી સમજણ-શ્રદ્ધા કે તદુરૂપ આચરણ ન હોવાથી, - તે જીવ ત્યાંસુધી કર્મોથી સર્વથા મુક્ત થઈ શકતો નથી. મજુરત્ત સુરદ્ધા સંગમમિ ક વી િએ દુર્લભ ગણાવ્યા છે.
પરંતુ સદ્ભા પરમહુડ્ડા ઉત્તરાધ્યયનમાં કહ્યું છે, તે યથાર્થ છે, કારણકે જેમ-મજબૂત પાયા વિના મકાન ઝંઝાવાતે સામે ટકી શકે નહિ, પ્રાણ વિના જીવન ટકી શકે નહિ,
અને મૂલ વિના વૃક્ષ સંભવે નહિ, - તે રીતે શ્રદ્ધા (સમ્યકત્વ) વિના ધર્મ કે મોક્ષ સંભવિત નથી.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
આચારાંગસરા . ઉપરોક્ત ત્રણેય અધ્યયનનું લક્ષ્ય મેક્ષ છે. સર્વજ્ઞ પ્રતિપાદિત નવતને હેય-ય-ઉપાદેય સ્વરૂપે જાણું, તેને યથાયોગ્ય અમલ કરવાથી મેક્ષ પ્રાપ્તિ થાય. તે ત્યારે જ શક્ય બને છે તેમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા હોય તે. તે શ્રદ્ધા (સમ્યક્ત્વ)નું અહીં વર્ણન છે.
જૈન દર્શનમાં સમ્યક્ત્વની કેટલી મહત્તા છે તે બતાવતાં શાસ્ત્રકારે સચ્ચન જ્ઞાનવાત્રિાણિ મોક્ષના તત્ત્વાર્થમાં તેને અગ્રસ્થાને મૂક્યું છે. વળી
दसणभट्ठो भट्ठो दसणभट्ठस्स नस्थि निव्वाणं ।
सिझति चरणरहिया दसणरहिया न सिझंति । અહીં પણ સમ્યક્ત્વની વિશેષતા બતાવી છે.
ભગવાને જે કર્યું તેવું કરી શકવાની શક્તિ-યેગ્યતા કે ભૂમિકા સૌની હતી નથી પરંતુ - માં શ્રા અને મા તુષ જેટલા શબ્દો પણ જેમને યાદ નહોતા રહેતા તે મંદ મતિવાળા મહર્ષિ પણ
ગાત્મવત્ સર્વભૂતેષુ મો સુ વાવન” જિનેશ્વરની આ આજ્ઞા ઉપર શ્રદ્ધા અને તદનુરૂપ આચરણના બળે મોક્ષે જઈ શક્યા.
સ્કંધકસૂરિના ૫૦૦ શિષ્ય ઘાણીમાં પીલાયા અને મોક્ષેગયા. તે પણ ભગવાનની આજ્ઞા ઉપરની શ્રદ્ધાના બળે જ અને તેથી જ તેને ધર્મના પાયારૂપે માનેલ છે.
જે ધર્મમાં વિશ્વના નાના મોટા સર્વ પ્રાણીઓ પ્રત્યે સમાનભાવ વર્તવા જેટલી અહિંસાની ઉદાર વ્યાખ્યા હોય તે જ ધમ સાચે અને સનાતન હોવાને દાવો કરી શકે.
અહિંસાને જીવનના પ્રત્યેક ક્ષેત્ર સાથે સંબંધ છે જીવનમાં તે વણતાં કેવળ વ્યક્તિને જ નહિ, બકિ સમાજ, રાષ્ટ્ર અને વિશ્વને પણ વિકાસ સંભવિત છે.
જેના વ્યવહારમાં હિંસા છે ત્યાં ધર્મ નથી જેને વ્યવહાર શુદ્ધ છે તેને ધર્મ પણ શુદ્ધ બની શકે. સર્વજી સાથે પ્રેમની સાંકળ સાંધે તે ધમ.
કર્મબંધ કે મુક્તિનો આધાર સ્થાન કે કિયા ઉપર નથી. સાધકના શુભાશુભ પરિણામે ઉપર તેને આધાર છે અર્થાત્ આસવ અને સંવરમાં સ્થાન અને ક્રિયાની અપેક્ષાએ ભાવનાનું વિશેષ મૂલ્ય છે. એ સમજાવ્યું છે.
જે સ્થાન કર્મબંધનું કારણ છે તે જ સ્થાન વિશુદ્ધ ભાવનાવાળા સાધક( ચિલાતીપુત્ર તથા ભરતચકી જેવા)ને માટે નિર્જરા સંવર દ્વારા કર્મક્ષયનું કારણ બની જાય છે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
નવ અધ્યયનતુ વિસ્તૃત વિવેચન
વળી નિર્જરા, સવર તથા સંયમ સાધનાનું તે સ્થળ પરિણામેાની અશુદ્ધિને કારણે (નાગશ્રી બ્રાહ્મણી તથા કડરીક રાજ જેવા) સાધકોને માટે કર્મ બંધનું કારણ અને છે.
ભાવવિશુદ્ધિની સાથે પુરાણા કર્મોને તેાડવા તપની પણ જરૂર છે. આ તપની સાથે ક્રયનિગ્રહ પણ જરૂરી છે એ સમજાવ્યુ` છે.
સત્ય વિના ત્યાગ ટકે નહિ, તેથી જ કહ્યું છે કે-જ્યાં સત્ય છે ત્યાં આત્મજ્ઞાન છે અને આત્મજ્ઞાન છે ત્યાંજ સમભાવ, સંચમ કે મુનિપણુ' છે. સત્યાથી ની શૈલી ખ'ડનાત્મક ન હોય, મંડનાત્મક જ હોય.
તેની કોઇ પ્ણ પ્રવૃત્તિ વિવેક બુદ્ધિ, વચનમાધુર્ય અને અનુકંપાભાવથી વ ંચિત નહાય.
તેને અધમ ઉપર તિરસ્કાર હોઈ શકે પરંતુ અધમનું આચરણ કરનાર ઉપર તેા પ્રેમ જ હાય. સ્યાદ્વાદના આરાધક કે સનાતનધર્મીના સાધકે આ રહસ્ય ખરાખર વિચારે. સત્યની આરાધનામાં તપશ્ચર્યાની પણ જરૂર છે. ‘ આવશ્યકતાઓ ઘટાડવી’—તે તપશ્ચર્યાનુ' પ્રાત્સ્વરૂપ છે. તપશ્ચર્યાના પ્રકાર એક નથી પરંતુ ભિન્ન ભિન્ન જીવેાના ભિન્ન ભિન્ન દૌની સમીક્ષા કરીને શ્રમણભગવતે તેના ૧૨ ભેદ બતાવ્યા છે. તેથી જીવ શુદ્ધ-બુદ્ધ અને મુક્ત થાય છે. તપશ્ર્ચર્યોંમાં પણ વિવેકની આવશ્યકતા છે. ક્રમ અને વિવેક જાળવવાથી પ્રત્યેક ક્રિયામાં સફલતા મળે છે.
તપશ્ચર્યાથી દેહ કૃશ કરવા સહેલા છે પરતુ મર્કટ જેવી ચંચળ વૃત્તિને કૃશ કરવી કઠિન છે.
આત્માભિમુખ દૃષ્ટિના વિકાસ માટે દેહદમન, ઇંદ્રિયદમન અને વૃત્તિઃમન : એ ત્રણેયની આવશ્યકતા છે. દેહદમન અને ઇઇંદ્રિયદમન : એ વૃત્તિનાઉશ્કેરાટને દખાવે છે તથા વિષયેાના વેગને શકે છે.
પરંતુ વૃત્તિઓ જ્યાં સુધી ખદલાય નહિ ત્યાં સુધી તપશ્ચર્યાની સર્વાંગસિદ્ધિ ન ગણાય.
પૂર્વ કર્મોને ખાળવામાં તપશ્ચર્યાના અગ્નિ સફળ થાય છે. તાય વર્તમાન કર્મીની શુદ્ધિ ઉપર સતત લક્ષ્ય રાખવુ જોઇએ.
સાધના એ વીરના માર્ગ છે. સાધના દરમ્યાન સાધકે શારીરિક સમત્વ તથા સુખના ત્યાગ કરવા પડે છે. કેમકે-પૂર્વે ખાંધેલા કર્મોના ફળ ભાગવવાના સમય આવે ત્યારે ધીર–વીર બની સમભાવે તે બધુ" સહન કરતાં કરતાં જીવન જીવનાર ખરેખર! કર્મ મુક્ત થઈ સિદ્ધ-બુદ્ધ થઈ જાય છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસાણંગસૂત્ર लोगसारो
અહિંસકપણે જીવન જીવનાર જ અસાર સંસારમાં સારભૂત-એ શુદ્ધ સંયમ પાળી કમ મુક્ત બની શકે. * કારણકે, લેકમાં સારભૂત તત્વ અહિંસાધર્મ છે, ધર્મને સાર જ્ઞાન છે, જ્ઞાનને સાર સંયમ છે. ચારિત્રનું ઘડતર આંતરિક બળથી જ થાય છે. આવું બળ કેળવવા માટે સંયમ ઉપયોગી સાધન છે. આ સંયમનું ધ્યેય મુક્તિ છે એ અહીં સમજાવ્યું છે.
જીવો તથા જીવહિંસાની સમજણરૂપ સમ્યજ્ઞાન પહેલા અધ્યયનમાં વર્ણવ્યું છે. અહિંસા પરમો ધર્મ : ભગવાનની આ આજ્ઞાને સત્ય સ્વરૂપે યથાર્થ માનવી’ તદૂરૂપ સમ્યગ્દર્શન ચેથા અધ્યયનમાં વર્ણવ્યું છે.
સંપૂર્ણ અહિંસકપણે જીવન જીવવું.” જગતમાં સારરૂપ એવું આ સમ્યક્રશ્ચારિત્ર આ અધ્યયનમાં વર્ણવ્યું છે.
આ રત્નત્રયી જૈનદર્શનનો સાર છે.
સર્વજ્ઞભગવાને અહિંસામાં જ ધર્મ બતાવ્યો છે. તેમની આ આજ્ઞાને પૂર્ણરૂપે સમજી, હૃદયમાં ઉતારી, તેને યથાર્થ પાળવાથી જીવની મુક્તિ થાય છે. તેથી જ તત્વાર્થમાં સભ્ય જ્ઞાનવારિત્રાળ મેક્ષમા કહેલ છે. જગતમાં સારરૂપ આ રત્નત્રયી તથા તેનું ફળ “મોક્ષનું અહીં નિરૂપણ કર્યું છે.
ત્યાગી પણ આસક્ત હોય તે આરંભળવી છે.
અને ગૃહસ્થ પણ સંયમી કે અનાસક્ત હોય તે તે અનારભજવી છે. અર્થી- ક્રિયામાં પ્રત્યક્ષ પાપ ન દેખાય, છતાં જ્યાં પરિગ્રહવૃત્તિઆસક્તિ છે ત્યાં પાપ અને કર્મ બંધ છેજ અર્થાત આસક્તિથી આરંભ જન્મે છે તથા આરંભ અને પરિગ્રહથી સંસાર વધે છે.
સંસારની વિવિધ આશા, તૃષ્ણાઓ અને ઈચ્છાઓને લીધે જ સુખ અને દુઃખનું નિર્માણ થાય છે.” સંયમી સાધક આટલું સમજી બનેય પ્રકારની સ્થિતિમાં સમભાવ રાખે. - સત્યમાં શ્રદ્ધા રાખવાથી અને સમભાવ પૂર્વક જીવવાથી ચારિત્રબળ ખીલે છે અને એ રીતે ક્રમશઃ આત્મજ્ઞાન થયા પછી જ કમમુક્તિ સંભવે છે.
- કેમકે- આત્મસ્વરૂપ, દેહ સ્વરૂપ, કર્મ સ્વરૂપ અને જગસ્વરૂપની ઊંડી વિચારણું અને મંથન પછી મમતા અને પરિગ્રહવૃત્તિ પણ ઘટે છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
| નવ અથયતું કિા વિવેચન પરિગ્રહનો ત્યાગ જેટલું જરૂરી છે એટલે જ તેમાં અનાસક્તભાવ પણ જરૂરી છે
કેમકે જીવને જ્યાં જ્યાં રાગ-દ્વેષ અને આસક્તિ થાય છે ત્યાં ત્યાં કર્મ બંધ થાય છે – તેમ અહી કહ્યું છે. પરંતુ પદાર્થોની વચ્ચે રહીને સ્થૂલિભદ્રની જેમ નિરાસક્તભાવ લાવવાની વાત પણ દાંભિક છે. હાથમાં અગ્નિ લઈને શીતલતા પ્રાપ્ત કરવા જેવી આ વાત છે. સ્થૂલિભદ્રનું દષ્ટાંત તે આપવાદિક છે. વળી અનેક ભવની સાધનાનું તે પરિણામ છે. લૌકિકવિજય ચિરસ્થાયી ન હોવાથી ઉપકારી નથી. આત્મવિજય જ ખરો વિજય છે પંરતુ પરિગ્રહ કે તેની મૂછ આત્મવિજયમાં વિનરૂપ છે માટે સાધકે નિષ્પરિગ્રહી થવું તથા અનાસક્ત થઈને વિકારે ઉપર વિજય મેળવો.
વિષયમાં ગળાબૂડ રહેલે જીવ, અનેક કારણસર તે ભેગવી શકતો ન હવાછતાં, તેની વિષયાભિલાષા અને વિષયાસક્તિ દૂર થઇ ન હોવાથી તે ભેગેની અંદર પણ નથી, તેનો ત્યાગી ન હોવાથી ભેગથી દૂર પણ નથી.
એમ કહી જ્ઞાનીએ તેને મુક્તિથી દૂર રહેવાનું કહેલ છે. | વય અને જ્ઞાનથી જે અપરિપકવ છે તે ગીતાર્થ નથી. તેવા મુનિને એકલા વિચરવામાં ઘણા દેશો ઉપસ્થિત થાય છે. સ્વછંદી સાધકના જીવનમાં કયા કયા અવગુણોની વૃદ્ધિ થાય છે ? તથા આજ્ઞાવત સાધકના જીવનમાં કયા કયા ગુણોની પુષ્ટિ થાય છે?
તે અહીં બતાવેલ છે. વ્યવહારમાં પણ સામાન્ય કાર્યો માટે વિશ્વાસ રાખવોજ પડે છે. ધર્મનું મૂલ્ય તેથી ઓછું નથી. ધર્મમાં સંશયી સાધકને સમાધિલાભ થતો નથી.
માટે હે સાધકો ! - ' જળાશયની જેમ ગંભીર, પવિત્ર, ઉદાર અને સ્વરૂપમગ્ન બને.
જે કાંઈ તમારું છે તેને કઈ છીનવી શકશે નહિ અને જે છીનવાઈ ગયું છે તે તમારું નહિ હાય”
આવે અટલ વિશ્વાસ રાખનાર દુન્યવીદષ્ટિએ પણ સુખી થાય છે તથા તેના ઘણાખરા સંકલ્પવિકલ કે ઉપાધિઓને પણ અંત આવી જાય છે * કેમકે-માનસિક દર્દીનું મૂળ સંકલ્પ-વિકલ્પોમાં જ છે. પ્રત્યેક સ્થળે શંકાશીલ વ્યક્તિ શ્રદ્ધાળુ બની શકતું નથી. વળી જે ક્રિયા શ્રદ્ધાયુક્ત નથી તે પ્રાણુવિહોણુ નિચેતન ઓખા જેવી છે.
આ માટે રહસ્ય સમજીને શ્રદ્ધાળું બને.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
આચારાંગસૂત્ર
પુર્વ
સ્વજને, ઘર તથા છેવટે શરીર ઉપરની પણ આસક્તિ અને તજજન્ય રાગદ્વેષાદિ કષાયે ત્યાગ કરવાનો, જીવનજરૂરિયાત ઘટાડવાનો તથા એ. રીતે કર્મનિર્જરા દ્વારા અનાદિ કાળથી આત્મા ઉપર લાગેલા કર્મોને દૂર કરવાને અહીં ઉપદેશ છે.
કારણ કે-ચિત્તવૃત્તિ ઉપર કુસંસ્કારનું જોર હોય અર્થાત ચિત્તવૃત્તિ મલિન હોય ત્યાં સુધી જીવ સંસારમાંથી સારભૂત ત ખેંચી શકે નહિ.
જેમ, બેડ ઉપર ચેકથી લખેલા અક્ષરે પાણીથી બરાબર ભુસ્યા સિવાય નવા અક્ષરે સ્પષ્ટ લખી કે વાંચી શકાય નહિ તેવું ચિત્તવૃત્તિ વિષે પણ સમજવું.
ચિત્તશુદ્ધિ અનિવાર્ય હોવાથી અહિં તેના ઉપાય બતાવ્યા છે. મેલા તથા રંગીન કપડાને જેમ સાબુ અને સેડાથી ધોઈ સ્વચ્છ કરીએ છીએ વળી વસ્ત્ર ઉપર કઈ પણ ન રંગ ચડાવતા પહેલાં તેને પ્રથમ રંગ દૂર કરવું પડે છે તે પછી જ બીજા રંગની ચમક ઉઠે છે તેમ પૂર્વગ્રહ, પૂર્વ અધ્યા, જટિલ કદાગ્રહો અને જડ માન્યતાઓની ભૂતાવળ જીવન ઉપર એવી તે સજજડ રીતે વળગી ગઈ હોય છે કે તેને દૂર કરવા જટિલ પ્રયત્ન કર્યા સિવાય ચિત્તશુદ્ધિ શકય નથી. - જે કાંઈ નિર્માણ થયું છે તે કર્મોનું પરિણામ છે. અર્થાત, જે ભય કે દુઃખ બહાર દેખાય છે તેનું કારણ બહાર નથી પણ અંદર રહેલે આ આત્મા પોતે જ કારણભૂત છે, એમ વિચારવું સિંહ બાણ મારનારને જ પકડે છે. અને કૂતરે જે લાકડીથી તેને મારીએ તેને જ બટકા ભરે છે
વળી દાંતમાંથી નીકળતું લોહી ચાટતાં તે રાજી થાય છે. - તેની જેમ અજ્ઞાની જીવો કર્મોને જે કર્તા છે તે જ તેના ફળને ભક્તા છે, બીજા તે નિમિત્ત માત્ર છે—એમ સમજતા નથી. નિમિત્તોને પકડવાથી તે વેરની પરંપરા વધે છે અને એ રીતે સંસાર પરિભ્રમણ ચાલુ જ રહે છે.
ખરી વાત તે એ છે કે વિવેકપૂર્વક સમભાવે જીવન જીવવું કે જેથી નવા કર્મોને નિરર્થક ભાર વધે નહિ અને બંધાયેલા કર્મોને ક્ષય થાય.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
• નવ અધ્યયનનું વિસ્તૃત વિવેચ, પૂર્વગ્રહને ત્યાગ સાધકની સાધનાનું પ્રથમ પગથીયું છે તેથી હૃદયશુદ્ધિ થાય છે.
પરંતુ પૂર્વગ્રહાને છેડી દેવામાંય બળની જરૂર પડે છે કારણકે જડના સંસર્ગની જે જીવને જેટલી અસર હોય તેટલા પ્રમાણમાં સ્થિતિસ્થાપકતાના સંસ્કારો રૂઢ થઈ ગયા હોય છે.
પિોતે જે દેશમાં, જે કુળમાં કે જે ધમમાં જ હોય છે ત્યાંના પરંપરાગત સંસ્કારો મુજબ જીવન જીવવા તે ટેવાયેલો હોય છે પરંતુ માનવજાતનો મેટ વર્ગ માનવજીવનમાં મળેલી આટલી બધી અનુકૂળતાને લાભ આધ્યાત્મિક ઉત્કર્ષ માટે લઈ શકતો નથી. કેઈકને પાષાણગોલક ન્યાયે સત્સંગને પ્રતાપે આ સાધનામાર્ગ સુઝે છે.
પરંતુ સંયમ લેવા માત્રથી કાંઈ પતી જતું નથી, દીક્ષા લીધા પછી પણ ક્યારેક મોહજન્ય કામવિકારે નડતા હોય છે. પૂર્વસંસ્કારો જાગ્રત થઈને સાધકને વિચલિત કરી શકે છે. તે કારણે પળેપળે વૃત્તિઓ અને સંકલ્પ-વિકલ્પોથી સાવધ રહેવાનું હોય છે.
પરંતુ ઘણા ખરા સાધકે આ વાત તદ્દન ભૂલી જાય છે. સાધનામાર્ગમાં જોડાયા પહેલાં તેમનામાં જે ઉત્સાહ, જિજ્ઞાસા, નિરભિમાનતા અને જાગૃતિ હોય છે તે ચેડા જ સમયમાં સરી જતા દેખાય છે. જેમ જેમ તે સાધક શિથિલ થાય તેમ તેમ પૂર્વસંબંધો અને પૂર્વે ભગવેલા કામગોની વાસનાના કાતિલ ઝેરની તેના ઉપર અસર થવા માંડે છે.
- આ વખતે જાગ્રત થવાને બદલે એમાં તે શું?’ એવી બેદરકારી સેવે અને તેના ઉપર દંભનું બેખું ચડાવે તે અન્યની દષ્ટિએ ત્યાગી–તપસ્વી દેખાતે હોવા છતાં વૃત્તિથી તે પામર બનતા જાય અને ક્રમશઃ ભયાનક પતન વહોરી લે. એ માટે વીરસાધકે સુભટની જેમ નિયમોની દઢતાનું બખ્તર પહેરી રાખવું જોઈએ કારણ કે પ્રકૃતિ અને આત્મવિકાસના ચાલતા યુદ્ધમાં તેની પૂર્ણ જરૂર છે.
જે મુનિ સુખશેલીઓ થઈ જાય તો તે બધુંય હારી જાય. વૃત્તિને વશ કરવામાં દેહદમનાદિ શારીરિક તપનું મહત્ત્વ ઓછું નથી. પરંતુ, જે રીતે વિલાસ અને ભેગોથી ટેવાયેલું શરીર આળસ અને પ્રમાદને લીધે સાધકનું પતન કરે છે તે રીતે શક્તિથી અધિક અને ક્રમથી વિરુદ્ધ કરાયેલી. તપશ્ચર્યા પણ દેહરૂપી સાધકને અકાળે કચડી નાખે છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસન્ન તપશ્ચર્યાને હેતુ શરીર કસવાનો છે તથા મન અને ઇદ્રિના ઉશ્કેરાટને શિમાવવાને છે, શરીરને શિથિલ બનાવવાનું નહિ.
ઉપધિ અને સાધનસામગ્રી ઘટે એટલે ઉપાધિ અને પાપ બનેય ઘટે
જેટલે દેહાધ્યાસ છૂટે તેટલું જ જીવન નૈસર્ગિક બને.
કેટલાક સાધકો પૂર્વગ્રહ અને પૂર્વાધ્યાસના સંઘરી રાખેલા વળગાડને સાથે લઈને ફરતા હોવાથી સમર્પણભાવ કેળવી શક્તા નથી..
વ્યક્તિ અને વિશ્વને ગાઢ સંબંધ છે. વ્યક્તિનું સૂક્ષ્મ કે સ્થળ : પ્રત્યેક આંદોલન જળાશયના કુંડાળાની પેઠે ઠેઠ કિનારા સુધી ફરી વળે છે.
વ્યક્તિના સુધાર વિના વિશ્વને સુધાર શક્ય નથી, સ્વદયા વિના પરદયા શક્ય નથી, સંયમ વિના દયા કે વિશ્વબંધુત્વ પ્રાપ્ય નથી, ત્યાગ સિવાય વિāક્ય સાધ્ય નથી, સ્વાર્પણ સિવાય નિરાસક્તિની પ્રાપ્તિ નથી અને નિરાસક્તિ વિના સાચું સુખ કે શાંતિ શક્ય નથી.
કેઈક મુનિ ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થાય છે, પરંતુ શ્રદ્ધાવાળો હોવાને લીધે શુદ્ધ આચારનો ઉપદેશ આપે છે, પરંતુ કેટલાક તે ચારિત્રની સાથે શ્રદ્ધાથી પણ ભષ્ટ થઈ જાય છે તેથી તેઓ સંસારમાં દીર્ઘ પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે.
જેમ, કાચબાને ભાગ્યયોગે તક મળી હોવા છતાં મેહમાં મુંઝાઈ તક હારી ગયે, તેમ કઈક સાધક રૂપાદિમાં આસક્ત થઈ સંયમથી પતિત થઈ જાય છે તેથી રાજગો પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. સાધનાની તક મળી હોવા છતાં નજીવા સુખને માટે તે બધું ગુમાવી દે છે અને સંસારચક્રમાં અટવા જાય છે.
विमोक्खो
ચિત્તમાં ઉદ્ભવેલા વિકારો દૂર કરવા અનેક ઉપાયો બતાવ્યા છે.
મેહ અને કામ વાસનામાં સપડાયા બાદ એના વેગને સહન ન કરી શકે તે વ્રતભંગ ન થાય તે હેતુથી સાધક છેવટે દેહની મમતા છેડીને મૃત્યુને ભેટવા સુધીની તૈયારી પણ કરે
એમ કહી ત્રણ પ્રકારના મરણેનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે.
મુનિએ અકલ્પ આહારાદિ લેવા નહિ આ કારણે કેઈક ગૃહસ્થ ગુસ્સે થાય તે તેને સાધ્વાચાર સમજાવવો, છતાં કષ્ટ આપે તે તે સમ. ભાવે સહન કરી સમાધિમરણને પણ ભેટે, પરંતુ અક૯ય લે નહિ.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ અધ્યયનનું રિત વિવેચન વળી સંયમપાળવા શરીર અશક્ત થઈ ગયું હોય ત્યારે જીવન કે મરણની ઈચ્છા ન કરતાં મુનિ ઈત્વરિત મરણ અંગીકાર કરે.
સમભાવપૂર્વક પરીષહેને સહન કરતાં કરતાં સાધકનું જે મરણ થાય. તો ત્રણમાંથી ગમે તે પ્રકારનું મરણ હિતકારી છે, કારણ કે
સાધનાની દષ્ટિએ ત્રણેય પ્રકારના મરણ મહત્વના છે. અહીં એ સમજવાનું છે કેસાધન ઉત્તમ હોય કે હીન હોય તે બહુ અપેક્ષિત નથી.
અધ્યવસાયની શુદ્ધિ જ વધુ હિતકર છે. વળી, આ અકાલમરણ પણ કહેવાતા નથી. કારણકે સમાધિપૂર્વકનું મરણ થતું હોઈને તે સદ્ગતિના કારણ રૂપ છે.
પરીષહેને વિજેતા જ આ રીતે સંયમનું શુદ્ધ પાલન કરી શકે
ત્યાગી થયા પછી તૃષ્ણાદિ વૃત્તિઓ ઉપર વિજય મેળવવા માટે સાધકને બીજા પણ અનેક પ્રકારના ત્યાગ કરવાના હોય છે. કારણકે બાહ્ય પદાર્થોનો ત્યાગ તે સાધનાની શાળામાં જોડાવા પૂરતો ઉપયોગી છે. પરંતુ તે પછી વૃત્તિઓ ઉપર લાગેલા કુસંસ્કારની શુદ્ધિ પણ આવશ્યક છે. કેમકે આ શુદ્ધિ થયા પછી જ જીવનમાં ઉચ્ચ ગુણેની ખીલવણી થાય.
વસ્ત્ર–પાત્રાદિ સાધનોના ત્યાગ કે સ્વીકારની પાછળ, દહ પરનું મમત્વ, ઉતારી દેહની મર્યાદા અને સ્વાથ્ય જાળવવાનો હેતુ છે. કારણકે વસ્ત્રાપાત્ર અને ભેજનાદિનું સેવન સંયમયાત્રાની મુખ્ય સાધનરૂપે છે. તેમ છતાં સાધક બહુ જ ઓછા સાધનોથી ચલાવો લેતાં શીખે,
કેમકે બાહ્ય સાધનો ઘટવાથી અંતરની ઉપાધી પણ ઘટે છે, તે ઉપાધિ ઘટવાથી અશાંતિમાં ઘટાડો થાય છે. અને સાધનાને માર્ગ સરલ બને છે.
વળી એક વ્યક્તિ પાસેથી (અનીતિથી દૂભવીને ) લઈને બીજાને આપવું તે ખરું દાન નથી. પિતાની જરૂરિયાત ઘટાડી, તેમાંથી બીજાને આપવુ તેજ આદર્શ શુદ્ધદાન છે. - વૃત્તિના પૂર્વ અધ્યાસો – સંસ્કારને લીધે ભૂલી ન જવાય એ સાવધાનતે માટે તથા ગમે તેવી કસોટીને પ્રસંગે પણ અડગ રહેવા માટે પ્રતિજ્ઞા લેવાની આવશ્યકતા છે. સાધક સિદ્ધ ન બને ત્યાં સુધી ખાવાપીવાથી માંડી પ્રત્યેક કાર્યમાં પ્રતિજ્ઞા જરૂરી છે. પ્રતિજ્ઞા કેવી લેવી? તે તે સાધકની શારીરિક ક્ષમતા ઉપર આધારિત છે..
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારાંગસુત્ર
પરંતુ પ્રતિજ્ઞાના ભંગ માટે લેશ માત્ર અપવાદ નથી. નાનો ટો પ્રતિજ્ઞા માટે પણુ જીવન સમપી` દેવુ' જોઇએ. સકલ્પ મળની સિદ્ધિ પ્રતિજ્ઞાની દૃઢતા ઉપર અવલ એ છે. જેને જીવનના મેહ નથી અને મૃત્યુના ભય નથી તે જ જ્ઞાની છે. આવા સહિષ્ણુ સાધકમાં જે સંકલ્પ બળ હોય છે તે લાખ્ખાના વિજેતા વીરમાં પણ નથી હાતુ.
આ રીતે પ્રતિજ્ઞા એ સાધકની જનેતા છે. તે પડતાને બચાવે છે અને પડેલાને ઉગારે છે. પ્રતિજ્ઞાથી ઉપાધિએ ઘટે છે અને જીવન હળવુ કુલ ખને છે. આ રીતે પ્રતિજ્ઞામાં પ્રચ'ડ તાકાત છે.
પ્રલાભના સાનાની સાંકળ જેવા છે. સાંકળ સાનિની હોય તે પણ તે સાંકળજ છે ને ! વિકાસના માર્ગનુ એ ગતિરોધક કારણ છે, પ્રલાભનેામાં એવું આકષ ણ છે કે મનુષ્ય હાંશેહેાંશે તેમના બંધનમાં બંધાય છે અને ઊલટું તેને સારું માને છે. જગતમાં આ અતિઆશ્ચયજનક છે.
સયમના કડક નિયમોથી કટાળેલા મુમુક્ષુઓ પણ કેટલીકવાર આ એડીમાં સપડાઇ જાય છે. તેમની માનસિક નખળાઈના લાભલઈ પ્રલેાભના પેાતાની અસર તેમના મન ઉપર જમાવે છે અને ઘણા પ્રયત્નથી પ્રાપ્ત થયેલ સુસ'સ્કારાની અસરને નષ્ટ કરી નાખે છે. તેથી સાધક સાંસારિક વિષયાપ્રતિ પ્રેરાય છે. ત્યાર બાદ વૃત્તિ કે ક્ષુદ્રાભિમાનના પાષણ માટે તે નવા ચેાકેા જમાવે છે.
૧૪૨
માટે હિતૈષી સાધક પોતાના માર્ગોમાં એકબાજુ સ ́કટના કાંટા અને ખીજી બાજુ પ્રલાભનાના પુષ્પો હાવા છતાં સકંટોથી કટાળે નહિ કે પ્રલાભનામાં મુગ્ધ અને નહિ.
જીવનમાં લઘુભાવ લાવવા એ અતિકઠણ છે.
જેને આત્મજ્ઞાન થયુ છે તે દેહનું ભાન ભૂલી શકે. દેહનુ ભાન ભૂલવા માટે સ્વાદ ઉપરના વિજયપણુ જરૂરી છે એ સાધનાનું અગત્યનું અંગ છે. જીવનના અ ંતસમય આવે તે પહેલાં સ્વયં સાવધાન થઇ હસતા મુખે મૃત્યુને ભેટવાના દૃઢ સકલ્પ કરવા અને દેહભાન ભૂલી આત્મભાવમાં લીન થવું—તેનું જ નામ અણુસણુ છે. અણુસણનો આરાધક નથી દીર્ઘ જીવનકાળને ઝંખતા કે મૃત્યુ જલ્દી આવે તે પીડા મટે એવુ પણ નથી ઇચ્છતા. તેને મન ધ્યેય અવસ્થા સમાન છે. અ'ત સમયે શરોર જન્ય આસક્તિ જીવાત્માને જકડીન લે તે માટે અણુસણુ ઉપચેાગી સાધન છે. પરંતુ દરેકે તે કરવું જ જોઈએ એવા આગ્રહ નથી, શક્તિ હાય તે જ તેવી પ્રતિજ્ઞા લે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવ અધ્યયનનુ વિસ્તૃત વિવેચન
પ્રતિજ્ઞા જેવાસાવ, જેવી શ્રદ્ધા અને જેવી નિર્ભાયતાથી સ્વીકારાય તેવાજ ભાવપૂર્વક જોતેપળાય તા જ તે પ્રતિજ્ઞા સકિ નિવડે કોઇ પણ વાદો કે મતા પોતપાતાની દૃષ્ટિએ ખાટા નથી, છતાં તે પૂર્ણ પણ નથી, પરંતુ તેમાંથી જે કાંઈ સત્યાસત્ય હોય તે શેાધવુ અને અન્ય કદાગ્રહી સાધકાને તેનું ભાન કરાવવું. કારણકે વિચાર, અને વિવેક જિજ્ઞાસાના મૂળ પાયા છે. તે પ્રગટથા પછી પરભાવનો ત્યાગ કરી સ્વભાવ તરફ વળવાની પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે.
૪૩
પ્રત્યેક સાધકમાં જિજ્ઞાસાવૃત્તિ મુખ્યત્વે હાવાથી તે હ ંમેશાં સત્સંગ તરફ આકર્ષાતા રહે છે. સત્સંગ એ તેના સાધનામાં નંદનવન છે એના શરણમાં જઇને એ સ`શય, ગ્લાનિ અને થાક ઉતારી નાખવા મથે છે, આ સમયે તેનુ હૃદય પ્રેમ અને શ્રદ્ધાથી એટલુ તા તરમાળ હોય છે કે તેણે સ્વીકારેલું શરણુ તે કલ્પવૃક્ષ છે કે કિંપાકવૃક્ષ છે? તે જોવાની અને તપાસવાની તેની અન્વેષક બુદ્ધિ હેાવા છતાં, તેની બુદ્ધિના ઉપયાગ કરવા તે રાકાા નથી. તેથી તે કોઇ દંભીની જાળમાં ન સાઇ જાય અને સાધનામાં લીન રહી પરિપકવ બનતા જાય તે માટે સંગદોષથી ખચવાના કેટલાક નિયમ અહી બતાવ્યા છે, અને તેથી જ અસમાન આચારવિચારવાળા સાધુએ સાથે આહાર-વસ્ત્રાદિ આપવા-લેવાના વ્યવહાર નહિ રાખવાની આજ્ઞા કરી છે. કારણકે-લર્નના ફોષનુળા મત્તિ આ ઉપરથી ધર્મીમાં વિવેકની જ મહત્તા રહેલી છે તેમ સમજવું.
Categ
તક્રિયા આદિ જે ચીજોને સહારે જીવને ખાહ્ય આનંદ તથા પૌદ્ગલિક સુખશાંતિ મળે તે= દ્રવ્ય ઉપધાન
જે તપ અને સયમ દ્વારા જીવને અનંત-ચિરસ્થાયી સુખ મળે તે=ભાવ ઉપધાન
‘અહિંસાનો માગ ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ ખતાન્યેા છે’ - એવુ શ્રી સુધર્માસ્વામીએ આચારાંગમાં ઠેર ઠેર જણાવ્યુ છે પરંતુ તે પાથી— માંના રીગણા જેવું નથી.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
આથારગસરા - પૂર્વોક્ત આઠ અધ્યયનમાં અહિંસા સંબધી જે વર્ણન આવ્યું તેવું વિશુદ્ધ જીવન જીવતાં જે ઉપસર્ગો અને પરીષહ આવ્યા તે બધા સમભાવે સહન કરીને શ્રી વીર કેવી રીતે કમ મુક્ત થયા ? તે મહાવીરસ્વામી ભગવાનના આદર્શ જીવનનું વર્ણન આ અધ્યયનમાં છે.
હરકોઈ વ્યક્તિ આ રીતે અહિંસામય-નિલેપ જીવન વ્યતીત કરીને કર્મમુક્ત થઈ શકે છે. તે જૈન દર્શનનો સ્પષ્ટ મત છે. - ભગવાન મહાવીર પિતે જન્મથી ક્ષત્રિય હોવા છતાં ચારેય ઉદેશાને અંતે માળા મર્ડમા આવે છે. તે એ બતાવે છે કે-કોઈપણ વ્યક્તિ, જન્મથી બ્રાહ્મણ હોવા છતાં તેના કાર્યો હલકા હોય તે તે ખરેખર બ્રાહ્મણ નથી. એ રીતે કઈ પણ વ્યકિત જન્મથી શૂદ્ર હોય, પરંતુ તેની સાધના ઉંચા પ્રકારની હોય તે તે ખરેખર ઉત્તમ છે.
ભગવાન મહાવીરની સાધના + અહિંસક હતી. બીજાને સંતાપવાનું કે રંજાડવાના પરાક્રમ કરીને તેઓ મહાવીર કહેવાયા નથી. પરંતુ અહિંસાની ઉત્કટ સાધનાને કારણે જ તેઓ મહાવીર અને માગ કહેવાયા છે. તે યથાર્થ છે.
ભગવાને દીક્ષા લીધી ત્યારે સર્વ વસ્ત્રાભૂષણનો ત્યાગ કર્યો. પરંતુ પ્રણાલિકા મુજબ ઈદ્ર ભગવાનના ખભે કિમતી વસ્ત્ર મુકયું. ભગવાનને તેની જરૂર નહોતી પરંતુ પૂર્વ તીર્થકરોની પરંપરા જાળવી રાખવા, સમાજ વ્યવહારને અનુસરવા તથા સર્વે અને સ્ત્ર એ બેય અવસ્થામાં મુનિજીવનની સાધના થઈ શકે છે કારણકે બેય અવસ્થામાં નિમમત્વ ભાવ જ આવશ્યક . તે હકીકતે ભાવિપ્રજાને દયાનમાં લાવવા તે વસ્ત્ર રહેવા તે દીધું, પણ “હું આ વસ્ત્રથી હેમંત ઋતુમાં ઠંડીને કારણે, ડાંસમચ્છરથી બચવા કે લજજાને કારણે મારા શરીરને ઢાંકીશ નહિ–તેવો. કડક અભિગ્રહ પણ કર્યો છે. આનું નામ જ નિર્મમત્વભાવ
જ્યાં સુધી કેવલજ્ઞાન થયું નહિ ત્યાંસુધી ભગવાન જમીન ઉપર બેઠા નહિ, મૌન પણે કાઉસ્સગ્નમાં જ ઉભા રહ્યા, સૂવાની તે વાત જ નહિ ક્યારેક બેઠા તે પણ વીરાસને કે ઉત્કટાસને.
આધ્યાત્મિક જીવનની સર્વતમુખી પ્રગતિ માટે અનિવાર્ય એવા. અહિંસા સત્ય-ત્યાગ-સંયમ–અનાસક્તિ તથા તપાદિનુ તલસ્પર્શી વિવેચન અર્થાત્ આત્મતત્વજ્ઞાનની ચર્ચા ઉપરના આક અધ્યયનોમાં કરી છે. તેમાં દર્શાવ્યા મુજબ જીવન જીવવાની ઈચ્છા વાળા મુનિએ કેવા આગ્રા પાળવા
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
નવ અધ્યયનનું વિસ્તૃત વિવેચન તે સંબંધી વિસ્તૃત વિવેચન બીજા તસ્કંધમાં આવે છે, પરંતુ ભગવાને જે આ સાધના પંથ બતાવેલ છે તેના ઉત્તમ આદર્શરૂપ મહાવીર ભગવાન પિતે સંયમ અને સમભાવપૂર્વક કર્મો ખપાવીને કેવી રીતે મોક્ષે ગયા? તેનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર અહીં વર્ણવેલ છે.
સાધકને માટે ત્યાગ અને સંયમની દૃષ્ટિએ પાદવિહાર જેટલે ઉપગી છે, એટલે જ લેકકલ્યાણની દષ્ટિએ પણ તે ઉપયોગી છે. - ગ્રામ્ય જીવનનું નિરીક્ષણ, નૈસગિક આનંદ અને સ્વચ્છ વાતાવરણની જેટલી અનુભૂતિ પાદવિહારથી મળે છે તેટલી વાહનો દ્વારા કદાપિ ન જ મળી શકે, વળી વાહનને કારણે સાધકને પરાવલંબીપણું, કંચનાદિન સંગ્રહ કરવાની વૃત્તિ તથા તે માટે રાગીમંડળ જમાવવાની પ્રવૃત્તિ સહેજે થતી જવાની. એ ભયથી બચવા માટે અને કેઈપણને લેશમાત્ર બેજારૂપ થયા વિના સંયમી જીવનની અખંડ અને અડોલ સાધના થાય-એ હેતુની પૂર્તિ માટે પાદવિહાર સ્વ-પ૨ કલ્યાણકારી છે. -
વળી, કેઈપણ વાહનનો આશ્રય લીધા વિના માત્ર વિહાર કરી અમુક સ્થળે અમુક વખત પડ્યા રહેવાથી પાદવિહારને સંપૂર્ણ હેતુ જળવાઈ જતો નથી. નિર્મમત્વ ભાવ કેળવવા માટે પાદવિહાર અપ્રતિબદ્ધ હોવો જોઈએ. એક જ સ્થાન ગમે તેટલું પવિત્ર અને સુંદર હોવા છતાં સાધકને માટે ઘણી વાર દોષિત બની જવાનો સંભવ રહે છે.
કોઈ પણ સ્થાન ઉપર મારાપણાનો ભાવ પૂર્ણ દેખીતી રીતે નાને હોવા છતાં મહાન શત્રુ સમાન છે, પ્રલેભન અને સંકટોના અનુભવ પણ અપ્રતિબદ્ધ વિહારથી જ થાય છે. વળી અજાણ્યા સ્થળોમાં જ સાધકની કસોટી થાય છે. કસોટી વિના સાચા-ખોટાની પ્રતીતિ શી રીતે થાય? - અપ્રતિબદ્ધવિહારી સાધક કેટલો મસ્ત હોય? તે પિતાને રહેવા માટે કેવા સ્થાને પસંદ કરે? તેનુ અહીં વર્ણન છે.
આવા એકાંત સ્થાનોમાં ધ્યાનમગ્ન રહી તપશ્ચર્યા સહિત કષ્ટો સહન કરવાને લીધે ભગવાન સદેહી હોવા છતાં દેહાધ્યાસથી પર રહેવામાં સફળ થતા ગયા. પ્રત્યેક સાધકની સાધના આ રીતે સફલ થઈ શકે. - પાદવિહાર અને ભિક્ષામય જીવનમાં પરીષહો કે ઉપસર્ગોને અનુભવ થવો સહજ છે. વળી સાધનાની વિકટ વાટે પ્રલોભનની ખણે અને સંકટોના ટેકરાઓ હવા પણ સ્વાભાવિક છે, પરંતુ મુશકેલીઓ જ પુરુષને મહાન બનાવે છે એમ કહીએ તે ખોટું નથી.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
આચારાંગસૂત્ર કષ્ટોને કેઈપણ જાતને પ્રતિકાર કર્યા વિના ચુપચાપ સહી લેવા–તેનું જ નામ સહિષ્ણુતા. આપત્તિને ખરે પ્રતિકાર પ્રત્યાઘાતમાં નથી, પણ સહિષ્ણુતામાં જ છે. પ્રત્યાઘાતના પરિણામ પરસ્પર હાનિકારક જ નીવડે છે, તે લક્ષમાં રાખી કોઈપણ પ્રહાર ન કરવો.
કારણકે વ્યક્તિ તે નિમિત્ત માત્ર છે. નિમિત્તને તિરસ્કારવું કે તેની શુદ્ધિ કરવી––તેના કરતાં ઉપાદાનની શુદ્ધિ કરવી તે જ સરલ અને સાચો માર્ગ છે.
અપવાદમાગ પગપાળા મુસાફરી કરનાર ભૂખ-તરસ કે થાક વિગેરે લાગતાં રસ્તામાં પડાવ નાખે છે અને જરૂરત લાગે ત્યાં રાત્રિવાસે પણ કરે છે. તેમ છતાં જેમ એ પ્રવાસીને વાસ કે રાત્રિવાસ તેને આગળ પહોંચવામાં અંતરાયરૂપ નથી, બલકે સહાયક છે | તેરીતે અપવાદ માર્ગનું વિધાન છવનની ભૂમિકાને નિર્બળ બનાવવા માટે નથી, પરંતુ થાક લીધા પછી બેવડા વેગથી આગળ વધવામાં સહાયક છે - વળી અપવાદ માર્ગનું સેવન કરનાર માટે પાકી ગયેલ ગુમડાવાળા માણસનું ઉદાહરણ પણ અપાય છે. ગુમડું પાકી ગયા પછી એાછામાં ઓછા દર્દથી જેમ રસી કઢાય છે અને સ્વસ્થતા પ્રાપ્ત કરાય છે તે રીતે અપવાદ માર્ગનું સેવન કરનાર મુનિ પણ
પિતાના વ્રતમાં એ છામાં ઓછા દૂષણ લાગે તે રીતે વર્તે–એ ભાવ છે. .
स्वाध्याय जहा सुई समुत्ता पडिया वि न विणस्सइ ।
तहा जावे समुत्ते संसारे न विपस्सइ ।। દેરાવાળી સેય નીચે પડી જાય તે પણ ખવાતી નથી, તેમ છવ સૂત્ર-સિદ્ધાંતના તાનસહિત હોય તો કર્મવશ તે ગૃહસ્થાવાસમાં રહેતે હોય, તે પણ તે ચતુતિમાં અટવાત નથી,
કારણકે–ા જ વિરતિઃ - વિધિમાર્ગ–અપવાદમાર્ગનું રહસ્ય તે જાણતા હોવાથી
તેનું જીવન તનુસાર મેક્ષપાભિમુખ હોય, માટે અર્થાનુસંધાનવાળા સ્વાધ્યાયની ખૂબ જ જરૂર છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ રીઝે જેને રામ સદા વ્રત સત્યનું ધરતાં સતનું સ્વાગત કરતાં દૃષ્ટિ સમ જેણે કીધી તૃષ્ણા સૌ ત્યાગી દીધી દામ કામ ન આપે પરનું ભે નહિં દિલ અવરનું સદા સંતોષી રહેતાં કુપંથે પગ નવ ધરતાં રીઝે છે વળી રામજી ઉત્તમ ભાવના ભાવતાં અંતરની શુદ્ધિ થકી સદા હજુર છે શ્રી હરિ