Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલોચના
૯- લેખક | શાંતિલાલ સાઠંબાકર
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલોચના
લેખક પ્રયોજક
શાન્તિલાલ મગનલાલ સાઠંબાકર
જૈનનગર, અમદાવાદ.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્ષદષ્ટા સ્વ. પ.પૂ. દાદા જગજીવનદાસ મગનલાલ શાહ
तथा
સ્નેહમૂર્તિ સ્વ. પ.પૂ. દાદી ઈચ્છાબેન જગજીવનદાસ શાહ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાત્મવિદ્ સ્વ. પ.પૂ. દાદાશ્રી શાંતિલાલ મગનલાલ સાઠંબાકર
તથા સેવામૂર્તિ દાદી ચંદ્રાબેન શાંતિલાલ સાઠંબાકર
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
1)
0
5
)
ક
(AM
-
ACS
સૌથી પહેલું તીર્થ તે માતા.
- શ્રી મહાવીર ચરિત્ર ત્રણ લોકમાં માતા સમાન કોઈ મોટો ગુરૂ નથી.
- ધર્મપુરાણ જે માતાને પ્રસન્ન કરે છે તે આખી પૃથ્વીને પ્રસન્ન કરે છે.
- મહાભારત માનવજાતિના હોઠ પરનો સૌથી સુંદર શબ્દ છે મા; અને સહુથી સુંદર સાદ કોઈ હોય તો તે સાદ છે, “મારી મા'.
એ એક એવો શબ્દ છે, જે આશા અને પ્રેમથી ભરેલો છે, એક મધુર અને માયાળુ શબ્દ, જે હૃદયના ઊંડાણમાંથી આવે છે.
મા સઘળું છે. શોકમાં તે આપણું આશ્વાસન છે. દુઃખમાં તે આપણી આશા છે, દુર્બળતામાં તે આપણી શક્તિ છે. તે પ્રેમ કરૂણા, સહાનુભૂતિ અને ક્ષમાશીલતાનો ઝરો છે.
મા, જે સઘળાં અસ્તિત્વોનું પ્રારંભિક રૂપ છે, તે અનંત આત્મા છે, સૌંદર્ય અને પ્રેમથી પૂર્ણ.
- ખલિલ જિબ્રાન
૫.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારા પ.પૂ. સ્વ. પિતાશ્રી ડૉ. વાડીભાઈ જે. શાહ એક અત્યંત સફળ ડૉક્ટર હોવા ઉપરાંત જીવનના સર્વાગી વિકાસને વરેલા બહુમુખી પ્રતિભા સંપન્ન વ્યક્તિ હતાં. રોટરી ક્લબ, ભરૂચના પ્રેસિડેન્ટ, સાહિત્યકુંજનાં પ્રમુખ એવા અમારા પિતાશ્રીએ અમારા જીવનના સર્વાગી વિકાસમાં દરેક ક્ષેત્રે માર્ગદર્શન પૂરું પાડ્યું, અમને સાહિત્ય, સંગીત અને કળાની તાલીમ આપી. વૈયાવચ્ચ એ તેમનો જીવનમંત્ર હતો. બધા જ ધર્મના સંતોની તેમને જીવનભર નિસ્વાર્થભાવે સેવા કરી. ભરૂચના સંઘે તેમની સેવા બિરદાવી ગોલ્ડ મેડલ આપ્યો હતો. વધુ અભ્યાસ માટે ૩૬ વર્ષની ઉંમરે પરદેશ ભણવા ગયા તે તેમની ધગશ દર્શાવે છે. સાઉથ ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં વર્ષો સુધી નિર્ણાયક જજ તરીકેની સેવા આપી હતી. જિંદગીના અંતિમ ૧૨ વર્ષોમાં સ્વૈચ્છિક નિવૃત્તિ લઈ રોજ ૮ કલાક જ્ઞાનસાધના કરી. શાંતસુધારસ, ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા, આગમો જેવા જૈન ગ્રંથોનો તલસ્પર્શી અભ્યાસ કર્યો. વળી ભગવદ્ગીતા ઉપરના ૧૭થી વધુ ટીકાના ગ્રંથો વાંચ્યા હતાં. આવા વિદ્વાન, કલામર્મજ્ઞ, ગરીબોના બેલી, દયાળુ, પ્રેમાળ પિતાના સંતાનો હોવાનું અને ગૌરવ અનુભવીએ છીએ..
સેવા સમર્પણ, ત્યાગ અને વાત્સલ્યની મૂર્તિ એવી માતા કે જેમણે અમને સંસ્કાર આપ્યા અને ધર્મમાં પ્રવૃત્ત કર્યા. રત્નકુક્ષી સમાન માતાએ વડીલોની ખૂબ જ સહૃદયતાથી સેવા કરી હતી. પોતાની જાતને કુટુંબ સાથે એકરૂપ કરી દીધી હતી. જીવનના પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં - શિક્ષણ, ધર્મ, ઇતર પ્રવૃત્તિઓમાં અમારી સાથે રહી અનેરી કોઠાસૂઝથી પ્રેરણા અને પ્રોત્સાહન આપતી રહી. અમને ચારેય જણને તેના હેત-વહાલનો સતત અનુભવ થતો, સાથે સાથે તેના પરિચયમાં આવનાર પ્રત્યેકને તેની કાળજીભરી હૂંફનો અનુભવ થતો. આવી તીર્થ સમાન માના ચરણમાં કોટિ કોટિ વંદન. સાચા અર્થમાં અમને લાગે છે કે “જનનીની જોડ સખી નહીં જડે રે લોલ.”
આવા અત્યંત વિચક્ષણ-વિદ્વાન પિતા તથા સેવા સમર્પણની અનન્ય મૂર્તિ સમાન માતાના ચરણોમાં શ્રદ્ધાસુમન અર્પતા અમે ચારેય કોટિ કોટિ વંદન કરીએ છીએ.
લિ.
અજય વાડીલાલ શાહ ડૉ. સુધીર વાડીલાલ શાહ
અ.સૌ. રશ્મિબેન મુકેશભાઈ શાહ
હિતેશ વાડીલાલ શાહ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક
ડૉ. સુધીરભાઈ શાહ ન્યૂરૉલૉજી સેન્ટર
૨૦૬-૭-૮, સંગીની કૉમ્પલેક્સ, પરિમલ રેલવે ક્રોસિંગ પાસે, એલિસબ્રિજ, અમદાવાદ ફોન : (૦૭૯) ૨૬૪૬૭૦૫૨
વિ.સં. ૨૦૬૯ શ્રાવણ
પ્રત : ૫૦૦
૩૮૦ ૦૦૬.
મુદ્રણ સંસ્કાર મુદ્રેશ પુરોહિત સૂર્યા ઑફસેટ
આંબલી ગામ, સેટેલાઈટ-બોપલ રોડ,
-
અમદાવાદ E-mail : suryapress@gmail.com
Alochna.p65
૩૮૦ ૦૫૮. ફોન : (02717) 231112
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના આથમતા દિવસે જેઓ વિજળીના દિવાઓથી ઝગમગતી કલબેના માળે જાય છે, મન અને નયનને વાસનાઓના વિષપાન કરાવી બેહાલ-બેહેશ બનાવનારાં સિનેમા તરફ જેઓ દેડે છે.... કે કઈ સત્તાદિવાને પ્રધાનની જાહેર સભામાં શેભાની અભિવૃદ્ધિ કરવા જેઓ ચાલ્યા જાય છે, અથવા રંગબેરંગી રોશની અને લીલીછમ હરિયાળીથી મનને હરી લેનારા બાગબગીચાઓમાં બે ઘડી ટહેલીને દિલને બહેકાવવા જેઓ નિકળી પડે છે. તેમને “પ્રતિક્રમણનું મહત્વ કેવી રીતે સમજાવવું? તેમને “આલોચના'ના આનંદની અનુભૂતિ કેવી રીતે કરાવવી?
ઉષાકાળની કેમળતા પ્રસન્નતા અને પવિત્રતામાં થતા એ પ્રભાતિક પ્રતિક્રમણને આનંદ તમે અનુભવ્યું છે? એ પ્રતિક્રમણમાં “વંદિત્ત બોલતી વખતે “આલેચના થી ગદ્ગદ્ બની ઉષાકાળ જેવા કેમળ બની ગયા છો? આલેચના કરીને કેઈ તૃપ્તિ....સંતોષના ઓડકાર આવ્યા છે? એવી જ રીતે જ્યારે અસ્તાચલ પર સૂર્ય આવી ઉભે હોય અને જનગણ તથા પંખીગણ જ્યારે પિતાના ઘર તરફ જવા માંડ્યો હોય...તે વખતે આત્મઘર તરફ જવા માટે ક્યારેય અધીર બન્યા છે? સંધ્યામાં છુપાયેલી સરળતા..આદ્રતા અને ગંભીરતાને શોધી કાઢી છે?
આલેચના કરવા માટે આ બધું જોઈએ છે. ગુણમૂલક અલેચના કર્યા વિના આત્મ તરફ દષ્ટિ નથી જતી. પાપને ઇકરાર નથી થતું, પાપજુગુપ્સા અને પાપ નહીં કરવાને સંકલ્પ નથી થતો.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
8
જાણે-અજાણે થઈ જતાં પાપાની ઓળખાણ કરે, એ પાપામાંથી સર્જાતા દુઃખેાના પહાડોને જુઓ....એ જોતાં જો કંપારી છૂટી જાય....બસ, આલેચના કરવા માટે જોઇતુ હૈયું તૈયાર થઇ ગયું...! તૈયાર થયેલા હૈયાથી પછી જે આલેચના ’ થશે....તમે સ્વયં પ્રસન્ન થઈ જશેા, જીવનમાં નહીં અનુભવેલી તૃપ્તિ અનુભવશે। અને તમારી વૃત્તિએ–પ્રવૃત્તિએમાં કલ્પનાતીત પરિવતન આવશે.
બચાવ ખાતર કે ઘૃણાથી જેએ કહે છે; જેના અર્થ ન જાણતા હૈાય તેવી ક્રિયા કરવાના શે। અથ ? ' તેમને કહેવાજ દો. આપણા કહેવાથી તે સુધરવાના નથી, પરંતુ સાચેજ જેને અજ્ઞાનની ભૂખ લાગી છે. ને અથ જાણીને પ્રતિક્રમણની ક્રિયામાં પ્રાણ પુરવા છે, તેવા સરળ જીવાને અજ્ઞાન આપવું આવશ્યક છે. ‘ વર્દિત્તા ' સૂત્રના અહિં જે અર્થ આપવામાં આવ્યા છે, તે કાવ્યમાં છે! આપણને ગમી જાય, યાદ રહી જાય તેવા કાવ્યમાં અ ગુંથાયેલા છે.
ધર્માનુરાગી સાઠેબારે ખૂબ ખૂબ અધ્યયન, પરિશીલન અને પરિશ્રમથી આ અનુવાદ તૈયાર કર્યાં છે....ઘણીવાર ગાઇને સંભળાવ્યા છે....વિદ્વાન પૂજ્ય મુનિ ભગવંતા પાસે સ ંશાધન કરાવ્યું છે....અને હવે તે પ્રકાશિત થાય છે.
આલાચનાના માગે ચાલવા માટેની આ એક નાની શી પગદ’ડી છે.....! પગદંડીએ ચાલતાં ચાલતાં આપણે પરમ આત્મવિશુદ્ધિના શિખરે પહોંચવાનુ છે....આ માટે આ પુસ્તિકાને રાજના સ્વાધ્યાયમાં સ્થાન આપી, આલેચનાના આત્માનંદ અનુભવીએ એજ એક મ’ગલ અભિલાષા.
દેલવાડા.
માઉન્ટ આબૂ. ૨-૫-૬૮
ભદ્રગુપ્તવિજય.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે બેલ આ નાનકડા પુસ્તકમાં ભાવગીતની રચના કસ્તાં પહેલાં અને પછી ઘણા સમયસુધી તેમાં ઓતપ્રેત રહેનાર અને તેના ચિંતનમાં મગ્ન રહેનાર તેના લેખકના નમ્રનિવેદન પછી અને જેમણે ઉગતી વયે સંયમ સ્વીકારી સુંદરવિદ્વત્તા પ્રાપ્ત કરી સર્વસામાન્ય જનતાને શું ઉપકારક થશે તેની હંમેશાં ગવેષણ કરી છે તેવા વિદ્વાન વક્તા મુનિશ્રી ભદ્રગુપ્તવિજ્યજી મહારાજે પ્રસ્તાવના લખી છે તે પછી મારે તેમાં શું ઉમેરવાનું કે લખવાનું હોય?
આ ભાવગીતના લેખક મારા પરમ શ્રદ્ધેય ઉપકારક મિત્ર છે. અમે એક ગુરુના શિષ્ય છીએ. શ્રી શાંતિભાઈ જીવનની શરૂઆતથી તવેષક રહ્યા છે. જ્યાં તેમનું મન ઠર્યું ત્યાં તેમણે પરિચય કર્યો છે અને જીવન ઉપકારક તત્વ લાગ્યું ત્યાં વ્યવસાયને ગૌણ કરી તે મેળવવા તેમણે પ્રયત્ન કર્યો છે. - શ્રી વિનેબાભાવે, શ્રી રવિશંકર મહારાજ, શ્રી નાનાભાઈ ભટ્ટ, પં. લાલન અને શ્રી ગિજુભાઈ જેવી સંસ્કાર મૂર્તિઓના સંસર્ગ–પરિચયમાં તેઓ અવારનવાર રહ્યા છે. અને તેમનું વાંચન પણ નિતિમત્તા અને તત્ત્વ પિષકતાના ધરણુ પર રહ્યું છે.
શ્રી વિનોબાજીનાં ગીતાપ્રવચને પર, શ્રી મશરૂવાલાના ચિંતનાત્મક ગ્રંથે પર શ્રી કૃષ્ણશંકર શાસ્ત્રી અને ડુંગરેજી મહારાજનાં ભાગવત પ્રવચને પર, અને શ્રી ચિન્મયાનંદજીનાં આધ્યાત્મિક ભાષણ પર શ્રી શાંતિભાઈ પોતાની આગવી શૈલિથી વિવરણ કરતા ત્યારે હું ખુશ થતો પરંતુ જ્યારે તેમના માતા પિતા દ્વારા પડેલા બાળસંસ્કારનું બીજ અંકુરિત થતાં તેમણે
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
10.
સ્વયં પ્રેરણાથી નિવૃત્તિ સ્વીકારી અને તેઓ આવશ્યક સૂત્રેના ચિંતનમાં પડયા તેમજ આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી અને ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજ્યજી મહારાજના ગ્રંથોનું વાંચન-મનન કરવા લાગ્યા, અને પ્રશમરતિ તથા શાંતસુધારસ ભાવનાના શાંત-વૈરાગ્ય રસના ગાનમાં મસ્તી અનુભવવા લાગ્યા ત્યારે તે મને ખૂબ જ આનંદ થયો.
ચૌદપૂર્વ સાર નવકાર એ સૌ માટેનું આરાધનાનું સર્વસ્વ છે. તેમ શ્રાવકમાટેની આરાધનાનું સર્વસ્વ વંદિત્તસૂત્ર છે. આનું મૂળ આગમાં છે. નવકાર પંચિંદિય ઇરિયાવહી લેગસ કરેમિ તે વિગેરે સૂત્રોનું મૂળ લેખક કોણ? કઈ સાલમાં આ રચાયું? તેનાં કઈ કડીબદ્ધ એંધાણ નથી. તેમ આ વંદિત્તા સૂત્રના કર્તા કેશુ? આગમાં આવતા ઘુઢા girIgવારા વમળ” વિગેરે આલાવાઓને ગાથાબદ્ધ કેણે રચ્યા તેને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ નથી. અર્થાત્ હજારે વર્ષ જુની આ રચના છે.
- સુંદરમાં સુંદર શિલ્પીએ ઘડેલી મૂર્તિ કરતાં પણ હજારે વર્ષથી પૂજાતી ઓછી કારીગરીવાળી મૂર્તિ પ્રભાવક અને તીર્થરૂપ બને છે. ત્યાં તેની કારીગરી જોવાતી નથી. તેમ આ બધાં સૂત્રો સેંકડો-હજારો વર્ષથી પ્રતિદિન લાખો ભાવથી ગણાતાં મંત્રરૂપ છે. તેમાં આરાધનાનું અજોડ સત્વ (અર્ક) છે.
“મનનાર્ ગાયને ઘરમાં તમામંત્ર પ્રક્કીનિંતઃ' મનન કરવાથી જે અક્ષરે આપણું રક્ષણ કરે તે મંત્ર કહેવાય છે.
ગમે તેટલા તીર્થોની યાત્રા કરે ચિત્યે જુહારે પણ જે ભાવના શત્રુંજય અને સંખેશ્વરના દર્શન કરતાં યાત્રીના હૃદયમાં થાય છે તે ભાવનામાં અને સુંદરમાં સુંદર કાવ્યો અને ગ્રંથના
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથ રચનાર વિદ્વાન આચાર્યને પણ અંતિમ સમયે “નમે અરિહંતાણું” શબ્દ શરણરૂપ બને છે તેમાં જેમ અનેક આરાકની આરાધનાનું સત્ત્વ કારણરૂપ છે તેમ આ વંદિતું સવ્ય સિદ્ધ' બોલતાં દિવસ, ત્રિ, પક્ષ ચાતુર્માસ કે વર્ષની સારીએ જીવન કરણી તાદશ નજર આગળ રજુ થાય છે. વ્રત, અતિચારે અને પિતાના જીવનને સરવાળા, બાદબાકી કે ભાગાકાર બધું તેની નજર સામે તરવરે છે. આ પ્રતાપ છે તેને એકેક અક્ષર મંત્રરૂપ છે તેને. અને તે અક્ષરેને મંત્રરૂપ બનાવનાર છે અનેક આરાધકની આરાધનાનું સત્વ. સેંકડે વર્ષથી હજારે લાખો ભાવુકેએ સવાર સાંજ તેને ગણી અને મનન કરીને આ સૂત્રને સહસ્ત્રપુટી અભ્રષની જેમ આને કરોડપુટી અક્ષરબળ આપી મંત્રરૂપ બનાવેલ છે.
વંદિત્તત્ર એ સૂત્ર અને ગ્રંથ બને રૂપ છે. “સૂચનાતુ સૂત્ર” એ રીતે ગણીએ તો સૂત્ર છે. એકેક પર એકેક અક્ષર ખુબજ તુલનાપૂર્વક છે. અને એના એકેક શબ્દ ઉપર ગ્રંથના ગ્ર લખાયા છે. ગ્રંથની રીતે ગણીએ તે આ સૂત્ર મંગળ, અભિધેય, પ્રોજન અને સંબંધ પૂર્વકના અનુબંધ ચતુષ્ટય રજુ કરવા પૂર્વક રચાયેલ છે. તેમાં પ્રસ્તાવ, રહસ્ય અને ફળ સંદર્ભ બધું છે.
શ્રાવકજીવનની આરાધના માટે તે વંદિ-તુસૂત્ર સર્વોત્તમ અને સર્વશ્રેષ્ઠ છે.
સર્વોત્તમ અને સર્વશ્રેષ્ઠ કલા કૃતિઓને સન્મુખ રાખી શિખાઉ શિલ્પી તેના આકારને ઉપસાવે તેમ સર્વોત્તમ સાહિત્ય કૃતિઓ માટે પણ બનતું આવ્યું છે. આ કૃતિઓની રચના પછી તેની રચનાથી મુગ્ધ થયેલા લેખકે તેના પો કે પદોને જળ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
12,
કાવતા હોય છે. આ કારણથી ઉત્તમ કૃતિઓની અનેક વૃત્તિઓ, ટિપણે, અનુવાદો, સારશે, ટબાઓ વિગેરે થતા હોય છે. વંદિતુસૂત્ર સર્વશ્રેષ્ઠ ઉત્તમ આરાધકસૂત્ર છે તેથી તેના ઉપર વંદાવૃત્તિ શ્રાદ્ધપ્રતિક્રમણવૃત્તિ વિગેરે ટીકાઓ સ્થાઈ છે. ઘણાં ટિપ્પણ વિવરણે થયાં છે. અને તેનાં રહસ્ય પૂજાઓમાં પણ ઉતર્યા છે.
ભાઈશ્રી શાંતિભાઈએ પણ આજ રીતે વાંદિત્તાધૂત્રની આરાધનામાં ઓતપ્રોત થવાના હેતુથી જ આ પદ્ય રચના કરી છે. આપણે ઘણા ગ્રંથે સ્વઆરાધના માટે રચાય છે. અને એવી ભૂમિકાવાળા તેને ઉપયોગ કરે છે, તેમ આ ગીત રચના મૂળ વંદિત્તાસૂત્રના નિર્મળ પ્રવાહમાં જીલવા-દાખલ થવા માટે નીકરૂપે લેખકે પિતાની આરાધના માટે જ બનાવી છે. અને ખરેજ હું તે તેમને તેમાં ન્હાતા જોઈ આનંદ પામું છું. આ નીકનો જળપ્રવાહ પણ જળહળતા-ઉછળતા વંદિત્તા સૂત્રમાંથી ઉભરાયેલા પાણીને છે. લેખકને કેઈ સ્વયં નથી એમ તેમનું કહેવું છે.
આ “આલેચના – પુસ્તિકામાં સૌ પ્રથમ વંદિત્ત” સૂત્રની મૂળ ગાથા વિષય નિર્દેશ સાથે મૂકેલ છે. પછી તે ગાથાનું ભાવગીત, અર્થ–ભાવાર્થ અને વ્રતની સમજણ મૂકેલ છે. પછી વ્રતની વ્યાખ્યા અને અતિચારને લગતાં તત્ત્વાર્થનાં સૂત્રો તથા બારવ્રતની પૂજામાંથી તેને લગતી થોડીક કાવ્યપ્રસાદી મૂકેલ છે. કેટલાક પારિભાષિક શબ્દોના અર્થ પણ મૂકેલ છે. અને એ રીતે વંદિત પૂર્ણ થયા બાદ સળંગ આખું ભાવગીત મૂકેલ છે, વાંચક તેને સદુપયોગ કરી લેખકના પ્રયત્નને કૃતાર્થ કરે એજ ભાવના. ક, સિદ્ધાર્થ સેસાયટી, અમદાવાદ ૭.
મફતલાલ ઝવેરચંદ ગાંધી તા. ૧-૭-૬૮
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમ્ર નિવેદન
માવતઃ પ્રથમ ધર્મ આચાર પ્રથમ ધર્મ. આચાર એટલે આચરણ શુદ્ધ આચારવાળું જીવન એટલે સદાચારી જીવન. સદાચાર માટે સવૃત્તિ જરૂરી છે. અને વૃત્તિને સન્માર્ગે વાળવા માટે વ્રતે જરૂરી છે. ઘતેમાં પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ એ બે અંશ હોય છે. સદાચારી જીવન જીવવા માટે જેમ શુદ્ધ આચારેની સમજણ જરૂરી છે. તેમ શુદ્ધ આચારેને શિથીલ કરનાર દોષેની સમજણ પણ જરૂરી છે. તે ઉપરાંત પોતાની સઅસવૃત્તિઓ અને પ્રવૃત્તિઓનું દર્શન પણ જરૂરી છે. આવું સ્વદેષદર્શન વિકાસવાંછુ અંતર્મુખ માણસને જ થાય. અને એ સ્વદોષોની આલેચના-સાચી કબુલાત પણ તે હળવે કમી આત્મા જ કરી શકે.
આલેચના એટલે રેજના વ્રતબદ્ધ જીવનવ્યવહારમાં થતી પિતાની નાની મોટી ભૂલે ગુરૂપાસે નિખાલસપણે પ્રગટ કરવીતપાસવી- કબુલકરવી.
વ્રતને સ્વિકાર કર્યો તેટલા માત્રથી તે જીવનમાં ઉતરી જતા નથી પણ તે જીવનમાં ઉંડા ઉતરે તે માટે દરેકવ્રતને અનુકૂળ થઈ પડે તેવી કેટલીક શુભપ્રવૃત્તિઓ સ્થૂલદષ્ટિએ કરવી પડે છે અને કેટલીક અશુભપ્રવૃત્તિઓ શૂલપણે છોડવી પણ પડે છે. તેની સમજણ આ “વંદિત્તર-સૂત્રમાં–આ આલેચનામાં છે.
વ્રતે એ તે સવૃત્તિઓના રક્ષણની વાડ છે. લક્ષમણરેખા છે ! વ્રતમાં અને આચારમાં થઈ જતી ભૂલે-દશે તે અતિ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
14.
ચાર. વ્રત અને આચારની વિશુદ્ધિ માટે રેજે રેજ એવા દેનું–અતિચારોનું નિરીક્ષણ જરૂરી છે. વ્રત અને આચારમર્યાદાનું યથાર્થ પાલન થાય અને અતિચારથી નિવૃત્તિ થાય તે જીવન શુદ્ધ થાય. આત્મશુદ્ધિ થાય તે માટે છે પ્રતિકમણું.
ભૂતકાળની ભૂલને પશ્ચાતાપ કરે, વર્તમાનમાં પાપ વિમુખ રહેવું અને ભવિષ્યમાં એ પાપ નહિં કરવાને સંકલ્પ કરે તે પ્રતિકમણ.
એવા પ્રતિક્રમણનું મુખ્ય સૂત્ર છે “વંદિત્ત.” એ રીતે જોઈએ તે વંદિત્ત એટલે વ્રતધારી જૈનગૃહસ્થની આચારસંહિતા.
એ આચારસંહિતા ભગવાન ઉમાસ્વાતિવાચક તત્વાર્થીધિગમ સૂત્રના સાતમા અધ્યાયમાં ટુંકાં સંસ્કૃતસૂત્રોથી ગાઈ પૂજ્યપ્રવર શ્રી કૃતસ્થવિર મહર્ષિએ શ્રાદ્ધપ્રતિક્રમણમાં–વંદિરતું સૂત્રમાં આર્ષપ્રાકૃત ભાષાથી ગાઈ. મેટા અતિચાર રચનારે પાક્ષિકાદિ અતિચારમાં ગુજરાતી ગદ્યથી ગાઈ અને ભક્ત કવિ પંડિતવર્ય શ્રી વીરવિજ્યજી મહારાજ સાહેબે બારવ્રતની પૂજામાં સુંદર ગુજરાતી પદ્ય રચનાથી ગાઈ. તેમાં તેઓશ્રીએ ગુજરાતી દુહાઓથી, ઢાળેથી અને અનેક રાગરાગીણીથી શ્રાવકધર્માચારનું બારવ્રતનું અને તેના અતિચારોનું અંતરમાં ઉતરી જાય તેવું સુંદર અને સ્પષ્ટ દર્શન કરાવ્યું છે.
તે ઉપરાંત બીજા વિદ્વાન લેખકેએ પણ વંદિતુ સૂત્રના શબ્દાર્થ, વાક્યાર્થ, ભાવાર્થ, ગુજરાતી છાયાનુવાદ તેમજ વિસ્તૃત સમજણ ગુજરાતી ભાષામાં લખેલ છે. એ બધાય પ્રયત્ન મૂળ સૂત્રને – આવી સુંદર આચારસંહિતાને સારી રીતે સમજાવવા માટે છે. તે જ રીતે આ પદ્યાનુવાદ-ભાવગીત અને વિવરણ પણ મૂળ “વંદિત્ત સૂત્ર સમજવા માટે જ છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
15
બચપણમાં મારા પિતાશ્રી રેજ સવારસાંજ પ્રતિકમણમાં વંદિતું બોલે ત્યારે અને કદીક બારવ્રતની મહાપૂજા ભણાવે ત્યારે સુંદર રાગથી ભકિતભાવ પૂર્વક એ આચારસંહિતાનું ગાન કરે-૨ટન કરે. અને રાજના વ્યવહારમાં એ આચારો આચરવા તત્પર રહે, એ બધું જોઈને મારા અંતરમાં પણ અકથ્ય ભાવોની ભરતી આવતી. ત્યારબાદ જૈનસંસ્થાઓમાં અભ્યાસ કરતાં તથા ગૃહપતિ અને શિક્ષક તરીકે કાર્ય કરતાં પાલીતાણા–જૈન ગુરૂકુળ, પાટણ-રાધનપુર-જૈન વિદ્યાભવન, પાટણ જૈનબેડિંગ, અમદાવાદ ચી. ન. છાત્રાલય, તથા જૈન વિદ્યાથીમંદિર, તેમજ જૈન પાઠશાળા અને જૈન ધર્મ શિબીર આદિના વિદ્યાર્થી મિત્રે તથા સાયટીના ગૃહસ્થ મિત્રો સાથે જ્ઞાનગોષ્ઠી કરતાં આપણું પ્રતિકમણ સૂત્રો પર સારૂં એવું ચિંતવન ચાલતું, એક એક પદ અને શબ્દ પર મંથન ચાલતું, તેની કુલગુંથણી અને ગંભીરતા સમજાતાં પ્રસન્નતા આવતી...આનંદ થતું. એ ચિત્ત પ્રસન્નતામાંથી જે ભાવગીતે સકુરતાં તેમાંનું એક આ વંદિત્ત સૂત્રનું ભાવગીત-આલેચના.
આમ સ્વાન્તઃ સુખાય સજાયેલ આ ભાવગીત “આલેચના” ઉપરોક્ત મિત્રોના આગ્રહથી આજે પુસ્તિકારૂપે પ્રગટ તે થાય છે પણ મારામાં રહેલ અનેક ક્ષતિઓનાં દર્શન આપને તેમાં પણ થશે. મારામાં નથી આચારની દઢતા કે નથી ભાષાની સમૃદ્ધિ. તેતડે-બેબડે બાળક હૃદયભાવ વ્યક્ત કરવા મથે તેવી આ પણ છે એક બાલચેષ્ટા! વિવેકીવાચકને પિતાની ક્ષીરનીર વિવેક દષ્ટિને ઉપયોગ કરી ઉપભોગ કરવા વિનંતિ.
-સ્વાન્તઃ મુલાય તુર રઘુનાથ જાથા છે. -त्वद् भक्तिरेव मुखरीकुरुते वलोन् माम् ॥
ભક્તિ માનવને મુંગે કેમ રહેવા દે!
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
16
આ પુસ્તિકાના લેખનમાં આગમ પ્રભાકર પૂ. મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજ્યજી મહારાજ સાહેબે મૂલ્યવાન માર્ગદર્શન આપી મને કૃતાર્થ કર્યો છે. તેમજ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી ભદ્રગુપ્ત વિજયજી મહારાજ સાહેબે સંપૂર્ણ પુસ્તિકા વાંચી જઈ તેમાં ન, ટીપ્પણીઓ વગેરે માટે આવશ્યક માર્ગદર્શન આપીને તથા પ્રસ્તાવના લખી આપીને મહદ્ ઉપકાર કર્યો છે. અને મારા મિત્ર પંડિત શ્રી મફતલાલ ઝવેરચંદે પણ બધું લખાણ વાંચી જઈ જરૂરી સુધારા કર્યા છે. અને બે બેલ લખેલ છે. તે સર્વને અંતઃકરણપૂર્વક આભાર માનું છું. ૪૨, જેનનગર સંજીવની પાસે,
શાંતિલાલ મગનલાલ સાઠંબાકરઅમદાવાદ-૭.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ,
સંસ્કાર મૂર્તિ સ્વ॰ પૂજ્ય પિતાશ્રીને
તથા
વાત્સલ્યમૂર્તિ સ્વ॰ પૂજ્ય માતુશ્રીને
જેમના આચાર એજ અમારે માટે ઉપદેશ અને આજ્ઞા હતાં. જેમના વ્યવહાર એજ અમારે માટે મૌન વ્યાખ્યાન હતું. જેમની પ્રમાણિકતા એ અમારે માટે જીવન આદશ હતા. એવા મારા પિતાશ્રીનું જીવન હતું સાદું, સ ંયમપૂર્ણ અને તદ્ધ. ન્યાયેાપાર્જિત દ્રવ્ય સંપાદન. ધંધામાં નફાનું અ૫ધારણ, દશહજારથી વધુ મિલ્કત ન રાખવાનું પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત. સત્ય અને સ્પષ્ટ વકતવ્ય. અભક્ષ્ય અને રાત્રિભાજનને ત્યાગ. જે અનાજ પર પ્રાણીમાત્રના હક્ક છે તેના એક દાણા પણ ન બગડે એજ રીતે સાદું ભોજન, રાજ બે ત્રણ દ્રવ્ય તથા વિગઇના ત્યાગ.
સવાર સાંજ પ્રભુ દન-પૂજન અને પ્રતિક્રમણ. જીવનભર રહેવા મકાન ન બાંધવાના અભિગ્રહ હેાવા છતાંય, પેાતાના વતનમાં જિનમ ંદિર તૈયાર ન કરાવે ત્યાંસુધી મીઠાઈ ત્યાગ. પિરણામે સાઠંબામાં સુંદર જિન મંદિર ઉભું થયું.
એવા સાદા, સ’યમી, ધર્માંનિષ્ઠ અને અંતમુ ખ મારા સ્વસ્થ પૂજ્ય પિતાશ્રી મગનલાલ નાથજીભાઈને.... તથા આંખને ઈશારે ઔચિત્યના પાઠ પઢાવતાં, વાત્સલ્ય મૂર્તિ સ્વ॰ પૂ॰ માતુશ્રી રૂક્ષ્મણી ખાને... વત્તુિ ’–સૂત્રનું આ ભાવગીત આલાચના ’ સમ`ણુ. -શાંતિલાલ સાઠે ખાકર.
"
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયોંધ ગાથા
૧. મંગલાચરણ અને વિષય નિર્દેશ. પ્રતિકમણની વ્યાખ્યા. ૨. વ્રત અને જ્ઞાનાદિ આચારમાં લાગેલા દોષનું
અતિચારોનું પ્રતિક્રમણ એકસો વીસ અતિચારઃ ૩. સર્વપાપના મૂળ સમા પરિગ્રહ અને આરંભનું પ્રતિકમણ. ૪. ઇંદ્રિય અને કષાયની અશુભપ્રવૃત્તિઓથી લાગેલા
દેની નિંદા. ૫. પરવશતાથી કરવી પડેલ પ્રવૃત્તિઓથી લાગેલા દોષનું
પ્રતિકમણ. ૬. બારવ્રતના પાયારૂપ સમ્યક્ત્વના અતિચારાનું પ્રતિ
કમણઃ “શંકા' આદિ અતિચારેની સમજણ
સમ્યકૃત્વની સમજણ તથા તેનાં પાંચલક્ષણ ૭. આરંભ સમારંભની નિંદા. ૮. બારવ્રતના અતિચારોનું સંક્ષિપ્ત પ્રતિકમણ. પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચારશિક્ષાત્રત ઃ
: પાંચ અણુવ્રતઃ ૯–૧૦. ૧. સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતના અતિચારનું
પ્રતિકમણ વ્રતની સમજણ દશચંદરવાનાં સ્થળ ૧૧-૧૨. ૨. સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણવ્રતના અતિચારેનું પ્રતિ
ક્રમણ વ્રતની સમજણ તજવા જેવાં પાંચ મોટાં જુડાણ.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા
અતિચારાનુ
૧૩-૧૪. ૩. સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણવ્રતના પ્રતિક્રમણઃ વ્રતની સમજણુ:
અઢાર ચાર પ્રકૃતિઃ સાતપ્રકારના ચાર. ૧૫-૧૬. ૪. સ્વદારા સંતાષ-પરસ્ત્રી ગમન વિરમણવ્રતના અતિચારાનું પ્રતિક્રમણ: વ્રત સમજણુ.
૧૭–૧૮. પ. સ્થૂલ પરિગ્રહ પરિમાણુવ્રતના
અતિચારાનુ પ્રતિક્રમણઃ વ્રતની સમજણ, સ ંતેાષામૃતથી શાંતિઃ
અતિચારાનુ પ્રતિક્રમણ:
વ્રતની સમજણ. ૨૦થી૨૩. ૭. ભોગપભાગ (ઉપભાગ–પરિભાગ)પરિમાણ વ્રતના અતિચારાનુ પ્રતિકમણ: વ્રતનીસમજણુ. ગાથા ૨૦–ભાગમાં વિવેક. ૨૧–ભાજનમાં વિવેક
: ત્રણ ગુણવ્રત :
૧૯. ૬. દિક્ પરિમાણ વ્રતના
19
""
૨૮.
૨૨-૨૩ ધંધામાં વિવેક.
""
વ્રતધારીએ તજવા જેવા ૫દર ધંધા,
રથીર૬. ૮. અનંદંડ વિરમણવ્રતનું સ્વરૂપ અને તેના
અતિચારાનુ પ્રતિક્રમણ, વ્રતની સમજણ.
ગાથા ૨૪-જીવઘાતક વસ્તુઓ આપવા રૂપ અનથ ૪ ડ. ૨૫-પ્રમાદાચરણુરૂપ અન દંડ. ૨૬-અનથ દંડના પાંચ અતિચાર : ચાર શિક્ષાવ્રત :
૯. સામાયિક વ્રતના
અતિચારાનુ પ્રતિક્રમણ:
વ્રતની સમજણ.
,,
22
૧૦. દેશાવકાશિક વ્રતના અતિચારાનું પ્રતિકમણઃ
વ્રતની સમજણ,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા.
ર૯. ૧૧. પૌષધેાપવાસ વ્રતના અતિચારાનું પ્રતિક્રમણ, ચારપ્રકારના પૌષધઃ વ્રતની સમજણુ.
૩૦થી૩૨. ૧૨. અતિથિ સંવિભાગ વ્રતના અતિચારાનું પ્રતિક્રમણ્ વ્રતની સમજણ.
૩૧. ચેાગ્ય અતિથિને અયેાગ્ય રીતે દાન આપવાથી થયેલ દોષની નિદાઃ અયેાગ્ય અતિથિને અયેાગ્યરીતે દાન આપવાથી થયેલ દોષનીનિંદ્યા. ૩૨. ચેાગ્ય અતિથિને ચાગ્ય દાન ન આપવાથી લાગેલા દોષની નિંદા.
૩૩.
૩૪.
૩૫.
૩૯થી૪૧.
20
૪ર.
૪૩.
સલેષણાના અતિચારાનું પ્રતિક્રમણ,
મન, વચન, કાયાના અશુભ યોગોથી લાગેલા અતિચારાનુ પ્રતિક્રમણ.
વંદનાદિ ધ કરણીમાં લાગેલા બીજા અતિચારાનુ પ્રતિક્રમણ: વંદન, વ્રત, શિક્ષા, ગૌરવ, સંજ્ઞા, કષાય, દંડ, ગુપ્તિ, સમિતિ વગેરેની સમજણુ. પ્રતિક્રમણની ઉપયાગિતા અને માહાત્મ્ય. ૩૬-૩૭. સમ્યગ્રષ્ટિ જીવને અલ્પ બંધ શાથી ? ૩૮-૩૯. વ્રતધારી શ્રાવક આઠકમ શીરીતે હણે ? આલેાચનાની ઉપયેાગિતા.
૪૦-૪૧ આલેાચના અને પ્રતિક્રમણથી માનવ હળવા અને છેઃ પ્રતિક્રમણનું' માહાત્મ્ય. પ્રતિક્રમણ વખતે યાદ ન આવેલા દોષાની આલાચનાઃ આલેાચનાની સમજણુઃ મૂલગુણુ અને ઉત્તરગુણુ, ધમ આરાધનામાં તત્પરતા અને ચાવીસ જિનેશ્વાને વંદના.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
21
૪૪-૪૫.
સર્વ ચિને જિનબિંબને તથા સર્વસાધુઓને વંદના જિનેશ્વર ભગવાનનું સ્તવનઃ ધર્મકથાનું મહાતમ્યઃ અને શેષ જીવન ધર્મકથામાં વિતાવવાની ભાવના. ચાર મંગલ અને માગણી. અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને ધર્મ એ ચાર મહામંગલઃ સમાધિ અને સમતિની માગઃ પ્રતિકમણના ચાર હેતુઓ. ૧. નિષિદ્ધના આચરણથી, ૨. વિહિતના અનાચરણથી, ૩ અશ્રદ્ધાથી વિપરીત પ્રરૂપણુથી બચવુ ક્ષમાપના વિશ્વમૈત્રી ભાવના. ઉપસંહાર અને પૂર્ણાહૂતિનું વંદન.
૪૯.
૫૦.
“વંદિત્ત – પચાસ ગાથાનું સળંગ ભાવગીત-આલેચના.”
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષમાપના : મિચ્છામિ દુકકડમ
આત્મપ્રિય, જય જીનેન્દ્ર ! કહો જીવ ! જ્ય જીનેન્દ્ર કહે, આદ્ર બની સૌ બેલે (૨) મિચ્છામિ દુક્કડમ જ્ય ! ..૧ ચૌદ રાજમાં ભમતાં, કર્મ વિશે મળતા જીવ! કર્મ વિશે મળતા! લેણું દેણું સમજી (ર) જઈ દરે વસતા ય જીનેન્દ્ર કહો....૨ સાયં કાલે પક્ષી વૃક્ષ ઉપર મળતાં, જીવ! વૃક્ષ ઉપર મળતાં બીજે દિવસે પ્રભાતે (ર) સહૂ ઉડી જાતાં! જય જીનેન્દ્ર કહો..૩ ધર્મશાલામાં યાત્રિક ભેગાં બહુ થાતાં, જીવ!ભેગા બહૂ થાતાં નેહ સંબંધ બાંધી (ર) કયાં ના કયા જાતાં! જય જીનેન્દ્ર કહે ૪ જીવતર પાણી વેગે અણધાર્યું ચાલ્યું, જીવ! અણધાર્યું ચાલ્યું. કરણી શુભ કરી લે (ર) રહેશે નહિ ઝાલ્યું જય જીનેન્દ્ર કહે છે મન, વાણી, વર્તનથી જાણે અજાણપણે જીવ! જાણે અજાણપણે, દુભાવ્યા હોય તમેને (ર) મિચ્છામિ દુક્કડમ્ જય જીનેન્દ્ર કહે ૬ પાંચ ઇંદ્રિય સેવ્યાં, ચારકષાય વશે જીવ! નિંદિત કે ભાવે, રાગ દ્વેષથી પાપ (૨) મિચ્છામિ દુક્કડમ જય જીનેન્દ્ર કહે...૭ માનવ ભવ ખર્ચા આ કમાણી શી કીધી? જીવ કમાણી શી કીધી? આતમ ધ્યાન ધરી જીવ!(૨) સુખ શાંતિ લીધી? જ્યજીનેન્દ્ર કહે...૮
--શાં.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ લે ચ ના
વંદિત્ત-સૂત્ર મંગલાચરણ અને વિષય-નિર્દેશ. ગાથા. बंदित्तु सव्यसिद्ध, धम्मायरिए अ सव्वसाहू अ। इच्छामि पडिक्कमिडं, सावग-धम्माइआरस्स ॥१॥ ભાવ ગીતઃ
વંદન કરી સહુ સિદ્ધ-પ્રભુને, ધર્માચાર્યો મુનિગણને શ્રાવક ધર્મતનું અતિચારે પ્રતિક્રમવા હું ઈચ્છું છું. ૧.
અર્થ:
સર્વે સિદ્ધ ભગવંતને, ધર્માચાર્યોને તથા સર્વ મુનિરાજને વંદન કરીને શ્રાવકધર્મમાં લાગેલા અતિચારોનું પ્રતિકમણ કરવા હું ઈચ્છું છું. ૧.
* સિદ્ધપદથી અરિહંત ભગવાન અને ધર્માચાર્ય પદથી ઉપાધ્યાય પણ સમજી લેવાના છે. એ રીતે પાંચ પરમેષ્ઠિને વંદના કરવામાં આવી છે.
स्वस्थानात् यत्परस्थान प्रमादस्य वशात् गतः। तत्रैव क्रमण भूयः प्रतिक्रमणमुच्यते ॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
પ્રતિક્રમણ
ભૂતકાળની ભૂલાના પશ્ચાતાપ કરવા, વત માનમાં પાપવિમુખ રહેવું અને ભવિષ્યમાં એ પાપ નહિ કરવાના સંકલ્પ કરવા તે પ્રતિક્રમણુ.
ફ્રી પાપ ન થાય એ પ્રતિક્રમણના મુખ્ય ઉદ્દેશ છે. પણ તે સ્થિતિ પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી નિર ંતર લાગતા દોષાની શુદ્ધિ કરવી —પશ્ચાતાપ કરવા તે પણ પ્રતિક્રમણ છે. અને તે જરૂરી છે.
પ્રતિક્રમણ એ ભાવસ્નાન છે: તેનાથી આત્મશુદ્ધિ થાય છે.
રાજ રાજ મેલા થતા શરીરને જેમ સ્નાનથી શુદ્ધ કરીએ છીએ એમ આત્મશુદ્ધિ માટે આ ભાવનાનરૂપ પ્રતિક્રમણ જરૂરી છે આવશ્યક છે—અવશ્ય કરવા ચાગ્ય છે.
સિદ્ધ- આઠ કર્મથી રહિત મેદશાને પામેલા અરિહંત અને સિદ્ધભગવંત.
પ્રતિક્રમણ-ભલાનો પશ્ચાતાપ કરશે તે. અતિચાર–આચારમાં દોષસ્ખલના. આચારમર્યાદા ઓળંગી જવી તે.
શ્રાવકધમ –જ્ઞાનાઢિ પાંચ આચાર તથા ખારવ્રતના પાલનરૂપ ધઃ દેશિવરતિરૂપ ધમ .
A A A A A
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્રત તથા જ્ઞાનાદિ આચારમાં લાગેલા અતિચારોનું !
પ્રતિક્રમણ.
ગાથા.
जो मे वयाइआरो, नाणे तह दसगे चरिते अ। सहुमो य बायरो वा, तं निंदे तं च गरिहामि ॥२॥ ભાવગીતઃ
જે કાંઈ મારા વ્રતઅતિચારે, નાના મોટા દોષ થયા જ્ઞાન તથા દર્શન, ચારિત્રે, નિંદુ છું સહુ ગહું છું. ૨.
અર્થ
/
બરવામાં તથા જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રમાં તથા તપ, વિર્ય, સંલેષણ અને સમ્યકત્વમાં નાના મોટા જે કાંઈ અતિચાર-દોષ લાગ્યા હોય તેને હું બિંદુ છું. અને ગહું છું..
નિંદા-ગ્ય ન કર્યું, ફરી આવું નહિ કરું, બહુ ખરાબ થયું એમ હૃદયમાં થાય તે નિંદા. નિંદા આત્મસાક્ષીએ થાય,
ગહ–ગુરૂ પાસે ભૂલની કબૂલાત કરવી તે ગહ. ગહથી લઘુતા આવે અને ફરી એવી ભૂલ ન કરવાનું બળ મળે છે. દર્શન-સમ્યફ શ્રદ્ધા. જ્ઞાન-સમ્યક્ સમજણ. ચારિત્ર-સમ્યક્ આચરણ. સમ્ય-યથાર્થ સત્ય.. સૂફમ-ન સમજી શકાય તેવો. બાદર–સમજી શકાય તે. આચાર–આચરણ.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
નારંગા, પરૂવા-સમ-a-gr-
વારસ-તપ, વીરિક-તિષ, વાવ- મારા | રાજા -જ્ઞાનાદિકના આઠ એટલે જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર અને ચારિત્રાચાર એ દરેકના આઠ આઠ એમ કુલ–૨૪ અતિચાર gવ-પ્રતિવ્રત એટલે સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત આદિ બારવ્રતને તથા સન્મ-- gm-સમ્યક્ત્વના તથા સંલેષણના દરેકના પાંચ અતિચાર એમ કુલ
૭૦ અતિચાર ઉત્તર પુ-પંદર કર્માદાનના પંદર અતિચાર- ૧૫ , વાર તા–બાર પ્રકારના તપના બાર અતિચાર ૧૨ , વશ-તિ-વીર્યાચારના ત્રણ અતિચાર ઘરવાર સગા-એકવીસ અતિચારે ૧૨૪ , એ રીતે શ્રાવક ધર્મના-જ્ઞાનાદિ પાંચ આચાર અને શ્રી સમ્યક્ત્વ મૂલ બારવ્રતના એકસે ચોવીસ અતિચાર સમજવા.
દુહા દંસણ નાણું ચરણ તણા આઠ આઠ અતિચાર અણસણ વીચારના પણ, તિગ, તપના બાર. ૧. સુંદર સમતિ ઉચરી લહી થુિં ગુણઠાણ ચડી પંચમ પગથાળીએ ભૂલ થકી પચ્ચખાણ. ૨.
કળશ ગાયે ગાયેરે મહાવીર જિનેશ્વર ગયે. વીરમુખે વ્રત ઉચ્ચારીયાં જેમ, નરનારી સમુદાયે. એક ચેવીસ અતિચાર પ્રમાણે, ગાથાઓભાવ બનારે મહાવીર.
–બારવ્રત પૂજા.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વપાપના મૂળસમા પરિગ્રહ અને આરંભનું પ્રતિક્રમણ ! )
ગાથા
दुविहे परिग्गहम्मि सावज्जे बहुविहे अ आरंभे । कारावणे अ करणे पडिकमे देसि सव्वं ॥३॥
ભાવગીતઃ દ્વિવિધ પરિગ્રહ કર્યા કરાવ્યા, બહુ વિધ પાપારંભ વળી દિવસ સંબંધી દોષ થયા જે આલેઉં સહુ યાદ કરી. ૩.
અર્થ:
બે પ્રકારના પરિગ્રહ કરતાં કરાવતાં તથા પાપવાળી અનેક , VC પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ કરતાં કરાવતાં દિવસ દરમિયાન જે કાંઈ ! દોષ લાગ્યા હોય તેનું હું પ્રતિક્રમણ કરું છું. ૩. પરિગ્રહ-વતુ પરની મૂર્છા : પાપ પ્રવૃતિમાં રોકી રાખે-પકડી
રાખે તે.
પરિગ્રહના બે પ્રકાર–૧ બાહ્ય ૨. અત્યંતર. બાહ્ય પરિગ્રહ-૧ સચિત્ત તે સ્ત્રી, પુત્ર નોકર ચાકર વગેરે.
૨ અચિત્ત તે ધન-ધાન્ય માલમિલક્ત વગેરે. તે અત્યંતર પરિગ્રહ-મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, મન-વચન-કાયાના આ
અશુભ યોગ વગેરે આલેઉ–પ્રગટ કરવું, પ્રગટ રીતે જોવુ. આલોચના કરવી. પાપારંભ–હિંસાદિ પાપવાળાં કામે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇન્દ્રિયો અને કષાયોની અશુભ પ્રવૃત્તિથી થયેલા
દોષની નિંદા, ગાથા जं वद्धमिदिएहि, चउहिं कसाएहिं अप्पसत्येहिं । रागेण व दोसेण व, तं निदे तं च गरिहामि ॥४॥
ભાવગીતઃ
નિંદિત એવા ચાર કષાયે, પાંચ ઈન્દ્રિયે પાપ થયાં રાગદ્વેથી મન,વચ,કાયે, નિંદુ છું સહુ ગણું છું. ૪.
અર્થ :
અશુભ ભાવમાં પ્રવર્તેલ ઈન્દ્રિયેથી, ચાર કષાયથી, (મન, વચન, કાયાના ત્રણ વેગથી), તથા રાગ અને દ્વેષથી જે કંઈ અશુભ કર્મ બંધાયું હોય તેની હું નિદા કરૂં છું અને ગુરુ સાક્ષિએ ગહ કરૂં છું.
કષાય – કષ સંસાર, આય લાભ-સંસાર વધારે તે કષાય.
કસ=ઘસવું-જીવના શુદ્ધ સ્વરૂપને કલુષિત કરે-ઘસી નાખે તે.
ક્રોધ, માન, માયા, લેભ (રાગ-દ્વેષ) વગેરે. અ૫સત્ય :–અપ્રશસ્ત : અશુભ.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરવશતાથી કરવી પડેલ પ્રવૃત્તિઓથી લાગેલ દોષનું
પ્રતિક્રમણ.
ગાથા :
आगमणे निम्गमणे ठाणे चंकमणे अणाभोगे। अभिओगे अनिओगे पडिक्कमे देसि सव्वं ॥५॥
ભાવગીતઃ
શરતચૂકથી, દબાણથી કે ફરજવશે હરતાં ફરતાં,
જતાં આવતાં, ઉભાં રહેતાં, દેષ થયા આલોઉ સૌ. ૫ અર્થ :
ઉપગ ન રહેવાથી, દબાણથી કે ફરજને લીધે (અજ્ઞાનીએના સ્થાનમાં) જવા આવવાથી, ઉભા રહેવાથી કે હરવા ફરવાથી દિવસ દરમિયાન જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તે સર્વેનું હું પ્રતિકમણ કરૂં છું. ૫ અણગ:- બેધ્યાનથી. ઉપગ ન રહેવાથી અભિગ - દબાણથી, આગ્રહથી. અભિગ છ જાતના હોય છે.
૧. રાજાભિગ ૨. ગણુભિગ ૩. બેલાભિગ ૪. દેવાભિગ ૫. ગુરૂઅભિગ ૬. વૃત્તિકાંતા–
ભિગ–આજીવિકાના કારણે. નિગઃ - ફરજને લીધે, અધિકારને લીધે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાબતના પાયારૂપ સમ્યકત્વના અતિચારનું
પ્રતિક્રમણ. ગાથા: संका कंख विगिच्छा पसंस तह संथवो कुलिंगीसु । सम्मत्तस्स-इआरे पडिक्कमे देसि सव्वं ॥६॥
ભાવગીત :
જિનમત શંકા, પરમતઈચ્છા, ફલસંદેહ-દુગંછાદિ, મિથ્યાવી સહ વાસ પ્રશંસા સમક્તિ દોષો પ્રતિક્રમ્. ૬.
અર્થ -
સમ્યકત્વના પાલનમાં ૧. જિનમત વિષે શંકા થવાથી. ૨. પરમતની ઈચ્છા કરવાથી, ૩. ધર્મ ક્રિયાઓ અને તેના ફળમાં સંદેહ થવાથી, અથવા સાધુ-સાધ્વી તરફ સૂગ લાગવાથી, ૪. મિથ્યાત્વીઓનાં વખાણ કરવાથી તથા પ. તેમને સહવાસ-અતિ પરિચય થવાથી સમ્યકૃવના જે કઈ અતિચારો દિવસભરમાં લાગ્યા હોય તે સર્વનું હું પ્રતિક્રમણ કરૂં છું ૬ મિથ્યાત્વી – અજ્ઞાની. બેટી-ઊધી સમજવાળા. સમ્યકત્વ – સાચી સમજ. સુદેવ-સુગુરૂ-સુધર્મમાં શ્રદ્ધા. ૧. શંકા – સંશય : જિનેશ્વર ભગવાનને પંથ દષ્ટિ–મત
સ્વીકાર્યા પછી તેમાં વર્ણવેલા કેટલાક અતીન્દ્રિય-સૂમ પદાર્થો કે જે માત્ર કેવળ જ્ઞાનથી જ કે આગમથી જ જાણી શકાય તેવા હોય તે વિષે શંકા થાય તે તેને અતિચાર-દૂષણ-કહેલ છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન તત્વજ્ઞાનમાં સત્યતત્વની કટીને–પરીક્ષાને સંપૂર્ણ સ્થાન હોવા છતાં શંકા ન કરવાનું કહે છે. એનો અર્થ એ છે કે “તર્કવાદથી પરના પદાર્થોને તર્કદૃષ્ટિએ કસવાને પ્રયત્ન ન કર ” કારણ કે તેમ કરવા જતાં જે પદાર્થો માત્ર કેવળજ્ઞાની જ જાણું શકે તેવા– શ્રદ્ધગમ્ય હોય તે બુદ્ધિગમ્ય ન થઈ શકવાથી સાધક ગુંચવાડામાં પડે, તેને ભ્રમ થાય, પરિણામે જે બુદ્ધિગમ્ય પદાર્થો હોય તે પણ આ સાધક છેડી દે અને તેથી સાધનાના વિકાસમાં બાધા-વિશ્ન આવે, માટે એવી શંકાને–સંશયને અતિચારરૂપે દૂષણ સમજી તજવાની આજ્ઞા છે.
સંચાલ્યા વિનરાતિ ગીતા.
શ્રદ્ધાવાન ઋતે જ્ઞાનાન્ન | ગીતા. શ્રી અરિહંતતણું બેલ, અતિશય, જ્ઞાનલક્ષ્મી, ગાંભીર્યાદિકગુણ શાશ્વતી પ્રતિમા, ચારિત્રીયાનાં ચારિત્ર, શ્રી જિનવચન તણે સંદેહ કી. ૨. કાંક્ષા – આકાંક્ષા-અભિલાષા. અહિક અને પારલૌકિક વિષયની -પદાર્થોની અભિલાષા કરવી તે કાંક્ષા. જે આવી અભિલાષા થવા લાગે તે ગુણદોષની તુલના કે વિચાર વિના જ સાધક ગમે ત્યારે પિતાની અભિલાષા પાર પાડવા પિતાના સિદ્ધાંતને છોડી દે, તેથી તેવી આકાંક્ષાને-અભિલાષાને અતિચાર-દૂષણ કહેલ છે. જીવનમાં રેગ, શોક કે કષ્ટ આવ્યું ડગી જાય અને તેથી બચવા ગમે તેવા દેવ-દેવલાને માને કે પૂજે તે સાધકની નિર્બળતા છે. કર્મના સિદ્ધાંતમાં માનનારે મજબુત મનને સમ્યફવી મંત્ર કે ચમત્કારથી કદી મેહમાં ન પડે....તે તો આવી પડતા દુઃખ પ્રસંગે સહન કરે અને ભાવના ભાવે કે :
રહે અડોલ, અંકપ, નિરંતરયહમન દૃઢતર બન જાવે. ઈષ્ટ વિગ અનિષ્ટ ગમેં સહનશીલતા દીખલા”
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
૩. વિતિગિચ્છા - ધર્મ સંબંધીયા ફલતણે વિષે સંદેહ કીધે, મહાસતી–મહાત્માની ઈહલેક પરલેક સંબંધીયા ભેગવાંછિત પૂજા કીધી. રોગ, આતંક ક્ય આવ્યે ખીણુ વચન ભેગા માન્યા, મહાત્માના ભાત પાણી મલ શેભા તણું નિંદા કીધી,. કુચારિત્રીયા દેખી ચારિત્રીયા ઉપર કુભાવ હુએ. '
-પાક્ષિકાદિ અતિચાર ૪. મિથ્યાદૃષ્ટિ પ્રશંસા અને પ. મિથ્યાદષ્ટિ સંસ્તવ :
જેમની દષ્ટિ કે સમજણ બેટી હોય તેવી બ્રાન્તદૃષ્ટિવાળી વ્યક્તિઓમાં પણ કેટલીક વખત બાહ્ય આચાર વિચાર અને બાહ્યત્યાગ આદિ સારાં દેખાય છે તેથી આકર્ષાઈ જઈને તેના ગુણદેષને વિવેક-ભેદ કર્યા વિના જ તેવી વ્યક્તિની પ્રશંસા કરવામાં આવે કે તેને પરિચય વધારવામાં આવે તે અવિવેકી સાધકને સિદ્ધાંતથી અલિત થઈ જવાને ભય છે. તેથી તેને સમ્યક્ત્વના અતિચાર-દૂષણ કહેલ છે. મિથ્યાત્વી તણી પૂજા પ્રભાવના દેખી પ્રશંસા, કીધી, પ્રીતિમાંડી. દાક્ષિણ્ય લાગે તેહને ધર્મ મા કીધે.
તત્ત્વ ઉપર શ્રદ્ધા તે સમ્યગ દર્શને. યથાર્થ રૂપથી પદાર્થોને નિશ્ચય કરવાની રુચિ તે સમ્યગ દર્શન
રાગદ્વેષની તીવ્રતા મટી જતાં આત્મા સત્યને માટે જાગરૂક બની જાય છે, એવી આધ્યાત્મિક જાગ્રતિ તે સમ્યક્ત્વસમ્યગૂ દર્શન પારખવાનાં- સમ્યક્ત્વની પિછાન કરાવે તેવાં પાંચ લક્ષણ. प्रशम सवेगनिर्वेदानुकम्पास्तिक्याभिव्यक्तिलक्षण तदिति ॥ ૧. પ્રશમ ૨. સંવેગ ૩. નિર્વેદ ૪. અનુકમ્પા. ૫. આસ્તિક્ય.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
,
૧. પ્રશમ - કષાય અને કદાગ્રહ આદિ દોને ઉપશમ-નિરોધ
તે પ્રશમ. ૨. સંવેગ:- સાંસારિક બંધનેને ભય લાગવાથી મોક્ષને
અભિલાષ તે સવેગ. ૩. નિર્વેદ – વિષયમાં આસક્તિ ઓછી થવી. સંસારના પદાર્થો
અસત્ય લાગવાથી તે પર ઉદ્વેગ-કંટાળો આવે તે નિર્વેદ. ૪. અનુકમ્પા:- દુઃખી પ્રાણીઓનાં દુઃખ દૂર કરવાની ઈચ્છા
દ્રવ્યથી અને ભાવથી તે અનુકમ્પા. ૫. આસ્તિક્ય - આત્મા આદિ પક્ષ છતાંય યુક્તિ પ્રમાણુથી
- સિદ્ધપદાર્થોને સ્વીકાર એ આસ્તિક્ય. તરવાથે ન લાગૂ રનમ્ -તત્ત્વાર્થ અ. ૧૨ રાજ ક્ષા-વિચિકિત્સા-ડચણાતેવા સંસ્થતિવાદઃ -તત્વાર્થ અ. ૭-૧૮
ઢાળ હરિ, હર, ખંભને, દેવી અચંભને; પામી સમક્તિ નવિ ચિત્ત ધરીને, દોષથી વેગળા, દેવ તીર્થકરા ઉઠી પ્રભાતે તલ નામ લીજે....૪ અતિશય શોભતા, અન્ય મત ભતા, વાણી, ગુણ પાંત્રીસ જાણીએ એ, નાથ શિવ સાર્થવા, જગતના બંધવા દેવ વીતરાગ તે માનીએ એ....૫ જેગ આચારને સુગુરૂ અણગારને, ધર્મ જ્યણું-યુત આદરે છે; સમક્તિ સારને, છડી અતિચારને સિદ્ધ પડિમા નતિ નિત કરે એ
–બારવ્રતની પૂજા
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન દર્શનમાં જેને શ્રદ્ધા થઈ છે, તેવા સમકિતી જીવે ઉપર મુજબ સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધર્મને સમક્તિના સારરૂપ સમજવા અને સમકિતના અતિચારે તજવા.
આરંભ–સમારંભેની નિંદા.
ગાથા :
छक्काय-समारभे पयणे अ पयावणे अ जे दोसा । अत्तहा य परहा उभयहा चेव तं निदे ॥७॥
ભાવગીત :
છકાય હિંસા, સ્વ–પર-ઉભયને કાજ, રાંધ્યું કે રંધાવ્યું તેથી જે કાંઈ દોષ થયા સૌ આત્મસાક્ષીએ નિંદું છું. ૭.
અર્થ:
કાયના જીવોની હિંસા થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરતાં તથા પિતાને માટે, બીજાને માટે કે બન્નેને માટે રાંધતાં, રંધાવતાં જે દોષ થયા હોય તેની હું નિંદા કરૂં છું. સંરંભ- પ્રાણીના વધ વગેરેને સંકલ્પ-વિચાર. સમારંભ- પ્રાણીને પરિતાપ-દુઃખ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ. આરંભ– પ્રાણીને ઘાત થાય તેવી પ્રવૃત્તિ. છકાય- પૃથ્વી–અપ–તેઉ–વાઉ-વનસ્પતિકાય તથા ત્રસકાય. ત્રસકાય- હાલતાચાલતા છે, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉ
રેન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
બારવ્રત અને તેના અતિચારોનું સંક્ષિપ્ત
પ્રતિક્રમણ.
ગાથા :
पंचण्हमणुव्वयाणं गुणव्वयाण च तिहमइआरे । सिक्खाणं च चउण्हं पडिक्कमे देसि सव्वं ॥८॥
છે
૬
ભાવગીતઃ પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રતને શિક્ષાત્રત વળી ચાર કહ્યાં
એવા બારવ્રતના દૈનિક અતિચાર આલેઉ સૌ. ૮. અર્થ : - પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાત્રત, આ બારવ્રતના પાલનમાં દિવસ દરમિયાન જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તે સર્વનું હું પ્રતિકમણુ કરૂં છું. ૧. અણુવ્રત:- હિંસાદિની અમુક અંશે વિરતિ–ત્યાગ તે આણ-
વ્રત અને સર્વથા વિરતિ–ત્યાગ તે મહાવ્રત. અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, અચેરી, બ્રહ્મચર્ય, સદાચાર અને અસંગ્રહ એ પાંચ વતનું
શૂલપણે પાલન તે અણુવ્રત. ૨. ગુણવ્રત – પાંચ અણુવ્રતની પુષ્ટિ કરનારાં વ્રત તે ગુણવત.
તે ત્રણ છેઃ ૧. દિફ પરિમાણવ્રત. ૨. ગોપ
ભેગ પરિમાણવ્રત. ૩. અનર્થદંડ વિરમણવ્રત. ૩. શિક્ષાવ્રત:- સાધુજીવનની તાલીમ આપનાર વ્રત તે શિક્ષા-
વ્રત. તે ચોર છે. ૧. સામાયિકત્રત. ૨. દેશાવકાશિકત્રત. ૩. પિષધેપવાસવત. ૪. અતિથિસંવિભાગવત.
:
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
પાંચ અણુવ્રત
૧. સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતના અતિચારોનુ પ્રતિક્રમણ,
ગાથા :
વઢમે ગણુયમ્મિ, ધૂળ-પાળાવાય—વિઓ। ગાયમસળ્યે, રૂથ પમાય-ધ્વમેળ શા વ-વૈષ-અવિચ્છે, અમારે મન્ન-પાળ-વુછેત્ | पढमवयस्स - इआरे, पडिक्कमे देसिअं सव्वं ॥ १०॥ ભાવગીત :
પ્રથમ અણુવ્રત-સ્થૂલ જીવહિંસા વિરમણવ્રત, અતિચાર થયા, ક્રોધાવેશે ભાનભૂલી કે પ્રમાદ-ગફલતવશ થઈને. ૯. જીવને માર્યા, માંધ્યા, અંગેા છેદ્યાં, અતિશય ભાર ભ ખાનપાન ના આપ્યાં, દૈનિક અતિચાર આલેાઉં સૌ. ૧૦. અર્થ :
=
પ્રથમ આણુવ્રત :– સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત : સ્થૂલ જીવહિંસાથી અટકવાનું વ્રત તેમાં પ્રમાદથી-અસાવધપણાથી કે ક્રોધાદિ અશુભ ભાવ થવાથી અતિચાર લાગે તેવું જે કંઈ આચરણ થયુ હાય જેમ કે – જીવાને માર્યા હાય, માંધ્યા હાય, તેમનાં અંગે છેદ્યાં હાય, અતિશય ભાર ભર્યાં હાય તથા ભાજનપાણી ન આપ્યાં હાય કે મેડાં આપ્યાં હેાય એવા પહેલા વ્રતના જે કોઈ અતિચાર લાવ્યા હોય તેનુ હું પ્રતિક્રમણ કરૂ છું. ॥ ૯-૧૦ ॥
ધ વૃક્ષનું મૂળ દયા છે. સર્વ જીવાને આત્મવત્ સમજી એમની સાથે દયામય વ્યવહાર રાખવા માટે આ વ્રતનું પાલન કરવાનુ છે.
666666666
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
અર્પસત્થ-અપ્રશસ્તભાવ–નિંદ્યભાવ, નહિં વખાણવા જેવી વૃત્તિ. ક્રોધાદિ અશુભભાવ.
સ્થૂલ જીવહિંસા-મોટી મેાટી હિંસા. સૂક્ષ્મ-જીવહિંસા–મન–વચન-કાયાથી, કરણ—કરાવણુઅનુમેદનથી થતી જીવહિંસા.
વિરમણુ-અટકવું તે
સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત–ત્રસ જીવેાની હિંસાના ત્યાગ કરવાનું વ્રત.
પ્રમત્તયામાત્ કાળ-વાવળ હિના -તત્ત્વાર્થ- અ.૭/૮ बन्ध-वध-छविच्छेदाऽतिभाराऽऽरेपिणाऽन्नपाननिरोधाः
-તત્ત્વાર્થ- અ. ૭/૨૦
: ઢાળ :
જીવ હિંંસાનાં પચ્ચખ્ખાણુ શૂળથી કરીએ રે, દુવિહં તિવિહેણ પાઠ, સદ્દા અનુસરીએ રે, વાસીખેાળા વિદ્યળ, નિશિભક્ષ હિંસા ટાણું રે + સવા વિશ્વા કેરી જીવદયા નિત્ય પાળું રે. આવે આવેો-૩ *દશ ચંદરવા દશઠાણુ ખાંધીને રહીએ રે જીવ જાગે એડવી વાત, કેને ન વધ અંધન, ને વિચ્છેદ ભાર ન ભાતપાણીના વિચ્છેદ પશુને ન કરીએ
રે.
કહીએ રે. ભરીએ રે
આવે આવેો-૪ –બારવ્રતની પૂજા
+ ગૃહસ્થ સવા વસાની દયા પાળે. મુનિ વીશ વસાની યા પાળે. *દાચંદરવા આંધવાનાં સ્થળ :- ૧. દહેરાસરજીમાં. ૨. ઉપા
શ્રયમાં. ૩. પૌષધશાળામાં. ૪. સ્નાનઘરમાં. ૫. ભેાજનશાળામાં, ૬. ખાંડણિયાપર. ૭. ઘંટીપર. ૮. પાણિયારાપર. ચૂલાપર. ૧૦. શયનગૃહમાં. કેટલેક ઠેકાણે દશમેા ચદરવા વધારાના ફાલતુ રાખવાનો કહ્યો છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
૨. સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણવ્રતના અતિચારોનુ પ્રતિક્રમણ.
ગાથા :
વી અનુમ્મિ, યુિન-પ્રન્ટિયવય-વિરફલો | આયિમસથે, ગુહ્ય પમાય-સંગે ।।।
સદમા-દમ-તારે, મોનુવસે છે । વીયવયા—ગર, પત્તિધમે ધિ સવ્વ ॥૨॥
ભાવગીત :
પ્રમાદથી કે માયાવેશે, વગર વિચાર્યે આળ દીધું, ગુપ્તવાત બીજાની કે નિજપત્નીની મે પ્રગટ કરી. ૧૧ જીડભર્યાં ઉપદેશ દીધા વળી જુઠા લેખ લખ્યા, ખીજે મૃષાવાદ સ્થૂળ વિરમણવ્રતના અતિચાર આલેાઉ સૌ. ૧૨ અર્થ :--
ખીજું અણુવ્રત-સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણવ્રત : સ્થૂલ જુઠ્ઠું ન ખેલવાનુ વ્રત, તેમાં પ્રમાદથી કે માયા વગેરે અશુભ ભાવથી અતિચાર લાગે તેવું જે કંઈ આચરણ થયુ હોય, જેમકે:૧. વગર વિચાર્યે કઇને આળ દીધાં હાય-દેાષિત ઠેરવ્યા હાય ૨. કોઈની ખાનગી વાત જાહેર કરી હેાય કે ચાડી ખાધી હાય ૩. સ્ત્રીએ પુરૂષની અને પુરૂષ સ્ત્રીની ગુપ્તવાત–મની વાત ઉઘાડી પાડી હાય ૪. ખોટા ઉપદેશ આપ્યા હૈાય. ૫. ખાટા દસ્તાવેજ લખ્યા હાય કે ખેટાં ખાતાં પાડયાં હાય વગેરે બીજા વ્રતના જે કોઈ અતિચાર દિવસ દરમિયાન લાગ્યા હોય તેનુ હું પ્રતિક્રમણ કરૂં છું ॥ ૧૧-૧૨ ॥
7 7 7 7 7 6 E A A
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
આ વ્રત વાણીને સદ્વ્યવહાર શિખવે છે. અપ્રિય, અપથ્ય અને અતથ્ય વચને ન બોલવાનું આ વ્રત છે.
આ વ્રતના પાલનથી જીવમૈત્રી દઢ થાય છે. અરમિયાનમકૃત- તત્ત્વાર્થ. અ૦૭/૯ मिथ्योपदेश-रहस्याभ्याख्यान-कूटलेखक्रिया न्यासापहार साकारमन्त्रमेदाः
તત્વાર્થ. અ૦૭/ર૧
: ઢાળઃ ૧ પાંચ મોટાં જૂઠ ન બેલે, મેં બી આશ ભર્યો રે
મેહન મેરે મુક્તિસે જાઈ મ–૩ બીજુ વ્રત ધરી જૂઠ ન બોલું પણ અતિચારે ડરે-મેહન ૦૪ મંત્રભેદ રહ નારી ન કીજે અછતી આળ હરે, મેહન કૂટલેખ મિથ્થા ઉપદેશે વ્રત પાણી ઝરે. મેહન૦૬
–બારવ્રતની પૂજા સ્થૂલ મૃષાવાદ–તીવ્રઅંકલેશથી-દુe અધ્યવસાયથી જુઠું બોલાય તે સૂમ મૃષાવાદ-હાસ્ય,રતિ વગેરેથી જુઠું બેલાય તે. પ્રમાદ-ગફલત, બેદરકારી, અસાવધપણું. અલિયવયણ-અલીક વચન, જુઠાં વચન. ૧. આ વ્રતમાં પાંચ મેટાં જૂઠાણું–ન બોલવાનો નિયમ છે.
૧. કન્યા સંબધી જૂઠું બોલવું તે કન્યાલીક. ૨. ગાય-પશુ સંબંધી જૂઠું બોલવું તે ગવાલીક. ૩. ભૂમિ સંબધી જૂઠું બોલવું તે ભૂસ્યલીક. ૪. પારકી થાપણું એાળવવી તે-ન્યાસાપહાર. ૫. બેટી સાક્ષી પૂરવી તે ફૂટસાક્ષી.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
૩. રસ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ વ્રતના અતિચારનું
પ્રતિક્રમણ, ગાથા : तइए अणुव्वयम्मि, थूलग--परदव्य--हरण-विरइओ आयरियमप्पसत्थे, इत्थ पमाय--प्पसंगणं ॥१३॥ तेनाहड-प्पओगे, तप्पडिरूवे विरूद्ध-गमणे अ कूडतूल--कूडमाणे पडिक्कमे देसि सव्वं ॥१४॥
ભાવ ગીતઃ સ્થૂલ પરિદ્રવ્ય હરણ વિરતિમાં પ્રમાદ કે લેભાવેશે ચરને પ્રેર્યા, માલ ખરીદ્યા, માલમાં ભેળ-સંભેળ ક્ય, ૧૩ રાજ્ય વિરૂદ્ધાચાર કર્યા વળી તેલ માપ બેટાં કીધાં ત્રીજા અણુવ્રતને અતિચારે દિવસતણું આલેવું સૌ. ૧૪
અર્થ: ત્રીજું અણુવ્રત-સ્થૂલ પરદ્રવ્ય હરણ વિરમણવ્રતઃ બીજાની માલીકીની ચીજ વસ્તુઓની સ્થૂલ ચોરી ન કરવાનું વ્રતઃ તેમાં પ્રમાદથી કે.લેભાદિ અશુભ ભાવથી અતિચાર લાગે તેવું જે કંઈ આચરણ થયું હોય જેમકે -૧. ચેરીને માલ લીધો હોય ૨. ચોરને ઉત્તેજન આપ્યું હોય, ૩. માલમાં સેળભેળ કરી વેશ્યા હોય. ૪. રાજ્યના કાયદા વિરૂદ્ધ વેપાર કર્યો હોય. ૫. ખોટાં તોલ-માપથી વેપાર કર્યો હોય તેથી ત્રીજાવ્રતના જે કઈ અતિચારે દિવસ દરમિયાન લાવ્યા હોય તે સર્વનું હું પ્રતિક્રમણ કરું છું. ૧૩-૧૪
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
આ
૯tળાવ નાન
ચેરી આ ભવ અને પરભવ બને બગાડે છે. ચેરીની વ્યાપક વ્યાખ્યા સમજી એનાથી અટકવા-વિરમવા માટે આ વ્રતનું પાલન જરૂરી છે. સ્થૂલચેરી-વ્યવહારથી લેકમાં ચોરી ગણાય છે. સુક્ષ્મચારી– મનથી ચોરીને વિચાર કરે, વચનથી ચોરને
પ્રોત્સાહન આપવું, લેક જેને ચોરી ન ગણે તેવી વસ્તુઓ જેમ કે તૃણ, ધૂળ વગેરે માલિકની રજા
વિના લેવું તે. બતાવાન રૉયનું તત્વાર્થ. અ. ૭/૧૦ स्तेनम्योग तदाहतादान-विरूद्ध राज्यातिक्रमः हीनाधिक मानोन्मान-प्रतिरूपक व्यवहाराः
તવાર્થ. અ. ૭/૨૨
: ઢાળઃ ચિત્ત ચેખે ચરી નવિ કરીએ,
- નવિ કરીએ તે ભવજલ તરીએરે. ચિત્ત વામિ અદત્ત કદાપિ ન લીજે,
ભેદ + અઢારે પરિહરીએ રે. ચિત્ત. ૧ * સાત પ્રકારે ચોર કહ્યો છે, તૃણ,
તુષ માત્ર ન કર ધરીએ. ચિત્ત ચોખે. રાજદંડ ઉપજે તે ચોરી,
નાડું પડ્યું વળી વિસરીએ. ચિત્ત ચેખે. ૨ કડે તોલે કૂડે માપે, અતિચારે
નવિ અતિચરીએરે. ચિત્ત ચોખે. આ ભવ પરભવ ચેરી કરતાં
વધ બંધન જીવિત હરીએરે ચિત્ત ચેખે. ૩
:
,
-
)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોરીનું ધન ન ઠરે ઘરમાં,
ચર સદા ભૂખે મરીએરે, ચિત્ત ચેખે. ચેરને કઈ ધણી નવિ હવે,
પાસે બેઠાં પણ ડરીએ, ચિત્ત ચેખે. ૪ પરધન લેતાં પ્રાણ જ લીધા,
પંચેન્દ્રિય હત્યા વરીએરે, ચિત્ત ચેખે. વ્રત ધરતાં જગમાં જસ ઉજ્જવળ, સુરલેકે જઈ અવતરીએરે. ચિત્ત છે. ૫
–બારવ્રતની પૂજા.
ાિરીથી બચવા ઈચ્છનારે ૧૮ પ્રકારની ચેર પ્રવૃતિઓ-ચારને
જન્મ આપનારી કિયાઓ (નીચે મુજબ) તજવી. (१) भलन कुशलं तर्जा राजभागोऽवलोकनम्
अमार्ग दर्शन शय्या पदभङ्गस्तथैव च ॥१॥ (२) विश्रामः पादपतनं वासनं गोपनं तथा
खडस्य खादनं चैव तथाऽन्माहाराजिकम् ॥२॥ (3) पद्यान्युदक-रज्जूना-प्रदानं ज्ञानपूर्वकम्
હતા. પ્રસૂતા સેથા ગાવા મનીષિમઃ II રૂા. ૧. મઢનં-ચેર સાથે ભળી જવું. ૨. કુરાઢ-ચરને ક્ષેમ કુશળ પુછવા. ૩. ત–ચોરી માટે સંજ્ઞા કરવી. ૪. નમાજ-રાજ્યને કર છુપાવે. ૫. ચોદન-ચેરી કરતા ચોરના માર્ગને જોતા રહેવું. ૬. માન-ચેર કયાં ગયા? એમ પૂછનારને સાચે રસ્તે
ન બતાવતાં ભળતે માર્ગ બતાવ.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
૭. રૂા-ચરને પથારી વગેરે આપવાં. ૮. ઘરમ-ચરનાં પગલાં ભૂંસી નાંખવાં. ૯. વિઘામ –ચરને વિસામે આપો. ૧૦. પિત્તનં–ચારને નમસ્કાર આદિ વિનય કરે. ૧૧. વાર-ચરને આસન આપવું. ૧૨. નં-ચેરને છુપાવે. ૧૩. રથ નં-ખંડદાન– ચેરને ખાન પાન આપવાં. ૧૪. મહાન–ચારને વધારે પડતું માન આપવું. ૧૫. ઉદ્ય-પગને થાક ઉતારવા ગરમ પાણી કે તેલ આપવું. ૧૬. શનિ-ચોરને અગ્નિ આપો. ૧૭. ૩-રને પાણી આપવું ૧૮. -ચરને દોરડાં આપવાં. # ૧. સાત પ્રકારના ચેર– - चौरश्च चौरापको मन्त्री भेदज्ञः काणविक्रयी।
अन्नदः स्थानदश्चव चोरः सप्तविधः स्मृतः॥ ૧. ચેર ૨. ચોરી કરાવનાર, ૩. ચોરીની ગોઠવણ કરનાર, ૪. ચોરની ગુપ્તવાત જાણનાર, ૫. ચોરીની વસ્તુ લેનાર-વેચનાર ૬. ચોરને અન્ન આપનાર, ૭. ચરિને સ્થળ આપનાર એ સાતે પ્રકારના માણસો ચોર કહેવાય છે. માટે તેવી પ્રવૃત્તિથી અટકવું.
આ
કે
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. સ્વદારા સંતોષ પરસ્ત્રી ગમન વિરમણ વ્રતના
અતિચારેનું પ્રતિક્રમણ.
ગાથા:
चउत्थे अणुव्वय म्म, निच्चं परदार--गमण--विरइओ। आयरियमप्पसत्थे, इत्थ पमाय--प्पसंगेणं ॥१५॥ અપરિગા -નરૂત્તર-ગળ-વિવાદ-તિ-ગપુરા વસ્થવર-ફગર, વિરે ચિં ચં દા ભાવગીતપરસ્ત્રી ગમન વિરમણવ્રત માંહે પ્રમાદ કે કામાવેશે કુમારી-વિધવા-સંગર્યો ને રખાત-વેશ્યાગમન કર્યું અનંગક્રીડા કરી વિવાહ જેડ્યા, વિષયે અતિ અભિલાષ ધર્યો ચોથા અણુવ્રતના અતિચારે દિનસેવ્યા આલેવું સૌ. ૧૫-૧૬
અર્થ
ચોથું આણુવ્રત-સ્થૂલ મૈથુન વિરમણવ્રતઃ સ્વદારા સંતેષપરસ્ત્રી ગમન વિરમણવ્રતઃ પિતાની પત્ની સાથે સંતોષ પૂર્વક રહેવાનું અને સદાને માટે પરસ્ત્રીને ત્યાગ કરવાનું વ્રતઃ તેમાં– પ્રમાદ વશાત્ અશુભ ભાવથી-કામાવેશે અતિચાર લાગે તેવું જે કંઈ થયું હોય જેમ કે - ૧. કુમારી કે વિધવા સાથે સંગ કર્યો હોય, ૨. રખાત કે વેશ્યા સાથે ગમન કર્યું હોય ૩. કામેત્તેજક ચેષ્ટાઓ કે સૃષ્ટિ વિરૂદ્ધ કર્મ કર્યું હોય ૪. અન્યનાં બાળકનાં વિવાહલગ્ન કર્યાં-કરાવ્યાં હેય. ૫. વિષય ભેગની અતૃપ્તપણે
*
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
તીવ્ર અભિલાષા–આસક્તિ કરી હય, વગેરેથી ચેથા વ્રતમાં દિવસ દરમિયાન જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તે સર્વનું હું પ્રતિક્રમણ કરું છું. ૧૫-૧૬
મનની મલીન વાસનાઓ કે જે પરસ્ત્રી તરફ દોડે છે, અને સ્વસ્ત્રી પ્રત્યે દ્રોહી બનાવે છે, તે વાસનાઓને નાથવા માટે અને એ રીતે પવિત્ર રહેવા માટે આ વ્રતના પાલનને ઉપદેશ છે. સ્વદારા સંતોષ વ્રત વાળાને આ પાંચ અતિચારમાંથી પહેલા બે અનાચાર છે. અનંગ કીડા-કામોત્તેજક ચેષ્ટ. સૃષ્ટિ વિરૂદ્ધ કર્મ. मैथुनमब्रह्म –તત્વાર્થ. અ.૭/રર पर विवाह करणेवर परिगृहीतारिगृहीतागमना-5 नंगશીવા- તામમિનિધેરા –તત્ત્વાર્થ. અ. ૭/ર૩
: ઢાળ : એ વ્રત જગમાં દીવે, મેરે પ્યારે! એ વ્રત જગમાં દી. પરમાતમ પૂજીને વિધિશું, ગુરૂ આગળ વ્રત લીજે, અતિચાર પણ દૂર કરીને પરદાર દૂર કીજે-મેરે પ્યારે, નિજ-નારી સંતેષી શ્રાવક, અણુવ્રત ચેાથું પાળે દેવ, તિરિ, નરનારી નજરે, રૂપરંગનવિ ભાળે, મેરે પ્યારે , વ્રતને પીડા કામની કીડા, દુરગધા જે બાલી, નાસા વિણ નારી પણ રાગે, પંચાશકમાં ટાળી મેરે પ્યારે વિધવા નારી બાળ કુમારી વેશ્યા પણ પરજાતિ, રંગે–રાતી દુર્બળ છાતી નર-મારણ એ કાતી. મેરે પ્યારે પરનારી હેતે શ્રાવકને નવ વાડે નિરધારી નારાયણ ચેડા મહારાજે કન્યાદાન નિવારી મેરે પ્યારે
–બારવ્રતની પૂજા.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
૫. પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રતના અતિચારોનું
પ્રતિક્રમણ..
ગાથાક
इत्तो अणुपए पंचमम्मि आयरिअमप्पसम्मि । परिमाण--परिच्छेए, इत्थ पमाय-प्पसंगेणं ॥१७॥ ધન-ધર્મ-પિત્ત-વધૂ, રવિ-પરિમાને दुपए चउप्पयम्मि य, पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥१८॥
ભાવગીતઃ મેહવશે, ધનધાન્ય, ક્ષેત્ર-ઘર, સોનું-રૂપું, ઘર-વખરી, નેકર-ચાકર, પશુ પક્ષી સૌ પ્રમાણથી અધીકા લખી. વ્રત પરિગ્રહ-પરિમાણ વિષે એમ પ્રમાદથી જે દોષ થયા, પંચમ અણુવ્રતના અતિચારે, દિન સેવ્યા આવું સૌ.૧૭-૧૮
અર્થ - પાંચમું અણુવ્રત–પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રતઃ પરિગ્રહની મર્યાદા બાંધવાનું વ્રતઃ તેમાં પ્રમાદન પ્રસંગથી, અશુભ ભાવથીલેભવશે કે મેહવશે અતિચાર લાગે તેવું જે કંઈ થયું હોય જેમકે ૧. ધનધાન્ય ૨. ક્ષેત્ર–ખેતર, ઘર, ૩. સેનું-રૂપ, ૪. રાચરચીલું, ૫. બે પગવાળા નેકર ચાકર તથા ચાર પગવાળા ઢોરઢાંખર વગેરે નકકી કરેલા પ્રમાણ કરતાં વધારે રાખ્યાં હોય તેથી જે કઈ અતિચાર દિવસ દરમિયાન લાગ્યા
હોય તેનું હું પ્રતિક્રમણ કરું છું. . ૧૭–૧૮ | પરિગ્રહ-પાપ પ્રવૃત્તિમાં પકડી રાખે છે. વસ્તુ પરની મૂછ.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
પરિગ્રહવૃત્તિ એ સર્વપાપની જનેતા છે. જ્યાં સુધી પરિગ્રહ ત્યાંસુધી તન મનના કલેશ અને અશાંતિ ! એ ક્લેશ અને અશાંતિને મિટાવી, પુદ્ગલ–પરિગ્રહથી મુક્તિ મેળવવા આ વ્રતનું પાલન આવશ્યક છે.
–તત્ત્વાર્થ. અ૦૭/૧૨ क्षेत्र वास्तु-हिरण्यसुवर्ण-धनधान्य-दासी दास-कुप्य -प्रमाणातिक्रमाः
–-તત્ત્વાર્થ. અ૦૭/૨૪
દુહા. આણુવ્રત પંચમ આદરી પાંચ તજી અતિચાર, જિનવર ધૂપે પૂજીએ ત્રિશલા માત મલ્હાર.
.: ઢાળ : નવવિધ પરિગ્રહ-પરિમાણ આનંદાદિકની પરેરે, અથવા ઈચ્છા–પરિમાણ ધનધાન્યાદિકનું કરેરે,
વળી સામાન્ય ષ ભેદ, ઉત્તર ચેસઠ દાખિયારે, દશવૈકાલિક નિરયુક્ત ભદ્રબાહુ ગુરૂ ભાખિયારે. મનમોહનજી.
–બારવ્રતની પૂજા. सन्तोषामृत तृप्तानां यत्सुखं शान्तचेतसाम्। कुतस्तद्धनलुन्धानामितश्चेतश्च धावताम् ॥
સંતોષામૃતથી તૃપ્ત થયેલા શાંત ચિત્તવાળા માણસને જે સુખ મળે તે ધનમાં લુબ્ધ થયેલા–ધનઘેલા અને ધન માટે સતત આમ તેમ દોડતા માણસને કયાંથી મળી શકે ? આ વ્રત સંતોષ રાખવાનું શીખવે છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
ત્રણ ગુણવ્રત ૬. દિફ પરિમાણવ્રતના અતિચારોનું–પ્રતિક્રમણ. ગાથાઃ गमणस्स य परिमाणे, दिसासु उड्ढं अहे अतिरिअं च। वुड्ढी सइ-अंतरद्धा, पढमम्मि गुणव्वए निदे ॥१९॥ ભાવગીતઃ ઊંચી-નીચી-તિરછી દીશમાં ગમન વધ્યું, દિશ વધઘટ થઈ મૃતિ ગુમાવી, દિક્પરિમાણે ગુણુવ્રત દેશે નિંદુ સૌ-૧૯
અર્થ
છ દિફ પરિમણવ્રત દરેક દિશામાં કેટલે દૂર જવું આવવું મુસાફરી કરવી તેનું પ્રમાણુ-માપ નક્કી કરવાનું વ્રત. તે પહેલું ગુણવ્રત તેમાં - ૧. ઊર્ધ્વ દિશામાં ઉંચે ૨. અધે દિશામાં–નીચે ૩. તિર્યદિશામાં ચાર દિશામાં અને (ચારખુણામાં) વિદિશામાં જવા આવવાના નિયમ કરતાં અજાણપણે વધારે જવાયું હોય તેમજ ૪. ક્ષેત્રવૃદ્ધિ એટલે ઉર્ધ્વ, અધે અને તિગૃદિશામાં જવા આવવાની જે મર્યાદા નકકી કરી હોય તેમાં લેભવશાત્ કે કાર્ય વશાત એક દિશાનું પ્રમાણ ઘટાડી બીજી દિશાનું પ્રમાણ વધાયું હોય, ૫. સ્મૃતિઅન્તર્તા–વિસ્મરણ થવાથી–ભૂલી જવાથી વ્યાકૂળતાથી અથવા પ્રમાદથી કે મતિવિશ્વમથી ઉપર મુજબની દિશાઓમાં જવા આવવાના નિયમ કરતાં વધારે જવાયું હેય એવા જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તેનું નિંદા સ્વરૂપે પ્રતિક્રમણ કરું છું. ૧૯.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધનામાં ચિત્તની એકાગ્રતા અતિ આવશ્યક છે. મનની સ્થિરતા સાધવા કાયાની સ્થિરતા જરૂરી છે. માનસિક ચંચળતામાં કાયિક ચંચળતા અસાધારણ કારણ છે. એ કાયાને સ્થિર કરવા પરિભ્રમણુ-મુસાફરી વગેરે મર્યાદિત કરવાં એ અત્યંત જરૂરી છે. તેથી આ વ્રતમાં જવા આવવાનું માપ નકકી કરવામાં આવે છે. અને તે માટે જરૂરી જાગૃતિ રાખવાની સમજણ આપેલ છે. उ;ऽधस्तिर्यग् व्यतिक्रम-क्षेत्रवृद्धि-स्मृत्यन्तर्धानानि ।।
-તત્વાર્થ. અ૦ ૭૨/૫
:ઢાળ:
સાહિબ શિવ વસિયા,
શિવ વિસિયા ને મારે મન વસ્યારે, દિલ વસિયા મહારાજ સાહિબ. - પૂજ્યની પૂજા તિમ કરી રે, કરૂં આશા પરિમાણ, સાહિબ. ચારદિશા વિમળા તમા રે,
હિંસાએ પચ્ચખાણ. સાહિબ, આશ કરુંઅરિહા તણી, પાંચ તજ અતિચાર. સાહિબ૦ ૩.
–બાર વ્રતની પૂજ. . \ * આશા પરિમાણુ-દિશા પરિમાણ. + વિમળા-ઊર્ધ્વ દિશા + તમા-અધ દિશા
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. ભેગાપભોગ (ઉપભેગ-પરિભેગ) પરિમાણુ
વ્રતના અતિચારોનું-પ્રતિક્રમણ
ગાથા:
मज्जम्मि अ मंसम्मि अ पुप्फे अफले अगंध-मल्ले । उवभोग-परिभोगे, बीअम्मि गुणव्वए निंदे ॥२०॥ सचित्ते पडिबद्ध, अपोल-दुप्पोलियं च आहारे । तुच्छोसहि-भक्खणया, पडिक्कमे देसियं सव्वं ॥२१॥ સંગી---વ-સા--મારી----મુવજ્ઞા વાળને વેવે તંત-રુવે-રસ-ત-વિરા-વિસય રશા एवं खु जंतपीलण-कम्मं निल्लंछणं च दव-दाणं । સર-દ-તાપ-સી, ગરૂ-સં ૨ વઝિકના રણા ,
ભાવગીત:
મદ્ય માંસ તજવામાં, ફળ-ફૂલ,સુગંધ માલા વાપરતાં દેષ થયા બીજા ગુણવ્રતના ઉપ-પરિ–ભેગે નિંદુ સૌ. ૨૦ સચિત્ત, સચિત્તથી યુક્ત ને કાચું અધકાચું વળી તુચ્છફળે, ભક્ષણ કરતાં ઉપ-પરિ–ભેગે અતિચાર આલેઉં સૌ. ૨૧ કર્મત અંગારતણું વન-વાહન-ભાડાં-ફેટકનું દાંત, લાખ, રસ, કેશ, વિષને શાને વ્યાપાર તળું ૨૨ ચંત્રપલણનું, અંગછેદનનું, વનદવનું, જલશેષણનું અસતીષણ કર્મતનું, વળી અતિચાર આલેઉં સૌ. ૨૩
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
અર્થ: સાતમું (ભેગેપભેગ) ઉપભેગ-પરિગ પરિમાણવ્રતઃ
: ભેગમાં વિવેકઃ ભેગ અને ઉપભેગના પદાર્થોની મર્યાદા કરવાનું વ્રત. તે બીજું ગુણવ્રત. તેમાં દારૂ અને માંસ નહીં વાપરવાના નિયમમાં કે તે વાપરવાનું પ્રમાણ ઓળંગતાં તથા પુષ્પ, ફળ સુગંધી પદાર્થો અને માળા વગેરેના ઉપભોગનું નકકી કરેલ પ્રમાણ ઓળંગતાં જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તેની હું નિંદા કરૂં છું. ૨૦
: ભેજનમાં વિવેક નકકી કરેલા પ્રમાણુ કરતાં વધુ ૧. સચિત્ત આહાર ખાવાથી, ૨. સચિત્ત સાથે જોડાયેલ આહાર ખાવાથી, ૩. પકવ્યા વગરને કા આહાર ખાવાથી ૪. અર્ધ કા પાકે આહાર ખાવાથી, અને ૫. તુફળ (બોર જેવાં) ખાવાથી દિવસ દરમિયાન જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તે સર્વનું હું પ્રતિક્રમણ કરૂં છું. ૨૧
: વ્રતધારીએ તજવા જેવા પંદર ધંધા ૧. અંગારકર્મ–અગ્નિને ખૂબ ઉપયોગ થાય તેવું-લુહાર, સેની ભાડભું જાનું કામ ૨. વનકર્મજંગલ કપાવવાનું, તેનાં લાકડાં– વનસ્પતિ વેચવાનું, બાગ બગીચાનું કામ ૩. શકટકર્મગાડાં મેટર, વિમાન વગેરે વાહન બનાવવાને ધધ ૪. ભાટકકર્મ– વાહને તથા જાનવરે ભાડે આપવાને ધધ ૫. ફેટકકર્મ– અનાજદળવા ખાંડવાને તથા કુવા, તળાવ, ખાણ ખોદવાને ધધે હું છોડી દઉં છું. તથા એજ રીતે –૬. હાથીદાંતને વેપાર, ૭ લાખને વેપાર, ૮. રસને-દુધ, દહીં, ઘી, તેલને વેપાર,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
૯. કેશને વેપાર-ઊન વગેરે વાળને તથા કેશવાળાં દાસદાસી અને ગાય ઘોડાને વેપાર, ૧૦. ઝેરને, ઝેરી પદાર્થોને અને હિંસક શસ્ત્રોને વેપાર છોડી દઉં છું. ર૨.
તથા ખેરખર એજ રીતે ૧૧. યંત્રપલણકર્મ–ચત્રો ચલાવીને કે વેચીને આજીવિકા રળવાને ધંધે ૧૨. નિલંછનકર્મ–પશુ, પક્ષી તથા મનુષ્યનાં અંગે છેદવાનું કર્મ. ગર્ભાશય અંડકોષ જનનેન્દ્રિય વગેરે કાપવાને–ખસી કરવાને ધંધે. ૧૩. દાદાનકર્મ–જંગલ, ખેતર વગેરે બાળવાને ધંધે. ૧૪.જળશેષણકર્મ–સરેવર, કુંડ, તળાવ વગેરે સુકાવવાનો ધંધ. ૧૫. અસતી પિષણ કર્મ-ધનકમાવા માટે દાસ, દાસી, નટ, વેશ્યા, પશુ, પક્ષી વગેરે પિષવા, વેચવાં ખેલ કરવા કુટણખાનાં ચલાવવાં વગેરે ક્રુર કર્મો-ધંધાઓ હું છેડી દઉછું તથા એવા પંદર કર્માદાનમાં જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તેનું હું પ્રતિકમણ કરું છું
મનની અસ્થિરતા, ચંચળતામાં બીજું કારણ છે ઉપભોગપરિભેગની વિપુલતા અને વિશાળતા. ઉપભેગ–પરિભેગના પદાર્થોની મર્યાદા કર્યા વિના મનની ચંચળતા ઓછી ન થાય ચંચળતા ઘટયા વિના ધર્મમાં મન સ્થિર ન બને અને ધર્મમાં સ્થિર બન્યા વિના મેક્ષ માર્ગે ચાલી ન શકાય. તેથી આ વ્રતમાં ઉપગ પરિભેગના પદાર્થોની મર્યાદા કરવાનું કહેલ છે. ઉપરાંત આ વ્રત વ્યવસાયમાં-ધંધામાં વિવેક અને ભેજનમાં વિવેક શિખવે છે. વ્યવસાયમાં કુરતા તજવાનું અને ભેજનમાં લાલસા તજવાનું કહે છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
सचित-संबद्ध-संमिश्रा-ऽभिषव- दुष्पक्याहारा :
-તત્ત્વાર્થ અ૦ ૭/૩૦.
ઉપભેગે પરિભેગથી સપ્તમ વ્રત ઉચ્ચાર, બીજું ગુણવ્રત એહના વીશ તજે અતિચાર.
ઢાળ
ફૂલ તળ અન્ન ઉપભોગમાં રે લોલ ઘરનારી ચીવર પરિગ જે, કરી માન નમું નિત્ય નાથને રેલેલ. જેથી જાયે ભભવ શગ જે.
મને સંસાર શેરી વીસરી રે લેલ. ૨. પ્રભુપૂજા રચું અષ્ટ મંગળે રે લેલ, પરહાંસી તજી અતિ રેષ , અતિ ઉદ્ભટ વેશ ન પહેરીએ રેલેલ, નવિધરીએ મલિનતા વેશ જે, ચાર મોટી વિગય કરી વેગળી રેલ, દશબાર અભક્ષ્ય નિવાર જે, તિહાં રાત્રિ ભેજન કરતાં થકાં રે લોલ, મજાર ઘુડ અવતાર જે ગાડાં વહેલ વેચે ને ભાડાં કરે રે લોલ, અંગાર કરમ વનકર્મ જે સર કૂપ ઉપળ ખણતાં થકાં રે લોલ, નવિ રહે શ્રાવકને ધર્મ જે વિષ શસ્ત્ર વેપાર દાંત લાખને રે લોલ, રસ કેશ નિછિન કર્મ શુક મેના ન પાળીએ પાંજરે ૨ લેલ, વન દાહે દહે શિવશર્મ જે. યંત્ર પીલણ સર નવિ શેષીએ રે લોલ, તેણે કરજે મયા મહારાજ જે. નહિં ખોટ ખજાને, દીજીએ રે લેલ, શિવરાજ વધારી લાજ જે.
–બારવ્રતની પૂજા. ' ઉપભેગ–એકવાર ભગવાય તે આહાર, તંબોલ, પુપાદિ. પરિભોગ-વારંવાર ભેગવાય તે ઘર, સ્ત્રી, વસ્ત્ર વગેરે. સચિત્ત-સજીવ. જીવવાળી.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનર્થદંડ વિરમણવ્રતનું સ્વરૂપ અને તેના
અતિચારોનું પ્રતિક્રમણ,
ગાથા :
સત્યા ----બંતા-તા-જ મત----મેરજો ! दिन्ने दवाविए वा, पडिक्कमे देसि सव्वं ॥२४॥ ગ્રાળુષ્યT----વિવેને સદ-વ-ર-iા वत्थासण--आभरणे, पडिक्कमे देसि सव्वं ॥२५॥ कंदप्पे कुक्कुइये, मोहरि--अहिगरण--भोग-अइरित्ते । दंडम्मि अणहाए, तइअम्मि गुणव्वए निंदे ॥२६॥ ભાવગીતઃ
જીવઘાતક વસ્તુઓ આપવા રૂપ અનર્થદંડ. શસ્ત્રાગ્નિ, સાંબેલાં, યંત્રો, ઘાસ કાષ્ઠ મૂળ મંત્ર દવા અપાવતાં, વિણકારણ દેતાં, દોષ થયા આલોઉં સૌ. ર૪.
પ્રમાદાચરણરૂપ અનર્થદંડ. સ્નાન, પીઠી, ચિત્રણ, વિલેપન, શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ વિષે આસન, વસ્ત્રાભૂષણ સજતાં, દેષ થયા આલેઉં સૌ ર૫ મશ્કરી, ચાળા, લવરી, સાધન-સજીમ્ કવાં, ભેગાસક્તિ, ત્રીજા ગુણવ્રત અનર્થદંડે અતિચાર આલેઉં સૌ. ૨૬
અનર્થદંડ–જે કિયાથી જીવ વિના કારણ (અનિવાર્ય કારણ વિના પણ) દંડાય- મરણ પામે તે અનર્થદંડ.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
અર્થ :
આઠમું અનર્થદંડ વિરમણવ્રત : ખાસ–અંગત કારણ વિના આત્મા દંડાય તેવી પ્રવૃત્તિથી અટકવાનું વ્રત : તે ત્રીજું ગુણવ્રત. તેમાં –
શસ્ત્રો, અગ્નિ, સાબેલાં વગેરે સાધન, ઘંટી વગેરે યંત્રો, દર્ભ આદિ ઘાસ અથવા ઘાસમાં પડેલ જીવાત મારવાની ઔષધિ અથવા બહુકરી–સાવરણ વગેરે ઘાસ. રેંટ, લાકડીઓ, ઈધણ વગેરે કાણ. વશીકરણ આદિ મંત્ર, નાગદમની આદિ જડીબુટ્ટીઓ કે ગર્ભકૃશકરવાની કે પાડવાની ક્રિયારૂપ મૂલકર્મ. ગર્ભાધાન, ગર્ભપાત કે ઉચાટનાદિ માટે જુદી જુદી વસ્તુઓ મેળવી તૈયાર કરેલ દવા–ભેષજ. વગેરે વિના પ્રજને બીજાને આપતાં કે અપાવતાં સેવાએલા અનર્થદંડ વડે દિવસ દરમિયાન જે કંઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તે સર્વનું હું પ્રતિક્રમણ કરું છું ૨૪
પ્રમાદા ચરણ રૂપ અનર્થદંડ ચતના વિના (બે કાળજીથી) અને વિવેક વિના કરેલ સ્નાન, પીઠી ચળવી, વર્ણક-શરીરે રંગ-ચિત્રામણ-લીપસ્ટીક લગાવવાં, વિલેપન–પફ, પાઉડર છાંટવાં કે સુગંધિ વિલેપન કરવાં તથા શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધમાં ખૂબ આસક્તિ કરવી. પરસ્ત્રીના શબ્દો કે રૂપ પાછળ પાગલ થવું. સંગીતમાં લુબ્ધ થવું.
શબ્દલાલસા અને રૂપલાલસાની તૃપ્તિ માટે નાટક . સીનેમા કે જલસા પાછળ આંધળી દેટ દેવી.
વસ્ત્રોની તથા આભૂષણની ટાપટીપ, વરણાગીયા વેડા. અવ- A નવી ફેશન અને સંગ્રહ મેહ. આસન ફરનીચર વગેરે અવ નવાં વસાવ્યે જ જવાં-તૃપ્તિ વિનાને સંઘરે. એવી એવી : | લાલસાથી-આસક્તિથી તથા આરંભાદિકથી લેવાયેલા પ્રમાદાચરણ રૂપ અનર્થદંડ વડે દિવસ દરમિયાન જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તેનું હું પ્રતિક્રમણ કરું છું. ૨૫.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનર્થદંડ વિરમણવ્રતના પાંચ અતિચારે આઠમા અનર્થદંડ વિરમણવ્રત નામના ત્રીજા ગુણવ્રતમાં ૧. કંદર્પ–અશ્લીલ-બિભત્સ શબ્દો બોલવાથી. મશ્કરી અને
ગાળાગાળી કરવાથી. ૨. કૌમુ-કુચેષ્ટા અને હાસ્યજનક ચાળા કરવાથી. ૩. મૌખર્ચ અસંબદ્ધ અને અસભ્ય બેલવાથી, ૪. સંયુક્તાધિકરણ-હિંસા થાય તેવી ઘરવપરાશની ચીજો
તથા હિંસક શસ્ત્રો તૈયાર કરી રાખવાથી. ૫. ભેગાતિરેક-ભેગનાં સાધન જરૂર કરતાં વધારે રાખવાથી કે વિવેક ચૂકી આસક્તિથી તેને ઉપયોગ કરવાથી. જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તેની હું નિંદા કરૂં છું. ૨૬
ગૃહસ્થ જીવન જીવવામાં જે પાપનું આચરણ કરવું જરૂરી નથી, એવાં પાપને ત્યાગ કરવાનું અહિં કહેવાયું છે. સદ્ગૃહસ્થ તરીકે જીવતાં અણછાજતાં પાપની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ રેકે જ છૂટકે. આપણું મને રંજન ખાતર બીજા ના પ્રાણ લેવાને આપણને અધિકાર નથી.
નકામી વેડફાઈ જતી શક્તિ બચાવવા, શક્તિને સદુપયોગ શીખવવા અને ઉચ્ચ જીવનની તાલીમ આપવા આ વ્રત જરૂરી છે. આ વ્રત ક્ષુદ્ર હાસ્ય-શોક-આનંદ અને નકામી પ્રવૃત્તિ તથા પ્રમાદાચરણમાં વિવેક શિખવે છે. શિસ્ત અને સભ્યતા શિખવે છે.
સાધન સજી મૂકવાં-હિંસા થાય તેવી ઘર વપરાશની ચીજો તથા હિંસક શ તૈયાર કરી રાખવાં. - અહિગરણ- સંયુક્તાધિકરણ-પિતાની જરૂરીઆત વિના હિંસકસાઇને તૈયાર રાખવાં જેમકે કારતુસ ભરેલી બંધુકા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
વાન્સ શૌચ-a-sણમા-ધળોમrSधिकत्वानि
–તત્ત્વાર્થ. અ.૭/૭
દંડાયે વિણ હેતુએ વળગે પાપ પ્રચંડ, પ્રભુ પૂજી વ્રત કારણે તે કહું અનરથદંડ. સ્વજન શરીરને કારણે પાપે પેટ ભરાય, તે નવિ અનરથ દંડ છે, એમ ભાખે જિનરાય.
ઢાળ ધ્યાન આરત રી મંડિયે, - ડામ ડામ અનર્થે દંડિયે જી હો,
નેક નજર કર નાથજી. ઉપદેશ મેં પાપને દાખિયે,
કૂટી વાતે થયે હું સાખિયે જ હો. નેક. ૨ આરંભ ક્ષ્ય ઘણું ભાતના,
મેં તે યુદ્ધ કર્યા કેઈ જાતનાં જ છે. નેક. રથ-મૂશળ માગ્યાં આપીયાં,
જાતાં પંથે તે તરુવર ચાંપિયાં જ છે. નેક. ૩ વળી વાદે તે વૃષભ દોડાવિયાં,
કરી વાત ને લેક લડાવિયા જ હો. નેક. ચાર વિસ્થા એ પુન્ય ધન હારિ,
જેમ અનીતિપુરે વ્યવહારિ જી હે. નેક. ૪ તિમ અરિહાની આણ પાળશું,
વ્રત લેઈને પાપ પખાળશું છે હો. નેક. અતિચાર તે પાંચ નિવારશું, ગુરુશિક્ષા તે દિલમાં ધારશું છે હે. નેક. ૫
–બારવ્રતની પૂજા.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર શિક્ષાત્રત ૯. સામાયિકવ્રતના અતિચારોનું પ્રતિક્રમણ. ગાથા. तिविहे दुप्पणिहाणे, अणवहाणे तहा सइ-विहणे । सामाइय वितह-कए, पढमे सिक्खावए निंदे ॥२७॥
ભાવગીતઃ મન વચ કાયની દુષિત ક્રિયાથી, અસ્થિરતાથી, વિસ્મૃતિથી પ્રથમ શિક્ષાવ્રત સામાયિકમાં વિરાધના થઈ બિંદુ છું. ર૭. અર્થ :
નવમું સામાયિકવત: સ્થિરતા, સ્વસ્થતા અને સમભાવ કેળવવાનું વ્રત : બે ઘડી સાધુજીવનની તાલીમ લેવાનું વ્રતઃ તે પહેલું શિક્ષાત્રત. : સામાયિક લઈને ૧. મનમાં સંકલ્પ વિક૯૫ કર્યા હોય. ૨. કર્કશ વચન-દુઃખ થાય તેવાં કે પાપપ્રવૃત્તિ થાય તેવાં વચન બોલાયાં હોય. ૩. વિના કારણે, પ્રમાર્જન વિના શરીરનાં અંગે હલાવ્યાં હોય. ૪. અસ્થિરતાથી, ઉતાવળથી કે અનાદરથી સામાયિક વહેલું પાયુ હેય-પુરૂં કર્યું હોય. ૫. સામાયિક લેવા પારવાને સમય ભૂલી જવાયો હોય તેથી સામાયિક વ્રતની જે કંઈ ખંડના-વિરાધના થઈ હોય તેની હું નિંદા કરૂં છું. ર૭. સામાયિક-જેનાથી સમભાવ કેળવાય તે સામાયિક.
સાવધ પ્રવૃત્તિને તથા દુર્થીનને ત્યાગ કરી બે ઘડી (૪૮-મિનિટ) શુભભાવમાં-સમભાવમાં રહેવું તે સામાયિક
સામાયિક બે ઘડીનું ચારિત્ર છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
તે
માનસિક, વાચિક અને કાયિક સ્થિરતા, સ્વસ્થતા અને પ્રસન્નતા કેળવવાને આ પ્રયોગ છે. આ પ્રયોગથી જ આપણે સ્થિર, સ્વસ્થ અને પ્રસન્ન બની ધર્મના આનંદને અનુભવી શકીશું योगदुष्प्रणिधानानादर-स्मृत्यनुपस्थापनानि ।
તત્વાર્થ. અ. ૭/ર૮ : ૫
ઢાળ
હે સુખકારી! આ સંસાર થકી જે મુજને ઉદ્ધરે.
હે ઉપકારી ! એ ઉપકાર તુમારે કદીય ન વિસરે. નવમે સામાયિક ઉચરીએ, અમે દર્પણની પૂજા કરીએ, નિજ આતમરૂપ અનુસરીએ, સમતા સામાયિક સંવરીએ. હે સુ. | સામાન્ય જિહાં મુનિવર ભાળે, અતિચાર પાંચ એહના ટાળે, સાધુ પરે જીવદયા પાળે, નિજઘરે ચેત્યે પૌષધશાળે. હે સુખકારી. એણી રીતે ગુરુ પાસે આવી, કરે સામાયિક સમતા લાવી. ઘડી બે સામાયિક ઉચ્ચરીએ, વળી બત્રીસ દોષને પરિહરીએ. હે સુ.
–બારવ્રતની પૂજા.
વિરાધના- ભંગ-ઇરાદાપૂર્વકને ભંગ.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
૧૦. દેશાવકાશિકવ્રતના અતિચારોનું પ્રતિક્રમણ.
ગાથા.
आणवणे पेसवणे, सद्दे रूवे अ पुग्गल-खेवे । देसावगासिअम्मि, बीए सिक्खावए निंदे ॥२८॥ ભાવગીતઃ
મંગાવ્યું, સ્થળ બહાર કહ્યું, શબ્દ રૂપ-પુદ્ગલ ફેકી છતા થવાથી દોષ થયા, તે વ્રતદશમે હું સિંદુ સૌ. ૨૮.
અર્થ,
દશમું દેશાવકાશિક વ્રતઃ એક નકકી કરેલા સ્થળમાં નકકી કરેલ સમય સુધી રહી બારવ્રતના નિયમેને સંક્ષેપ કરવાનું તથા ચૌદ નિયમ ધારવાનું વ્રત તે બીજું શિક્ષાવ્રત. તેમાં, વ્રત લઈ બેઠેલા–નકકી કરેલા ૧ સ્થળ બહારથી કંઈ મંગાવ્યું હોય. ૨. સ્થળ બહાર કંઈ કહ્યું હોય. ૩. શબ્દથી, ૪. રૂપથી કે ૫. ચીજવસ્તુ ફેંકીને પિતાની હાજરી બતાવી હોય તેથી જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તેની હું નિંદા કરૂં છું. ૨૮.
દેશાવકાશિકવ્રત – આ વ્રત મનુષ્યના દૈનિક જીવનમાંથી બાહ્યપ્રવૃતિઓ ઘટાડવા માટે છે. “આવશ્યક્તાઓ ઓછી કરવી એજ પરમશાંતિનો માર્ગ છે.” આ સિદ્ધાંતના આધારે અહિં ત્યાગને રચનાત્મક માર્ગ બતાવાય છે. અર્થાત્ ૧૪ નિયમ ધારવા માટે કહેવાયું છે. આ વ્રતનું પાલન કરવા એક દિવસ કાઢવે તેમાં ૧૦ સામાયિક કરવાનાં, એમાં લીધેલાં સર્વ વ્રતને વિચારી જવાનાં, એનું પાલન કેવું થયું ? એનાથી વિશેષ કડક
પાલન થઈ શકે કે કેમ? અર્થાત્ સરવૈયું કાઢી પુનઃ નવા છે, ધર્મવ્યાપારની યેજના બનાવવાની.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
દેશાવકાશિક વ્રત – ૧. છઠ્ઠા દિફ પરિમાણ વ્રતને સંક્ષેપ કરે, અને તેનું વિશિષ્ટ રીતે પાલન કરવું તે.
૨. સર્વત્રને સંક્ષેપ કરે, અને ૧૪ નિયમ ધારવા. માનવન-વેથયો- પાનુuતપુરા
-તત્વાર્થ. અ. ૭/૨૫
ઢાળ. દશમે દેશાવગાસિકેરે ચૌદ નિયમ સંક્ષેપ, વિસ્તારે પ્રભુ પૂજતાં રેન રહે કર્મને લેપ, હો જિનજી!
ભક્તિ સુધારસ ધૂળને રે. રંગ બને છે ચળને રે, પલક ન છોડયે જાય. ૧. એક મુહૂરત દિન-રાતનું રે, પક્ષ માસ પરિમાણ, સંવત્સર ઈચ્છા લગે રે, એ રીતે પચ્ચખાણ હે જિનજી.ભ. બારેવતના નિયમને રે, સંક્ષેપ એહમાં થાય, મંત્રબળે જેમ વીંછીનું રે, ઝેર તે ડંખે જાય હો જિનજી.ભ. ગંઠસી ઘરસી દીપસી રે, એહમાં સર્વ સમાય, દીપક તે દેવતા રે ચંદ્રાવતુંસક રાય હો જિનજી. ભ. પણ અતિચાર નિવારીને રે ધનદ ગયે શિવગેહ, શ્રી “શુભવીર’ સું માહરે રે સાચો ધર્મ સનેહ હે જિનજી. ભ.
–બારવ્રતની પૂજા
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
૧૧. પૌષધાપવાસવ્રતના અતિચારાનુ પ્રતિક્રમણ,
ગાથા.
-
संथारुच्चार विधि - पमाय तह चेव भोअणाभोए । પોસવિ-િ-વિયરીપ, તપ સિવાય નિંઢે ારા
ભાવગીત :
પ્રમાદથી લઘુ-વડી શંકાને, સંથારા-વિધિ દોષ થયા, ભાજન ચિંતાથી પોષહવિધિ વિપરીતતા થઇ નિહંદુ છું. ૨૯
અ.
અગીઆરનું પૌષધાપવાસત્રતઃ ધર્મનુ પાષણ થાય તેવી, ઉપવાસ-બ્રહ્મચર્યાદિ ધર્મ –ક્રિયાએ કરવાનું વ્રત. તે ત્રીજી શિક્ષાવ્રત છે. તેમાં પૌષધ લઇને ૧. સુથારે-શય્યા વગેરે બરાબર કે બીલકુલ ન જોયાં હાય અને ર. ન પૂજ્યાં હાય-સાફ ન કર્યાં... હાય. ૩. મલસૂત્રની જગ્યા બરાબર કે બીલકુલ ન જોઈ હોય અને ૪. ન પૂંજી હાય. ૫. પૌષધ ક્યારે પૂરા થાય અને સ્વેચ્છાએ ભાજનાદ્રિ કરૂ એવા વિચાર કર્યાં હાય. તેથી પૌષધ વિધિમાં જે કોઇ દોષ થયા હોય તેનુ હું નિદ્યારૂપ પ્રતિક્રમણ કરુ છુ. ૨૯.
પાષધ——૧. ધર્મનુ પેાષણ પુષ્ટિ કરે તે પાષધ. ૨.તવિશેષ ઉપવાસ સહિત પાષધ તે પાષધપવાસત્રત.
લઘુ શકા– પેશાબ. વડીશકા- મળત્યાગ. પૂજવું- જીવ મરી ન જાય તે રીતે સાફ કરવુ. સંથારા- ઊનનું બીછાનું.
F
.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
પૌષધોપવાસવત– સર્વ ત્યાગમય સાધુજીવનના પૂર્વ ઘડતરરૂપે દિવસ અગર દિવસરાત સર્વ સાંસારિક પ્રવૃત્તિથી નિવૃત્તિરૂપ અને ધાર્મિક ક્રિયાઓની પ્રવૃત્તિરૂપ આ વ્રત સાચી પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ સમજાવે છે ને આચરાવે છે.
પૌષધમાં મુખ્ય ચાર ત્યાગ કરવાના હોય છે. ૧. આહાર પિષધ-ભજનનો સર્વથા અથવા આંશિલ્યાગ
એટલે ઉપવાસ અગર એકાસણું કે આયંબીલ.. ૨. શરીર સત્કારપષધ-સર્વથા શરીરનું જ્ઞાન તથા વિભૂષા - ઈત્યાદિનેત્યાગ. ૩. બ્રહ્મચર્યપષધ-સર્વથા અબ્રહ્મનો ત્યાગ. બ્રહ્મચર્યનું પાલન. ૪. અવ્યાપારપષધ-સર્વથા ધંધા ધાપાને ત્યાગ. આરંભ-સમારંભને ત્યાગ. अप्रत्यवेक्षिता-अप्रमार्जितोम्गा-ऽऽदाननिक्षेप સંતાપમાડનાર-ઋત્યનુcશાખનાર
-તત્વાર્થ. અ. ૭/૨૯
ઢાળી પ્રભુ ડિમા પૂજીને પોષહ કરીએ, વાતને વિસારી રે વિકથાચારની, પ્રાયે સુરગતિ સાધે પર્વને દિવસેરે, ધર્મની છાયારે તરુસહકારની, શિતળ નહિ છાયારે આ સંસારની, કૂડી છે માયારે આ સંસારની, કાચની કાયારે છેવટ છારની, સાચી એક માયારે જિન અણગારની, એંશી ભાંગે દેશથકી જે પસહરે, એકાસણું કહ્યુંરે શ્રી સિદ્ધાંત મારે, સર્વથકી આઠ પહોરને ચૌવિહારરે, સંથાર નિશિરે કંબળડાભને, પાંચે પર્વ ગૌતમગણધર બોલ્યારે, પૂરવ આંક ત્રીસગણે છે લાભને,
પણ અતિચાર તછ જિનજી વ્રત પાળુ રે, તારક નામ સાચુંરે જો મુને તારશે.
–બારવ્રતની પૂજા.
તે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
૧ર અતિથિ સંવિભાગવતના અતિચારનું પ્રતિક્રમણ. ગાથા.
सच्चिते निक्खिवणे, पिहिणे ववएस मच्छरे चेव । कालाइकम-दाणे, चउत्थे सिक्खावए निंदे ॥३०॥ सहिएसु अ दुहिएमु अ, जामे २अम्संजएसु अणुकंपा । रागेण व दोसेण व तं निंदे तं च गरिहामि ॥३१॥
સા વિમાનો, ન તો તવ-વર-----જુનું ! संते फासुअ--दाणे, तं निंदे तं च गरिहामि ॥३२॥
ભાવગીતઃ
સચિત્ત વસ્તુઓ નાંખી ઢાંકી, કપટ, દ્વેષ અભિમાન કરી, કાળ વટાવી દાન દીધું, શિક્ષાવ્રત ચોથે નિંદુ સૌ ૩૦
૧. યોગ્ય અતિથિને અયોગ્ય રીતે દાન આપ્યું તે દોષ. સહિત, દુખિત ને ગુરૂનિશ્રાળુ સાધુને મેં દાન દીધું સિંઘ રાગ કે દ્વેષ થકી તે દોષે નિંદુ ગણું છું. ૩૧.
અથવા-વળી ૨. અયોગ્ય અતિથિને અગ્ય રીતે દાન આપ્યું તે દેષ. સંયમહીના સુખિત દુઃખિત પર નિંદ્ય રાગ કે દ્વેષ થકી અનુકંપા કરી દોષ થયા જે બિંદુ છું સૌ ગહુ ૩૧.
૩. એગ્ય અતિથિને યોગ્ય દાન ન આપ્યું તે દોષ. ચરણકરણથી યુક્ત, તપસ્વી સાધુને ના દાન દીધું, દાનદ્રવ્ય નિર્દોષ છતાયે, નિંદુ છું સૌ ગણું છું. ૩ર.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
*
-
અર્થ: - બારમું અતિથિ સંવિભાગ દ્વતઃ અતિથિ એવા સાધુ - ભગવંતની ભક્તિ બહુમાન કરવાનું વ્રત, તે ચોથું શિક્ષાત્રત સુવિહિત– (જ્ઞાન, દર્શન ચારિત્રયુક્ત) સાધુઓને દાન દેતાં (અશુભભાવથી તેઓ દાન ન લે એ બુદ્ધિથી) ૧. દાન દ્રવ્યમાં પ સચિત્ત વસ્તુ નાંખી હોય, કે સચિત્ત વસ્તુ પર દાન દ્રવ્ય મૂકયું હોય. ૨. દાનદ્રવ્ય પર સચિત્ત વસ્તુ ઢાંકી હોય. ૩. કપટ કર્યું હોય કે બહાનું કાઢયું હોય. ૪. બીજાને દ્વેષ કે અદેખાઈ કરી હોય. ૫. ગેચરીને–ભેજનને સમય પૂરે થઈ ? ) ગયા પછી બોલાવ્યા હોય, તેથી જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તેની હું નિંદા કરૂં છું. ૩૦
સહિત એટલે જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રશીલ સાધુઓની , (અગર સુખીત એટલે વસ્ત્ર પાત્રાદિ વધારે પ્રમાણમાં જેની પાસે છે હેય તે સાધુઓની) રેગથી કે તપથી દુઃખી કે ગ્લાન થયેલ સાધુઓની, અને અસ્વયંયત એટલે ગુરૂઆજ્ઞામાં રહેનારા, (અથવા અસંયત એટલે સ્વેચ્છાચારી શિથીલાચારી) સાધુઓની સેવા-ભક્તિ મેં નિંદ્યરાગ કે દ્વેષથી કરી–હોય તેની હું નિંદા * કરું છું. ૩૧
દાન દેવા લાયક નિર્દોષ વસ્તુઓ હાજર હોવા છતાંય , તપસ્વી, ચારિત્રશીલ, અને ક્રિયાશીલ સાધુ મુનીરાજેને મેં , દાન ન દીધું હોય તે તેવા પ્રમાદાચરણની હું નિંદા કરું છું અને ગહું કરું છું. ૩ર
અતિથિસંવિભાગવ્રતઃ સર્વોચ્ચ અતિથિ સાધુ ભગવંતને ! દોષરહિત દાન આપવાનું વ્રત. અતિથિ સત્કારની સર્વોત્કૃષ્ટ વિધિ અહિં બતાવાઈ છે, એ દ્વારા સર્વોચ્ચ અતિથિ-સાધુભગવંતે પ્રત્યે આંતરિક બહુમાન અને બાહ્યભકિત કરવાને ઉપદેશ આપે છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
અતિથિ-તિથિ અને પર્વના સવ ઉત્સવ-ભાજનાદિ માટે કોઈ ને ત્યાં જવાના વ્યવહારાદિ જેમણે તયાં છે તે અતિથિ. કાળવટાવી– ગોચરીને–ભાજનના સમય પૂરો થયા પછી. ૨. વૃશ્ચિક્ષુ- ૧. સુહિત-જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર યુક્ત સાધુ.
૨. સુખિત–વસ્ત્રપાત્રાદિની વિપૂલતાવાળા સાધુ. ૨. કાલ નવસ્તુ-૧. અસ્વયં યત-ગુરૂઆજ્ઞામાં રહેનારા. ૨. અસયત–સ્વેચ્છાચારી, શિથિલાચારી. સયમહીના. નિ ધરાગ– દીક્ષા લીધા પહેલાંના સ્વજન સંબંધી કે કુટુંબીપણાના રાગ. દૃષ્ટિરાગ.
સંવિભાગ-દોષ રહિતદાન. નિર્દોષ ગોચરી. ચરણકરણથી યુક્ત-ચરિત્રશીલ અને ક્રિયાશીલ.
અનુદ્રઢાયો સ્વસ્થાતિલને† વાનમ્ ! --તત્ત્વાર્થી અ૦૭/૩૩ सचित्तनिक्षेप - पिधान-परव्यपदेश- मात्सर्य कालातिक्रमाः તત્ત્વાર્થ.અ૦૭ ૩૧
દુહા. અતિથિ કહ્યા અણાગારને, સંવિભાગ વ્રત તાસ. ફળ પૂજા કરી તેરમી માગેા, ફળ પ્રભુ પાસ.
ઢાળ:
ઉત્તમ ફળપૂજા કીજે, મુનિને દાન સદા દીજે; બારમે વ્રત લાહેા લીજેરે શ્રાવકત્રત સુરતરુ ફળિયા, મનમેાહન મેળા મળિયારે શ્રાવકત્રત. ૧. દેશ કાળ શ્રદ્ધા ક્રુમીએ ઉત્તર પારણે દાન દ્વીએ; તેહમાં પણ નવિ અતિચરીએ. શ્રાવકન્નત સુરત ફળીયે . –ખારવ્રતની પૂજા.
૨.
૧. સ્વપરના ઉપકાર માટે પેાતાની માલિકીની ઉચિત વસ્તુને પાત્રમાં ત્યાગ તે દાન કહેવાય
6 6 6 6 6 6 C & C
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
સલેષણના અતિચારોનું પ્રતિક્રમણ
ગાથા:
इहलोए परलोए, जीविअ--मरणे अ आसंस--पओगे।। पंचविहो अइआरो, मा मज्झं हुज्ज मरणंते ॥३३॥ ભાવગીતઃ ઈહ-પર-લેહની, જીવિત-મરણની કામગની આકાંક્ષા મરણ સમયે પણ ના હો મુજને, અતિચાર સંલેષણના. ૩૩ :
અર્થ: આ લેખના તપને સ્વિકાર કર્યા પછી અસાવધપણે મેં મનમાં ૧. લેકની (મરીને મનુષ્ય થવાની ઈચ્છા કરી હોય. ૨. પલેકની (મરીને દેવ થવાની ઈચ્છા કરી હેય. ૩. સત્કાર–સન્માન જોઈ વધારે જીવવાની ઈચ્છા કરી હોય. ૪. સત્કાર–સન્માન ન થવાથી કે ભૂખથી પીડાવાથી જલ્દી
મરવાની ઈચ્છા કરી હોય. ૫. મરણબાદ સુંદર કામ ભાગ રૂપ અને સૌભાગ્ય મળે એવી ઈચ્છા કરી હોય તેનું હું પ્રતિકમણ કરું છું. આવા
અતિચારો મને મરણના અંત સમયે પણ ન થાઓ. ૩૩.
શરીર અને કષાયેનું શેષણ કરવા માટે આ વ્રત છે. બળવીર્ય, શ્રદ્ધા, ધૈર્ય અને તીવ્રસંગ વૈરાગ્ય હોય ત્યારે આ વ્રત સ્વીકારવાનું હોય છે. એની વિધિ શાસ્ત્રોએ બતાવેલી છે. આહાર કર્યા વિના પણ પ્રસન્નતા પૂર્વક જીવન જીવી જવાને આ પ્રયોગ છે. શરીર અને આત્માનું ભેદજ્ઞાન થયા પછી આ માર્ગ સરળ બને છે. સંખના-જેતપથી શરીર તથા કષાય વગેરેનું શોષણ થાય તે.
1
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
માળારિત સંઘનાં ઝાપિતા . -તત્વાર્થ. અ. ૭/૧૭ जीवत मरणा-ऽऽशंसा-मित्रानुराग-सुखानुबन्ध निदान करणानि
તત્ત્વાર્થ અ૦૭/૩૨ ૧. (વળી ગૃહસ્થ ) મરણ નજીક સમયે સંલેખના શરીર
અને કષાયને કસનારા મરણત અમુક તપ, ધ્યાન અને
સમાધિ) ને આરાધક હોય છે. ૨. સંલેખનાના પાંચ અતિચાર-(૧) અધિક જીવનની અભિલાષા
(૨) મરણની ઈચ્છા, (૩) મિત્રાદિ ઉપર સ્નેહ, (૪) પદગલિક સુખની સ્મૃતિ અને (૫) ચક્રવતિ
આદિ બજવાનું નિયાણું કરવું તે.
ગાથા:
મનવચનકાયાના યોગથી લાગેલ અતિચારનું
પ્રતિક્રમણ. कारण काइअस्स, पडिक्कमे वाइअस्स वायाए । . मणसा माणसिअस्स, सव्वस्स वयाइआरस्स ॥३४॥
ભાવગીતઃ
અશુભ કાય-વચનમનના મેગે, વ્રત-અતિચારે જે લાગ્યા શુભ યોગના આરાધનથી પ્રતિકમણ કરી શુદ્ધ કરૂં. ૩૪.
અર્થ
કાયા, વચન અને મનના અશુભ વ્યાપારથી સર્વ વ્રતમાં મને જે કઈ અતિચાર લાગ્યા હોય તે સર્વનું હું શુભકાય
ગથી શુભવચન-ગથી અને શુભ મને-ગથી પ્રતિક્રમણ કરૂં છું ૩૪
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
ધર્માંકરણીમાં લાગેલા બીજા અતિચારાનુ પ્રતિક્રમણ.
ગાથા:
યંઢળ-----સિમલા--માવે-સળા--સાય--ઢંઢેમુ । गुत्तीमु अ समिसु अ, जो अइआरो अ तं निंदे ||३५||
ભાવગીતઃ
વદન-વ્રત–શિક્ષા-ગારવમાં, સંજ્ઞા–દંડ–કષાયામાં, ગુપ્તિ-સમિતિમાં જે સેવ્યા અતિચાર આલાઉ સૌ. ૩૫.
અર્થ:
વંદન,વ્રત, શિક્ષા, ગૌરવ- ગારવ, સંજ્ઞા, કષાય, દંડ, ગુપ્તિ અને સમિતિ વગેરેમાં જે અતિચારેા લાગ્યા હોય તેનુ નિંદારૂપ પ્રતિક્રમણ કરૂ છુ. ૩૫
૧. વંદન-૧. ચૈત્યવંદન ર. ગુરૂવંદન.
૨. વ્રત-૧. શ્રાવકનાં ખાર વ્રતઃ
૨. નવકારશી પેારસી આદિ પચ્ચખ્ખાણ પ્રતિજ્ઞાઃ ૩. શિક્ષા-૧. ગ્રહણ શિક્ષા-શાસ્ત્રના અભ્યાસ.
૨. આસેવન શિક્ષા-આચારની તાલીમ. શ્રાવકનિકૃત્ય પાળવાં તે.
૪. ગારવ ૧. ગૌરવ-આઠમદઃ-જાતિ-કુલ’–રૂપ-અલ-જ્ઞાનતપ-લાભ ધનમદ ૨. ગારવ-વૃદ્ધિ-આસકિત. લાલસા. અભિમાન. લાલુપતા.
૧. રસગારવ-મધુર ખાનપાનની લાલસા અને અભિમાન. ર. ઋદ્ધિગારવ–ધનકુટુ’ખ વગેરેનું અભિમાન અને આસક્તિ,
ہے۔
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
૩. શાતાગારવ-શરીરને શાતા ઉપજાવનારી ચીજોની લાલસા –સુખશીળીયાપણું અને અભિમાન.
૫. સંજ્ઞા–વિશિષ્ઠ ચેતનાઃ વિશિષ્ટ અભિલાષા. તેના ચાર, દશ અને સાળ ભાગ છે.
૧. આહાર, ૨. ભય ૩. મૈથૂન ૪. પરિગ્રહ. ૫. ક્રોધ, ૬. માન, ૭. માયા, ૮. લેાભ ૯. લેક ૧૦, એઘ ૧૧. સુખ ૧૨. દુઃખ ૧૩. માડુ ૧૪. વિચિકિત્સા ૧૫. શાક ૧૬. ધ,
૬. કષાય- કષ-ઘસવું, ખગાડવુ.
જીવના શુદ્ધસ્વરૂપને કલુષિત કરેબગાડે તે કષાય. કક્કસ સાર. આય–લાભ. જેનાથી સ`સાર વધે તે કષાય. કષાય ચાર છે. કેદ્ય, માન, માયા, લેાભ. ૭. જેનાથી આત્મા દંડાય તે દડઃ સાવધ પ્રવૃત્તિ. પાપવ્યાપાર. ૧. દંડ ત્રણ છે ૧. મનદંડ ર. વચન દંડ ૩. કાયદંડ ૨. શલ્યને પણ દંડ કહ્યાં છે. ૧. માયાશલ્ય ૨. મિથ્યાવશલ્ય ૩. નિયાણાશલ્ય.
મનુસ્મૃતિમાં દંડના અર્થ દમન કરેલ છે. ૧. મનદંડમનનું દમન ર. વચનદંડ-વાણીનું દમન ૩. કાયદંડ-કાયાનું દમન (આત્રણેય ક્રૂડ જેની પાસે હાય તે ત્રિ'ડી) ૮. શુમિનિગ્રહ-અશુભ પ્રવૃત્તિ રાક્વી તે ગુપ્તિ. ગુપ્તિ ત્રણ છે. ૧. મના ગુપ્તિ-મનના નિગ્રહ ર. વચન ગુપ્તિ-વાણીના નિગ્રહ ૩. કાય ગુપ્તિ-કાયાને નિગ્રહ.
KOCKA V G C C
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
ગાથા:
.
પ્રતિક્રમણની ઉપયોગિતા. सम्मदिही जीवो, जइवि हु पावं समायरे किंचि। अप्पो सि होइ बंधो, जेण न निबंधसं कुणइ ॥३६॥ तं पि हु सपडिक्कमणं, सप्परिआवं सउत्तरगुणं च
खिप्पं उवसामेई, वाहि व्य सुसिकिखओ विज्जो ॥३७॥ ભાવગીતઃ
સમ્યગદષ્ટિ જીવ કદાપિ કોઈપણ પાપ કરે તોયે, નિષ્ફરતા નહિં હોવાથી અતિ અલ્પ બંધ તેને થાયે. ૩૬ તે પણ જલ્દી નાશ કરે છે કુશળવૈદ્ય જેમ રોગ હરે,
પ્રતિક્રમણ કરી, પશ્ચાતાપે, પ્રાયશ્ચિત લઈ ગુરૂ પાસે. ૩૭ અર્થ: A સમ્યગૃષ્ટિ જીવને– સાચી સમજવાળા મનુષ્યને જે કદાચ નિર્વાહ પૂરતી ડીક (ખેતીવાડી વગેરે) પાપ પ્રવૃતિ કરવી પડે તે પણ તેમાં નિષ્ફરતા-નિર્દયતા ન હોવાથી તેને ઘણું જ છેડે કર્મબંધ થાય છે. (જે પાપ પ્રવૃત્તિ ખૂબ આસક્તિ પૂર્વકરસપૂર્વક થાય તેને કર્મબંધ અતિ ચીકણ હોય છે.) ૩૬
જેમ કુશળ વૈદ્ય (નેહન, સ્વેદન, વમન, વિરેચન અને બસ્તિ આદિ પંચ કર્મથી) રોગને જલ્દી શાંત કરે છે તેમ સાચી સમજવાળ જીવ, ઉપર જણાવેલ તે અપ કર્મબંધને પણ પ્રતિ- . કમણથી, પશ્ચાતાપથી અને પ્રાયશ્ચિતથી જલ્દી શાંત કરે છે. ૩૭. ૯. સમિતિ–એકાગ્ર પરિણામ વાળી સુંદર ચેષ્ટા. સમિતિ પાંચ છે.
૧. ઈસમિતિ ૨. ભાષા સમિતિ ૩. એષણ સમિતિ
૪. આદન નિક્ષેપ સમિતિ ૫. પારિષ્ઠાપનિકા સમિતિ " અથવા શ્રાવકની અગિયાર પડિમા પણ સૂમિતિ કહેવાય. ગુપ્તિ-નિવૃત્તિ પ્રધાન છે, જ્યારે સમિતિ-પ્રવૃત્તિ પ્રધાન છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫O
પ્રતિક્રમણની ઉપયોગિતા.
ગાથા નદી વિષ – મંત-મૂત્ર-વિસારા I - विज्जा हणंति मंतेहि तो तं हवइ निविसं ॥३८॥ પુર્વ વિદં જન્મ, રાજ-રો–સમય ! आलोअंतो अ निंदतो, खिप्पं हणइ सुसावओ॥३९॥ कय-पावा वि मणुस्सा, आलोइअ निदिअ गुरु-सगासे होइ अइरेग-लहुओ, आहरिय-भरुव्व भारवहो ॥४०॥ आवस्सएण एएण सावओ जइ वि बहुरओ होइ । दुकखाणामंत किरियं काही अचिरेण कालेण ॥४१॥
ભાવગીતઃ જેમ મંત્રને મૂલ વિશારદ વૈદ્યરાજ નિજ મંત્ર બળે, ઉદર પડેલું ઝેર હણીને રેગીને નિવિષ કરે. ૩૮. તેમ રાગ ને દ્વેષ ઉપાર્જિત અષ્ટકર્મ જલ્દી હણ, દ્વાદશત્રતધારી સુશ્રાવક, આલેચન-નિંદા કરત. ૩૯ પાપ તણું આલેચન કરીને, ગુરૂ પાસે નિંદા કરતે, પાપી માનવ ભાર ઉતાર્યા મજુર શે હળવે બનતે. ૪૦. આરંભેથી પાપ રયુત અતીવ શ્રાવક હોય છતાં, તે દ:ખને આ આવશ્યકથી અલ્પ સમયમાં નાશ કરે. ૪૧.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
અર્થ:
જેમ મંત્ર-મૂલ વિશારદ વૈદ્ય શરીરમાં વ્યાપેલા ઝેરને મંત્ર વડે ઉતારીને શરીરને–ગીને નિર્વિષ બનાવે છે, તેમ બારવ્રતધારી સુશ્રાવક રાગદ્વેષથી બંધાયેલા–ઉત્પન્ન થયેલાં આ આઠેય પ્રકારનાં કર્મોને આલેચના અને નિંદા કરીને જલ્દી : નાશ કરે છે. ૩૮. ૩૯
માથા પર ભાર ઉતારી નાંખવાથી જેમ મજુર ખૂબ હળવે થાય છે તેમ પાપી મનુષ્ય પોતાનાં પાપોની (ગુરૂ પાસે આલોચના કરીને (પ્રગટ કરીને) અને નિંદારૂપ પ્રતિક્રમણ કરીને હળવે ફૂલ થાય છે (ગુરુ પાસે પાપને એકરાર કરવાથી મનમાંથી શલ્ય નીકળી જાય છે, સંકલ્પ વિકલ્પ બંધ થાય છે અને મન દઢ થાય છે) ૪૦.
શ્રાવક કદાચ પાપવાળા આરંભેને લીધે બહૂ પાપ-રજવાળે થયો હોય તે પણ આ પ્રતિકમણ–આવશ્યક વડે થેડાજ સમયમાં તે ભવદુઃખને નાશ કરે છે. (મેક્ષ પામે છે) ૪૧.
* અઠકર્મ-૧. જ્ઞાનાવરણીય. ૨. દર્શનાવરણીય, ૩. મેહનીય, ૪. અંતરાય. એ ચાર ઘાતી કર્મ છેઃ ૫. નામ, ૬. ગોત્ર, ૭. વેદનીય, ૮. આયુષ્ય, એ ચાર અઘાતી કર્મ છે. આત્માની વીતરાગ દશામાં અને કેવળજ્ઞાનમાં બાધા ન કરે તે અઘાતી કર્મ. પાપનું આલેચન– થઈગએલાં પાપ તપાસવાં, પ્રગટ કરવાં.
પાપની કબુલાત. પાપ-રજેયુત- પાપરૂપી ધૂળથી ખરડાયેલે. અતીવ-ઘણેજ,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
યાદ ન આવેલા દોષોની આલોચના.
ગાથા.
आलाअणा बहुविहा, न य संभरिआ पडिक्कमण काले मूलगुण-उत्तरगुणे, तं निदे तं च गरिहामि ॥४२॥
ભાવગીતઃ મૂલગુણ-ઉત્તરગુણ સંબંધી બીજા બહુવિધ અતિચારે, પ્રતિકમણમાં યાદ ન આવ્યા તે સહૂ નિંદુ-ગણું છું. ૪૨.
અર્થ:
મૂલ ગુણ (પાંચ અણુવ્રતો અને ઉત્તર ગુણ (ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવ્રત) સંબંધી બીજા પણ આલોચના કરવા
ગ્ય (પ્રગટ કરવા યોગ્ય) ઘણું અતિચારે હોય છે, સંભવ છે કે તે બધા પ્રતિક્રમણ વખતે યાદ ન પણ આવ્યા હોય, તેને હું આત્મ સાક્ષી એનિંદું છું અને (ગુરૂ સાક્ષીએ ગણું છું. ૪૨
મૂલગુણ પાંચ અણુવ્રત. ઉત્તરગુણ-ત્રણ ગુણવ્રત તથા ચાર શિક્ષાવ્રત. આલેચના- સદ્ગુરુની સમક્ષ પિતાનાં પાપ પ્રગટ કરવાં, જે રીતે,
જે કાળે જે ભાવથી, જે ક્ષેત્રમાં પાપ થયું હોય, તે રીતે જ, જેટલું સ્મૃતિમાં હોય, તેટલું પ્રગટ કરવું.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
ધર્મ આરાધનમાં તત્પરતા ચોવીસ જિનને વંદન.
ગાથા:
तस्स धम्मस्स केवलि पन्नतस्स अब्भुट्टिओ मि आराहणाए विरओ मि विराहणाए
तिविहेण पडिकतो, वदामि जिणे चउब्बीसं ॥४३॥ ભાવગીતઃ કેવલી ભાષિત ધર્મતનું આરાધનમાં તત્પર ઉભે.. દોષથી વિરમી, ત્રિવિધ પ્રતિકમી, વીસ જિનને વંદું છું. ૪૩. અર્થ :
કેવલી ભગવંતેએ ઉપદેશેલા અને ગુરૂ પાસે મેં સ્વિકારેલા શ્રાવક ધર્મની વિશુદ્ધ આરાધના માટે હું તત્પર થયે છું. તેની ખંડના-વિરાધનાથી હું વિરામ પામ્ય છું અને તેથી મન, વચન અને કાયા વડે તમામ દોષનું અતિચારોનું પ્રતિક્રમણ કરતે હું ચવશે ય જિનેશ્વર ભગવંતને વંદન કરૂં છું.
કેવલી–જેઓને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હોય તેવા સર્વજ્ઞ. ખંડના-વિરાધના-ઈરાદાપૂર્વક ભંગ.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
• સવ ચૈત્યાને જિન બિંખેાને તથા સર્વ સાધુઓને વંદના.
ગાથા :
जावंति चे आई उड्डे अ अहे अ तिरिअ लोभे अ सच्चाई ताई वंदे इह संतो तत्थ संताई ॥४४॥ जावंत के वि साहू, भरहेरवय - महाविदेहे अ । सव्वेसि तेसिं पणओ, तिविहेण तिदंड - विरयाणं ॥ ४६ ॥ ભાવગીત :
ઉધ્વ, અધા ને માનવલાકે આવેલાં સઘળાં ચેત્યાજિન બિએને અહિં વસેલા ભક્તિભાવથી વંદુ છું. ૪૪. ભરત—ઐરાવત-મહાવિદેહ વિચરતા જે કોઈ સાધુ, દંડત્રીકથી વિરમેલા, સૌ મન-વચ–કાયે વંદુ છું. ૪૫.
અર્થ :
સ્વગલાક, પાતાળ લોક અને મનુષ્યલેાકમાં જેટલાં જિનચૈત્યા–જિનબિખા જિનપ્રતિમાઓ હાય તે સને અહિં
રહ્યો છતા વંદન કરૂ છું. ૪૪.
ભરતક્ષેત્ર, અરાવતક્ષેત્ર અને મહાવિદેહક્ષેત્રમાં મનદંડ, વચનદંડ અને કાયદ ંડથી વિરમેલા જેટલા સાધુ મુનિરાજો હોય તે સર્વાંને હું મન-વચન-કાયાથી પ્રણામ-વંદન કરૂ છુ. ૪૫.
મનદંડ-મનની અશુભપ્રવૃત્તિ. વચનદંડ-વચનની અશુભ પ્રવૃત્તિ. કાયદ’ડ-કાયાની અશુભપ્રવૃત્તિ. વિરમેલા-અટકેલા. ઈંડ–જેનાથી આત્મા ઈંડાય તે દંડ. હિંસા વગેરે પાપ પ્રવૃત્તિ કરવી તે દંડ.
', .
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
જિનેશ્વર ભગવાનનું સ્તવન-ધ્યાન-ભાવના.
ગાથા :
વિ-સચિત્ર-વાય-વાસળી, મય—સય-સદસ-મદ્દળજુ ! ૨૩વીસ-નિળ-વિળિય-દારૂ ચૌરંતુ મેં ગિદ્દા ॥૪॥
ભાવગીતઃ
ચિરસંચિત પાપે દળનારી, લાખા ભવફેરા હરનારી, ચાવીસ જિનની ધ કથામાં વિતો મમ દિન સુખકારી. ૪૬.
અર્થ :
ઘણા વખતથી એકઠાં થયેલાં પાપાને નાશ કરનારી, અનતા ભવાનું મંથન કરનારી–લાખાભવાને ફેડનારી, ચાવીસ જિનેશ્વર ભગવંતાથી નીપજેલી વિસ્તરેલી-ધમ કથાઓના સ્વાધ્યાયમાં મારા દિવસે પસાર થા. ૪૬.
• ચાર મગલ અને માગણી :
ગાથા :
मम मंगलमरिहंता, सिद्धा साहू सुअं च धम्मो अ सम्मदिट्ठी देवा दिंतु समाहिं च बोहिं च ॥४७॥ ભાવગીત :
અરિહતા ને સિદ્ધ, સાધુઓ, જ્ઞાન, ધર્મ, મંગલ મય હા, સમ્યદૃષ્ટિ દેવ અમાને સમાધિ ાધિ દાતા હા. ૪૭.
અર્થ :
મંગળ ભૂત-લોકોત્તમ અને શરણ્ય–એવા અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, શ્રુત અને ધર્મ એ પાંચ તથા સભ્યષ્ટિ દેવે અમને ચિત્તની સ્વસ્થતા અને ધર્મની પ્રાપ્તિમાં સહાયક અના. ૪૭. સમાધિ—આત્મભાવમાં સ્થિરતા. એષિધ શ્રધ્ધા.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬
પ્રતિક્રમણને ચાર હેતુઓ. ગાથા :
पडिसिध्धाणं करणे किच्चाणमकरणे पडिकमणं । __ असदहणे अ तहा विवरीअ--परुवणाए अ॥४८॥ ભાવગીત: મન કરેલું કર્યું હોય, ને કરવાનું કાંઈ ના કીધું, શ્રધ્ધા ત્યાગી વિપરીત બોલ્યા, શુદ્ધ થવા છે પડિક્કમણું. ૪૮. અર્થ :
જ્ઞાનીઓએ નિષેધ કરેલ અઢાર પાપ સ્થાનક આદિ ક્રિયાઓ કરી હોય, શ્રાવક દિન કૃત્ય આદિ ક્ત ન કર્યો હોય, જિનેશ્વર દેએ કહેલ સૂફમ તમાં અશ્રદ્ધા થઈ હોય અને તેમના ઉપદેશથી અવળે ઉપદેશ દેવાઈ ગયું હોય એ ચારે ય દોષથી શુદ્ધ થવા માટે આ “પ્રતિક્રમણ આવશ્યક–જરૂરી છે. पडिसिध्वाण करणे
પ્રતિષેધ અભક્ષ્ય, અનંતકાય, બહૂબીજભક્ષણ, મહારંભ-પરિ ગ્રહાદિકકીધાં, જીવાજીવાદિક સૂમ વિચાર સહ્યા નહિ, આપણી કુમતિ લાગે ઉત્સુત્ર-પ્રરૂપણ કીધી. તથા પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, રાગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, પશુન્ય, રતિ-અરતિ, પર-પરિવાદ, માયા-મૃષાવાદ, મિથ્યાત્વશલ્ય, એ અઢાર પાપથાન કીધાં, કરાવ્યાં અનુદાં હાય.
દિનકૃત્ય, પ્રતિકમણ વિનય વૈયાવચ, ન કીધું, અનેરૂં જે કાંઈ વીતરાગની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ કીધું કરાવ્યું, અનુમેવું હેય. તે સવિહુ મન, વચન, કાયાએ કરી મિચ્છામિ દુક્કડ'.
-પાક્ષિકાદિ અતિચાર
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
ક્ષમાપના–વિશ્વમૈત્રી.
ગાથા :
खामेमि सव्वजीवे सब्वे जीवा खमंतु मे मित्ती मे सव्वभूएस वेरं मज्झ न केई || ४९ ||
ભાવગીતઃ
ક્ષમા યાચું સહૂ જીવ પાસે. સહુ જીવ મુજને માફ કરે. સહૂ જીવ સાથે મૈત્રી મારે, વેર નથી કોઇ જીવ સાથે. ૪૯
અર્થ :
સજીવાની પાસે હું મારા દોષોની ક્ષમા માગુ છું, સર્વાં જીવે મને ક્ષમા કરો, સર્વ જીવાની સાથે મારે મૈત્રી છે. કોઈ પણ જીવ સાથે મારે વૈર નથી. ૪૯.
ઉપસંહાર અને પૂર્ણાહૂતિનું વંદન.
ગાથા:
एवमहं आलोइअ निंदिय गरहिअ दुगंछिअं सम्मं । तिविहेण पडिक्कतो, वंदामि जिणे चउव्वीसं ॥५०॥ ભાવગીતઃ
એમ રૂડીરીતે આલેવી નિ ંદી, ગહીં, ઘૃણા કરી, મન-વચ્ચે--કાયાથી પડિક્કમતા, જિન ચાવીસે વંદુ છું.
૫૦
અઃ
આમ મેં સ અતિચારાની સારી રીતે (ભાવપૂર્ણાંક) આલેાંચના કરી છે, નિંદા કરી છે, ગાં કરી છે અને જુગુપ્સાધૃણા કરી છે, હવે મન, વચન કાયાથી તેનુ પ્રતિક્રમણ કરતા હું ચાવીસેય જિનેશ્વરાને વંદન કરૂં છું. ૫૦.
: સમાસ :
L
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
આ લે! ચ ના વંદિત્તુ-સૂત્ર.
: ભાવગીત :
: મંગલાચરણ અને વિષય નિર્દેશ : વંદન કરી સહૂ સિદ્ધ પ્રભુને ધર્માંચામાં મુનિગણુને, શ્રાવક ધર્મ તણા અતિચારો પ્રતિક્રમવા હું ઈચ્છું છું. ૧
: વ્રતા અને જ્ઞાનાદિ આચારેમાં લાગેલા દોષા : જે કાંઈ મારા વ્રત અતિચારે નાના મોટા દોષ થયા જ્ઞાન તથા દન-ચારિત્રે નિંદું છું સહુ ગહુ છું. ૨
: સર્વ પાપના મૂળસમા પ્રરિગ્રહ અને આરભ : દ્વિવિધ પરિગ્રહ કર્યા કરાવ્યા બહુવિધ પાપારંભ વળી, દિવસ સંબધી દોષ થયા, જે આલેાઉં સહૂ યાદ કરી. ૩.
:
ઇન્દ્રિયા અને કષાયાની અશુભ પ્રવૃત્તિથી થયેલા દોષા : નિર્દેતિ એવા ચાર કષાયે પાંચ ઇન્દ્રિયે પાપ થયાં રાગ દ્વેષથી મન, વચ, કાયે નિદુ છું. સહૂ ગહું છું. ૪ : પરવશતાથી કરવી પડેલ પ્રવૃત્તિઓથી લાગેલા દોષો શરતચૂકથી, દબાણથી, કે ફરજ વશે હરતાં ફરતાં, જતાં આવતાં, ઉભા રહેતાં, દોષ થયા આલેાઉ સૌ. ૫ : બારવ્રતના પાયારૂપ સમ્યકૃત્વના અતિચાર : જિનમત શકા, પરમત ઇચ્છા લસ ંદેહ-દુગાદિ મિથ્યાત્વી સહ વાસ-પ્રશ ંસા, સમકિત દોષા પ્રતિક્રસું ૬
7 7 7 7 7 7 7 6 G
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૯
કક
: આરંભ-સમારંભની નિંદા : છકાય હિંસા સ્વ-પર-ઉભયને કાજ રાંધ્યું કે રંધાવ્યું, તેથી જે કાંઈ દેષ થયા સૌ આત્મસાક્ષીએ નિદું છું. ૭
: બારવ્રત અને તેને અતિચારે : પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત ને શિક્ષાવ્રત વળી ચાર કહ્યા, એવા બારવ્રતના દનિક અતિચાર આલેઉં સૌ. ૮
પાંચ અણુવ્રત. : ૧. સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતના અતિચારે : પ્રથમ અણુવ્રત-સ્થૂલ જીવહિંસા વિરમણવ્રત અતિચાર થયા, Bધાવેશે, ભાન ભૂલી, કે પ્રમાદ–ગફલત વશ થઈને– ૯ જીવને માર્યા, બાંધ્યા અંગો છેદ્યાં, અતિશય ભાર ભર્યો, ખાનપાન ના આપ્યાં, દૈનિક અતિચાર આલઉં સૌ. ૧૦
: ૨. સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણવ્રતના અતિચાર : પ્રમાદથી કે માયાવેશે, વગર વિચાર્યું આળ દીધું, ગુપ્ત વાત બીજાની કે નિજ પત્નિની મેં પ્રગટ કરી, ૧૧
જુઠભર્યા ઉપદેશ દીધા, વળી જુઠા લેખ લખ્યા, બીજે-- મૃષાવાદ સ્કૂલ-વિરમણવ્રતના અતિચાર આઉં સૌ. ૧૨
: ૩. સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણવ્રતના અતિચારે? સ્થૂલ પર દ્રવ્ય-હરણ વિરતિમાં પ્રમાદ કે લેભાવેશે, ચરને પ્રેર્યા, માલ ખરીદ્યા, માલમાં ભેળ-સંભેળ ક્ય, ૧૩ રાજ્ય વિરૂદ્ધાચાર ક્ય, વળી તેલ માપ ખોટાં કીધાં, ત્રીજા અણુવ્રતના અતિચારે દિવસતણું આલેઉં સૌ.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
'
: ૪. સ્વદારા સંતોષ-પરસ્ત્રીગમન વિરમણવ્રત અતિચારે : પરસ્ત્રી ગમન વિરમણવ્રત માહે પ્રમાદ કે કામાવેશે, કુમારી-વિધવા સંગ કર્યો, ને રખાત–વેશ્યા-ગમન કર્યું. ૧૫ અનંગ કિડા કરી, વિવાહડયા, વિષયે અતિઅભિલાષ ધર્યો, ચોથા અણુવ્રતના અતિચારે, દિન સેવ્યા આલેવું સૌ. ૧૬
: પ. પરિગ્રહ પરિમાણવ્રતના અતિચારે? મેહ વશે ધનધાન્ય, ક્ષેત્ર-ઘર, સેનું-રૂપું, ઘર-વખરી, નિકર-ચાકર-પશુપક્ષી, સૌ પ્રમાણથી અધીકાં રાખ્યાં, ૧૭ વ્રત પરિગ્રહ-પરિમાણ વિષે એમ પ્રમાદથી જે દોષ થયા, પંચમ અણુવ્રતના અતિચારો દિન સેવ્યા આલેવું સૌ. ૧૮
: ત્રણ ગુણવત : : ૬. દિફ પરિમાણ વ્રતના અતિચારો : ઊંચી-નીચી-તિરછીદીશમાંગમન વધ્યું, દિશ વધઘટ થઈ સ્મૃતિ ગુમાવી, દિક્પરિમાણે, ગુણત્રત દેશે નિંદુ સૌ. ૧૯ : ૭. ભેગે પગ પરિમાણવ્રતના અતિચારે :
૧. ભેગમાં વિવેક. મધમાંસ તજવામાં, ફળ-ફૂલ સુગંધ, માલા વાપરતાં, દોષ થયા બીજા ગુણવ્રતના ઉપ-પરિભેગે નિંદું સૌ. ૨૦
૨. ભોજનમાં વિવેકા સચિત્ત, સચિત્તથી યુક્ત, ને કાચું, અધકાચું વળી તુચ્છફળ, ભક્ષણ કરતાં ઉપ-પરિભેગે અતિચાર આલેઉં સૌ. ૨૧
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ ૧
૩: ધંધામાં વિવેક : વ્રતધારીએ તજવા જેવા પંદર ધંધા : કર્મ તળું અંગાર તણું, વન–વાહન-ભાડાં-ફેટકનું, દાંત, લાખ, રસ, કેશ, વિષ ને શસ્ત્રોને વ્યાપાર તા. ૨૨ યંત્ર પીલણનું, અંગ છેદનનું, વનદવનું જલ શેષણનું, અસતી પિષણ કર્મતનું, વળી અતિચાર આલેઉં સૌ. ૨૩
: ૮. અનર્થ દંડ વિરમણવ્રતના અતિચારે :
: ૧. જીવઘાતક વસ્તુઓ આપવારૂપ અનર્થદંડ ઃ શસ્ત્રાગ્નિ, સાંબેલાં, યંત્રો, ઘાસ, કાષ્ટ, મૂળ, મંત્ર દવા, અપાવતાં, વિણુ કારણ દેતાં, દેષ થયા આલાઉં સૌ. ૨૪
૨. પ્રમાદાચરણરૂપ અનર્થદંડ. સ્નાન, પીઠી, ચિત્રણ, વિલેપન, શબ્દ, રૂપ, રસ ગંધ વિષે, આસન, વસ્ત્રાભૂષણ સજતાં દેષ થયા આલેઉં સૌ. ૨૫
: ૩. અતિચારોનું પ્રતિક્રમણ મશ્કરી, ચાળા, લવરી, સાધન-સજીમૂકવાં, ભેગાસક્તિ, ત્રીજા ગુણવ્રત-અનર્થદંડે અતિચાર આલેઉં સૌ. ૨૬.
ઃ ચાર શિક્ષાત્રતઃ : ૯. સામાયિક વ્રતના અતિચારે : મન-વચનકાયની દુષિત ક્રિયાથી, અસ્થિરતાથી, વિસ્મૃતિથી, પ્રથમ શિક્ષાવ્રત સામયિકમાં વિરાધના થઈ બિંદુ છું. ર૭.
: ૧૦. દેશાવકાશિકવ્રતના અતિચારે મંગાવ્યું, સ્થળ બહાર કહ્યું, શબ્દ-રૂપ-પુદ્ગલ ફેંકીછતા થવાથી દોષ થયા, તે વ્રતદશમે હું નિદું સૌ. ૨૮.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
: ૧૧. પૌષધોપવાસતના અતિચારો : પ્રમાદથી લધુ–વડી શંકા ને સંથારાવિધિ, દોષ થયા, ભાજન ચિંતાથી પેાષહવિધિ-વિપરીતતા થઈ નિન્દુ છું. ૨૯. : ૧૨. અતિથિ સ`વિભાગ વ્રતના અતિચાર :
સચિત્ત વસ્તુઓ-નાંખી-ઢાંકી, કપટ-દ્વેષ-અભિમાન કરી, કાળ વટાવી દાન દીધું, શિક્ષાવ્રત ચેાથે નિન્દુ સૌ. ૩૦. ચેાગ્ય અતિથિને અયેાગ્ય રીતે દાન દેવું તે દોષ :
:
સહિત, દુખિત ને ગુરૂ નિશ્રાળુ સાધુને મેં દાન દીધું, નિંદ્ય રાગ કે દ્વેષ થકી, તે દોષો નિંદુ ગહું છું. ૩૧.
: અયેાગ્ય અતિથિને અયેાગ્ય રીતે દાન દેવું તે દોષ : સંયમહીના, સુખિત-દુખિત પર નિંદ્ય રાગ કે દ્વેષ થકી, અનુકંપા કરી, દોષ થયા જે નિંદુ છું. સૌ ગહુ છું. ૧૩. ચેાગ્ય અતિથિને દાન ન દેવું તે દોષ ઃ
..
:
ચરણુ કરણથી યુક્ત, તપસ્વી, સાધૂને ના દાન દીધું, દાનદ્વવ્ય નિર્દોષ છતાંયે નિર્દુ છું. સૌ ગહુ છુ. ૩૨ : સલેષણાના અતિચારો :
ઈહુ-પરલાકની, જીવિત-મરણની, કામભોગની આકાંક્ષા, મરણ સમય પણ નાહો મુજને, અતિચાર સંલેષણ્ના. ૩૩ • મન, વચન અને કાયાના યાગથી લાગેલા અતિચાર અશુભ કાય-વચ-મનના યાગે વ્રત–અતિચારો જે લાગ્યા, શુભ ચાગના આરાધનથી પ્રતિક્રમણ કરી શુદ્ધ કરૂં. ૩૪
4 6 4 6 4 6 4 4 4
:
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
: ધર્મ કરણીમાં લાગેલા બીજા અતિચારે : વંદન-વ્રત-શિક્ષા – ગારવમાં, સંજ્ઞા-દંડકષાયમાં, ગુિપ્ત-સમિતિમાં જે સેવ્યા, અતિચાર આલેઉં સૌ. ૩૫
: પ્રતિક્રમણની ઉપયોગિતા ? સમ્યગુષ્ટિ જીવ કદાપિ કોઈપણ પાપ કરે તેયે, નિષ્ફરતા નહિં હેવાથી અતિ અલ્પ બંધ તેને થાય. ૩૬ તે પણ જલ્દી નાશ કરે છે, કુશળ વૈદ્ય જેમ રોગ હરે, પ્રતિક્રમણ કરી, પશ્ચાતાપે, પ્રાયશ્ચિત લઈ ગુરૂ પાસે. ૩૭ જેમ મંત્રને મૂલ વિશારદ વૈદ્યરાજ નિજ મંત્ર બળે, ઉદર પડેલું ઝેર હણને, રેગીને નિર્વિષ કરે - ૩૮. તેમ રાગને દ્વેષ ઉપાર્જિત અષ્ટકર્મ જલ્દી હતો, દ્વાદશત્રતધારી સુશ્રાવક આલોચન નિંદા કરત. ૩૯. પાપતણું આલેચન કરીને, ગુરૂ પાસે નિંદા કરે, પાપી માનવ, ભાર-ઉતાર્યા મજુર છે, હળવો બનતે. આરંભથી આપ રયુત અતીવ શ્રાવક હોય છતાં, તે દુઃખને આ આવશ્યકથી અલ્પ સમયમાં નાશ કરે. ૪૧
: યાદ ન આવેલા દોષોની આલેચના : મૂલગુણ–ઉત્તરગુણ સંબંધી, બીજા બહુવિધ અતિચારે, પ્રતિક્રમણમાં યાદ ન આવ્યા તે સહુ નિંદુ-મહું છું. ૪૨
: ધર્મ આરાધનમાં તત્પરતા અને વીસ જિનને વંદન : કેવલી ભાષિત ધર્મતણું આરાધનમાં તત્પર ઉભે, દોષથી વિરમી, ત્રિવિધ પ્રતિક્રમી, ચોવીસ જિનને વંદુ છું. ૪૩
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
| સર્વ દૈત્યને-જિનબિંબોને વંદન ઉર્ધ્વ, અધે ને માનવલેકે આવેલાં સઘળાં - જિનબિંબને, અહિં વસેલે ભક્તિભાવથી વંદું છું. ૪૪
ઃ સર્વ સાધુઓને વંદના : ભરત—અરાવત-મહાવિદેહે વિચરતા જે કઈ સાધુ, દંડ ત્રીથી વિરમેલા, સૌ મન-વચ-કાયે વંદું છું. ૪૫
: જિનેશ્વર ભગવાનનું સ્તવન-ધ્યાન-ભાવના : ચિર સંચિત પાપ દળનારી, લાખો ભવ ફેરા હરનારી, વીસ જિનની ધમકથામાં, વિતજે મમ દિન સુખકારી. ૪૬
: ચાર મંગલ અને માગણી : અરિહંત ને સિદ્ધ સાધુઓ, જ્ઞાન, ધર્મ, મંગલમય હો. સમ્યગૃષ્ટિ દેવ અમોને, સમાધિ-બધિ દાતા હે. ૪૭
: પ્રતિક્રમણના ચાર હેતુઓ: મન કરેલું કર્યું હોય ને કરવાનું કાંઈ ના કીધું, શ્રદ્ધા ત્યાગી, વિપરીત બેલ્યા, શુદ્ધ થવા છે પડિકકમણું. ૪૮
: ક્ષમાપનાઃ વિશ્વ મૈત્રી ભાવના : ક્ષમા યાચું છું સહુ જીવ પાસે, સહુ જીવ મુજને માફ કરે, સહુ જીવ સાથે મૈત્રી મારે, વેર નથી કેઈ જીવ સાથે. ૪૯
ઉપસંહાર અને પૂર્ણાહૂતિનું વંદન : એમ રૂડી રીતે આવી નિંદી, ગહીં, ઘણું કરી, મન-વચ-કાયાથી પડિક્કમતે, જિનેવીસે વંદુ છું. ૫૦
૧ સમાસ :
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
*
ઉવસગ્ગહરં-સ્તોત્ર પાર્શ્વપ્રભુનું-કષ્ટો નાશ કરનારૂં સ્તોત્ર-ભાવગીત. ભાવગીત :0 પાર્થપ્રભુ ! ઉપસર્ગ હતા ! પાર્શ્વયક્ષ સેવિત વંદુ,
કર્મમુક્ત, વિષધર વિષહારી, નિઃશ્રેયસ-મંગલકારી. ૧. ૦ ‘વિષધર સ્કુલીંગ'-મંત્ર જપે જો એકચિત્ત નિત્ય નરનારી,
દુષ્ટગ્રહો, સૌ રોગ મારિને દુષ્ટનવરો જાયે ચાલી. ૨. : ૦ મંત્ર ઘડીભર દૂર રહો, પ્રભુ-પ્રણામ પણ બહુ ફલદાતા,
નરતિર્યંચ, ગતિ જીવોના દુ:ખદુર્ગતિ દૂર થાતા. ૩. (૦ કલ્પવૃક્ષ ચિંતામણી કરતાં અધિક તવ સમક્તિ સારૂં,
જે જીવ ઘારે, તે નિર્વિઘ્ન પામે છે શિવપદ પ્યારું. ૪. ૦ પાર્થપ્રભુ! મેં ભક્તિ ભરેલા હૃદયે, તવ સ્તવના કીધી, સમક્તિ મુજને ભવોભવ દેજો શાંતિદાયક દયાનિધિ ! પ.
પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું આ સ્તોત્ર વિઘ્નો દૂર કરનારું છે. - મંગલકારી છે. તેમને વંદન કરવાથી અને તેમનું સ્મરણ કરવાથી તેના ગુણોનું આપણામાં અનુસંધાન થાય છે. જાપ અને ધ્યાનથી મનની એકાગ્રતા અને મક્કમતા સધાય છે.
એકાગ્રમન શુભ સંકલ્પ કરી શકે છે અને પાર પાડી શકે છે. દુઃખો અને મુશ્કેલીઓમાંથી માર્ગ કાઢી શકે છે. ૦ સમક્તિ એટલે સાચી સમજણ,-સબુદ્ધિ-સ્થિબુદ્ધિ ૦ એવું સમક્તિ તો ચિંતામણિ રત્ન અને કલ્પવૃક્ષ કરતાં પણ વધુ કિંમતી છે. ૦ સમક્તિ-સાચી સમજણ શાંતિદાતા છે. સિદ્ધિદાતા છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
ચતુર્વિ શંતિ-જિન-નમસ્કાર
સકલાત્ સ્તોત્ર (ચૈત્ય વંદન). ભાવગીત. - ભાવગીત :
(અનુષ્ટ્રપ) . ૦ સૌ અરિહંતમાં શોભે, આવાસ જે શિવશ્રીનું,
પ્રભુત્વ છે ત્રણે લોકે, અહંભાવ ઉપાસું હું. ૧. ૦ નામાકૃતિ - દ્રવ્યભાવે વિશ્વને પાવન કરે,
સર્વોત્રો સદાકાળે ઉપાસુ અરિહંતને... ૨. ૦ આદ્ય પૃથ્વી તણા નાથ આદ્ય ત્યાગી પરિગ્રહે,
તીર્થનાથ વળી આદ્ય ઋષભ સ્વામિને નમું. ૩. ૦ વંદુ અજિત સ્વામિને વિશ્વકમલ ભાસ્કર,
શુદ્ધ કૈવલ્ય આદર્શ પ્રતિબિંબિતું થયું જગતું. ૪. . ૦ ભવિજન શા બગીચાને નીંક શી નિત્ય સિંચતી,
જય પામો સદા વિષે સંભવ-પ્રભુ દેશના.. પ. ૦ ઉલ્લસે સિધુ સ્યાદ્વાદ ચંદ્ર શા પ્રભુ આપથી,
આપો અપૂર્વ આનંદ સ્વામિ શ્રી અભિનંદન... ૬. ૦ વંદતા દેવના તાજે દીપતી પદ-અંગુલી,
ભગવાન્ સુમતિ સૌની અભિલાષા પૂરી કરો. ૭. ૦ ક્રોધાદિ શત્રુઓ હણતાં ક્રોધે રક્ત થયા પ્રભુ,
એવા પદ્મ-પ્રભુ સૌની આત્મલક્ષ્મી વધારજો..... ૮. ૦ શ્રી સુપાર્શ્વ-પ્રભુ વંદુ, પૂજાયેલા મહેન્દ્રથી, ચતુર્વિધ-સંધ-આકાશે શોભતા સૂર્યશા પ્રભુ... ૯.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦ ચંદ્રકિરણ શી શ્વેત શુકલ ધ્યાને પૂરી ઘડી,
શુકલ મૂર્તિ પ્રભુ ચંદ્ર આત્મલક્ષ્મી વધારજો.... ૧૦. ૦ કૈવલ્ય વિશ્વને જાણે સ્પષ્ટ કર્યું હાથ આંબળું,
અચિંત્ય મહિમાવંત સુવિધિ બાંધી આપજો.. ૧૧. ૦ જેના સાધાદ ઉપદેશે આનંદે પ્રાણીઓ ખીલે,
એવા શીતલ-સ્વામિ કરી રક્ષા સહૂ તણી... ૧૨. ૦ ભવ રોગે પીડિતોને રાજવૈદ્ય સમા પ્રભુ,
સ્વામિ શિવ-વધુ કેરા શ્રેયાંસ-પ્રભુ સિદ્ધિ દો. ૧૩. ૦ તીર્થકર કર્મ બાંધીને વિશ્વને ઉપકારતા,
સુરાસુરનર પૂજયા. વાસુપૂજ્ય ઉજાળજો... ૧૪. ૦ વિમલ સ્વામીની વાણી જય પામો જગ ત્રયે
લોક-ચિત્તો કરે ચોકખાં નિર્મલી' જલ જયું કરે... ૧૫. ૦ કરે સ્પર્ધા સ્વયંભૂની કરૂણારસ પાણીથી,
એવા અનંત-જિન આપો અનંત સુખ સર્વને. ૧૬. ૦ મનો વાંચ્છા પૂરે સૌની, કલ્પવૃક્ષ સમા પ્રભુ,
ચતુર્વિધ-ધર્મ દેનારા ઉપાસે ધર્મનાથને. ૧૭. ૦ ધર્મોપદેશના તેજે દીશાઓ અજવાળતા,
શાંતિનાથ-પ્રભુ, મારા આત્માને અજવાળજો... ૧૮. 0 સુરાસુર-મનુષ્યોના અનન્ય નાથ-કુયુ હે !
વિશિષ્ટ ઋદ્ધિના સ્વામિ અમને આત્મશાંતિ દો. ૧૯. 0 અરનાથ પ્રભુ ! સૂર્ય, ચોથા આરારૂપી નભે,
ચોથા પુરૂષાર્થની સિદ્ધિ આપજો મુક્તિ સર્વને... ૨૦. ૦ સુરાસુર-નરેન્દ્રો શા નવમેઘ, મયૂર શા, કર્મોચ્છેદને હસ્તિ મલ્લીનાથ સ્તવું સદા... ૨૧.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
૦ મહા મોહરૂપી નિદ્રા ઉડાડે જગ જીવની,
મુનિસુવ્રત સ્વામિનાં વચનામમૃત તે સ્તવું... ૨૨. 0 નેમીનાથ પ્રભુશ્રીના પગના નખકીરણો,
નમેલાને કરે નિર્મલ, તે રક્ષો સર્વને સદા... ૨૩. ૦ યાદવ વંશમાં ચંદ્ર, અગ્નિ કર્મરૂપી વને.
નેમનાથ-પ્રભુ એવા અરિષ્ટો સહૂના હરો. ૨૪. ૦ ઉપસર્ગો કર્યા કમઠ, પૂજના ધરણી ધરે,
સમદષ્ટિ પ્રભુપાર્થ, કરો કલ્યાણ સર્વનું.... ૨૫. ૦ વંદુ પ્રભુમહાવીર અદ્ભુત શક્તિના ધણી,
રાજહંસ સમા શોભે નિજાનંદ સરોવરે. ૨૬. ૦ અપરાધી ઊભો સામે તો ય આંખે અમી ઝરે,
જય પામો દયાભીનાં શ્રી વીરજિન નેત્ર બે... ૨૭. ૦ સર્વ તેજસ્વી વિજેતા, સેવા સુરાસુધીશે, નિર્મળ, નિર્ભય શ્રીમાનું શિરતાજ મહાવીર. ૨૮. '
(શાર્દૂલ વિક્રોક્તિ) ૦ પૂજાયા વીર દેવ-દાનવ થકી, વીરને ભજે પંડિતો,
વેરી કર્મ બધાં હણી દૂર કર્યા તે વીરને સૌ નમો; રૂડું તીર્થ પ્રવર્તે વીરપ્રભુથી, વરનાં તપો આકરાં, વીરે ધર્ય શ્રી કીર્તિ-કાંતિ વસતાં, કલ્યાણદા ! હે વીર !... ૨૯.
(માલિની) ૦ અવનિ પર રહેલાં સાશ્વતાશાશ્વતાં કે,
ભવનપતિ ભવનોમાં. દિવ્ય-વૈમાનિકોમાં, અહીં મનુજ કરેલાં દેવરાજે પૂજેલાં, જિનવર ભવનોને ભાવથી હું નમું છું.... ૩૦.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯
color)
(અનુષ્ટ્રપ) સર્વ જ્ઞાતા મહી, શ્રેષ્ઠ પ્રથમ પરમેષ્ઠિમાં, દેવાધિદેવ સર્વ ઉપાસું છું. મહાવીર. ૩૧.
(શાર્દૂલવિક્રીડિત) અગ્નિશા પ્રભુ તીવ્ર પાપ-દહને ભેગાં કર્યાં બહૂ ભવે, શોભા મુક્તિ-વધુ વિશાલ હૃદયે મુક્તામણિ હાર શા, ને અષ્ટાદશ દોષ હસ્તિ સમૂહ, છો કેશરી સિંહશો; એવા શ્રી વીતરાગ વાંછિત ફળો આપો સદા ભવ્યને... ૩૨ જે અષ્ટાપદ પર્વત, ગજપદે, સમેતશિખરે વસ્યા, શોભન્ત ગિરનાર, સિદ્ધમહિમા, શત્રુંજયે, મંડપે, વિભારે, કનકાચલે વળી ગિરિ આબુ ચિત્તોડે વસ્યા, જે છે શ્રીષભાદિ સૌ જિનવરો કલ્યાણ સૌનું કરો.... ૩૩.
કુર્વજુ વો મંગલમ્. આંતર શત્રુઓને જીતનાર, અરિહંત પરમાત્માનું સુંદર ઉપમાઓવાળું આ ઉત્તમ પ્રકારનું સ્તુતિ-કાવ્ય છે.
આ સ્તોત્રમાં ચોવીસ ભગવાનની સ્તુતિના-ગુણગાનના સુંદર શ્લોક છે. પ્રત્યેક શ્લોક તે તે પ્રતિમા સામે બોલતાં પ્રસન્નતા આવશે.
ફરી ફરીને ગાઓ અને અર્થનું ચિંતવન કરો.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
O
પ્રભુ ! આવી જજો !
(તોટક) ૦ મુજ સાદ સુણી પ્રભુ ! આવી જજે ! . મમ હૃદય-દીપક પ્રગટાવી જજે !
ઘન ઘોર મચે નહિ માર્ગ સૂઝે તવ વિજલડી ચમકાવી જજે -- ! ૧
૦. કદી જીવનયુદ્ધ વિષે અટકે મમ આ રથ સારથી તું બનજે !
કદી અંતર દ્વારા અતી ખખડે જરી સમતાનું તેલ પૂરી તું જજે ! ૨
૦ ભવ સાગરમાં નવી નાવ ચલે પ્રભુ ! વાયુ બની સઢ પૂરી જજે !
પ્રગટે હૃદયાનલ ભીષણ જો ! પ્રભુ ! “શાંતિ” તણા ગીત ગાઈ જજે ૩
પ્રભુદાસભાઈ પછી રાધનપુરમાં મારી તબિયત બગડી. વિદ્યાભવનનું સંચાલન કાર્ય છોડી દવા અને હવા ખાવા પાટણ આવ્યો. મારા જીવનના એક બીજા ઘડવૈયા મુ. શ્રી ફુલચંદભાઈ જૈન બોર્ડિંગમાં ગૃહપતિ હતા તેમની સહૃદયતાથી તેમની સાથે બાલાશ્રમના ગૃહપતિ તરીકે જોડાયા. પણ પ્રભુદાસની છત્રછાયા અને જીવનદૃષ્ટિ કેમ છૂટે ? તે દિવસોમાં રચાયેલ આ એક શ્લેષ કાવ્ય છે. પ્રભુ -૧ પરમાત્મા ૨. પ્રભુદાસભાઈ.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગનાટક !
TB
૦ એક દિવસ જગ નાટક શાળે નાટક નવલું દીઠું.
રંગીન દીવડા-પડદા વચ્ચે વાદકવૃંદ બહુ મીઠું. ૧ ૦ તબલાં તાલે ઢોલક વાગે. સીતાર શરણાઈ બાજે,
નવાં નવાં નૃત્યે મન હરતો નૃત્યકાર ત્યાં નાચે. ૨ ૦ આંખો નાચે, મસ્તક નાચે, દીલ લોકનાં નાચે,
પ્રેક્ષક તાલ પુરાવે પગથી, ઠમક ઠમક થૈ નાચે. ૩ ૦ વાદ્યો નાચે વાદક નાચે, પડદા-દીવડા નાચે, * તાલ સૂર ને નૃત્ય તણી ત્યાં પુરી જમાવટ જામે. ૪ 0 કલાકારને સૌ સત્કારે, ફૂલહાર પહેરાવે;
વાહ વાહના પૂકાર વચ્ચે, મોતીડે વધાવે. પ ૦ ત્યાં તો કમનસીબી ઉતરી ! જે દેખી દીલ દાઝે,
સસ્તી કીર્તિ રળવા કાજે કાંગલાં સ્ટેજ પર નાચે. ૬ ૦ તબલાં છોડી તબલચી નાચે, બબરચી-ભીસ્તી નાચે,
સીતાર ફેંકી સીતારવાળો, શરણાઈવાળો નાચે. ૭ 0 અંકની ઝૂંટાઝૂંટ મચી ત્યાં એક બીજાને પાડે,
સ્વાર્થ તણીએ ખેંચાખેંચી સુંદર નૃત્ય બગાડે. ૮ 0 નિષ્કામી થઈ સ્વધર્મ પાળે, સાથ બીજાને આપે. સાચી શાંતિ-સુખ-સમૃદ્ધિ લોક બધાં બહુ પામે. ૯
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
સુવાસ
ના કો જાણે જગતપરમાં આવશે કોણ ક્યારે ?! કે ના જાણે શ્રમ વિસરવા થોભશે જ્યાં સુધીએ ?! ના જાણે કે રમતરમતાં કોણ ક્યારે જશે ક્યાં ?! ઈચ્છે “શાંતિ અશરણ સહુ તો પછી વૈર શાને ?!
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ पितानो जंलो कालो भातानी गोष्ट छावनभां तो आ अंने माघे आनंह-प्रभोट सूर्य-यंद्र छे भाता-पिता : होठ रहे छे गाता फाऽ वा पिता ने उराशा देवी भाता અજય વાડીલાલ શાહ ડૉ. સુધીર વાડીલાલ શાહ અ.સૌ. રશ્મિબેન મુકેશભાઈ શાહ रितेश वाडlane us