Book Title: Aadhunik Vigyan Aur Ahimsa
Author(s): Ganeshmuni, Kantisagar, Sarvoday Sat Nemichandra
Publisher: Atmaram and Sons
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010855/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura ahiMsA zrI sarataragacchIya jJAna mandira, jayapu lekhaka gaNezamunijI zAstrI' sAhityaratna 10 ( munippa, 10 prazraddheyamatrI zrI puSkara munijI) sampAdaka muni kAntisAgarajI - sarvodayI sata nemicandrajI ABS 1902 AtmArAma eNDa sasa prakAzaka tathA pustaka vikratA kAzmIrI geTa dillI-6 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADHUNIK VIGYAN AUR AHINSA (Modern Science and Non-Violence) by Ganeshmuniji Shastri Rs 350 la bhaNDArI (mAravAr3a) adhiSThAtA, jaina gunkula, sAdaDI sTegana, rAjasthAna prakAzaka rAmalAla purI, saMcAlaka prAtmArAma eNDa saMsa kAThamIrI geTa, dillI-6 zAkhAeM hauja khAsa, naI dillI mAI hIrA geTa, jAlandhara cauDA rAstA, jayapura vegamapula roDa, meraTha vizvavidyAlaya kSetra, caNDIgaDha mUlya 350 rupae rakaraNa / prathama : 1962 mudraka hindI priMTiMga presa dinlA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati prastuta kRti ke lekhaka sAhityaratna zAstrI zrI gaNeza muni jI mahArAja haiM / dinAMka 31 8 1000 I0 ko vyAvara zrI magha dvArA mere zraddhaya guru va 0 daulatasiMha jI koThArI, vaijJAnika salAhakAra bhArata sarakAra va adhyakSa vizvavidyAlaya anudAna Ayoga kI sevA meM unake avapreSita kI gaI thii| meM apanA parama saubhAgya samajhatA hai ki mere gurudeva ne mujhe ime avalokana kI zrApa pradAna kii| maiMne ise yAdyopAnta pavAra anubhava kiyA ki siha Adhunika vijJAna aura mahimA ve lekha munirAja yo na kvana vimAna meM ruci hI hai apitu dhama gAstro ke sAtha sAtha vanAni sAhitya yA bhI sundara zravyayana hai / prastuta kRti bhAvI mahimA vizvavidyAlaya ke vidyArthiyo ke pAThyakrama ma upayogI siddha hogii| zrI gaNega muni jI mahArAja ke vicAra hamAre vizva dhama sammalana ke utprekha munizrI mugIlakumAra jI mahArAja ke anu rUpa haiM / mujhe pUrNa dhAtA hai gaNeza munijI aura suzIlakumAra jI mahArAja se vizva me dhama aura grahisA ve prAdhAra para zAnti sthApanAtha aisI bhaya kRtiyA kA bhajana para sarasvatI vA bhaNDAra bharage / bhArata kI rAjadhAnI dillI meM nikaTa bhaviSya ma hI zrahiMsA vizvavidyAlaya banane jA rahA hai, tadatha bhArata sarakAra ne paryApta bhUmi bhI pradAna para do hai / lAmo rupaye dAna dvArA bhI ekatra viya jA raha hai| prazna raha jAtA hai pATha kA so mujhe isa vRti kA devara prAtari pramAda huA vi hamAra munirAjA kA dhyAna bhI isa mahattvapUrNa viSaya kI ora zrASTa huA hai aura sAhitya vA nirmANa bhI hone lagA hai | muLe bhASA hI nahI para pUrA vizvAsa hai ri "zrApunira vinAna aura mahimA 'me prabuddha pAThava gyAssAdA para zreyAbhimusa banege / bhAvArI TA0 DI0 vI0 parihAra M Sc, PhD ( Delhi ), PhD (Cantab) Senior Scientific Officer Government of India, New Delhi sammiti Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra zabda Aja kA yuga vikAsa ke moDa para hai| unnati aura vikAsa ko dhvaniyA~ cAroM ora se sunAI par3atI hai| para mAnava yaha nahIM soca pA rahA hai ki unnati kisakI aura usake upAya kyA hai ? kyoki jaba taka yojanAbaddha muniyantrita vikAsa patha kA anusaraNa na kiyA jAegA taba taka unnati ke zikhara para caraNa sthApita nahI kiye jA skte| Aja bauddhika dakSatA aura zodhana vidhi ke vikAsa taka hI unnati sImita hai aura prAkRtika prasupta zaktiyo ke antarrahasyo ko jAnakara mAnava-samAja ko sukha, zAnti aura samRddhi kI ora gatimAna karanA hI vikAsa yA mAnavonnati samajhI jAtI hai / vijJAna isI kI pariNati hai| para yahI hamArA sAdhya nahIM hai| jIvana ke nita nUtana ke prati AsthAvAna rahate hue bhI sthAyI jagata ke prati usakA kendra vindu lakSita honA cAhie / bhautika yA asthAyI jagata kI krAntipUrNa sthiti Antarika jagata ko jahA~ taka pAlokita yA prabhAvita karatI hai, vahI taka isakI upayogitA hai| kevala dRzya jagata kI ora adhika naiSThika jIvana aura sAmpattika vikAsa bhaviSya ke lie kyA dRSTi choDa jAtA hai, yaha vicAraNIya prazna hai / sukha-suvidhAo kI abhivRddhi aura sAmAjika zAnti vijJAna dvArA prAthamika rUpa se anubhava me Ane lagI, tava mAnava aAnanda kA anubhava karatA thaa| jyo-jyo vaijJAnika sAdhanoM kA prAcurya apanI camatkRti se vizva ko pAzcaryAnvita karatA rahA, tyo-tyoM sasAra isake prati adhika AkRSTa huyA jaise antima lakSya kA yahI ekamAtra svarNima yA zAzvata patha ho / Age calakara vijJAna kI sarvocca saMhAra zakti kI bhIpaNatA se mAnavatA karAha uThI aura anubhava kiyA jAne lagA ki mUcita unnati gakti para akuza kI AvazyakatA hai tAki saMhAra zakti ko sRjana kI ora moDA jA ske| mAnavatA kA isI me kalyANa hai| vikAsa aura unnati baDe sundara zabda hai para kabhI-kabhI niraMkuga gati se sakaTa kA sAmanA bhI karanA par3atA hai| kevala bhautika vikAsa bhale hI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNika mukha saSTi kara unati kI zrAbhA dikhalA de para na to yaha sthAyI hai zrI na cira zAnti vA pratIka hI / cirAcarita sAdhanA dvArA prApta vastu deza kI aisI sampatti honI cAhie, jisakA vinimaya vRddhi kI cAra saveta karatA ho / zakti ke srota ko taba hI samucita sthAna prApta ho sakatA hai jaba unake vahana kI kSamatA usa pRSThabhUmi meM vidyamAna ho / atyadhika zakti macama ucita upayoga ke prabhAva ma sAdha paidA kara detA hai / vivAsa grava bAga cAhatA hai / manuSya aisA mAnatA hai ki Aja vaha unnati aura vikAsa kI sarvocca sImA para pahu~ca gayA hai| hA~, isama boI nahI ki pUrvApayA zrAja vaha prakRti kA dAsatva utanA svIkAra nahIM karatA jitanA vigata tAbdimA kA mAnava karatA AyA hai / pUNatA kevala itanI hI ha i grAja vahidaSTimUlara jIvana paddhati ke pariNAmasvarUpa vaha prAdhyAtmika jAgaraNa ke ujjasvala patha ko vimmata kiye hue hai| usakA mAnasa jJAnavimAna ke prati vaTA udAra hai| vaha pratyaka vastu ko taka vo kamATI para vasana vA abhyasta ho cukA hai / para vinamra zabdo me kahanA cAhU~gA ki AcAra nihIna nAna satya ke prati prAge baDhane meM bAdhA upasthita karatA hai / aura na sasAra kI sabhI vastue~ takgamya hai / matyopala dha ke lie gahana anu bhana, vicAra, bhASA aura sarvokRSTa bhAva zuddhi zrapakSita hai aura vaha saskRniniSTha zrayAtmika paramparA ke vikAsa dvArA hI sambhava hai jisakA mUla AdhAra ahiMsA hai / zrahamA bhAratIya maskRti kA zrAtmA hai / vayaktika, sAmAjika yAra rASTrIya jIvana kA zAzvata vikAsa ahimA kI saphana sAdhanA para hI yava lammita hai / jima prakAra ahiMsA tarana dvArA AdhyAtmina pRSThabhUmi kA poSaNa hotA hai usI prakAra jIvana kA bhautika kSetra bhI satulita raha maktA hai / kahane kI zAyada hI AvazyakatA rahatI hai ki vaha kevala prAtarikha jagana ke una taka bhI sImita nahIM hai apitu rAjanItika kSetra taka ma isI pratiSThA nirvivAda pramANita ho cukI hai| bhayAtrAnta mAnava zrahamA kI zrora daSTi gAya hue hai| vidhAna ke vikAsa vA khUba anubhava ho cukA hai / zrapa vaha puna loTavara dekhanA cAhatA hai ki hama aise tatva kI Avazya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ katA hai jo mAnavatA me jIvanI zakti kA minTana kAra naka, protsAhita kara sake aura mAnava-mAnava me matA aura gvArthoM ko lekara panapane vAlI nagharSa paramparA ko sadA ke lie mamAtra garayAtma-jyoni kA nabarvonnata patha pradagina kara sake, nanI vizva zAnti kA nRjana sambhava hai / niddhAnnana rilI bhI tattva ko svIkAra karane kI apekSA une jIvana ke dainika vyavahAra meM lAnA vAMchanIya hai / unnati aura vikAsa kA vAstavika rahasya tabhI pragaTa ho sakatA hai jaba natya jIvana meM nAkAraho, aura vahI bhAvI paramparA kA rUpa le / sA~cca nidIpa pAra baliSTha jIvana paddhani mAnava hI nahIM prANImAtra ke prati samatva mUlara jIvana kI digA sthira kara nAnI hai| jIvana bhI mavamutra yAja eka jaTila samasyA ko npa me vaTA hai| rAjanIti aurata dvArA ise aura bhI vipama banAyA jA rahA hai| aura sAtha hI pAvyAtmika jAgRti ke patha para bhI prahAra kiye jA rahe haiM. para grAncarya to isa bAta kA hai ki unnanimUlaka yAtmika tatvanAdhaka nathyo no ataraga dRSTi se dekhane kA prayatna nahI kiyA jA rahA hai| aisI sthiti meM surakSita aura gAntimaya jIvana kI sthiti aura bhI gabhIra ho jAtI hai| jIvana ko jagata kI dRSTi ne saMtulita banAye rakhane ke lie vikAroM para prahAro kA svAgata hai, para ve sankAramUlaka hone cAhie / mAna lIjiye paristhitijanya vai pamya ke kAraNa Aja hisA ke nAma para joahiMmA panapa rahI hai uname lagodhana anivaayh| sacamuca utkRpTa tattva kotrAcAra paddhati me utArane ke lie kucha kAThinya anubhava hotA hai, para asambhava nhiiN| jIvana me ahiMsA kI pratiSThA ke lie tattva manIpiyo ne aparigrahavAda kI ora saketa diyA hai / anAvazyaka bAra anucita macayahI nagharSa aura hiMsA ko protsAhana dete hai| Aja adhika utpAdana kI ora nasAra juTA huA hai| dinAnudina AvazyakatAe~ itanI vaDhI jA rahI hai ki unakI pUrti meM hI jIvana samApta ho jAtA hai| upabhoga ke lie bhI avakAza nahIM milatA / jaba ki vyakti svAtantrya mUlaka aura janatAntrika paramparA kA anugamana karane vAlI zramaNo kI sAdhanA ne yaha naketa diyA hai ki yadi samAja aura rASTra me zAnti eva santulana kI sthApanA karanI hai to vyakti ko hI sarvaprathama apanAyAbhyantarika vikAsa karate hue jIvana kI AvazyakatAyo ko kama karanA hogA, tAki anAvazyaka svArtha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lipsA aura vAsanA vipaddhaka navA ko panapana vA zravasara hI na mile / jIvana eka aisI vastu hai ki use kisI bhI TAce meM DhAlA jA sakatA hai / aparigrahavAda janataMtra kI bahuta baDI zakti hai| marala jIvana cora ucca yAda hI ahiMsA aura aparigraha vA popaNa kara sakate hai / vijJAna eka emI daSTi hai jisase mAnava kisI bhI vastu ve prati camalArapUNa daSTi nahI rama sakatA / arthAta tathyA veSaNa ke prati vaha buddhi yA bala detA hai / vaha aisA mApadaNDa bana gayA hai ki pratyana vastu ko imI se nApA jAtA rahA hai| isame dhama kA bhI a tarbhAva ho jAtA hai / vastuta zrAja kI paribhASA ke anusAra vijJAna aura dhama bhale hI samIpavartI tattva jAna paDatA, para inakA bhinana bhI utanA hI spaSTa hai / yA tA dhama bhI jIvana prati vyavasthita vizvAsA kI evaM daSTi hai jisakA sambandha prAptariya jagat ma hai / vaha grAtmana vastu hai / vijJAna zrAtmA jasI vastu ma tanika bhI vizvAsa nahIM karatA / vaha to kevala dravyA me sa kevala podagni hai / adRzya jagata kI ghora vimAna kI gati nahI hai| aisI sthiti ma vinAna zrIra dhama ena nahIM mAnA jA makatA / hA~, jahA~ tara daSTi sAmya kA prazna hai yaha kahA jA sakatA hai vi vanAniva godhana prakriyAmUlaka dRSTi se bhI dhama ko dekhA jA sakatA hai | zrAja va vanAniva yuga meM nizitA kA dharma ke prati bhASaNa bahuta hI nithina hA calA hai / ve isa vijJAna jyoti meM dekhanA cAhate haiM / tava nAna ko bhI isI koTi meM nA sar3A kiyA hai / ima ko maha nahI aura vimAna kA nivAsa hai / vimAna ko jahAM prAtastala devana vA prayatna prArambha hotA hai vahI avasthA tattvanAna ke praveza kA 6 aura tattvamAna kA jahA~ viSada va gaMbhIra vicAra kiyA jAtA hai, vahA~ vimAna kSetra svatapraNasta ho jAtA hai / bhAga ma tanvanAna kA vijJAna pRthaka ramana ko prathA rahA hai jama koI yaha vibhiSTa bATa ho / ghama ke prati naramatavAdI jAgata mAnama ke AsthAvAna na hona kA eka yaha bhI hai yuga ma dhamakI, zrAtmA ko to gauNa samajhA gayA aura gAya praNAAmA ve itane va poSaNa va parivaddhana para bala diyA gayA jaga jIvana vAdhya hA / vahIM sAmpradAyitA pA . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sRjana hugrA aura dharma jaisA maulika tattva nAmpradAyika vikAra ke kAraNa timirAcchanna ho gayA / vastuta dharma jainI pavitra aura vyavahAra guddhi nopAna svarUpa vastu ke prati kimI kI aruci ho hI nahIM sakatI, para java maskAra ke nAma para vikAro kA popaNa hotA hai vahA~ zraddhA jama nahIM sktii| dharma ke prati anAsthA kA kAraNa vaijJAnika pragati nahokara unake prati nava-mAnasa kI Antarika dRSTi kA na honA hai| anubhava to aura mAdhanA kI kamI ke kAraNa hI vaha vivAda kI vastu bana gayA hai| yadi dharma ko eka vizuddha aura vyavahAravAdI dRSTi ke spa me svIkAra kara liyA jAya aura isake Age kisI bhI prakAra kI vigipTa sajJA ne ise abhigipta na kiyA jAya to yaha eka ainI AtmopanyamUlaka dRSTi pradAna karegA ki pratyeka vicAra ko sahAnubhUti aura mahiSNutA mUlaka dRSTi se dUsarI ko samajhane kA paryApta avasara prApta hogA, jisase na vaiyaktika manamuTAvo kI vRddhi hogI na jana-jana me vaira-virodha aura maMtulana vikRta hone kI hI sthiti kA nirmANa hogaa| "Adhunika vijJAna aura ahiMsA ke lekhaka zrIgaNeza munijI ne vartamAna jIvanaM aura jagata kI vibhIpikAyo para dRSTi kendrita karate hue, viziSTa anubhavo dvArA jo prakAza DAlA hai vaha vijJAna aura prAdhyAtmika saskRti me rucizIla pAThako ke lie nayA mor3a dene meM sahAyatA karegA / vinAna jaise mahattvapUrNa viSaya ke sAtha dharma, ahiMsA aura darzana kA jo samanvaya prastuta kRti me dRSTigocara hotA hai, vaha unakI anubhUti kI eka kiraNa hai| merA vizvAsa hai ki prAthamika vijJAna ke abhyAsiyo ke lie yaha kRti mArgadarzana kA kAma degI tathA dhArmika kSetra me vijJAna ke prati jo aruci phailI huI hai, use dUra karane me bhI mArgadarzana karAtI huI munizrI ke prayAsa ko sAphalya * pradAna kregii| 77, bhUpAlapurA, udayapura dinAMka 9.2 1962 -muni kAntisAgara Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI vAta yAja vA yuga vinAna pradhAna hone se vizva itihAsa meM nita naye mahattva pUNa adhyAya juTate jA rahe haiM / vinAna dvArA mAnavIya sukha samRddhi ke poSaNa meM papApna abhivRddhi huI hai| madhyakAla meM ucca koTi ke zAsaka va zrIsapana nAgaripa jina mukhotpAdana upAdAno ko parapanA taka nahI karate the, ve adya nana mAmAya nAgarika tapa ko mulama haiM / AvazyakatA se adhika sAdho kI samApti kabhI-kabhI vyakti ko pramAdI banA detI hai to kabhI-kabhI alpa zrama dvArA ajita zakti vikarAla rUpa bhI dhAraNAraletI hai| vAmanAvara pratyeka vastu pI abhivaddhi cAha bhale hI prArambhira kAla meM anukla pratIta hone laga para jaba vaha socca vivAsa kI coTI para pahuMcatI hai to usake pariNAma manuSya ke lie mugvada nahIM hAte / jaro vinAna ko hI la, imako prArambhika pariNatiyA meM mAnava camatta mA para isake akalpina dhvamAtmA pari NAmA me sihara bhI utthaa| bhaya, pAzavA aura avizvAsa me aAja vizva kA mAnava prAkula hai / vaha cAha rahA hai ki vimAna kA prayoga nirmANa ke pama ho| mAnavIya maraguNa aura sahiSNutA yA yuga ava parasaTa le rahA hai| bhautira murApamA para prAdhyAtmika tatva bI aura manuSya kI sahana preraNA gatigIra ho rahI hai| jo pazcimI rASTra pratyakSa jagata kAhI maya putra mAnate pAe dhe, re para itana jya gae hai ki vivAtAvA apagIya jagata ke prati prApTa auraha-yAna-pAna, rahana-mana meM bhI prAva yAtAyoM ko mImita ra rahe hai / pratpara yastu kA graucitya-anauciya vastuparava na hArara vyakti parapa hotA hai, prati dRSTikoNa para avalambita hai| gAyara-vApara tatva bhI vyagikI dRSTi para nibhara hai| vinAna bhI igapTi ge yadi mAnava po mamunati ke gira para pahu~gApara gusa, nAti, samRddhi, mahiSNatA paura maha-agnila kI mAra upregni karatA hai tA vaha mAnavatA ke lie varadAna mI paramparA gyApina yA mogaa| yadi uttIgna me imayA upayoga piyA gayA no gaye pagitAmA ne mAnane yA mocane ke lie bhI mAnava masnippa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahegA yA nahIM - yaha prazna he ! grahisA mAnavIya vyavasthita jIvana paddhati kA grAlokapUrNa patha hai / sarvAgINa jIvana ke sahagrastitva ke AdhAra para kie jAne vAle vikAsa ko Alokita karatI haiM / mAnava me RjutA utpanna kara samatva kI sAdhanA kI ra saketa kara prANI mAtra kA sarvodaya hI isakA mukhya lakSya hai| vijJAna para bhI hiMsA kA kucha grava to paristhitijanya viSama vAtAvaraNa ko dekhate hue anivArya - sA pratIta hone lagA hai| pArasparika nirvairabhAva jagata ko ahisA kI sAdhanA hI vala pradAna kara mAnava ko mAnava ke nAte jIvita rahane kI preraNA detI hai / saMskRti aura sabhyatA kA vAstavika vikAsa ahiMsA aura vijJAna ke samanvayAtmaka sukha prayatno para nirbhara hai / prastuta kRti me yathAmati vijJAna kI zrAvazyakatA, lAbhAlAbha aura isa kI sarvottama pariNati grAdi viSayo para sakSepa me prakAza DAlane kA prayatna kara mAnava kAmya tattvo ke prati dhyAna AkRSTa karane kA prayatna kiyA gayA hai / yaha vijJAna ke sAmAnya bodhagamya tathyo kA eka prakAra se sakalana-sA hai / prastuta kRti ke prathama preraka sarvodayI sata zrI nemIcanda jI hai, jinhone mujhe utsAhita karate hue sujhAyA ki ahisA ke grAloka me vijJAna para mai kucha likhU~ / pariNAma prApake sammukha hai / unhone isake sapAdana ke lie jo zrama kiyA hai, tadartha kina gabdo me kRtajJatA vyakta karUM / jaba 1960 kA vyAvara kA varSAvAsa samApta kara udayapura pahu~cane para munizrI kAtisAgara jI kA samAgama huA, prastuta kRti avalokanArtha unheM dI gaI / grApane isakI upayogitA ko dekhakara bhASA viSayaka Avazyaka sapAdanArtha sujhAva prepita kiye| mujhe bhI ja~cA ki sacamuca kucha grAvazyaka aura bhI parivartana karane para kRti me nikhAra A jAyegA / yaha parama saubhAgya hai ki munizrI ne isake sapAdana va zrAvazyaka parivartana-parivarddhana kA dAyitva svIkAra kara liyA, sAtha hI cAra zabda bhI likhakara jo anugraha kiyA hai, vaha zabdAtIta hai / sarvaprathama mai sadguruvarya zraddheya maMtrI zrI puSkara muni jI mahArAja ke ti kRtajJatA prakaTa karanA cAhU~gA ki unhI kI pravala preraNA aura dizA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana dvArA maiM kucha ho sapA / uhI kI kRpA ke kAraNa utsAhita hokara maiM lekhanI mabhAva saa| ___ zramaNa rAgha ke upAdhyAya pa0pravara zraddheya zrI hastImala jI mahArAja ke cintana aura manana bhI mere lie ucita patha pradarzana bana hai| pUjya sadaguru vaya va upAdhyAya jI mahArAja kI anupameya priyAgIlatA kA maiMna sadara hI sAdhya dRSTi se deyA hai| ___ apana abhina mnahI mAthI mAhityaratna aura zAstrIpada vibhUpita zrI devedra muni mahArAja ke saujanya ko imalie vismRna nahIM kara sakatA ki unakI prati asvastha rahne ke bAvajUda bhI, maiM unama manata mahayoga letA rahA huuN| 10 zrI nArA munijI mahArAja va vadIbhina tI cetana munijI mahArAna ke snahAspada vyavahAra to mmaraNIya ho haiN| jana pragata va yAstrI nagara va variSTha mapAipa 10 zrI zobhAnadra jI bhArilla ne ise dhyAna se depara sata parAmarza dvArA sudAnAne ma jo yoga diyA hai, vaha hRdayapaTana para akti rgaa| muprasiddha panAnira va vizva vidyAlaya anudAna prAyAga ke adhyakSa DA0 daumiha jI koThArI, dillI ne dama paTavara jo vahamUtya vicAra yyAta pie hai va mara utmAha kA vahA raha haiN| bhAratIya gAsana ke mAya vigipTa vaimAnika DA0 TI0 bI0 parihAra sAya mI mammati ke pranisvarUpa meM unanI yA prAsA baha~ / sadguru bhakta sammAnanIya vanIla zrI rAganalAla jI mehatA, gAgadA nivAmI va cAgapurA (mainAda) nivAmI zrI Takcada jI pAravADa yA sahyAga pravi smaraNIya rahagA jihAna amUlya mahyoga dAra pAnulipi kA mudraNa yAya bnaayaa| prata ma maiM una sabhI sarAya sahyAgiyA kA hadaya ga grAbhAra mAnatA haiM, jinarA vi maina prastuna vRti me sahyoga liyA hai| maiM vAmalA paratA hU~ ki mAnavatA meM vibhAga yaha pani yucha bhI paya pragAhA magItA meM apanA prayana saphta mmbhuugaa| yasana mI, ~gaNezamuni zAstrI mAdaDI (mAravAda) 'sAhi yarala' vikAra 1962 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA~ kyA hai ? 1 do zaktiyAM 0 prAkRtika aura AdhyAtmika . bhArata kI vizeSatA 0 bhautikatA kI prAra 0 do ghaTa 0 mukhAvepaNa yA pariNAma 3 vizAna yA pora kase? 0 vinAna kyA hai? + jana dRSTi se vinAna 5 dAna vA svaspa aura prayojana 0 dazana kI paribhApA 0 dAna kA udgama sthala 0 bhAratIya saMskRti me dAno yA svarUpa 0 bauddha dAna 0 yAya dAna 0 sAnya dA 0 jAdAna bhopina dAna 0 jaminI dAna 0 pAri dAna 7 dAna aura vimAna 0 yinAta kI pAnI tasvAre 0 vimApaura dAna kA samaya s bhAjapA yuga 0 dinAnA udera 85555752520Na er ert-- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 Adhunika vijJAna kA prArambha 0 vijJAna kI pragati ne pUrva 9. avikasita dharma aura vijJAna kA nagharSa 10. vijJAna kA sArvabhIma prabhAva 0 vizva ko nikaTa lAne me vinAna kA hAtha 11. dharma kA svalpa bhAratavarSa me dharma 0 dharma kI paribhASA 0 dharma kA prAdurbhAva 0 dharma kI AvazyakatA 0 dhArmika ginA 12. dharma aura vijJAna 13. vijJAna dvArA nukha samRddhi 14. vijJAna ke mahAre prAkRtika gakti kA upayoga 15. Adhunika vijJAna dvArA mAnava sevA 16. vijJAna ke nae ucchvAsa 17. vaijJAnika vijaya 0 antarikSa me mAnava kI saphala yAtrAe~ 18. vijJAna para eka taTasya ciMtana 19. vartamAna vijJAna varadAna yA abhizApa? 20. ANavika astra prayogo kI bhayaMkara pratikriyA 21. vartamAna yuddha, vijJAna aura aNu astra 22 aNuparIkSaNa prativandha evaM ni.gastrIkaraNa 23 ahimA aura vijJAna 0 vizva gAnti aura ahiMsA 0 himA kA pratikAra ahiMsA se 0 ahihmA kA camatkAra 24. vizva gAnti ahiMsA se yA aNuastro se? 25. hiMsAtmaka upAyage me vizva surakSA ke svapna 83 87 90 97 98 99 100 101 108 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 121 125 127 132 134 138 16 vizva zAti ke ahiMsA mara Apa 0 mayukna rASTra madha 0 pacaNIla 0 vizva zAnti pe dama mUtra 27 vinA para ahiMsA kA prayuga 19 prAdhuniya vinAna yA racanAtmara upayoga 90 himara prayoga ye ratu dhama aura vizAna ma mAmajasya 30 vimAna kI madhi himA ke sAtha 31 vinAA para ahiMgA yA vAhana 32 ahiMsA kA svarUpa 0 ahisA kA udaya 0 ahiMsA kI parimApA 0 himA pahisA vA mAnadaNDa 33 ahiMmA kI zakti bar3hAnI hai 34 sAmUhiva ahimA ke abhinava prayoga 37 asmiA kI mAvabhauma gapita 36 eka upamahArAmA daSTi aAdhArabhUta atha va patra-pavitAe~ 140 142 142 142 144 163 100 162 104 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdhunika vijJAna aura ahiMsA sArthaka aura samAna jIvana kI ora utprerita bhI karatI hai / ina dono zaktiyo ne apanI camatkRti dvArA mAnava samAja ko khUba prabhAvita kiyA hai | vijJAna ke adbhuta rahasyoM se mAnava jagata bhalIbhAMti suparicita hai to ahisA ne bhI apanI vyaktisvAtatryamUlaka samatva kI maulika bhAvanA kA paricaya dekara mAnava samAja ko anuprANita kiyA hai / mAnava jagat ke bhautika kSetra ko vijJAna ne isalie adhika prabhAvita kiyA hai ki sAmAjika jIvana-yApana kI prakriyAo kA sIdhA sambandha isI se hai, kyoki sAmAjika sagaThana aura anya Avazyaka zakti sroto ko sudRDha banAye rakhane ke lie vijJAna atyanta Avazyaka zaktipuja hai / isakI prApti ke lie mAnava ko kaThina sAdhanAo kA sAmanA karanA paDA hai / cintana, manana eva prayogo dvArA isakI sArthakatA para jahA~ gambhIra gaveSaNA vivakSita rahI hai, vahA~ grahisA tattva kI upalabdhi ke lie bhI RSi-muniyoM ko tapomaya jIvana vyatIta karanA paDA hai / grahisA kA sIdhA sambandha prAdhyAtmika zakti arthAt Atmaparaka hokara bhI usakA svarUpa sAmAjika hI rahA hai| bhautika prAkRtika zakti, jo paudgalika zakti kA hI eka aga hai, para AdhyAtmika zakti kA niyantraNa, sAmAjika zAti ke lie banAye rakhanA Avazyaka hai aura yaha ahiMsA prAdhyAtmika zakti dvArA hI sambhava hai / ahiMsA ke saphala prayogo dvArA sahasrAbdiyoM taka mAnava samAja ne hI nahI, apitu, prANI mAtra ne zAnti aura santoSa kA anubhava kiyA hai / ye zaktiyA~ hI rASTra kI anupama sampatti hai, jinake sadupayoga para mAnava samAja kA vAstavika gaThana avalambita hai / tIta isakA sAkSI hai ki inakI sAdhanA me mAnava ne kabhI saphalatA aura kabhI viphalatA hI prApta kI hai / 2 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata kI vizeSatA pratyeva rApTa kI eka aisI sAmkRtika maulika sampatti hotI hai, jisase na vevala rApTa nivAsI hI, apitu, pararASTrIya samAja bhI anuprANita hotA rahA hai| bhAralavapa kI apanI nijI vizeSatA adhyAtmazakti kI maulikatA para avalambita rahI hai / bhAratIya citana kA kedra vindu ahiMsA-adhyAtma rahA hai / saskRti isa mahAn zAzvata tathya me Avata hai / sAhajika vRtti aura dRSTi adhyAtma me prota prota rahI hai| yahI kAraNa hai ki bhArata zatAbdiyA taka vibhinna jAtiyo ke sAskRtika prAramaNa ke bAvajUda bhI apanA maulika vyaktitva murakSita rakhane ma samatha rahA hai| Atmaparaka siddhAta hI visI bhI rASTra kI nIva hai / yahA~ pramagata spaSTa kara danA Avazyaka jAna par3atA hai vi bhAratIya citana kA svara atyadhira pAmalakSIya rahane kA yaha tAtpaya nahIM hai ki vaha prAratika-bhautika--jagata ke prati pUNata upakSita rhaa| atIta se pAloka se spaSTa hai ki bhAratIya manIpiyA ne jitanA zrama aura zakti kA vyaya Atmaparava gavepaNA ma lagAyA hai utanA hI bhautika zakti kI vibhinna gAvAmA ke anuzIlana meM bhii| prAramalabhIya gaskRti ke prati yahA~ ke santa mahanta aura tIyaGkarI kA bhusAva imalie viropa rahA hai ki vevala bhautika pAktikI upAsanA yA prApti hI mAnava kA carama sAdhya na rahakara, eka mAtra sAdhana rahA hai| sAdhya kI prApti to atamukhI cita vRtti ke viyAma dvArA hI sambhava hai, jo ahiMsA vA matriya mAyanA dvArA prApya hai| dAniva cinnoM na bhautiya zakti ko vAma karanA hI mAnava kI antima vijaya nahI maanaa| vAhya zakti kA pIparaNa yA vikAsa bhale hI rASTra aura mamAja ma kSaNika sukha gAlikA pramAra para mare para vaha sthAyI zAnti pA janava nahI ho maranA / pAzvata zAtimA gambhIra mandaza vItarAga vANIma isa prakAra pratidhvanina huA hai Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura ahisA kA sakriya aga banAne me hai / jo prANI yA jAti sundara, preraka aura upAdeya vicArakaNo ko svajIvana meM pratiSThita nahI karatI, vaha na to unnati ke zikhara para pahu~ca sakatI hai aura na sasammAna jIvita raha sakatI hai, aura na bhaviSya ke lie utkrAntipUrNa vikAsa paramparA hI chor3a jAtI hai / itihAsa isa bAta kA sAkSI rahA hai ki mAnava ne apanI zakti ke bala para sadaiva yaha ceSTA kI hai ki paudgalika zakti ekAntarUpeNa usa para apanA adhikAra kahI sthApita na kara le| mAnavetara prANiyo ke samAna bhautika zakti ke vazavartI kabhI nahI rahA / hA~, bhautika vaibhava vRddhyartha adhika-se-adhika zrama kara sukha ke sAdhana ekatra karane me AzAtIta saphalatA prAptyartha avazya hI prayatnazIla rahA va Azika rUpa me kRtakArya bhI humA / Aja mAnava paudgalika zakti kI carama sImA para pahu~cane ke lie AzAnvita hai / / mAnava svIkRta sukha Adhibhautika thaa|yaadhunik vijJAna ko bhI sukhAnveSaNa vRtti kA hI pariNAma, kucha aMzo me mAna liyA jAya to atyukti na hogI / Aja kI apekSA atIta ke mAnava kI sukha kI paribhASA bhinna thii| usakA rahana-sahana, rIti-nIti aura jIvana-yApana kA Dhaga sApekSata sarvathA thaa| jyo-jyo jijJAsu vuddhi ke prakAza me mAnava ne vikAsa ke lie cintana bhinna ko vistRta kiyA tyo tyo usakI laukika bhAvanA gatimAna hotI gii| arvAcIna aura atIta ke mAnavo kI cintana-dhArA me bahuta bar3A antara rahA hai| samAjazAstra kA yaha akATya niyama rahA hai ki vikAsa-mAtra yugAnukUla sAdhana aura paristhitiyo para nirbhara rahatA hai| yahA~ eka bAta kA spaSTIkaraNa Avazyaka jAna paDatA hai ki pazupro me parivartana kI vRtti kA abhAva hotA hai / vaha jaisA atIta me thA vaisA Aja bhI hai| udAharaNArtha usakI maoNda me anya pazu ke praviSTa ho jAne para use samajhA-bujhAkara vidA karane kA Dhaga pazu ke samAja me nahI hai, balki isake viparIta ghurrAnA, jhapaTanA, nocanA, zRgo se prahAra karanA, lAte mAranA aura ghurakanA Adi pravRttiyo dvArA rakSA kI jAtI rahI hai / tAtparya yaha ki pazu prakRti pradatta sukha-suvidhAyo taka hI apane ko sImita rakhatA hai jaba ki mAnava kevala prakRti ke prAsare na rahakara satat cintana aura zrama dvArA jIvana-rakSA ke nita naye sAdhano kA AviSkAra kara rahA hai / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna vijJAna kyo aura kaise mAnava jI mukhAveSaNa vRtti kA pariNAma ho vinAna hai| isake prAvippArana nUtanatva ke kAraNa manuSya ko bhUla-bhulaiyA me DAla diyA hai| yaha yaha mocana kI sthiti ma nahIM hai ki vAstavika sukha vahAM aura ksime hai ? kyori atIta meM una dinA ke vinAna kI parimApA ke anusAra jobanAnika prAviSkAra hote the unakA upabhoga Aja ke samAna jana mAdhAraNa na karapAnA thA, jaba pi prAja eka vaijJAnika kI sAdhanA ke pariNAma se vizva ke mAnava na kevala prabhAvita hI hote haiM, apitu, usase lAbhAnvita hokara dainika jIvana ko samucita pAvazyakatAmA kI pUrti bhI saralatApUvara kara sakate haiN| prAcAya hemacandra bhUri ne vijJAna kAmaNe shaane|' matriya jJAna (Practical Knowledge) kA hI vijJAna kahA hai| jisa pAna ke dvArA manuSya ko pratyakSa kAya karate hue napuNya prApta ho, vahI vinAna hai / bhautira vinAna kI dapTi meM pratima tathya ke rUpa meM mAnA jAne vAlA pratyakSa dAzanika pratyakSa me bhina hotA hai, arthAn podgalika zArita aura usake paryAyA kA pUNa mAna tava tava gambhava nahIM hai jaba taka ki manupya nAna kI samasta zAkhAmA ke prakAza kA prApta nahIM kara letA hai| bamAnika pratyakSa sImita hai aura jJAna prabhA se pAlopita pratyakSa amImita hai| mAna pranA meM se eka kI ora le jAtA hai to vinAna ena me me anaya kI por| mAnaprAdhyAtmiA ahiMsAmUlA pina vA pratinidhi hai to vinAna bhautiya "kti kA pratIka hai| AdhyAtmiA jIvana vinAma ke lie mAna ko nitAnta prAyazyakatA hai tA bhauti gukha-samRddhi aura vabhava kI prApti ke liA vinAna upAdaya hai| vijJAna payAra mArava jIvana matyA vapaNa kI eka bahuta bahI prayAgazAnA hai| igaye Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 Adhunika vijJAna aura hiMsA hai / jaina vaijJAnika pudgala ke vibhinna paryAyoM kA sUkSma aura gambhIra vivecana karate hue aNu taka pahu~ce hai| pudgala kI ananta zakti kA bhI vilepaNa jaina sAhitya meM varNita hai / para jahA~ taka vaijJAnika anuzIlana kA prazna hai ise kisI dharma, sampradAya yA deza kI sakIrNa sImAo me nahI bAMdhA jA sakatA / vaha to mAnavamAtra kI anubhUti kI abhivyakti hai / prAcIna bhAratIya sAhitya para dRSTipAta karane se spaSTa vidita hotA hai ki vizva svarUpa ko jAnane ke lie nAnA prakAra ke prazna aura samAdhAna Rgveda va upaniSad kAla se lagA kara Aja taka hote Aye hai / Rgveda me ullikhita dIrghatamA RSi ko yaha zakA huI ki vizva kI utpatti kaise huI ? ise kauna jAnatA hai ? kyA isakA patA laganA sambhava hai ? vahI Age kahatA hai, maiM to isa rahasya se paricita nahI hU~ / para itastataH bhramaNa se jJAta huA ki vANI dvArA satya ke darzana hote hai / satya eka hai kintu usake varNana ke prakAra aneka hai / eka hI satya ke vANI dvArA saikaDo prayoga dekhe jAte hai / isa RSi ke dvArA tAtkAlika sampUrNa mAnavIya jijJAsuvRtti ke darzana hote hai / nAsadIya sUkta ke RSi bhI jagata kI gambhIra gavepaNA karate hue satya aura satya kI carcA karate hai / yadyapi inake vyaktikaraNa me paryApta matabhinnatA dRSTigocara hotI hai, kintu jijJAsA sabhI kI vahI hai / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca darzana kA svarUpa aura prayojana dazana mAnava mastiSka kI vauddhika upalabdhi hai| prazna hai dazana kI samasyA aura prayojana kyA hai ? isa sambadha meM pratyeka pAramparika vicArakA ma mata bhinatA hai| eka hI deza ke dAzanika dazana ke prati eka mama nahIM haiN| aisI sthiti me jIvana aura jagata ke prati dRSTikoNa me hI jahA~ atara hai vahA~ vibhinna matabhedokA honA pAzcaya kI bAta nhiiN| pUrva aura pazcima ve vibhinna dAzaniko me payApta mata babhinya dRSTigocara hotA hai| yadyapi vizva kI dAzanika citana praNAlI vA vizlepaNa yahA~ vivakSita nahIM, to bhI kevala syUla rUpa se ullesa mAtra paryApta hogaa| yUropIya dazana kA uddezya aura usakI eka mAtra samasyA vizva vyAkhyA parane kI hai arthAta vizva ke sabhI vimina arvAcIna dAniva isI tathya ko lekara cale haiM / yadyapi yUropIya madhyayugIna dazana me bhinnatva avazya hai| yUnA mAna-sAyoM yIca uccatama vicArasAyo zatAbdiyo se mAdhanA sthalI ke mpa meM vinyAta rahA hai| thalIja enaranImeNTara, hairAkanAITaga aura ainavijaminIja prAdi yA matavya rahA hai ki dadayamAna jagana kI vibhina vyaktiyoM kA udbhava se sabhava ho| DimAkAiTasa jIva aura jagata kI vyAkhyA ke prati zAyada imalie prArapita rahI haiM ki uha isakA pAna hI thaa| saupisTa zikSA mApavAda me hI dAna ko ubhApara manuSya ke sAmAjika vanatima vinAmo vA baudira maNDA kara gare / tatvamImAsA yA kSetra samasta vizva hai, para yUropIya dAna mAramA aura paramAtmA ke prati jinAmA jago koI vastu natI hai / yA to adyatana yUropIya dAna ke prAdhAra-mnambha ThevADa prAtmA me hI apana cintA yA prArambha karata haiM, para dAna po dapTi ga vaha paya sidAnna lekara cale haiN| yahA~ prAtma miti, Izvara miti dvAra yA pararaNa mAtra hai| tAtpapa yUropIya dAniva bAhya jagata tara hI citana Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura ahiMsA tarka ko vAstavikatA kI kasauTI para kasakara usakA samIcIna samAdhAna bhI karatA hai / jagat ke mUla me kauna-sA tattva kAma karatA hai ? jIvana kA usa tattva ke sAtha kyA sambandha hai ? AdhyAtmika aura bhautika tattvo kI sattA me kyA antara hai ? jIva aura zIva ke bIca kauna-sA tattva vAdhaka hai ? vaha unase bhinna kaise ho sakatA hai jJAna aura vAhya padArthoM ke bIca kyA sambandha ho sakatA hai ? heya, jeya aura upAdeya kA samyak vizlepaNa karanA Adi tAttvika vipayoM kI khoja hI darzana kA pramukha samuddezya hai| darzana bhautika vijJAna kI bhAMti vastu yA padArtha kA vizlepaNa hI nahIM karatA, kintu usakI upayogitA para bhI vicAra karatA hai| vaha jIvana aura jagat kI vAstavikatA, avAstavikatA kA bhI pUrNa paricaya karAtA hai / isa prakAra darzana kA svarUpa darzAne ke pazcAt darzana kA udgama sthala kauna-sA hai, aura kyA ho sakatA hai, isa para vibhinna paramparAgro kA dRSTikoNa prakAza me lAnA Avazyaka ho jAtA hai| darzana kA udgama sthala mAnava cintanazIla prANI hai / cintana mAnava kA Adi svabhAva hai| vaha pratyeka vastu para cintana-manana karatA hai / jahA~ se mAnava cintana-manana prArambha karatA hai, vahI se darzana prArambha ho jAtA hai| isa siddhAntAnusAra darzana utanA hI purAtana hai jitanA ki mAnava svaya / phira bhI darzana kI udbhUti ke sambandha me dArzanika vidvAnoM ke vibhinna dRSTikoNa rahe haiN| jinako jaisI paristhiti tathA vAtAvaraNa prApta hotA rahA, usake anurUpa darzana udbhUta cintana kI anubhUti hotI rahI hai| kisI ne tarka ko pradhAnatA dI, kisI ne vAhya jagat ko, kisI ne Atma tattva ko to kisI ne sandeha aura Azcarya ko| ina sava dRSTikoNo ke atirikta isame kucha aura bhI vAhya paristhitiyA~ kArya karatI huI dikhalAI paDatI hai| tarka-kucha dArzaniko kA yaha abhimata hai ki darzana kA udgama sthala tarka hai| "ki tattvam' isa tarka se hI darzana kA AvirbhAva hotA hai| darzana yuga ke prasava se pUrva zraddhA yuga thaa| zraddhA yuga me prApta purupo kI vANI ko atyanta zraddhA kI dRSTi se mAnate the| kyoki mAnavoM ke mastiSka me yaha kalpanA hotI thI ki yaha jo kahA jArahA hai vaha hamAre parama ArAdhya deva ke zrImukha se ucca Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dAna yA svaspa aura prayojana rita hai, prata vaha binA vimI soca ke use svIkAra kara letA hai| yaha vANI mahAvIra kI hai, yaha upadeza buddha kA diyA huA hai, yaha zikSA manu kI dI huI hai, isa prakAra jirA vyakti ko zraddhA jigake prati hotI thI, usa puspa ke vacana umave lie zAstra rUpa bana jAta haiN| yuga pariyatanazIla hai| isa dRSTi ne yuga ne karavaTa badanI, mAnava mastipta yI uvarA bhUmi se zraddhA ke sthAna para tara de sakura prasphuTita hone lage / manuSya ke vicAroM kA mayana calA paura taka ne apanA bana paDa niyaa| yaha uma puruSa ne kahA hai, imalie hama taraya mAne, emA kyA ' gatya kA mAnadaNDa taka, yukti aura pramANa honA pAhiA / sa yahI sa dAna kA udagama hAnA hai| prAzcaya--pratibhAsampana pAzcAtya dAniya 'pleTA' prAdi kA yaha manavya hai ridAbI udbhUti prAzcaya me huI hai| jaba mAnava prArambha meM risI adabhuta vastu yA pratyakSIkaraNa karatA hai to sahasA usake hRdaya meM mA napa utsAna hotA hai, aura yaha honA bhI svAbhAvipa hai| umAzcaya ko mAna bharane ke lie umapI jilAsA, citana paura palpanA mAga bar3hatI hai| amara dhIre dhIre yahI jinAmA,cinana pora yalpanA dAna ke Fpa me pari vanita ho jAtI hai| saha-imI prasAra kucha dAganimIkA vizvAsa hai vidazanakI udabhUti prAvapa se nahIM rinnumandaha rehuI hai| jara mAnaya yAmvaya ve viSaya me athavA ima bhautiSa jagat vI gatA ve gammagha ma sahamamutpanna hotA hai, usa samaya ugamI vicArapArA jima mAga kA anusaraNa karatI hai, vahI mAga dAna pA dhAraNa paratA hai| prasiddha vidvAn vADa mAdikA abhimata bhI imI pagAra yA hai| buddhiprema-~bahAge dAganira dAyo uti yA mAdhAra buddhi prema memAna dagAna apanI budi ma ta raha varamA hai, yaha uge vipagita deganA pAhatA hai / buddhi prema ko pamimpamitahI dAna meM mapa meM prakaTa hotA hai|im pArAmAra dAna gAbhara yAI prayAjana nahIM, yevara buddhi zAhI gupa pizAma / yahA~ jiga pudi kA prayoga hupAI uma sAmAya vicAra. nAmamanAra picara purA bhigamannA upazupata hogaa| mAyAsmiAnA-pAnirama bhI nI dAna morani mAya Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 Adhunika vijJAna aura ahiMsA me rahI huI aAdhyAtmika zakti kI preraNA mAnate hai / java manuSya ko vAhyabhautika padArtha me zAnti kA anubhava nahI hotA hai, taba vaha 'cira zAnti' kI khoja karane lagatA hai| AdhyAtmika pipAsA pUrtyartha navIna mArga kA anugamana karatA hai / mAnava ke isa prayatna kohI darzana kA nAma diyA gayA hai| prAdhyAtmika preraNA kA pramukha AdhAra hai vartamAna se asatopa aura bhavipya kI ujjvalatA kA darzana / yahI bhAratIya paramparA me darzana kI AdhAra bhUmi rahI hai / AdhyAtmika preraNA se jisa darzana kI udbhUti hotI hai, vaha darzana uccakoTi kA samajhA jAtA hai / kucha dArzanika vyAvahArikatA se bhI darzana udbhUti kA sambandha lAgU karate hai| isa prakAra pAzcAtya dArzaniko kI dRSTi me tarka, sazaya, Azcarya Adi darzana ke prAdurbhAva ke kAraNa mAne gae hai| para paurvAtya dArzaniko kI dRSTi se dukha hI darzana-utpatti kA pradhAna kAraNa hai| dukha se mukti pAnA yahI bhAratIya darzanazAstra kA mukhya dhyeya hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaha bhAratIya saMskRti meM darzano kA svarUpa pratApapUrNa pratibhA sampanna zrAcAya haribhadra ne apane 'padAna samuccaya' meM bhAratavapa meM pracalita pradhAna dAnA kA vivecana prastuta kiyA hai| usama savaprathama bauddhandaNana vA ullekha hai / bauddha vagana bauddha dAna meM praNatA mahAtmA buddha haiM / isa dagana meM mukhya cAra tattva haiM, jinha va grAma satya ke nAma se sambodhita karata haiM ( 1 ) dusa, ( 2 ) samu daya, (3) bhAga aura (1) nirAya / prathama prAya satya duma hai| boddha-dazana mA pramukha uddezya isa dukha me mukta honA hai / sasArAvasthA ke pAMca svAdha hai aura na hI durA ye pramukha kAraNa hai / va pAca svadha isa prakAra haiMvimAna, vedanA, gA, gampAra aura rUpa / jaba ye pAMcoM svAdha samApta ho jAte haiM, dumnata samApta ho jAtA hai| dUsarA zrApa satya hai mamudaya / tAlaya hai pAtmA ma rAgadveSa kI bhAvanA utpana honaa| isa virATa vizva meM yaha marA hai yaha taga hai| yaha jo rAga dvepamaya bhASA ko grabhiyyajanA* yAgamudaya hai / nanIya pAya rAtya hai mAga | bhAga kA svarUpa batalAte hue kahA hai ki magAra ma jitana bhI paTa, paTa Adi padAya haiM, va sabhI kSaNita hai / jA prathama ga ma dha va dvitIya kSaNa ma nahIM hai, kintu mithyA vAsanA ye kAraNa yaha yahI hai mA pAbhAga hone lagatA hai| isake viparIta samasta pAya 1 saraga karana binA bhavA mazyA rUpamava ca / 2 141 MF, numai szefa 1 --- 1 -ikan, 9027 Agent i Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 Adhunika vijJAna aura ahiMsA kSaNika haiM, aisA saMskAra utpanna ho jAnA mArga hai| caturtha Arya satya nirodha hai / sarva prakAra ke duHkho se mukti milane kA nAma hI nirodha hai| isa prakAra vauddha-darzana kA mUlAdhAra duHkha hI hai / saMsArI jIva kA skandha rUpa du.kha se pRthak karanA, yahI bauddha-darzana ke AvirbhAva kA samuddezya hai| nyAya darzana nyAya darzana ke saMsthApaka akSapAda Rpi the| isa darzana ke ArAdhaka deva mahezvara hai jo sRSTi ke utpAdaka, rakSaka aura saMhAraka hai / vaha vibhu, nitya tathA sarvana hai, jinakI preraNA se hI samasta sRSTi kA saMkalana, Akalana hotA hai| nyAya darzana ne solaha tattva mAne hai / pramANa, prameya, sazaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka nirNaya, vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti, nigraha aura sthAna / java ina solaha tattvo kA parijJAna jIva ko hotA hai, tava usake dukha aura kAraNo kI paramparA samApta hotI hai| isa prakAra du.kha kI nivRtti aura mokSa-apavarga kI prApti hetu hI prastuta darzana kA prAdurbhAva hotA hai| yAMkhya darzana sAkhya darzana kA prayojana bhI duHkha nivRtti hai / isake mukhya do bheda haiN| eka IzvaravAdI aura dUsarA niriishvrvaadii| jo IzvaravAdI hai ve sRSTi kI utpatti Izvara se mAnate hai, aura jo nirIzvaravAdI hai, ve sRSTi ke nirmANa me Izvara kA hastakSepa svIkAra nahIM karate / sAMkhya darzana ke vicArAnusAra duHkha kI tIna rAziyA~ hai / AdhyAtmika, Adhidaivika aura Adhibhautika / zArIrika aura mAnasika ye duHkha AdhyAtmika kahalAte hai tathA rAkSasa Adi ke Avega se jodukha hote hai ve Adhidaivika dukha hai aura anya sthAvara tathA jagama Adi prANiyoM se jo du kha utpanna hote hai ve Adhibhautika dukha kahalAte hai / ina du kho kA nAza vAhya sAdhana va upAyo se nahI hotA hai| kintu inakA sarvanAza jJAna se hI hotA hai / jJAna kyA hai ? usakA prApti ke 1. kSaNikA. sarvasaskArA, ityeva vAsanA matA / sa mArga iha vidheyo, nirodho, mokSa ucyate / / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya maskRti me darAno kA svampa 19 kyA upAya haiM ' prAdi vicAradhArA me hI sAsya dAna kI utpatti huI hai| jaina dazana jana dAna kA pramukha uddezya hai, prAramA duga meM muphta hokara ana ta mukha yI pora caDhe / jIva aura pudgala ina donA kAmambadha ananta kAla me canA pA rahA hai| vAhya pudagalo ke sayoga me hI jIva nAnA prakAra ke kpTo kA anubhava praratA hai / java tara jIva aura pudagala kAmamba dhaviccheda nahIM hogA taba taka A yAtmika sukha asambhava hai| jIva aura pudAna dono tattva alaga kase ho sakate hai ? usake sambadha ma AcAya umAsvAti ne apane tattvAthamUtra ma-"samyava dAna, samyaka nAna aura samyaka cAritra" ye tIna mAga batalAya haiN| tInA ke prAcaraNa se hI jIva aura pudagala savathA alaga ho sakate haiN| eka bAra jIva aura pudagala pRthava hona para puna unakA kabhI mana pa nahIM hotaa| vaha jIva anana nAna, ana tadAna, ananta bhuga aura ananta vIya cAlA bana jAtA hai / isa prakAra una dazana kA uddezya spaSTa manA rahA hai ki prANI dukha me nivata hovara ananta supa me pravRtti kreN| yopika vazana ___vazepina dAna ke sasthApaka kaNAda RSi the / prastuta dazana kA uddezya bhI ni zreyasa kI prApti hetu hI dhama kA prAdurbhAva hotA hai| kaNAda ne apane baizepira sUna me liyA hai-dhama vaha padAya hai jisame mAsArika utthAna aura pAramAthipa ni mama donA milate haiN|' jaminI dazana prastuta dAna ke praNetA jaminI prApi haiM / jaminI Rpi ke do gipya the| pUra mImAmaya aura uttara momAsara / unake nAma ge hI yaha dAna, pUrva bhImAnaya aura uttara mImAmaka ke nAma se prasiddha hai| pUrva mImAmara yanAdi sAmAnanapAte haiN| isare do bheda haiM-prabhAgara aura bhATTA uttara maumAmaya sahatavAdI vedAlI haiM / urAve bhI anera bheda haiM / ma dezana ne bhI dhama yo 1 mamyAdarAnamAnacAritrApi modamAga / -tatyAya gtr|1-1 2 soniyamamiti sa dhama / ---ropika suum| 1-2 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura ahiMsA hI pradhAnatA dI hai| mAnava, dharma ke dvArA hI kalyANa kA mArga jAna sakatA hai| ataH dharma ke svarUpa ko ThIka taraha se samajhane ke lie yaha jAnanA jarUrI hai ki dharma kyA hai ? usake sAdhana kyA ho sakate haiM ? tathA usakA antima prayojana kaise pUrNa kiyA jA sakatA hai ? grAdi prazno kI mImAsA (yuktiyukta pUrNa) kA nAma hI darzana hai| isa prakAra prastuta darzana kA bhI vahI uddezya pratIta hotA hai, jo anya darzano kA hai / cArvAka darzana bhAratIya darzano me cArvAka ekAnta bhautikavAdI darzana hai / isa darzana kI mAnyatAnusAra sukha-duHkha isI loka taka sImita haiM / yaha loka arthAt punarjanma ko nahI mAnatA / isa jIvana me jitanA mukha kA upabhoga kiyA jAya utanA hI zreyaskara hai| isake sambandha me unakA eka siddhAnta-mUtra prasiddha hai ki RNa karake bhI insAna ko khUba ghI pInA cAhie / mRtyu ke pazcAt puna. janma lenA par3egA, aisA kahanA sava mithyA hai / kyoki garIra kI rAkha ho jAne para koI cIja nahI vacatI, jo puna. janma dhAraNa kara sake / 1 cArvAka ke matAnusAra aihika sukha kI prApti ke lie hI dArzanika vicAradhArA kA janma hotA hai| isa prakAra bhAratIya darzano me cArvAka darzana ko chor3akara zeSa sabhI darzana duHkha se mukta hokara ni.zreyasa kI prApti me hI niSThA rakhate hai / 1. yAvat jIvet sukha jIvet RNa kRtvA naM pivet / bhanmIbhUtatya dehasya punarAgamana kuta // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta darzana aura vijJAna zrAja isa bhautikatAvAda ke cakAcauMdha me pAnavAle vyaktiyA kI prAsthA darzana ke prati jitanI nahIM hai, vahI usase adhika vijJAna ke prati hai | isakA mUla kAraNa mAnava kA zrApaNa madA bAhya jagat kI cAra rahatA hai, zrayA miktA kI zrIra bahuta kama / dIrgha-dRSTi se cintana karane para yaha spaSTa hai vidazana zrIra vijJAna vA anima sAdhya pragata eka hai| ve donA satya ke dvAra taka pahu~cane ma pUNa sahAyaka haiN| eka jJAnayakti dvArA una satya-tathyo tana pahu~cAna vA prayAga karatA hai to dUmarA prayoga gakti ke AdhAra para / dAna cintana pradhAna hai, mastipya kI vastu hai / ata yaha matya ke sahI tathya kA udghATA sthUla rUpa meM janasamAja ke sammusa ravana meM sakSama nahIM hai aura yaha nAna yI vastu hone ke kAraNa sthUta rUpa ma ramA bhI to nahIM jA sakatA, kintu, vidhAna vA kAya una tathyoM kA sahI-sahI prayoga dvArA sthUna rUpa ma hai | yaha namo vastu vo gopanIya na rakhakara kSapaNako bhAMti jana samAja ke sammuna spaSTa rasa denA cAhatA hai / etadaya vijJAna jana mAnasa vo tinA apanI ora AkarSita kara maratA hai utanA dazana nahIM / dAna zrAtmatattva pradhAna hai aura vimAna bhautika gati pradhAna hai| dAna zrAtmA, paramAtmA para gambhIra cittana pradAna karatA hai aura vimAna bAhya tatva para apane moti vicAra abhivyakta karatA hai| dAna vida eka gampUrNa tatva samabhavara umA parimAna karAtA hai aura vimAna jagat ve pRthaka-pRthara pahanumA vA bhinna bhinna digdAna karAtA hai| isa dRSTi se dAna kSetra vimAna meM bahuta vyApara va vistA pratIta hotA hai / danamAna vaizramita hu~ne kA prayAsa karatA hai para vakI hRdaya jagat tara hI sImita hai| dA yuti aura anumana po mahatva hai, to vAra yukti vo durAvara vevana dhanu vA hI pradhA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 Adhunika vijJAna aura ahiMsA natA detA hai| dUsarA vijJAna aura darzana me mukhya antara yaha hai ki vijJAna kA nirNaya hamezA apUrNa rahatA hai jaba ki darzana apane vipaya kA sarvAgINa spaSTIkaraNa karatA hai / kAraNa ki vijJAna satya ke eka aMza ko hI grahaNa karatA hai jisakA AdhAra dRzya jagat hI hai| vijJAna kI badalatI tasvIreM vijJAna eka svatantra dhArA hai| jJAta hotA hai ki isa dhArA ne dharma aura darzana ke vivAdAspada dvandvo se apanA eka alaga-thalaga mArga nikAlA hai / vijJAna kI dRSTi me satya vahI hai, jisa para prayogazAlA kI mudrA laga cukI hai| yaha andhavizvAsa ko prazraya nahI detA hai| kAraNa yaha hai ki tArkika jagat me pratyeka vizvAsa ko tarka kI kasauTI para kasakara hI mUlyAMkana kiyA jAtA hai, Aja kA mAnava apanI vyaktigata tathA antarrASTrIya samasyA kA samAdhAna apane pUrvajo kI apekSA adhika vaijJAnika DhaMga se nikAlatA hai| ___ yaha saba kucha hone para bhI eka bAta vicAraNIya hai ki vijJAna ke nirNaya aba taka sthira nahI rahe hai / itihAsa se yaha spaSTa jAta hogA ki vijJAna ke nirNaya kisa sthiti me kisa prakAra parivartanazIla hai / eka vaijJAnika kI satya vAta dUsare vaijJAnika ke yuga me asatya lagane lagatI hai| jaise candra, sUrya, pRthvI tathA anya graha gaNo kI gati, sthiti aura svarUpa Adi ke viSaya me 'TolemI' ke yuga kI vAta 'koparanikasa' ke yuga me nahI rahI aura 'koparanikasa' ke naye nirNayo para pro0 AinsTAina ke sApekSavAda ne eka nayA rUpa lekara apanA prabhAva jamA liyaa| kyA aisI sthiti me adhikAra kI bhASA me yaha kahA jA sakatA hai ki pro0 pAinsTAina ke ye nirNaya antima hai ? kadApi nahI, bhale hI jo nirNaya Aja satya pratIta ho rahe hai ve hI kala bhrAnti ke rUpa meM parivartita ho sakate hai| nyUTana ke gurutvAkarSaNa ke siddhAnta se kauna aparicita hai| vijJAna jagat me gurutvAkarSaNa kI dhUma maca gaI thii| para Aja ke isa sApekSavAda ke yuga me gurutvAkarpaNa kA siddhAnta niSprabha ho gayA hai| "kahate he, AinsTAina ke anusadhAna kA prabhAva nyUTana ke gurutvAkarpaNa vAle niyama para bhI par3A hai| gurutvAkarpaNa ko lekara vaijJAniko me kucha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazana aura vinAna dAkAe~ calA karatI thii| prathama zakA yaha thI ki guratvArapaNa yadi zakti hai to usake mitramaNa karane meM kucha bhI samaya kyo nahIM lagatA, jase prakAza ko lagatA hai| dUsarI yaha hai ki koI bhI prAvaraNa guruvArapaNa ke mAga ma avarodha kyo nahI DAlatA hai| prAisTAhAne batAyA ki gurutvAvapaNa gapita nahIM hai| piNDa eka dUsare kI ora imalie khice dIkhate haiM ki hama jisa vizva meM avasthita haiM yaha yUkliTa ke niyamA se pare kA vizva hai| vizva ko cAra pAyAmA se sayukta mAnane para pratyeka dravya ke pAsa budhavAnA hogii| isI ko hama gurutvArapaNa samajhata pAye haiM / isa prakAra gurutvAkpaNa ko AinsTAina ne deza aura kAla kA guNa svIkAra kiyA hai|" vAstava meM dekhA jAya to yaha usa pagbhrimaNazIla vegavatI vastu kA hI epa viziSTa guNa hai / imarA Antarika rahasya na jAnana ke kAraNa hI loga use nAvapaNa kI vastu samabhakara Azcaya prakaTa karate haiM, para yaha satya nahI hai| jo siddhAta eka dina vizva ma itanA UhApoha karAyA thA, Aja usamA uphAna bilakula zAta hai / aura bhI batalAyA jAtA hai ki "eka dina padAtha kA antima avibhAjya prA aNu mAnA jAtA thA aura loga ume milakula Thosa samajhate the / phira java paramANu kA patA calA taba vinAna usI ko Thosa mAnane lgaa| kintu aAja paramANu Thosa nahI, polA mAnA jAtA hai, jisake nAbhika (yUkliyasa) ke cAro ora ilakTrona aura proTona nAca rahe haiM / paramANu ito pole mAne jAte haiM ki vajJAniyoM kA yaha anumAna hai ki yadi eka bhare pUre manuSya ko isa sannI se davA diyA jAya vi usabai praga kA eka bhI paramANu pAlA na rahe to usakI deha simaTakara eka aime vidu me samA jAyagI jo A~so me zAyada hI dikhAI pdde|" banAvi jagata meM hamArA aise udAharaNa bhare par3e hai jisakI eka lambIcoTI sUcI tayAra ho sakatI hai| ina badalate hue niNayo ke kAraNa hI vinAna kA satya rAdA madigdha rahA hai / eka bAta yaha hai ki dinAna ne jisa bAta ke lie kabhI socA nahIM, khoja nahIM ki, athavA jo vinAna ke vAtAvaraNa ma vijJAna sammata nahIM hai use klAnina asatya pahabara ThukarA dete haiM jo 1 bhAnodaya kA vidhAna aka 2 (1959) navambara, 'nyUTana se Age Adhunika bhautika vijJAna va vikAsa kI dizAe~ / niSadha, pR. na.91 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAna aura vinAna tIya masati ma paDdAnA kA magama dekhane kA milanA hai| isa prakAra kA vinAna ke kSetra me pahA / samI banAnira prAya esa hI mAga para sthita hai aura jo vibhinna dikhalAI paTate ha, uha bhI eva sthAna para bAja nahI tokna ghAnA hI paDegA / yo dAna aura ghinAna kA jIvana meM apanA eva mvatatra mahatva hai| usakI pUNa upayAgitA hai| donA jIvana ke zya taka pahu~cana ve prAnta mAga hai| hA~, itanA antara avaya nAta hotA hai ki dAna vA pramuga bhunAna pAma tattva ko pora hai, isase mAnava ko parama tattva yI upanadhi hotI hai, jabapi vinAna kA pravAha bhautira tatva kI aora hI pravAhita hunA hai| isame mArava ko navInatama bhautika sAdhana pramAthana prApta hote haiN| ana ma hama ima nippa para pahuMcate haiM ki vinAna aura dAna meM kucha bhatara pratIta hone para bhI mama vaya yApana hI adhika mAmA ma pAyA jAnA hai| para svara yaha bhI hai ridAna aura vinAra meM vibheda hI kyA hai| bhAratIya vilepamA ne dAna zAstra dvArA mamamta nAnira rahamyo ko apane mAnamiva zrama-taka dvArA samupasthita kara diyA hai, phira mAnara nigAna ko kyA apanAye / dAniya zAstra bhI mumA vepaNa yattikA hI prAmAhita karate haiM para vicAraNIya prazna yahA~ yaha hai nidAna kApAya atIta ko apanA pAha milanA hI visnata mAna leM, para yatamAna vimAna vI apazA dAnizA pA citana kucha prAtara mAmita hI thaa| dAna aura ziAna ma kucha maunika bheda hai, ime samajhanA mAvazyaya hai| dAnitAna mapti ke vibhina tayyA kA patA lagAyA aura dhanAniya pinepalI na ura pratyA para dimaayaa| gagana kA prAdhAra ghamAstra rahA hai, prAI dhamazAstra pathiA tathyoM kA prATikaraNa dAnAma ma dunA hai| isalie vahI nahIM adhavi'vAmA ko bhI rAma prakAza milA hai, jaba midimAna vimI bhI pAzcayajanaya paTanA ko IzvarIya goyA prAratira paTanA na mAna para uno dhAraNA pI gopa mI pora yudi rogatimAna karanA hai / dAnira tA prApta purapA pI pApA kohI panima gatya mAnavA pAyA hai / isama nA karanA nAmniAnA hai| dAna bhaga pApApahI prAja dhama aura adhyAtma pI vividha mA ratAyA para riyana hai, jAti vinAAyAkSama pratyana vyApara aura manuSya pApAya kSama yAmI prrnnaarnaahai| dAnacinnana pradhAna hai pAra vimA pAra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdhunika vijJAna aura himA aura utpatti kA tattva namabha kara unheM jIvanopayogI banAne kA mArga prastuta karatA hai / sacamuca yaha mahA devatA hai / vijJAna ne andhavizvAsajanya nampUrNa mAnyatA ko cunautI de rakhI hai| uparyukta mAne jAne vAle vaijJAnika tathyo me vAyu aura pRthvI ko grAja kA vaijJAnika svatantra tantra mAnane ko taiyAra nahI / 28 trAyunika vijJAna kA prArambha vijJAna mAnavI cetanA kA hI eka viziSTa rUpa hai / tava dharAtala para jaba se mAnava aura usakI cetanA kA astitva hai, taba hI meM vijJAna kA astitva svIkAra karanA hogaa| usakA Adi kAla nirdhArita karanA "RSiyo ke kula aura nadiyoM ke mUla" khojane ke samAna hogaa| hA~, itanA avazya kahA jA sakatA hai ki yAdhunika vijJAna kA janma InA ke pandrahavI zatI ne mAnA jAnA yuktinagata hai / jo bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki vijJAna ke prabhAva ne mAnava samAja kI kAyA palaTane me anupama yoga diyA hai / yadyapi prAcIna vijJAna kI gati meM mAnava namAja ko zIghra parivartana kI kSamatA na thI, sAtha hI kaI bAdhAe~ bhI khar3I kara dI jAtI thI / para vijJAna ke navIna svarUpa meM, bAdhaka tattva ke prabhAva meM, namAja ko zIghra parivartita karane kI adbhuta zakti hai / vijJAna kI pragati se pUrva vijJAna ke namucita vikAsa aura pragati ke pUrva mAnava samAja ke RSikAMga kArya aura vicAra purAtana dhArmika siddhAMto dvArA niyantrita the / vArmika pahaluoM kA sabhI kSetro me prabhAva thA / jJAna ke samagra viSayoM kA varmazAstro me hI antarbhAva thA / itihAsa, gaNita, bhUgola, khagola aura samAjazAstra Adi viSayoM kA kendra vindu bhI dharma zAstra hI thA / isakA pariNAma yaha huA ki jahA~ dharma ke dvArA apanI pragati meM kucha preraNA milI, vahA~ dharma me bar3hate hue jaDa vizvAso ke kAraNa hAni bhI kama nahI huI / dharma atyanta pavitra vastu hai aura antarjagat se samvatra hai, para sthitipAnako yA atyanta purAtanavAdiyoM kI darpa-vRtti ke kAraNa kabhI-kabhI isa pavitra vastu me bhI svArthakA aisA vikAra utpanna ho jAtA hai ki vaha preraNA kA srota hokara bhI svayaM preraNA kA pAtra vana jAtA hai / tabhI nirakuna vArmika vyaktiyoM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 Aja kA yuga dvAga pratipAdita ghama apanI vAstaviktA kho vaThatA hai| inakA sthAna ruDhi aura jJAnahIna paramparAe le letI haiN| bhArata me dhama ke nAma para jAtivAda aura mAnava-mAnava meM bhI bheda ko valpanA ko, rUDhi prAvalya ke kAraNa hI, prathaya minA / pariNAmasvarUpa vuddhijIvI vagadhama ke prati vaphAdAra rahane kI bhAvanA se dUra haTatA gyaa| vijJAna kI prAbhAtira viraNA ne dhama ke svarNodaya se navIna cetanA aura sasvArA sA bala diyaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avikasita dharma aura vijJAna kA saMgharSa jaisA ki Upara kahA jA cukA hai-vainAnika jAgaraNa ne dharma ke prati jar3a vizvAsa hilane lge| dharma pratipAdako ne sthitipAlaka vRtti ke prAvega me ina vainAniko kI na kevala nindAhI karanI prArambha kI, apitu, una manIpiyo ko akasya yAtanAeM bhI dI jAne lgii| gaililiyo ko namatro kI khoja para kArAvAna bhugatanA pddaa| koparanikasa ke 'sUrya pRthvI ke cAroM tarapha bhramaNa nahIM karatA' kahate ho une dharmadrohI ghoSita kiyA gayA / DArvina ke vikAsavAda ne vArmika jagata me bhArI halacala paidA kara dI cUMki tAtkAlika kathita dharmavenA kevala dharma bAstro ke siddhAnto ke andhabhakta the, kyoki vAIvila me to mAnava ko yAdama aura havA kA uttarAdhikArI batAyA gayA hai| tAtparya, vAIvila yA tadanurUpa varmazAstro ke viruddha samasta zuddha vaijJAnika prayatno kI na kevala upekSA hI hone lagI, apitu gavepako para nAnA prakAra ke atyAcAra bhI hone lage / para vijayazrI vaijJAniko ke sAtha hI rhii| kAlAntara me unakI godha AdaraNIya vana gii| 19vI gatAbdI ke samApta hote-hote vijJAna kA prabhAva pracura parimANa me bar3ha calA / sampradAyavAda aura jAtivAda una para tanika bhI apanA prabhAva na DAla ske| isake viparIta samrAT, rAjA aura anya zAsaka ne vainAniko ko khoja me sahAyatA dekara unheM protsAhita karane me garva kA anubhava karane lge| pramaMgataH yahA~ eka bAta kA ullekha anivArya pratIta hotA hai ki sApemata. vijJAna ke prati bhAratIya dRSTikoNa sahiSNutApUrNa rahA hai / yahA~ prAcIna aura arvAcInoM me matabhedoM kI kamI na rahane ke vAvajUda bhI kabhI kisI nUtana citrAra pravartaka ko na phAMsI para laTakAyA gayA aura na use anya kisI prakAra kI nAgarika yAtanAtroM kA hI sAmanAkaranA par3A hai| bhAratIya saMskRti ahiMsA pradhAna hone ke kAraNa samanvayavAdI dRSTikoNa se prota-prota hai| yahA~ yaha bhI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avikasina dhama aura pinAna kA maghapa 31 vismAna karanA cAhie ki vinAna ne kabhI bhI carama satya upalabdhi kA pAgraha nahI ragA aura bhaviSya mazodha ke kAya badanahIM diye| jina sAdhanA mAdhAra para jo kAliya" satya zodha me udabhUta hue ve kAlAntara me aya sAdhana upalabdha hone para badana bhI marate haiN| tAtpaya vinAna visAmo mukhI tattva hai| vimI vastu ko vaha aparivartita nahIM maantaa| suprasiddha amesina dAnika aura vanAniva viniyama jemsa ne TIrahI kA hai 'vinAna ne mAna taka jina tathyo kI gaveSaNA kI hai ve kevala samAva * pimI kA pUNa era atima satya nahI mAnA jA sktaa| uname gasAdhana aura paripanA mA pUNa avasara hai| yaha bhI mabhana hai ki kucha baddhamUra dhAraNAeM bhrAna miDa ho jAe~ aura uha pUrNa paNa chADanA pdde| jijJAsu vo naye vicAro yAtrAgana karane ke lie madA udyata rahanA caahie|" Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasa - - - vijJAna kA sArvabhauma prabhAva dharma vijJAna dvArA prabhAvita hone ke kAraNa tadanurUpa pracalita darzano ko bhI vijJAna kA mArga nirdezaka mAnanA par3A / jina mUla dArganika tathyo para vaijJAniko ko Apatti thI vaha unane dArzaniko ke samakSa rakha dii| cAhe inane unakA mata mAnya na rakhA, para vijJAna kA lohA to mAnane hI lage / rAjanIti, jo eka acira sthAyI tattva hai, to vijJAna kI dAsI hI banI huI hai| parivartana vijJAna para hI nirbhara hai| kahane kA tAtparya hai ki citra, saMgIta, vAdya, lekhana, sambhASaNa, gilpa aura zikSA Adi kalApo ke pratyeka kSetra para vijJAna ne apanA itanA prabhAva jamAyA ki vinA isake kAryakSetra ko gati nahIM milatI thI / yahA~ taka ki khAna-pAna, rahana-sahana, yAtAyAta, yuddhakalA, darzana-sparzana Adi indriyajanya sabhI viSayo para vijJAna kA akSuNNa prabhAva dRSTigocara hotA hai / pratyeka deza kI saMskRti aura sabhyatA ke samasta upakaraNa vijJAna kI chAyA me panapa rahe hai| vizva ko nikaTa lAne meM vijJAna kA hAtha mAnava-samAja para vijJAna kA sarvotkRSTa aura sIdhA jo prabhAva par3A hai vaha hai vizva ke samasta rASTro me nakaTya sthApita karanA / yahI kAraNa hai Aja vaijJAnika dRSTi se mAnA jAne vAlA sArA vizva 19 karoDa mIla kSetraphala vAlI pRthvI para eka sayukta parivAra ke samAna apane-Apako anubhava karatA hai / drutagAmI sAdhanoM ne vibhinna dezo me sAmIpya sthApita kara yaha siddha kara diyA hai ki cAhe koI rASTra yA usakA pramukha vyakti kitanA hI bar3A aura gakti-sampanna kyo na ho, para vaha ekAkI apanA rASTrIya kArya sahRdayatApUrvaka sampanna nahI kara sakatA, yA apane ko anya rASTrI me pRthaka nahI rakha sktaa| isIlie to pratyeka kSetra meM antarrASTrIya sahyoga dinAnudina bar3hate jA rahe hai / yadyapi isa pavitra kArya meM saMkIrNa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizAna kA sAvabhauma prabhAva aura smArthI rASTra bAdhA avazya upasthita karate haiM, para cajJAnika dRSTipoNa antarrASTrIya vikAsa meM ullekhanIya yoga detA hai| vizva sarakAra aura vizva ghama kI kalpanA vijJAna ko vyAparatA kA pratyakSa pramANa hai| vizva yAyAlaya to sthApita ho hI cukA hai| so vapa pUrva isakI palpanA hI asambhava thii| dinAna yA vAstavika vikAsa ahiMmA para vizeSa nibhara karatA hai| umIne mAnava jIvana ma macce saudaya aura aikya vA sthAyittva sabhava hai| mahimAhIna vinAna pariNAma kyA hAge? yaha pAja kI antarrASTrIya rAjanatika paristhitiyA ko dekhate hue, gAyada hI batAne kI AvazyaktA ho| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyAraha dharma kA svarUpa bhAratavarSa meM dharma bahuta prAcIna kAla se bhArata kI khyAti eka dharmapradhAna deza ke rUpa me rahI hai| yahA~ kI saMskRti aura sabhyatA kA pallavana dharma ke hI mUlyavAna siddhAnto ke grAdhAra para huA hai| RSi-muni va tattva samIkSako ne tapovana me rahakara tyAgamUlaka jIvana vyatIta karate hue jo anubhUtiyA~ prApta kI, unakA vyaktikaraNa bhI adhikatara dharma ke mAdhyama se huA hai| dharma kA sambandha bhale hI grAtmastha ho para vaha eka sAmAjika vastu hai / samAja itihAsavada saMsthA hai jo svaya apane grApame eka vijJAna hai, ata samAja kI antarAtmA kA yathocita poSaNa yadi dharma dvArA hotA hai to bAharI AvazyakatAo kI pUrti vijJAna dvArA hotI hai, yata dharma aura vijJAna ko samIkSAtmaka dRSTi se bhinna mAnane me buddhimattA nahI hai / dharma jIvana kA eka aisA mahattvapUrNa aMga hai, jahA~ mAnava kucha kSaNo ke lie apane-Apako sAMsArika yatraNAtro me mukta pAtA huyA prAdhyAtmika zrAnanda kA anubhava karatA hai / vaha laukika jIvana me rahakara bhI dharma dvArA grAntarika cittavRtti me lIna rahane ke kAraNa lokotara yA anirvacanIya sukha kA vodha karatA hai / vyakti, samAja aura rASTra kI sukha-zAnti aura samRddhi dharma ke samucita vikAsa para avalambita hai / grantarjagat se sambaddha rahane ke bAvajUda bhI usakA vAstavika svarUpa vyAvahArika hai aura vaha bAhya kriyAzrodvArA hI jAnA jAtA hai / ise grAcAra kI sajA dI jAtI hai / cAcAra paramparA ke kAraNa hI ise itihAsa - sambaddha mAnanA paDatA hai| kAraNa ki sasAra me cAhe koI bhI vastu kitanI bhI grAntarika ho para vyavahAra dvArA hI anubhUta hone ke kAraNa vaha zrAcAramUlaka hotI hai aura sAmayika pravAha ke anusAra usakI grAtmA ke parivartanIya rahane para bhI AcAro me samaya ke anusAra parivartana karanA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghama kA svarupa 35 paDatA hai yA svaya ho jAtA hai / ghama ke prAcAramUlaka vikAsa ko dekhate hue kahAA paDatA hai ki samaya-mamaya para eka hI ghama ne vAhya sthiti me bahuta-kucha parivatana imalie kiyA ki use jIvita rahanA thaa| sAmAjina paristhitiyo ke AdhAra para adhikAgata' panapana vAle tatvo me parivatana pAnA svAbhAvika hai| parivatana hI isasI majIvanI zakti hai / jaba hama aAtu ke anusAra vastra parivatana kara mUla mpa me apanI deha kA rakSaNa kara sakate haiM to vyApaka rUpa meM parivatina paristhitiyA me bhI bAhya vyavahAra me pari vatana kara apanI mUla vastu kI rakSA kara sakate hai| yaha parivatana jIvanazakti hI pradAna nahIM karatA ki tu vicArAma bhI zAnti samutpanakaratA hai| dhama kI paribhASA atyadhika yAtmika vastu ko paribhASA meM bAMdhanA baDA dina ho jAtA hai, kyApi adhira cacanIya vastu yA jaba jIvana se sambadha kSINa hone lagatA hai tana manuSya ise vyAgyA dvArA sthAyitva dene kI ceSTA karatA hai| dhama kI lagabhaga yahI sthiti hai, kyApi dhama kI carcA zabdata to bahuta hotI hai, para jIvana se gaharA samya va alpa hI rahatA hai| isa prakAra ke vANI vilAsa kA vyApaka prabhAva yahA~ taba prasarita hai ki anapaDha yA ghama ke sambapa meM pratyalpa mAna rakhane vAlA bhI brahma, mona aura anekAtavAda kI carcA karate nahIM apAtA / ImAnadArI ke sAtha yadi dekhA jAya to dhama devana vANI taka hI sImita rahane vAlA tattva nahIM, apitu isake siddhAnta daniya jIvana ma mona prota rahne cAhiye / dhamade mama tara bahuta kama lo| pahuMca pAte haiN| jinakI pahu~ca hai unakI vANI mauna rahatI hai| bhArata me sacamuca dhamakI bahulatA hai / vyAkhyAtAra bhI maneva hai| koI dAna ke dvArA dhama ko samajhAne kI cepTA karatA hai, to koI vevalamAcAra dvArA hI isakI vyAcyA parane ma praya nagIla hai / ana dhama kI bhArata me pracura vyAmyAe~ va parimApA minatI haiN| janadazana ke udbhaTa vidvAna prajJA capa0 zrI muganAlajI maghatrI ne apane 'darzana aura cinana' nAmaka praya meM naoNra maoNla ke matAnusAra yaha batAyA hai pi "dhama kI lagabhaga dasa hajAra dhyAsyAeM ho curI haiM phira bhI dagama gabhI po kAmamAveza nahIM hotaa| mAvira baura, jana prAdi dhama uA vyAyAmI me bAhara hI raha jAte hai / " Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura ahiMsA vyAkhyAkAra mAtra sampradAya yA apane dharma taka hI sImita rahatA hai / kisI bhI prakAra ke vyAmoha yA pUrvAgraha se prabhAvita vyakti se vyApaka yA sarvajanagamya vyAkhyA kI grAgA nahI kI jA sakatI hai / dharma zabda kI utpatti isa prakAra kI jAtI hai- "dhAraNAt dharmaH" jo dhAraNa kiyA jAya vahI dharma hai| dharma zabda dhU dhAtu se nippanna huA hai jisame 'maya' pratyaya joDane se dharma zabda banatA hai, jisakA tAtparya he dhAraNa karane vAlA / para vaha kyA dhAraNa karatA hai ? yaha eka prazna hai / jahA~ taka dhAraNa karane kA prazna hai samasta dharma ra sampradAya isase sahamata hai para jo dhAraNa karAyA jAtA hai mata bhinnatA vahI hai / kyoki pratyeka dharma aura sampradAya ke sadasya apane anukUla tathyoM ko hI dhAraNa karate haiM aura vaha hI Age calakara unakI dRSTi me dharma bana jAtA hai| jaina darzana bahuta hI vyApaka aura vyaktisvAtatryamUlaka darzana ke rUpa me bahuta prAcIna kAla se pratiSThita rahA hai / prANI mAtra kA sarvodaya hI isa darzana kA kAmya hai / vaha mAnava-mAnava me uccatva, nIcatva kI kalpanA kA virodhI hai / vaha prANImAtra ke vikAsa kA mArga prazasta karatA hai / vaha itanI krAMtikArI ghoSaNA karatA hai ki apane utthAna - patana me kisI ko sAdhaka-bAdhaka nahI mAnatA, vaha apane vikAsa ke lie Izvara taka kI parAdhInatA me tanika bhI vizvAsa nahI rakhatA / utthAna-patana kA dAyitva vyakti ke puruSArtha para avalambita mAnatA hai / varadAna yA abhizApa jaisI koI vastu jaina darzana me nahI panapI / avatAravAda ko bhI vaha asvIkAra karatA hai / vaha manuSya ko itanA vikasita prANI mAnatA hai ki use paramAtmA taka hone kA adhikAra prApta hai / paramAtmA me aura mAnava me kevala itanA hI antara hai ki paramAtmA ne prakAza kA pUrNatva prApta kara liyA hai, aura mAnava apane me sthita prakAza ko AvaraNa dvArA DhaMke rakhane ke kAraNa hI mAnava banA hugrA hai / yadi manuSya cAhe to viziSTa prAdhyAtmika puruSArtha dvArA anAvRtta hokara paramAtma pada prApta kara sakatA hai / 36 jahA~ tyAgamUlaka jIvana-yApana karane vAle manISiyo dvArA dharma jaise pavitra tattva kI vyAkhyA prastuta kI jAya vahA~ svabhAvataH sarvajanopayogI vyApaka dRSTikoNa rahe yaha svAbhAvika hai / AcArya kundakunda ne dharma kI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghama kA svampa 37 bahuta sundara, makSipta maura mAragarbhita vyAsyA karate hue "vatyu sahAvI dhammo " vastu ke svabhAra vo hI dharma nahIM hai / pratyeka padAtha yA vastu vA apanA nija svabhAva hotA hai aura vaha svabhAva hI usakA mUla dhama hai / udAharaNAya gItatatva jala kA bhUla ghama hai, agni vA uSNala | zrAghyA miva dapTi meM AtmabhAva meM rahanA AtmA kA mUla dhama hai| pudagano ke vikAro meM ramaNa karanA prathama hai / zrarthAt mAgArika vRttiyoM meM lIna rahapara liAga aura vabhava vo hI jIvana kA antima lakSya mAnavara jIvana vyatIta karanA tAttvika dRSTi meM prathama hI hai / parigraha mAtra kA poSaNa dhama yI coTi ma nahI zrAtA, kyoki isase hiMsA vRtti protsAhita hotI hai / paravartI jainAcAryoM ne samamAmayika paristhiti ke anusAra dharma kI prAsta vyAsyAe~ evaM use jIvana ve daniya zrama meM kisa prakAra AcAra ma lAyA jA garatA hai? samAja bhaura nIti se isakA kyA sambAdha hai zrAdi anaka nipayo vA sAragarbhita vivecana kara dharma vA adhira loga bhAgya banAne kA anu varaNIya prayAsa kiyA hai| paravartI zrAcAryoM kI vyAsyAe~ maunika rUpa ma upayukta sUcita siddhAnta kA hI anugamana karatI haiN| dhama vA prAdurbhAva dharma samAja kA atyAvazyaSa bhaga rahA hai| isakI utpattikA AdirAta etihAsika STi se banA hai| samAja vijJAna kI dRSTi se jaba me mAnava yA astitva hai tabhI se dhama kA bhI mastitva svIkAra karanA hogaa| mAra me kisI bhI kone meM nirmita yA anizrita mAnava yA bhambhanata pAI bhI maga egA na hogA jisakA apanA koI dharma na ho| ghamahIna samAja me jIvana samunA nahI raha garanA, pAha vaha vicAramUnara ho yA mAcAgyUlara | yadyapi yaha sthAna dhama yA aitihAmi mamIzA mA nahIM hai, pramiya viSAma ve para caraNa para gambhIra vicAra karo pAhI hai. yahAM prAgina gata me hI matoSa karanA hogA, kyoki dhama ra zraddhA prAhma tatva hai| bhA aba dama para hAsita dRSTi se vicAra diyA jAnA hai to zraddhA yo svabhA pATapahuMcI hai| para vicAra dhArA jaya gavAja meM mAnI hai taba purA vividha paramparAnuyAyI upAya mora ra samabha gate haiN| devatA hai "vizeSa prakAra ke vicAroM meM gazyama Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 Adhunika vinAna aura ahiMsA vaijJAnika yuga meM AvazyakatA hI kyA hai ? ina atirekapUrNa vicAra dhArA me kitanA tathya hai / yaha batAne kI zAyada hI AvazyakatA rahatI ho, para itanA kahane kA lobha mavaraNa nahIM kiyA jA sakatA ki jo dharma vAstavikatA ko lie hue hai vahA~ to bhaMyakara baiSamya me bhI sAmya prasthApita ho jAtA hai| vikAra aura vAsanA kA jahA~ kSaya ho jAya to phira vivAda ko avakAga hI kahA~ milatA hai| saca bAta to yaha hai ki dharma ke nAma yApattiyAM nava baDI hotI hai jaba isa yAtmika aura parama nimala vastu ke sAtha hI apane-apane sampradAya ko saMyukta kara dete haiM aura taba asahiSNu vRtti ke protsAhana ne hI dharma apayana kA bhAgI banatA hai| prAMtarika dharma ekatva kA hI pratipAdaka hai, bheda kA nahIM / vyavahAra me Acarita niyamo meM bhale hI bhinnatva ho ! maulika tathya to trikAlAbAdhita hai| dharma ke marma ko AtmasAt na karane ke kAraNa hI samAja me azAMti phailatI hai| maiM pUrNa AsthA aura vizvAsa ke sAtha kahanA cAhUMgA ki Aja ke bauddhika yuga meM vAstavika jIvana ke saMtulana ko banAye rakhane ke lie paramArya vRtti yA dharma kA honA nitAnta Avazyaka hai| anaitikatA dvArA Aja jo rASTrIya caritra kA dinAnudina hrAsa ho rahA hai, isakA eka mAtra kAraNa dhArmika gikSA kA abhAva hI hai / bAlaka ke mana me prAthamika zikSA ke sAtha hI naitikatA aura dharma ke saMskAra DAla diye jAe~ to koI kAraNa nahI ki rASTrIya caritra kA dharAtala giratA rhe| ___ yahA~ itanA spaSTa kara denA Avazyaka hai ki dharma ke nAma para sAmpradAvika vRtti kA popaNa na ho, jo rASTrIya vikAsa kI sabase baDI bAvA hai| sAmpradAyika bhAvanA ne hI dharma ko badanAma kara rakhA hai| dharma samatva kA amara sadega detA hai| tAtparya yaha ki varma sabhI paristhitiyo meM atIva pAvavyaka hai vagarte ki usa para sAmpradAyikatA kA prAvaraNa na ho| dhArmika zikSA bhAratavarSa atItakAla se avyAtma-vidyAyo kA kendrasthala rahA hai| jahA~ pAzcAtya vaicArikoM ne apanI zakti kA prayoga aNu-paramANu ke anvepaNA me kiyA vahA~ bhArata ke tattvaciMtaka manISiyoM ne AdhyAtmika tattva kI khoja meM / isakA artha yaha nahIM ki bhAratavarSa bhautika kalA aura vidyAlo Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhamakA svarUpa maisUya hI rahA / vitu yahAM para bhautika aura AdhyAtmika dono klAno pAmudara magama rahA hai jisakA prakana itihAsa ke pRSThA para spaSTa akti hai| tamazilA aura nAladA vizvavidyAlayoM kI prakhyAti dUra-dUra ke prAto aura dezoM meM phailI huI thii| una vidyAlayoM kI prayogazAlA me apanA sAstha. tika jIvana hAsana ke lie baDe-baDe pahADA aura maritAmA ko hI nahI kiMtu vizAla mamudrA ko bhI nAMdhakara vidyApremI vidyArthI samupasthita hote the| yahAM uha nyAyadAna, sAgyadAna, gaNita, jyotipaNAsma, nItizAstra paura prAdhyAtmika phinaoNsapI adhyayana karAyA jAtA thaa| epa kulapati ke sAnidhya meM saMkDo adhyApaya aura hajAro vidyArthiyo kA samUha rahatA thaa| isame spaSTa hai ki bhAratIya paramparA meM bhautiya vinAna mI alpatA nahIM thii| para una mabasarAprayogAtmasvarUpa meM vikAsa meM hI diyA jAtA thaa| vahA~ heya, geya aura upAdeya kA pUrNa viveka honA thA / una gumyuno meM 1 palAe~ aura vidyAeM mivalAI jAtI thI jo bauddhika vikAsa ke mAtha hI antazcetanA meM bhI pAna yA sacalAiTa jagamagA saka aura mAskRnira jIvana pA nirmANa kara maveM / jo vidyA mAnava yo vilAsitA papana meM girA de pauraparata pratApI jajIrAge AvepTina kara de, urAkA mAratIya dRSTi se koI mUlya nahIM thaa| maharSi mAne vidyA phI mAyayatA batAte hue payA hI mudara pahA hai "sA vidyA yA vimuktaye" vidyA yahI hai jo vyakti vA samAra ye bacanA meM mumata karamAkSa kI dizA ma prerita paratI ho| ukta dRSTi meM jaya hama cinana parate haiM topAte haiM ki bhAratavapa zakSaNika mora mAdhyAtivavAda me pratpatamamunnata thA |pr banamAna siA paddhati ko detA mAdhyArimA vikAsamA nArA purAtana yuga kI vItI yAta mA ho gayA hai| mAtra pAyArimA gitA meM mArga para bhauniya nibhA ne bharanA gudAmA gAra dihai| yati pAna ye piyApI se yaha prazna piyA jApa zidAvana yA pirAmAda mAra mAragAma yAdandrAmara monisvAda tathA gAmyavAda pA hai ? go gambhava hai vaha na viSayoM para ghaTAtA prabhAva bhASA ma bhASAmA garinu umaga yA pAgamapi bhagavA mahAgIra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 vimAna ke sahAre prAkRtika zakti kA upayoga isameM koI saMdeha nahI ki prAkRtika zakti kA sarvAdhika upayoga iTalI tathA jApAna ne diyA hai| iTalI meM idhana kA prapezAta prabhAva thA, vahA~ ye vaijJAniko kI dRSTi bhUmigarbhastha upamA para vedrita huI / namo na isa kAmA vA upayoga kiyA jAya ? phakta phloresa ke viTavartI eka jagaha lAvA meM se nikalane vAlI USmA se ve priMsa voTi vidyuta padA karane meM yahA~ taka saphala rahe ki phloresa, sImA kA samIpavartI bhU bhAga aura nepalma isa vidyuta se prakAzita ho uThe / vAyu tattva bhI jIvana kA eka atyata anupakSaNIya tatva hai / vAyu vI zakti aprUva hai| vAyu zuddhi hI prAdhyAtmika dRSTi se yoga bhAga yA eka mApAna hai| vAya vA pAnika mahattva bhI kisI bhI dRSTi se kama nahI / zakti ke nUtana sAdhano ke lie vainAniyoM ne vAyu zakti kI zrAvazyaktA nAtItra anubhava kiyaa| bRhattara sAgara aura mahAdvIpA para tIvra gati me vAyu sacAra hotA rahatA hai| para mAnava ke isave bhUla se paricita hone ke bAvajUda bhI isa para kase niyaMtraNa rasA jAe, yaha eka samasyA thI / kyoki mukta vicaraNa karane vAlI vAyu ko mAnava sImA meM visa prakAra Avaddha rhe| zrabhI kucha hI varSa hue, vAyu zakti kA niyantrita vara isakA upayoga yatra cAlita mInA meM kiyA gyaa| isase vidyuta bhI utpanna vo jAtI hai| amerikA ma vAyu cAnita yatrodyoga vistRta ho cunA hai / mejara vilsana ne san 1024 meM eka atyadhina zakti sampana vAyu cAlita yatra mA prAviSkAra kiyA thA / banAvAmI penmeDana ne eka bAra briTiza esAmiena ve samaya sambhASaNa karata hue kahA thA "yadi iglaNDa ke sabhI U~ce paThArA para vAyu yatra sthApita kiye jAe~ to uname vidyut padA kI jA sakatA hai jisase deza meM yatrodyoga vo prAtsAhana milegaa|" 55 yaha to mAnA huI bAta hai sUpa bhI dAvi kA eka bahuta vahA mahAsrota hai / pradhyAtma pradhAna bhAratIya saMskRti meM gata sUrya ko dhAmiya jagat meM jA pratiSThA prApta hai vaha sarvokRSTa hai / svarodaya va yogAtagana tattva meM bhUya yA mahattva savavidina hai| sUya ne bhAratIya kalA ke vikAsa meM bahuta bar3A yoga pradAna kiyA hai| prAcInatama sUya pUjopAnA pracura pari mANa meM upalabdha haiN| bhArata meM sUrya pUjava jAti vikasita rahI hai| na kevala Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha dharma aura vijJAna "pAzcarya pUrNa vizva sabase sundara hai| aisA anubhava hotA hai| saccI kalA kA aura vijJAna kA vahI udgama sthAna hai| jisake mana meM isa bhAvanA kA udaya nahIM hotA, jise camatkAra aura vismaya mAlUma nahI hotA, kahanA cAhie ki usake netra hamezA ke lie phUTa gaye, vaha mara gayA / isa dRSTi se kevala mai dhArmika huuN|" -AinsTAina dharma Atma samvaddha hote hue bhI samAjamUlaka vastu ke rUpa me zatAbdiyoM se jana jIvana me pratipThita rahA hai / vijJAna kA bhautika jagat se sambaddha hote hue bhI dharma ke kSetra meM isakA prabhAva rahA hai / dharma kI vAstavika abhivyakti AcAramUlaka paramparAlo me nihita hai jo samAja kI naitika sampatti hai| uccatama prAcAra aura vicAro dvArA vAsanA kSaya hI dharma kA eka sopAna hai| prAcAra vipayaka paristhitiyA~ parivartita hotI rahatI hai-usakA mukhya kAraNa vijJAna hai / vijJAna ne dharma ke vAhya svarUpa ke anveSaNa me jo krAtikArI rUpa diyA hai-vaha mAnava gAstra aura samAja zAstra kI dRSTi se anupama hai| purAtana kAla me, vartamAna artha me prayukta vijJAna gabda sArthaka na rahA ho, para jahA~ taka isakI bhAvamUlaka paramparA kA prazna hai, isakA nakaTya spaSTa hai / samAjamUlaka krAtiyo kA jo dharma para prabhAva par3A hai aura jo apekSita saMgodhana bhI karane par3e hai yaha saba kucha vijJAna kI hI maulika dena hai, kyoki vizuddha AdhyAtmika dRSTi se jIvana yApana karane vAlokA astitva bhIbhautika jagat para hI nirbhara rahatA AyA hai ata samAja se vaddha vaijJAnika prayogo ko bhI dharma dvArA samarthana milA hai| java hama jJAna kI vizeSa sthiti ko vijJAna ke rUpa me agIkAra karate hai to svata spaSTa ho jAtA hai ki vijJAna bhI AtmA kA eka maulika gaNa hai| upnissd| me 'eka se aneka kI ora Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghama aura vijJAna 45 prerita karane vAlI zakti' ko vinAna kahA gayA hai| paurvAtya vinAna kI paramparA kI jaheM dhama ke prAdikAla tava vikharI huI hai / ho, kucha kAla esA avazya vyatIta huA ki vijJAna yA sthAna zraddhA ne grahaNa kiyA, para isasa hamArI satyA vepigI vatti ko adhika protsAhana nahIM milA / vijJAna evaM esI dRSTi pradAna karatA hai ki jisake samucita upayoga dvArA Atma tatva gavapaNa ye prazasta kSetra ma bhI prAti kI jA sakatI hai / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teraha vijJAna dvArA sukha-samRddhi "vinAna mAnava ko mAnava ke nikaTa lAne kA tathA mAnava ke lie sampUrNa sukha sAmagrI juTAne kA eka camatkArapUrNa prayatna hai / jo isake viruddha AcaraNa karatA hai vaha vijJAna ko samajhatA hI nhiiN|" -AinsTAina aneka prAgaMkAoM ke bAvajUda Aja mAnavIya dRSTikoNa vijJAna ke prati aAgAnvita hai| kyoki indriya sambhUta sukhopalabdhi ke samana sAdhana vaha juTAtA hai / atIta me samrATo ke lie bhI durlabha sAdhana Aja akiMcano ke lie bhI sarva sulabha ho cale hai| vijJAna kI camatkRtiyA~ adbhuta hai| TelIvijana kohI lIjie, hajAroM mIla dUra hone vAlI pratyeka prakriyA ko jahA~ kahI bhI, vaijJAnika sAdhana upalabdha hai, baiThakara dekha sakate haiM / audyogika sasthAna kA vyavasthApaka apane kamare se hI sasthAna kI kAryavAhI kA nirIkSaNa kara sakatA hai| hITara kA 'plaga' lagAte hI Apako garma-garma pAnI tatkAla mila jAtA hai| ATA pIsane ke lie vijJAna ne Apako pavana cakkiyA~ yA kala cakkiyA~ pradAna kI hai| pAnI dUra se Dhokara lAne kI dikkata nahI karanI par3atI hai| nala kholate hI gaMgA-yamunA kI vimala jala-dhArA Apako nahalA detI hai| Apa garmI se ghavarA rahe hai / basa, vaTana davAne kI hI dera hai, pakhA pharaphara havA karake Apako zAnti pradAna kara degaa| bhojana banAne ke lie dhue~ me aoNkho ko kapTa dene kI AvazyakatA nahIM rahI-phUMkA-phUMkI nahI karanI hai| 'kukara' me khAdya sAmagnI DAlate hI rasoI AsAnI se taiyAra ho jAtI hai| vividha vipayaka jJAna prApti ke lie vidyArthI ko kAgajoM para hAtha se likhane aura nakala karane kI jarUrata nhiiN| sau, do sau yA hajAra pRSTho kI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 vinAna dvArA sukha-samRddhi chapI chapAI pustaka sArI dikkta miTA detI hai / hajAro lAkhA rapayo kA joDa, bAkI, guNA, bhAga yA anya kisI prakAra yA pecIdA himAva karane ke lie zrApanI mAyA -paccI nahI karanI paDatI / eka minaTa se bhI kama samaya me gaNava yatra thApA hisAna kara detI hai / betAra ke tAra se jamA huA reDiyo manuSya kI citA aura vyagratA kSaNa bhara me kAphUra kara detA hai / sakTa ke samaya vaha manuSya ke lie bahuta lAbhaprada siddha hotA hai / jaba koI jahAja khatare meM pha~sa jAtA hai to kSaNa bhara ma usakI sUcanA pahu~cAI jA sakatI hai aura tatra samaya para sahAyatA pahu~ca sakatI hai| khoye hue bacco yA dhAdamiyoM kA patA calAne me reDiyo vaDA lAbhadAyaka siddha huA hai / sinamA vijJAna kA eka mahAna varadAna hai, jisane mAnava jIvana be vibhinna kSetro mAphI uthala-puthala macA dI hai| sinemA ke prabhAva ko naitiktA ke mApadaNDa se nApane kA yaha prasaga nahI hai| usakA natika prabhAva citra nirmAtA kI abhiruci para nirbhara hai| vijJAna usa dAyitna se mukta hai| vijJAna kI vRtAyatA sAdhana prastuta kara dene meM hai, sadupayoga yA durapayoga kI bAta usake prayoktAgrA para avalambita hai / vidyuta zakti kI gapaNA vimAna kI bahuta baDI saphalatA hai / isakA prayoga Aja savatra ho rahA hai gharo me prakAza karane ke lie tathA vastroM ko prema karane, khAnA pakAne, pAnI gama karane, kamaro ko sApha rakhane, bhavanoM ko vAtAnukUlita karane, pakhe canAne, reDiyo, sinemA tathA baDe-baDe yatro ko canAne meM kiyA jAtA hai| isakI badaulata manuSya ko anaginata vaThinAiyA~ dUra ho gaI haiM, jo vaSTaprada aura mamayanApana thI / isI kI sahAyatA se manuSya na baDI-baDI aura gaharI nahara khodI haiM, nA~dha ra pula banAye haiN| jahAja, moTareM, rela, vimAna aura anya saikaDo vastunA kA nirmANa isI ke kAraNa ho makA hai| nijalI kA hathauDA aura zena vasA adbhuta kAma kara dikhalAtA hai, yaha kimI me chipA nahI hai| 1 vANijya aura udyAga ke kSetra meM vijJAna ne jame nUtana sRSTi hI khar3I kara dI hai| hAtha karagho kI apekSA minA ma bArIka zraura manorama vastrA kA apa samaya ma Dhera kA Dhera taiyAra ho jAtA hai / prayAya asabhya vastue~ baDI saphAI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 yAdhunika vijJAna aura ahiMsA aura gIghratA se banane lagI hai / Adhunika lAMDarI me eka ghaNTe me do hajAra kapaDe dhoye jA sakate hai / eka kamIja kI taha karane me eka miniTa se jyAdA samaya nahIM lgtaa| mudraNa yatro ne bhI Azcaryajanaka kArya kara dikhalAye hai / Aja ke mudraNAlaya eka ghaNTe me samAcAra patroM kI hajAro-lAkho pratiyA~ mudrita kara dete hai / aimI magIne hai jo una patroM kI taha karatI jAtI hai, pate akita karatI jAtI haiM, paikeTa banAtI jAtI hai, aura TikiTa bhI lagAtI jAtI hai| Aja aisI mazIno kA bhI prayoga kiyA jAtA hai jo bar3I-baDI rakamo kA jor3a lagA sakatI hai, aneka prazno ko hala kara sakatI hai, vyAja phailA sakatI hai| aisI bhI mazIne hai jo vinimaya kI nizcita dara para eka deza kI mudrA ko dUsare deza kI mudrA meM parivartita karane kA hisAba lagA sakatI hai| 'DikTAphona' ne lekhako ko kitanI suvidhA utpanna kara dI hai| anuvAdako kI kaThinAiyoM ko dUra karanevAlA TAiparAiTara bhI Aja maujUda hai jo eka bhApA kA karIva ATha bhApAtro me anuvAda kara detA hai| yUropa aura amerikA ke deza ava kRpi ke lie prakRti ke muhatAja nahI rhe| vahA~ kRtrima varSA kA bhI prayoga kiyA jAne lagA hai| pazuoM dvArA calane vAle halo ke sthAna para TraikTaro kA prayoga to aba purAnI-sI bAta ho gaI hai| prAkRtika khAda ke vadale rAsAyanika khAda, jo atyadhika upajAU hotI hai, taiyAra hone lagI hai / vahA~ khetI-bAr3I ke prAyaH sabhI kAryoM me yaMtro kA upayoga hotA hai| phasala kATane kI eka mazIna, jo 50 haoNrsa pAvara se calatI hai aura jisame 30 phuTa taka lambI darAtI hotI hai, bar3I zIvratA se phasala kATatI hai aura pratidina karIva hajAra, DeDha hajAra vorI anAja bhI nikAla detI hai| aisI mazIno kA bhI AviSkAra ho cukA hai jo eka ghaMTe me 2400 roTiyA~ banA sakatI hai, 2400 votalo me davA bhara sakatI hai aura 3000 votalo ko DATa lagA kara bada kara detI hai| pahale eka manuSya dina bhara coTI me er3I taka pasInA bahAkara kucha mana miTTI khoda pAtA thA, Aja mazIna kI sahAyatA se, utane hI samaya me, 1600 se 2000 Tana taka miTTI khodI jA sakatI hai| manupyo kI muvidhA ke lie nadiyo ke pravAha taka badala diye gaye hai / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna dvArA suna samRddhi bhavana nirmANa patA na bhI eka nUtana hI rUpa dhAraNa kara liyA hai| sakDA majila ke gaganacumbI bhavana kucha hI mahIno meM tayAra ho jAte haiN| vizva kI janasakhyA ma atyadhika vRddhi hone ke kAraNa jaTila banI khAdya samasyA ko bhI vinAna ne bahuta hada taka sulajhAne kA prayala kiyA hai| siMcAI ke lie nahareM aura nalakUpa khodavara aise bhUbhAgA taka pAnI pahu~ cAyA gayA hai jo yugo meM bajara paDe the / jalavidyut bhI kRpaka ke lie eka mahAna varadAna siddha huI hai| Aja kRSi kSetra meM bIja vAna se lekara phagala kATane taka ke mabhI vAya yajJAnika upakaraNo me hote haiM / pariNAmana manuSya kI anakAneka mumIrateM kama ho gaI haiN| Adhunika yuga meM nagara datya kI taraha vizAla se vizAlatara banate jA rahe haiM aura jyA-jyA unama janamasyA kI vRddhi hotI hai, tyA-tyo sva. cchatA kI samasyA bhI mahatvapUrNa vanatI jAtI hai| magara vijJAna ne isa samasyA ke mamAdhAna meM bhI pUNa yAga pradAna diyA hai / jala ke chiDakAva ke sAdhana, jamIna ke nIce kI nAliyo tathA palaga-yaha saba vigAna ke hI upahAra hai| prAcIna kAla meM manupya padala yA ghADA, U~TA, hAthiyo athavA bala gADiyA prAdi sa yAtrA karatA thA / yAtrA ke yaha saba sAdhana matharagati, yApTaprada eva maraTamaya the| unIsavI zatAbdI meM bhApa ijana ke prAviNAra ne mAvIya gamyatA ke kSetra meM eka navIna aura adbhuta yuga kI sRSTi kii| pazubhA dvArA gaucI jAne vAlI gADiyAmA myAna relagADiyA ne le liyA para to manuSya bhUta sI taraha pRSI tala para sarapaTa dauDa lagA sakatA hai| dhyAmayAnA ne tAvidyancAlita gADiyA vo bhI mAta para diyA hai| ____ yadiAmanupya prAmA meM ur3ana ke mApana denA karatA thaa| yUnAnI paurANira yathAmA ma DADaga kI vathA kucha isI prakAra kI hai| vaha apane putra prasAramo mAya ga uDAra iTalI pahuMcA thA piyAnA va anugAra cAra-paTa ne apane bAhumA para pakSiyA ye paga baura rame the| bhAratIya sAhitya ma bhI pAmayAnA ye panA yaNana milata mAtrA jana prayo meM vidyAdhara mara evaM mAnara jAti kA unnaya hai, jisa pAga Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdhunika vijJAna aura grahisA grAmataura para vyomayAna hote the / rAmAyaNa meM bhI aisA hI eka ullekha upalabdha hotA hai / sunA jAtA hai ki abhI kucha dina pUrva saMskRta bhASA kA eka grantha milA hai, jinameM vyomayAna banAne kI vidhi kA varNana kiyA gayA he / ina saba bAtoM se, isa vicAra ko bala milatA hai ki kisI jamAne meM bhAratIya vidyAdhara' (vaijJAnika) vyomayAno kA prayoga karate the / vastutaH yaha vipaya granveSaNa kI apekSA rakhatA hai| kucha bhI ho, prAja ke mAnava ne vAyuyAno ke camatkAra ko pratyakSa dekha liyA hai| zrava vaha svayaM pakSI kI bhA~ti grAkAza meM ur3a letA hai| eka bar3e vimAna meM 80 taka yAtrI baiTha sakate hai, cAlaka alg| vimAnoM meM gIcAlaya, bhojanagRha yAdi kI sundara vyavasthA rahatI hai | 1800 mIla prati ghaNTA gati karane vAle vAyuyAna bhI banane lage hai / ataeva pratyadhika lambI uDAne bhI zrava kaThina nahIM raha gaI haiN| kucha hI ghaNTo meM samagra vizva kA bhramaNa karane kI yojanA bhI bana rahI hai| yahI nahIM, yUropIya dezo meM pronithepTara nAmaka eka aisA yatra bhI vana rahA hai, jisakI sahAyatA se plAsTika ke paMkha lagAkara manuSya svataH cir3iyA kI taraha ur3a sakegA, usake lie na kisI havAI aDDe kI AvazyakatA hogI aura na kisI TImaTAma kI / 50 grAja ke daityAkAra virAT zrIra graddbhut kSamatAzAlI yaMtro ne mAnavIya jIvana me eka bhUcAla sA utpanna kara diyA hai| kisI bar3e kArakhAne meM jAkara grApa dekheMge to romAca ho uThegA, aisA anubhava hone lagegA, mAno manuSya ne bhUto ko hI vaza meM kara liyA hai| 1 Aja kA manuSya dharatI aura grAkAza meM hI nahIM varan samudra ke vakSasthala para bhI pratihata gati se machaliyoM kI bhA~ti vicaraNa kara rahA hai / Adhunika jala jahAja purAnI samudrI naukAo kI taraha havA aura laharo para nirbhara nahI hai aura na tUphAno se hI unheM khatarA hai / ye jahAja itane vizAla hote hai ki unake bhItara choTA-moTA nagara samA sakatA hai / iname eka sAtha hajAro loga yAtrA karate haiN| sahavAdhika Tana kI sAmagrI bhI DhoI jA makatI hai / IsTa iNDiyA kampanI ke samaya meM bhArata se igalaiNDa pahu~cane me eka varSa lagatA thA jaba ki grAja tIna saptAha paryApta hai / antarprAntIya vyApAra, vANijya sambanvI vastue~ pracura parimANa me jalayAno dvArA saralatA se eka Page #56 -------------------------------------------------------------------------- Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 Adhunika vijJAna aura himA niHsandeha bhUtapUrva hai | racanAtmaka kSetra meM yadyapi prAcaryajanaka grAviSkAra vijJAna dvArA sampanna hue haiM, para durbhAgya kI bAta hai ki vinAzakArI kSetra me bhI isakI saphalatA kalpanAtIta hai / prathama mahAyuddha ke samaya yauddhika vimAnI kA grAviSkAra huA, dvitIya mahAyuddha me grAMmika parimArjana kiyA gayA aura gradyatana yuga me to pratyanta zIghragAmI vAyuyAno kI sRSTi ho gaI jisakI kalpanA se hI hRdaya prakampita ho jAtA hai| sainika uDDayana me bhI bI0 pro0 sI0 TI0 jaiTa paddhati ke vAyuyAna 500 mIla kI yAtrA prati ghaNTe me kara lete hai| jarmano ne dvitIya mahAyuddha ke samaya me binA cAlaka ke tIvragAmI yAno kI sRSTi kI thI jo 20 mIla kI U~cAI taka ur3a sakate the| amerikA ke suparaphorTaresa vyomayAno kI na kevala utanI gati hai apitu una me to vyoma me tela taka pahu~cAyA jAtA hai / dUramAraka tope, vimAnabhedI tope, panaDubbiyA~ aura tArapIDo naukAe~ Adi ullekhanIya haiN| reDAra ke prAviSkAra se prAja kA nAgarika aparicita nahIM / vipAkta vAyu va kITANuyukta vAyu kA zrAvikAra nahArakArI vijJAna kI dena hai| hIrogimA meM girAye gaye aNubama kI sahAralIlA ko abhI hama bhUle nahI hai / vartamAna me amerikA, rUsa aura iglaiNDa ne bhI paramANu bama tathA hAiDrojana vama vanA liye hai / ye grastra bahuta hI khataranAka aura mAnava va mAnavatA ke nAza ke lie paryApta hai| rUna dvArA parIkSita TI-ena-TI vama to vinAzakArI astro me upalabdha astro meM sarvocca hai / grava to zraNu dvArA mAnava jIvana kI AvazyakatA kI pUrti meM prayukta yatrodyoga ke lie prayAsa prArambha ho cuke hai| ke isa prakAra vijJAna ke sarvAgINa va sarva kSetrIya vikAsa ne manuSya zrama kI vacata kI hai aura sukha suvidhAe~ baDhAI hai / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha vijJAna ke sahAre prAkRtika zakti kA upayoga prAcIna kAla kA aviva sita mAnava pRthvI, jala, vAyu vidyuta, AvArA, sAmudrika jvAra, bAdala Adi prAkRtika vastuoM ko dekha kara AzcaryAvata ho jAtA thA / yaha saba usakI vicAra zakti se pare vo cIje thI / vaha iha ponottara dAkti ke pratIka mAnatA thaa| tabhI to ye tatva devatA ve samAna pUjAadhya ve' pAtra samajha jAne laga the| una dinA inakA samucita upayoga na hotA thA / adyatana mAnava vijJAna kI jyoti me ime pahacAna gayA aura ye devasama samajhe jAne vAle ina prAkRtika rahasyA kA upayoga sampAdana kara cukA hai / Aja zrAzika prAkRtika zakti ve una rahasyo kA prabhAva mAnava para nahI rahA apitu ve sana mAnava ke niyaMtraNa meM haiN| vijJAna kA prAkRtika zaktiyA para niyatraNa bhI eka uddezya hai jisake mahAyya se mAnava prakRti para vijaya prApti ke lie prayatnazIla hai| vastuta dono ora se vijJAna kI sahAyatA mAnava ko prApta hai| eka ora se to vimAna vividha prAvipvAra aveSaNa meM madada detA hai aura dUsarI ora vaha sahAyatA prApta hai, jisakA abhiprAya vividha zaktiyA para niyatraNa karanA hai| relave ijana, panaDubbI, vA, vimAna, TelIphona, TelIvijana aura reDiyo zrAdi ve zrAviSkAra prakRti para vijaya prApti ke pratIka hai| jala, vAyu, jvAra, Adi prAkRti paktiyA para mAnavIya AvazyavatAmrA kI pUrti ke lie kiyA jAne vAlA niyatraNa dUsarI koTi meM AtA hai / hama dekhanA yaha hai vi zrAdhunika vijJAna kI sahAyatA me manuSya prAvR tivakti ke rahasya ko jAnakara visa prakAra use prayukta kara sakA hai| jahA~ taka prAkRtika sAdhano vA prazna hai, adhikAza sAdhana kitanA bhI bAla vyatIta ho jAya, mamAra se samApta hone vAle nahIM haiN| unanA rUpAtara, dezA tara yA sthAnAtara bhale hI ho jAya / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 Adhunika vijJAna pIra ahimA bhAratIya veda vedAGgAdi sAhitya me hI sUrya kA yazogAna kiyA hai, apitu TheTha loka sAhitya taka meM sUrya-kIrti kI paraparA yAja bhI avicchinna rUpa se calI A rahI hai / Antarika jagata ke kramika vikAsa meM kAma pAne vAlI mUrya gakti kI upayogitA se bhArata kA baccA-baccA paricita rahA hai| para mUrya kI prAkRtika upayogitA kisI bhI dRSTi se kisI bhI aga meM kama nahIM hai| jaba vaijJAnika sampUrNa zaktiyoM para niyantraNa karane ke lie kaTibaddha the to isa pratyakSa aura atyadhika kAryazIla zakti ke prati kaise udAmIna bane rahate / phalasvalpa kailiphorniyA ke dakSiNa posaDInA me daga azva zakti kA eka vaoNilara sUrya tApa nirmita vAppa se calatA hai, jisase eka minaTa meM 1400 gailana jala nikAlA jA sakatA hai / vyaya bhI bahuta atpa pAtA hai / itane sUrya-kiraNotpanna vidyut zakti ke prayogo meM AzAtIta maphalatA prApta kI hai| vastuta pRthvI ke pratyeka USNa kaTibandha pradeza meM sUrya tApa kI zakti kA adhikAdhika upayoga kiyA jA sakatA hai| IMdhana ke rUpa meM bhI mUrya zakti kA prayoga hotA hai| Aja jisa zakti kI aora vaijJAniko kA bahuta kama vyAna gayA hai vaha hai jvAra zakti / samudra aura baDI nadiyo me uThane vAle jvAro kA upayoga apekSAkRta kama huA hai| yadi isakA samucita upayoga bar3e vistRta rUpa se kiyA jAya to bahuta bar3A kArya ho sakatA he / amerikA aura iglaiNDa tathA kucha anya pazcimI dezo ne jvAra kI zakti ko ekatrita kara usakA samucita upayoga acche Dhaga se kiyA hai aura aba isakI zakti kI tulanA bhavipya meM jala vidyut ke mukAvile me Tika sakegI aisI pUrNa sambhAvanA hai| prAkRtika zaktiyA~ aneka hai| dinAnudina vijJAna dvArA ina para prabhutva prApti ke puruSArtha vRddhigata hote jA rahe hai / sambhava hai jJAta zaktiyo dvArA hI ajJAta zaktiyo kI upalabdhi kA sUtrapAta bhaviSya meM ho jAya, jinase sAmAjika jIvana me aura bhI adhika sutulana sthApita kiyA jA ske| ANavika zakti kA adyAvadhi mAnavopayogI tathya kI dRSTi se utanA adhika vikAsa nahIM ho pAyA hai| para jahA~ taka dhvasAtmaka sAdhano kA prazna he aNuzakti sarvAdhika saphalatA prApta karatI jA rahI hai| zakti vahI hai jo nirmANa ko gati de / dhvasa kI aora gatimAna zakti apanI "zakti sajJA" ko kahA~ taka Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinAna ke sahAre prAkRtika zakti kA upayoga surakSita raya makegI yaha vicAranIya hai| rUsa, iglaNDa aura amerikA ma aNuzakti kA prayoga kala-kAramAnA meM hAna lagA hai aura bhArata bhI etadaya prayatnazIla hai| yadi mAnava jIvana ke upayoga meM Ane vAlI vastumA kA samucita nirmANa aNuzakti dvArA hAne lage to idhana ko bahuta bar3I vacata hogI, jo gaSTra kI bhautika nidhi hai| aba to mAnava ne apane bhautika jIvana ke vikAmAtha prAkRtika gaktiyA kA jo upayoga va vikAma kiyA hai vaha carama koTi taka pahuMca cukA hai / ata ava to Avazya yaha hai ki pidhvasa kArIgaktiyo kA upayoga mukha gAnti ke mRjana meM hA, jimame mAnavatA zatAbdiyAnaka anuprANita hotI rahe / aNuzakti kI sahAyatA se aba to roga mukti ke atirikta mRtyu para vijaya pAne kI prAgA kI jA rahI hai| kahA hI jA sakatA ki vAniko kA yaha svapna bajJAnira dRSTi meM kva sAkAra hogaa| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandraha - Adhunika vijJAna dvArA mAnava-sevA yAja ke unnana vijJAna ne mAnava-jIvana aura samAja ke pratyeka kSetra ko na kevala sparga hI kiyA he apitu sarvAMgINa vikAsa kI sudRr3ha paramparA bhI kAyama kI hai| dharma aura darzana ke kSetra meM bhI nayA dRSTikoNa pradAna karate hue prAcInatama anivArya rahasyoM ke prati bhI samIcIna dRSTi dI hai| rASTrIya vaiSamya, dUratva, niryAta prAdi kaI tathyoM meM sAmajasya sthApita kiyA hai| AdhyAtmika dRSTi se eka manupya varSo taka sAdhanA kara jo phala prApta karatA thA, usake prasAra aura vikAsa me dIrghakAla kI avadhi apekSita thii| para Aja ke vaijJAnika yuga meM eka vyakti kI alpakAlika sAdhanA lAkho kA mArga pradarzana karatI hai, jIvana me sAmya sthApita karatI hai aura isakA prasAra bhI atyanta gItra vizvavyApI bana jAtA hai| hama yaha nahIM cAhate ki vijJAna dvArA prApta phalo ko eka-eka karake ginAe~ / yadi eka zabda me kahA jAya to vijJAna mAnava jAti ke lie eka varadAna hai| vaha abhizApa tava pramANita hotA hai jaba vaha sUjana kA patha chor3akara vidhvasa kI ora gatimAna hotA hai / vaha gAnti kA sandeza de aura vaiSamya me sAmya sthApita kara sake tabhI hamAre lie vaha varadAna hai| AinsTAina ne ThIka hI kahA hai ki "vijJAna vivvasa ke lie nahIM hai, jo rAjya vijJAna kA durupayoga karatA hai aura usakA upayoga dUsaro ko DarAne yA anya para prabhAva jamAne ke lie karatA hai, vaha na kevala vijJAna kA, apitu vaijJAniko kI grAtmA kA zopaNa karatA hai|" Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ solaha vijJAna ke naye ucchvAsa mAnA hA kyA, prANImAna ma jijIviSA aura vijigISA mukhyata do vRttiyAM phAyazIla hai| pathAt jIna kI aura jItana kI icchaa| doSakAla taka jIna ko aura aizvayapUrvaka dUsaro para Adhipatya jamAne kI svAbhAvipa icchA manuSya meM pAI jAtI hai / jona kI icchA hI jItana kI icchA ko prAtsAhana detI hai| svalpa jIvana ke lie manuSya prAkAza, pAtAla eka karatA hai| samasta yajJAnika prAvikAra dIrghakAla taka sukhapUrvaka jIvana yApana ke pariNAma haiM / manuSya doSa aura vyApaka dRSTi kA tyAga kara jaba pevala apanI nikaTavartI duniyA ko samINa pa ma socatA hai taba usane sammusa sasAra ko manya gidagiyoM nagaNya mAtuma hAtI haiN| jIvana kI pApAgA sabhI kA hotI hai, para vaha mAtrAmara na honI cAhie / svajIvana kAlie pranyA Ta pahu~cAnA himA hai / bhale hI kabhI-kabhI paristhiti kA isameM saphalatA prApta ho nI jAya, para yaha paramparA prazamya nhiiN| anAdikama ina dA musya vRttiyA ko lekara naSTi ke rahasyA kI soja ke lie mAnara prayatnazIla hai| zatAbdiyA ke zrama ma jala mora yAma kA apanA anucara banAera unarA upayoga pArAma ke lie piyaa| praTArahavI zatAbdI taka bhApa daura-saurA rahA rintu unnIrAvI nadI ma isarA sthAna vidyutna prahaNa para liyA pora mAnavIya jIvana kA vaha eka praga bnaaii| pAya togani mAyAti milI / manuSya prAto gulA ke lie padhiA gAvadhAna rahana lagA / vo kA pApa ghaTA ma pUNa hona para nA mAnava mazAnta thaa| nita navAna pani umare hRdaya-mandira meM bhArapaNa maura nijAgA kI spAni janatA ho rahI / purupAya jArI rahA, pariNAmasvarUpa pazu tara umalo pApa buddhi pahu~ca gaH / aNu mI nApa na mAvA garoM mata banA diyaa| una anubhava rimA pipiya kI pratula sampatti Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 yAdhunika vijJAna aura ahiMsA aura zakti usane prApta kara lI hai| praNu dvArA udjana bama aura rAkeTa cAlita prakSepaNAstra bhI banA lie hai| unake atirikta kaI choTe-bar3e vidhvasaka upakaraNa bhI taiyAra kiye, jinakA grantarbhAva praNuzakti zodha meM ho jAtA hai | yaha matra vijigIpA kA hI pariNAma hai / 1 paramANu zakti aura paramANu bama ke sambandha meM ucca koTi ke vaijJAniko meM hI nahIM, apitu sAmAnya jana samAja meM bhI vaDI carcA hai / mabhI yaha mAnate hai ki yaha eka bhayakara hathiyAra hai| yaha bama jaba nahIM banA thA usake pahale grarthAt terahavI zatAbdI meM lakar3I, tela, koyalA Adi padArthoM dvArA zastropayoga paddhati kA pracalana thA, para paramANu zakti ne sabako parAsta kara sarvocca zikhara para apanA sthAna pratiSThApita kiyA hai| RNu itanI choTI ikAI hai ki jise do bhAgo me vibhakta nahI kiyA jA sakatA / zraNuvama atyanta sUkSma zraNutro kA saMgraha mAtra hai jisakA sUrya banatA hai / ilekTraoNna aura nyUTraoNna ke vibhakta karane para zakti aura prakAza khIcA jA sakatA hai / paramANu ke bAharI bhAga me ilekTraoNna tIvra gati se cakkara kATate hue kisI bhI samIpa Ane vAle para padArtha ko dhakkA dekara bAhara kara dete hai / unase bahuta dUra paramANu ke garbha me nAbhikaNa he jo proTona aura nyUTraoNna se vanA hai| ilekTraoNna yadi RRNa vidyut hai to proTona dhana vidyut, aura nyUTraoNna na dhana vijalI he na RNa bijalI / nyUTraoNna aura proTona kI bhUta mAtrA prAyaH samAna hai / prathama paramANu hAiDrojana sabase choTA aura banAvaTa meM sarala arthAt use bAhara paharA dene ke lie sirpha eka ilekTraoNna aura garbha me proTona hotA hai / vizepa hAiDrojana do aura tIna proTona vAle bhI hote haiM hAiDrojana ke bAda pragalA paramANu hIliyama hai, jisake bAhara do ilekTraoNna aura garbha me do proTona hote hai / isakI bhUta mAtrA cAra hai / isa bhArIpana kA kAraNa isake garbha me avasthita do nyUTrona haiM / savase halkI dhAtu lIthiyama ke bhItara tIna vana vijalI (Proton) he, lekina usakI bhUta mAtrA sAta hai-- vAkI cAra bhUta mAtrA cAra nyUTraoNnoM ke kAraNa hai / yaha to jJAta hI hai ki eka proTona kI bhUta mAtrA ilekTraoNna se graThAraha sau gunI hotI hai / nAbhikaNa kI zakti pAra hai / yadyapi vaijJAnika isase paricita to the para isakI prApti ke sAdhana ajJAta the / san 1930 me caDavika ne nyUTrona Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna ke naya ucchvAsa 61 kA patA lagAne kA prayAsa kiyaa| aNu kI khoja ke viSaya ma paryApta matabheda pracalita haiN| kucha logA kA kahanA hai ki san 1939 ma jamanI meM vhAvha nAmaka eka vijJAnavettAne sava prathama isakA saddhAntika rUpaNa AviSkAra kiyaa| aNuva ma kA rahasya bhI jamanI ko apanI nijI sampatti thI, kintu yahUdiyA ke sAtha hiTalara ke duvyarahAra ne uhe amerikA ko yaha rahasya vivaza hokara batAna kA vAdhya kiyaa| phalata yaha kahA jAtA hai ki savaprathaya aNunama ke AviSkAra kA zreya amerikA kA hai| katipaya vijJA kA yaha bhI mantavya hai ki yadyapi hiTalara ke parAmarA se jamana vainAnikA ne isako gaveSaNA kara aNuvama kA sRjana to kara liyA thA para jamanA kI prAkasmika parAjaya ke kAraNa isa ve prayukta karane meM samaya na ho sake, aura mina rASTra ise uThAkara le gaya / eka svara yaha bhI sunAI par3atA hai vi amarikA, briTena aura phnADA ke bajJAnikA kI zodha kA hI pariNAma aNupama hai| jamana yuddha ke samaya amerikA bhI aNubama ke avepaNa ma vyasta thA, para vaha apane sAre rahasyA ko chupAya rakhatA thA / 1942 ma to amarikA meM isake nirmANa kI dauDa laga rahI thI usa yaha nAta ho cukA thA ki yureniyama ke vidaraNa kA AviSkAra eka jamana mahilA DA0 loja mAITnara ne kiyA hai aura ava paramANu bama ke lie vaha prayatnazIla hai| 2 disambara, 1942 se bahuta tatparatA ke sAtha vAya prArambha hone para pahale dina ke prayoga meM kevala sAdhI vATa zakti utpana huI jisase bijalI kA choTA laTU bhI nahI calAyA jA sakA thA / para puruSAya ke bala para 12 disambara taka 200 bAda zakti utpanna karane ma saphalatA milii| isI samaya vAnikA ne kAma roka diyA kyoMki vidaraNa dvArA reDiyama jasI ghAtaka kiraNe padA hone lagI thii| ihI anubhavo sa nAta huA ki plUToniyama banAyA jA sakatA hai aura isa miyA ma jo bhayakara kiraNeM utpanna hotI hai, jaba taka unase apanI nijI rakSA kA samucita pravadhana kara liyA jAya taba taka isa prayoga ko mAge baDhAnA sakTApanna sthiti utpanna karanA hai| ra samUpAnava abhinandana praya patra-4 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 yAdhunika vijJAna aura ahiMsA masAra me yaha niyama rahA hai ki kisI kaThina kArya ko dekhakara puruSArthI DaratA nahIM hai vaha satata prayatno dvArA adhika utsAha se kAryaratta rahakara samasyA ko samAdhAna ke rUpa meM pariNata kara hI detA hai / jahA~ sarva sAdhana sulabha ho aura paristhitiyA~ anukUla ho vahA~ koI kArya prasAdhya nahIM rahatA / amerikA ne pracura artha vyaya kara isa kSetra meM sarvAMgINa anubhava rakhane vAle vidvAn va yantrazAstriyo ko pracura vetana de nyUmeksiko kI bhUmi ke eka kone para yosa almosa sthAna para paramANu bama kI prayogazAlA bnaaii| 14 apraila, 1943 ko hAravarDa vizvavidyAlaya kA sAikloTrona vahA~ pahu~cAyA gyaa| cAhe kisI bhI rASTra dvArA isa bama kA prAviSkAra huA ho, hame usakA nirNaya nahIM karanA hai| para itanA saca hai ki saMsAra ko aNuvama kA sarvaprathama jJAna 1945 me huaaa| dUsarA mahAsamara samApti para thaa| rUsa tayA mitra rASTro ke sAmUhika prayatna se jarmanI kI parAjaya huii| pUrva meM jApAna apanI atula zakti se inase morcA le rahA thaa| jApAna kI isa durdamya zakti ko rokane ke lie 6 agasta, 1945 ko hIrozimA para aNuvama phekaa| DhAI lAkha kI jana saMkhyA vAlA vaha nagara bhasmibhUta ho gyaa| makAnoM meM lagA huyA lohA pAnI kI taraha vahane lagA, isake tIna dina bAda hI 9 agasta, 1945 ko dUsarA vama nAgAsAkI para girAyA gyaa| yahA~ bhI vahI mRtyu-tANDava huA jisakI kalpanA nahIM kara skte| cAra mIla ke kSetra me koI prAgI nahI vaca skaa| bhAgyavaza jo bace ve bhI apAhija yA vikalAMga ho ge| phalasvarUpa jApAna ne zastrAstra rakha die / isa krUratama ghaTanA se mAnava ke mAthe para jo kalaMka kA TIkA lagA vaha abhI taka nahI bulA hai| ina vamo ke visphoTa ke kAraNa varSoM taka vahA~ vanaspati utpanna nahIM ho skegii| 80 phITa nIce taka kI pRthvI jala gaI cala-acala vastue~ pighalakara lAvA vana gii| 100 mIla taka isakA prabhAva phuNcaa| vijJAna kA dUsarA pralayakArI ucchvAsa hai-udjana vama (hAIDrojana vama), jisakI vvasAtmaka gakti sApekSata do sau gunI adhika hai| isake nirmANa me cAra-pA~ca karoDa spayo kA vyaya hotA hai / isakI zakti dasa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinAna ke naye ucchavAsa 33 lAra Tana bArUda ke samAna hai aura dasa lAkha Tana vArUda kI zakti eka magATana ke samAna hai / kahA jAtA hai vigata dA mahAyuddho meM bhI itane vArUda kA vyaya nahIM huaA hogA jisakA mUlya lagabhaga bIsa arava rUpae hote hai| eka bAta aura hai, vArUda se to havA kA vega aura agni visphoTa hI hotA hai jabaki udajana bama meM ina donA ke atirikta reDiyo ekTIviTI-eka tIsarI zakti hotI hai jo vinAzakArI tattvo ko pheMkatI hai| dUsare vizva yuddha ke pazcAt prAvita hone meM abhI taka isakA yuddha bhUmi meM prayoga nahIM iyA / sampUNa sRSTi vinAza ke lie eme do cAra nama hI paryApta haiN| isa vama kA san 1953 ma savaprathama patA calA jaba rUma meM eka bhayakara pisphATa huaA thaa| amerikA kI mAnyatA hai yaha unjana vama hI thaa| aba to dagnaNDa aura amerikA ne bhI isakA AviSkAra kara liyA hai| 1951 ma prazAnta mahAsAgara ke nipaTastha dvIpa para amerikA ne isakA prathama parIkSaNa diyA thA jisase sArA bhUbhAga naSTa ho gyaa| parIkSaNa atyata gopanIya thA / vahA jAtA hai isa visphoTa ke kucha hI kSaNA cAda dhueM kI lapaTa nAle eva sapheda bAdala ke rUpa ma cAlIsa hajAra phuTa kI UMcAI taka pahu~ca gai / ye vAdala dasa mIla U~ce tayA sau mIla meM vyApta ho ge| isa rama kI atyanta bhayavaratA kApatA tava lagAjana isAtIsarAparIkSaNa vipinI bIpa meM 1 julAI, 1956 ko diyA gyaa| eka pratyakSadarzI savAdadAnA ne ina zabda ma apanA anubhava vyakta kiyA hai--- __ "rAnike adhikAra meM aThAraha mola para eka Alpina ke bhAkAra kA jAlimA liye hue pIlA prakAza disAI pddaa| yaha paramANu bama ke vimphoTa kI pahanI jvAlA thI, jo dhIre dhIre baDhatI aura phalatI eka mahAn yapa gola ke rUpa meM pariNata ho gii| plUToniyama ke paramANu TUTa TUTa kara ke yaha dRzya upastita para rahe / yaha saba kucha eka makNDi ke dasa lArAtraM hissa ma hA gyaa| mahAn adha golA ko jvAlA phUTatI Upara kI ora baDhatI gaI / jaso muNDa meM paramANu bama kA vizeSa cinha mavasana janA sapheda eka mahAn chanapa niklaa| cakkara kATate bAdalA vedoro para citra vicitra raga dikhalAI paDa raha ya-yaha lAla, pIle aura nArIrA sabhI jagaha eka dUsare se miti hAte sadA badalate Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 Adhunika vijJAna prAra ahiMsA parIkSaka boTa sataranAka kSetra me jA phuNce| dopahara ko patrakAroM ke lie bhI pAnA mila gii| vahA~ kucha Duve, kucha ulaTemaMkar3o pota dikhAI par3a rahe the| vimAnavAhaka iNDipeNDesa naye aura mAvunika yuddha-potoM me se thA, vaha bhI paramANu bama kI sanaka kA zikAra hugrA / poche patA lagA ki iNDiyeNDeMsa yadyapi dhvasta ho gayA thA to bhI DUvA nhiiN| patrakAro kI praoNse sabhI jahAjo me jIvana ke cihna DhUMDha rahI thI aura dekhanA cAhatI thI ki paramANu bama ke vAtAghAta se muaro, bakariyoM aura cahI me se kauna bcaa| pahale jIvadhArI AkramaNakArI vAhaka phAlona ke Upara dikhAI pdd'e| yaha pota nevAdA se eka mIla dUrI para thaa| samvAdadAtAoM ne vahAM do vakariyo ko dekhA jiname eka kaTaghare para khaDI thI,usakI dADhI havA me hila rahI thI, dUsarI leTIhuI thii| unakI oNkheM codhiyAyI-sI thii| dono jAnavaroM para AghAta kA prabhAva dikhalAI paDa rahA thaa| vizAla vimAnavAhaka 'sarAtogA' paramANu bama ke vAtAghAta kI pahu~ca se dUra thaa| usake Upara ke prANI acchI avasthA me the| prathama vikinI parIkSA ne yaha siddha kara diyA ki paramANu bama ke patana sthAna se do mIla dUra para 'sarAtogA' jaise pota surakSita raha sakate hai| yuddha me 100 phuTa para gire gole se baca nikalane kI AzA rahatI hai kintu paramANu bama ke girane ke do mIla taka surakSA kI aAzA nhiiN| 'sarAtogA' jaise pota ke Deka para yadi nAvika rahate to vahA~ para rakha chor3e sUaroM kI bhA~ti zAyada vama visphoTa ke dUsare dina ve jIvita rahate / lekina kauna kaha sakatA hai ki hIrozimA ke abhAgoM kI bhAMti ve dasa yA adhika dina meM mara nahIM jaate| nevAdA dUsare dina sAre samaya tapta rahA / yaha reDiyo kriyA sambandhI reDiyokaraNa kA prabhAva thA / vama visphoTa ke 72 ghaMTe bAda hI saMvAdadAtA nevAdA ke Upara jAne kI ijAjata pA ske|"1 san 1955 ke prArambha meM yahI vama amerikA ne nevAdA sthita eka ucca mInAra para girA kara dekhaa| 500 mIla kI dUrI para isakI camaka dRSTi1. sampUrNAnanda abhinandana-grantha, pRSTha 11-13 / paramANuzakti aura paramANu vana-rAhula sAkRtyAyana / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna ke naye ucchvAsa 67 gata huii| rUma ne ise sAiveriyA ma le jAkara parIkSaNa kiyaa| phAsa ne bhI sahArA ke registAna ke regona nAmaka ajJAta sthAna me visphoTa kiyaa| ___ adyatana vajJAnika parizolana ke neya ma rUsa sarvAcca sthAna para pratipThita hai| usana antarvIpIya nikSepaNAstra bhI taiyAra kara lie haiM jo vijJAna kA tRtIya ucchvAsa hai| udjana vamA sa bhI bhayakara nAITrojana vama yA kovAlTa vamo ke nirmANa ke svapna meMjAye jA raha haiM, esAeka hI vama sasAra kAnapTa karane ke lie paryApta hai / sveja nahara sakaTa ke samaya prAkasmika rUpase eka dina rUsa ke bhUtapUrva pradhAnamatrI zrI culagAnina ne briTena ra phrAsa ko sAvadhAna karate hue cunautI dI thI ki "aura aba aise bhI rASTra haiM jiha briTena ke taTA para jalasenA yA vAyusenA bhejane kI aAvazyakatA nhiiN| rAkeTa jase zakti sampanna prakSepaNa sAdhanA sa hI sahasro mIla dUra se senA kA kAma liyA jA sakatA hai" ihI zabdo se priTena aura prAsa kI senAmA ko vivaza hokara svadeza kI tarapha caraNa bar3hAne paDe / / kAla kA mahAcaka apratihata gati sa calatA rahA hai / vulagAnina kI upayukta cunauti sa janatA kA dhyAna haTA hI thA ki acAnaka 26 sitambara, 1957 ko mudUra prakSepaNAstra kI ghopaNA karate hue yaha mUcita kiyA gayA ki ima prasna ka dvArA kisI bhI mahAdvIpa ko naSTa kiyA jA sakatA hai| vanAnika upalabdha sabhI vidhvaMsaka upakaraNo ma sarvAdhika zakti kathita zastra kI hai, jo vinA sacAlaka ke hI 5500 mIla taka kI dUrIpara se lakSya sthAna kA bheda sakatA hai / ise pRthvI se 600 mIla taka kI U~cAI taka le jAkara prabhIpTa lakSya kI ora choDA jA sakatA hai| isase jo visphoTa hotA hai vaha 20 30 minaTa ma hI 1800 mIla prati ghaTa kI gati se calakara lakSita sthAna ko napTa-naSTa kara datA hai / na to isase rakSA kI jA sakatI hai proranakoI aisI zakti kA abhI taka prAviSkAra kiyA gayA hai, jo pAga ma hI isakI prakni ko viphala kara de| Aja sampUNa rASTra iso astra se bhayAnAta hai| rAmAyaNa yA mahAbhArata meM varNita AgneyAstra yA brahmAstra kI mmRti sahaja ho pAtI hai| ___ aktUbara san 1957 ko bama ne 23 ica vyAsa kA eva 184 pauMDa kA golAkAra upagraha imI rAkeTa para rakhakara atarikSa ma choDA thaa| isase Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 Adhunika vijJAna aura grahisA saMpUrNa vizva meM halacala maca gaI thii| spUtanika nambara 1 aura rUsI vAla candramA yA kRtrima candra ke nAma se ise abhihita kiyA gyaa| isa ke vaijJAnikI ke buddhi kauzala kA mIra zradamya zodhavRtti kA vAstavika paricaya uparyukta pakti se milatA hai / kathita upagraha pRthvI se lagabhaga 400 mIla kI U~cAI para gayA aura pRthvI ko zrAkarSaNa zakti ( Force of Gravitation) se lar3atA huA apanI kakSA vanA kara 18000 mIla prati ghaTA kI gati se pRthvI ke cAroM zrora bhramaNa karane lgaa| isakI zakti ke samvandha meM DaoN0 poliyAkovaskI ne kahA thA " le jAnevAle rAkeTa ke iMjana kI kSamatA kI tulanA vizva ke sarvocca vidyuta graha se kI jA sakatI hai / " rAkeTa ke bhItara pRthvI para calanevAle yanna ke samAna koI aisA yantra nahIM hai jo ise gati pradAna karatA ho, kevala loha veSThita eka sola hai, jisame eka dahana kakSa hai| isame eka prakAra kA IMdhana jalatA hai jisakI gaisa banatI hai| yaha gaeNsa khola ke pichale bhAga me kie gae chidra ke jariye bAhara nikalatI haiN| isI kI tIvragati kI pratikriyA se rAkeTa Upara uThatA hai / jaise vAyu pUrita guvvAre meM suI se chidra karane para jyojyoM havA niSkAsita hotI he tyo tyoM guvvArA tIvra vega se gagana kI ora U~cA uThatA calA jAtA hai | kahA jAtA hai ki grAja se lagabhaga do hajAra varSa pUrva cIna vAlo ne bahuta sAdhAraNa zakti vAle rAkeTa prayukta kiye the / aThArahavI zatAbdI me agreja senA ne navAva haidaraalI para caDhAI kii| usa samaya navAva kI senA ne agrejI senA para visphoTaka prakSepaNAstra chor3e the jo 8 iMca lambe aura 2 iMca vyAsa ke phaulAdI lohe ke sileNDaro se nirmita the / aMgrejI senA isakA pratikAra karane me akSama thI / isI bhAratIya rAkeTa paddhati se preraNA pAkara aMgreja vaijJAnika karnala kAgrIva ne iglaiNDa kI eka anusaMdhAnazAlA me prayoga karake ina masAlo me kucha sazodhana kiyA aura vaha rAkeTa DeDha mIla taka mAra karane kI kSamatA rakhate the / tadantara prathama mahAyuddha ke samaya amerikana vaijJAnika DA0 rAvarTa ne ise aura bhI saMzodhita rUpa diyA / dvitIya mahAyuddha ke samaya jarmanI ke 2200 vaijJAnikoM ne isakI zakti ko atimAnupI banAkara eka aura abhivRddhi kI / sarva prathama 8 sitambara, 1944 meM jarmanI kA prathama rAkeTa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna ke naye ucchvAsa 69 vI-ladana me girA to vizva meM khalabalI maca gii| isameM sadeha nahIM ki isa rAkeTa paddhati ke vikAsa meM jamana vanAniko kA mahattvapUrNa bhAga rahA hai| lekina ime sarvAcca aura zaktisampAta banAne kA pUrA zreya to rUsa ko hI prApta hai| ___aya rASTra bhI gaganacArI ho cale hai| mAnava kIprAtyati sahArazakti se janatA bhayabhIta hai| parantu yaha to mAnanA hI paDegA ki isa prakAra ke uDDayana aura vanAnika prayogo dvArA antarikSa yAnA avazya mara na ho jaaegii| magala graha kI yAtrA bhI mabhAvita ho jaaegii| balki spaSTa kahA jAe to yadi isI prakAra uDDayana kSetra dinAnudina pragatigAmI banA rahA to rUsa ke magala graha taka pahuMcane kI sabhAvanA satya kA sthAna grahaNa kara skegii| java gurutvAkapaNa zakti para vijaya prApta ho jAegI to pRthvI aura prAkAra kA matara svata samApta ho jaaegaa| prathama upagraha pRthvI kA bhramaNa karahI rahA thA ki rUsa ke uvara mastiSka sapanna anumadhitsako ne eka mAha ke bhItara hI arthAna navambara san 1957 meM dvitIya upagraha spUtanika nabara gatimAna kara diyaa| vahapUrvapikSayA chaha gunA vizAla thaa| isakA vajana 1120 7 poDa thaa| eka hajAra mIla anumAnata para gayA / isake ghUmate hI vizva ke sAmrAjyavAdI rASTrA ke hRdaya prakampita ho utthe| 'lAikA nAmaka sthAna ko isake bhItara bhejA gayA, jisa ke bhojana, zAsa priyA, nivAsa, jala eva aya jIvana sambadhI yAvazyakatAprA kA na kevala pravadha hI kiyA, apitu apanI prayogAlAmA meM vaTha para vAnika umake hRdaya kI dhaDakana, zvAsa prazvAsa aura yadA-kadA usake morane kA anubhava bhI karate rhe| ___ 1 pharasarI, 1058 ko amerikA ne apanI anekA asaphalatAyo ke bAda apanA bhUupagraha (eksaplorara) choDA / yaha 19500 mIla prati ghaNTe kI gati se pRthvI kA cakkara lagAtA thaa| isakA vajana 30 pauNDa thaa| 130 minaTa ma pamnI kI parikramA lagA letA thA tathA rahI-kahIM to 200 mIla meM adhika UcAI tana rahatA thaa| isake nirmAtA jamana vanAnika DA. baunAuna pA kahanA hai ki kaI varSoM tA yaha gagana ma vicaraNa karatA rhgaa|' unakA yaha bhI kyana hai ki ina cAnacadA dvArA vizva ke samamna tAra(Wires)epa kara nizcaya sthAnApara vitarita bhI pie jA skeNge| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 Adhunika vijJAna aura ahiMsA jahA~ se vaha gujaregA usa deza ke sabhI tAra kucha hI kSaNoM me ekatra kara svayaM vitarita kara degaa| vizva kI tAra vyavasthA ko banAye rakhane ke lie isa prakAra ke chaha bAlacandra kAphI hoge| yadi ina tAro ke lie prati zabda eka paisA bhI liyA jAya to sAre saMsAra ke tAroM kI kula Aya se atarikSa yAtrA, yahA~ taka ki maMgala graha evaM candraloka kI yAtrA kA pUrNa vyaya prApta ho jaaegaa| vartamAna rAkeTa candraloka kA cakkara lagAkara yadi puna. lauTe to isakI gati prati ghaNTA 23900 mIla honI caahie| gati ke atirikta mAnava zarIra kI sahana zakti, kSamatA, USmA-gati-sahana-yogyatA, gAganIya ulkAno se biMdha jAne kA aura antarikSa kiraNo se zakti kSINatA kA bhaya Adi aneka vAdhAe~ mAnava ke samakSa muMha vAye khar3I haiM / sAtha hI candraloka me khAdyAbhAva hai, vApasa lauTanA bhI samasyA hI hai| ina saba bAto te eka vicAra to mAnava paTala para aMkita ho hI jAtA hai ki vijJAna kA yaha vikAsa nirmANa yA vinAza dono me se kucha na kucha karake hI rahegA, kyoki vijJAna ke ucchvAso ne svaya use saMkaTa meM DAla rakhA hai / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanaha vaijJAnika vijaya pratarikSa ma mAnava kI saphala yAtrAeM pina kI abhUtapUrva pragati ke gauravazAlI itihAsa meM 12 aprala, 1001 kA dina svarNAbharA ma makti diyA jaae| javaki pUrI gAgAgi, eka rUsI yuvaka ne 108 minaTa tara pratarikSa me surAda yAtrA kara pRthvI para sakudhana vApasa mA jAna kA mahAn gaurava prApta kiyaa| kucha hI samaya pUra ailana ropaDa va grisama nAmaka do amerikhana yuvakA na parikSa yAtrA para candalora kI yAyA ma do napa adhyAya jAr3e haiN| isa prakAra baccA palpasA lAra ke mAmA tathA apanI mamata-tulya potasa pora zubhra kiraNA ke pAraNa mudariyA ke saundaya se pratimAnamUta carasa rahasya kA padA haTa gyaa| rahasya ke udghATana kA kAyama tArI akTUbara, 1960 ko hI uTha gayA thA, java msa dvArA mena gae 'syunikara tRtI" cidra ke padRzya bhAga ve citra rUsiyA ko bheMTa pie / legni ina vIra pratarimAyApriyA gInira tara saphA pAnApAna mAnaya ko pratarikSama sambandhita ralpanAmA yo tilAjali dAra vAstavika tappA sAcana ke pie cAya piyA hai paura rUsa kI yaha pAti prAti para mAnara vijaya kI pAra hai| jayAmi thI naharama gArinI saphAra yAtrA ke paramahA thA mitarima pAradvArA mAnava kA mejanA mora mArA uma jamIna paramamA mAnitA dvArA utAra senA pati para mAnara kI mahAna vinaya sika pAtu magasta, 1981 kAmAso samaya anusAra no bara bara mAtA pAera pA pratarikSa yAna bAstora pRthvI kI pariramAranA chodd'aa| usa palasiyA mA pAnara mAviyata nAzimara pamAna bhivora pA rahamapanI ur3Ana samuratyA kA pUrA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 Adhunika vijJAna aura ahiMsA kara jaba pRthvI para puna sakuzala lauTa AtA hai to soviyata saMgha usakA hArdika abhinandana karatA hai aura harSa kI vADha umar3a AtI hai| yaha batalAyA jAtA hai ki 23 ghaNTe 45 minaTa taka antarikSa yAna vostoka-2 ne bhUmaNDala ke dasa cakkara lagAe aura 410000 kilomITara kI dUrI arthAta pRthvI aura caoNda ke bIca kI dUrI se adhika dUrI taya kii| titova kI isa saphala yAtrA ne sAre vizva ko stabdha banA DAlA hai| rASTra ke baDe-bar3e sudhIra vaijJAniko kA vizvAsa itanA nizcita ho calA hai ki hama gIghra hI candra va maMgala graha kI yAtrA karane meM saphala ho skeNge| mejara ghermAna titova ne soviyata saMgha kI mahAsabhA me apanA vaktavya dete hue yaha vatalAyA ki "ur3ate samaya mujhe bhUkha nahIM lagI para mAsko samaya se lagabhaga sADhe bAraha baje maiMne dina kA khAnA aura chaThI parikramA me rAta kA khAnA khAyA / sAtavI se vArahavI parikramA ke vIca hamAre antarikSa nAvika ne kAryakrama ke anusAra sokara vizrAma kiyaa| terahavI parikramA java prArambha ho rahI thI taba usakI nIda khulI aura uDAna ke daurAna me usane kasarata kii|" samUce vizva kA dhyAna Aja soviyata anusaMdhAna kI pragati para kendrita hai / vAstava me vaijJAnika yuga kI ye sabase bar3I upalabdhi hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraThAraha vijJAna para eka taTastha cintana vartamAna yuga ko vijJAna kA yuga kahakara grabhihita kiyA jAtA hai / vimAna ne mAnava ke samakSa jJAna kA asIma kSetra unmukta kara diyA hai / mAvana ima virATa bhramaNDala se hI paricita nahI hai apitu vijJAna ke jAtivArI caraNoM se gAAnIya bhUgabha aura sAmudrika Adi kSetrA kA bhI sUkSmatA se parizIlana kara cukA hai / vijJAna kI yaha kUca vahA~ jAkara ThaharegI, yaha mahAn sa mahAna bhaviSya udaghATaka bhI nahI kaha sakatA / isa bajAnika jagata meM koI bhI dega yA rASTra apanA jIvana sammAna va sukha samaddhi mUlaka nitAnA cAhe to yaha vijJAna kI upekSA nahI kara sakatA / vimAna usake lie anivArya hai / pradhAna maMtrI neharU vijJAna kI prAvazyakatA para ghapanA mahattvapUrNa dRSTikoNa prastuta karate hue kahate haiM--Life today is governed and conditioned by the off shoots of science and it is very difficult to imagine existence with out them prarthAt " prAja kA jIvana vimAna ke sAdhanA dvArA saMcAlita eva prabhAvita hotA hai / unake binA jIvita rahane ke lie socanA hI kaThina hai / " bAta yaha hai ki vijJAna ne mAnavajAti ke lie kyA nahI kiyA ? usana bhUme vo bhojana, nage kA vastra, dukhI vo prasannatA aura dhano ko vinAsitA pradAna kI hai| isa dRSTi se vijJAna hamAre lie sukha-suvidhAtrA ke popa kI kujI hai| eka vicArA kA to kathana hai ki "vijJAna na jIvana maraNa ko kujI hI prApta karalI hai / " Science has discovered the keys of life and death "vimAna bImavI sadI kA Izvara hai / " Science is the God of 20th Century vastuta vidhAna kI isa unnatigIla triyAyA vizva svaya zrAzcaryAvata hai / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T yAdhunika vijJAna aura ahiMsA vijJAna ke do pahala vijJAna kA eka pahalU mAnava mAtra ke kalyANa kI bhAvanA se pUrita hai| vaha mAnava jAti ke hAthoM me duHsa, pIDAyo aura prabhAvoM ko dUra karane kI asIma sAmarthya pradAna karatA hai| sAtha hI iname yaha bhI grAzA kI jA sakatI hai ki vaha vizva ko apanI bahumUlya sevA arpita kara garIbI, ajJAna aura rogo kA nAza kara pRthvI para svarga kA abhinava dvAra kholegaa| ukta yAkAMkSA kI pUrti tabhI sabhava ho sakatI hai jabaki vijJAna dvArA pradatta amUlya pravipkAro kA upayoga kevala mAnava kalyANa ke lie kiyA jaae| yadi aisAna ho sakA to suprasiddha vaijJAnika alabarTa AinsTAina ke zabdoM meM "vijJAna kI viparIta dizA se vizva kA sArvabhauma nAza nizcita hai|" ___ vijJAna kA dUsarA pahalU vaha hai, jisame bhaya, hiMsA grAdi kI vipAkta eva durdAnta bhAvanA kA saniveza hai| vaha vijJAna dAnava apane pratyeka zvAsa-prazvAsa me samUce vizva ko nigalane ke lie lAlAyita hai| vaha eka se eka bhayaMkara evaM pralayakArI saMhAraka astro kI jhaMkAro ke svara chor3a rahA hai| vizva ke raMgamaca para apanA nagna tADava karane ko samudyata hai| ataH pratyeka vicAraka ke sammukha yaha prazna samupasthita hotA hai ki vijJAna mAnava jAti kI asIma unnati evaM kalyANa kA avAva lota hai-yA vinAza kA kAraNa? aAja deza ke mUrdhanya manIpiyo ko ukta prazna para taTastha nIti se socanA hai| pAzcAtya vicAraka geTe ne jIva ko mArakara jIvana kI gatividhi parakhane kA dopI vijJAna ko hI batalAyA hai-He, who studies some living thing, first drives the spirit out of the body. usa prANI ke hRdaya kI ghRNA vijJAna ko hI prApta hotI hai / isI prakAra anya vicArako ne bhI vijJAna kI bhartsanA kara apanI bhAvanA abhivyakta kA hai| mahAtmA gAMdhI jI ke zabdo me---Who can deny that much that passes for science and art today destroys the soul instead of lifting it, and instead of evoking the best in us panders to our best passion. arthAt "isa bAta ke lie Aja kauna manA kara sakatA hai ki vijJAna aura kalA ne manuSya kI AtmA ko unnatizIla aura vikAsazIla banAne kI apekSA usako aura bhI naSTa-bhrapTa Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vitAna para eka taTastha cintA kiyA hai tathA hamAre zreSTha vicAro aura bhAvanAtrA ko pradhAgati meM pahu~cAyA hai / " isI prakAra udbhuda vicAraka varnADa zaoN (Bernard Shaw ) ke matavya ke anusAra - Science is always wrong It never solves pro blem without creating ten more arthAt "vitAna hamezA galata tarIke para jAtA hai / yaha vimAna samasyA kA samAdhAna to nahI karatA hai, kintu usa samasyA ko dasa guNI aura adhika vaDhA detA hai / " prasiddha citaka romArolAM (Roma Rolland) ke anusAra --- The world is progressing indeed, but which way ? Not, of course, towards constructive advancement but towards a horrible destruction And modern science with all its empty boasts of constructive and progressive forces, is leading the world towards a physical, moral and intel lectual decay zrathAt "vizva ni madeha unati to kara rahA hai, lekina kisa ora ? nimadeha racanAtmaka unnati ke vajAya vaha eka bhayakara vinAza ko ghora bar3ha rahA hai aura yaha dhAdhunika vijJAna usakI samasta vintu zrAtma zlAghI racanAtmaka evaM pragatizIla zaktiyA se vizva kA zArIrika, natika eva vauddhika kSaya kI bhora se jA rahA hai / " prastu ghAra bhI prAya vicArakA ne upayukta prAropo ke kAraNa hI vijJAna ko hIna va ghRNA kI dRSTi se dekhane prayAsa kiyA hai| horonimA epa nAgAmArI vibhISikA yuddhoma prayukta hone vAla mAdhu nikatama paramANu prasna, Tapa, ANavika prakSepaNAstra va panaDubbiyoM mAdi vijJAna kI ho dana hai| isake pIche yuddha-pIDita mAnava kI dukhabharI grAhA kA udvega no prasatya nahIM / vaha bhaviSya ke vinAza kA atradUta yA madhavAra nI suSTi karanevAlA kahA jA sakatA hai / ukta tathya va siddha hotA hai ki mAnavajAti nAnaviSya ava vanAniyoM ke hAtha meM hai / va cAha to gurabhAve unnata sira para pahu~ca rAta haiM aura nA to vinAza ke tama bhI bakce haiM / 75 vastuta' dagA jAe to vivAda ke isa magana rUpa saSTA kucha aura hI vyakti hai jinakA va manucita upayoga kara vimAna kA mamalavArI pASita Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 yAdhunika vinAna aura ahiMsA kiyAja kA vAstavika doga vijJAna kI adbhuta zaktiyoM ke prayoga karane vAle vyaktiyo kA hai, anusaMdhAna kartA yA vaijJAnikoM kA nahIM / ataH hIrozimA eva nAgAsAkI ko pralaya kI vibhIpikA me nimajjita karane kA zreya amerikI rAjanItijo ko hI diyA jaaegaa| prata 1950 ke nobala puraskAra vijetA eva mahAn dArzanika 'varTeNDa rasala' kA yaha abhimata ThIka hI hai ki"manuSya apanI kalupitA me pavitra ko bhI apavitra kara rahA hai| manupya hI jIvanadAyinI nakti ko jIvananAginI banA nhA hai| manuSya hI vijJAnasasAra ko sarvanAga kI ora le jA rahA hai| anyathA yaha pAgA vyartha nahIM hai ki vijJAna isa kapTapUrNa sasAra kI kAyA palaTa de aura sabake lie eka naye sukhAtmaka aura zaktigAlI svarga ko janma de|" sakSepa me sArAga yaha he-vijJAna hameM isalie prerita nahIM karatA ki hama agAMti aura vedanA kA kAraNa bane, apitu vaha to hame usa sthAna para pahu~cAtA hai, jahA~ hamAre mastiSka ko vikAsAvasthA prApta hotI hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsa vartamAna vijJAna varadAna yA abhizApa ? piparapI pAI bhI vastu manupya kanie tabhI varadAna rUpa ho sAtI hai, jaravaha umama mAnatA pAnavAra kara, jIvana kA unnatazIla tattvosa protapAta para makai pora jIrana ma natiAtAnI abhivRddhi ra bhautiya yantumA pe prati eka viziSTa dRSTigANa samutrAna kara ske| yadi usama pavala vayatira myAtha pUti, gApaNa, matyAcAra, yAmapyatA, pramAda grAdi avaguNAkA nirAhotA mala hI bArA dRSTi masImita samaya ke lie jIranolata karatI pranIta hAna para mo vaha abhizApa hI kahA jaaegii| isa prakArako bhautira dAniyA vimo nISTiye upAya nahIM mAnI naagptii| yadinAvI nApA meM kahA jAe to "mAnava madinAnudina mahiSNu vRtti kA vikAsa va anatira tatvAmeM prati pUrNa ugAhI sahA varadAna hai mora pArasparika vidveSa paura padamA ronArAmAsAhita karana vAre tathya pramiApa hai| pacanA vimAna ke viSaya meM raha vAna pUga paNa caritApa hAtI hai| jahA~ pina namAnasImuga-samRddhima mabhivRddhi kI hai,rama vAma prora madhira / pArAmadanIyAjanA kriyAnvitanI hai vahA~ unie kauDiparAdhInatA goSTi mImI hai| mAra mamAna miAna jinanA rakSA hai utanA hI fTTii / hanihAsa na yaha pramApina liyA hai ki vigA mAnava ke lie paragana upAya malA paura pani haya adhiA hai| mAgAko muriyA ne niti mimaTA diyA hai, bhogAsira dUragA gArapiyA hai| mAma ho pAramparita mAramaNa bhI usanA sagarama hA gayA hai|ni TryAra dudhidinamAsa saSTa zini hAnA hai frmuramupa mAnA magara ni raha pAyA umA narama para rahama logAnA panunara hAI nara- mAdara para mAifrait hai| adhikAra hai Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura hiMsA "cala unnata jaga me jabaki zrAja vijJAna jJAna / vaha bhautika sAdhana yantra yAna, vaibhava mahAn / sevaka hai vidyuta, vAppa zakti, dhana-bala nitAMta 1 phira kyoM jaga meM utpIr3ana ! jIvana kyoM zrazAMta !" Azcarya hotA hai ki unnata vijJAna dvArA manuSya ko nitya naye mukhasAdhana prApta hote hue bhI jIvana me zAti kyoM nahIM milatI ! vaha nIti, dharma aura sadAcAra se vimukha ho vilAsitA pUrNa jIvana ke prati kyo prAkRSTa ho rahA hai / alpa zrama dvArA prApta sAdhana manuSya ko kisa sImA taka akarmaNya banA detA hai / jahA~ vijJAna dvArA prapekSita sukhopalabdhiyA~ prApta huI, vahA~ naye roga, grAmoda-pramoda kA bhAvanAe~ mAnava samAja me adhika vikasita huI / prazna hotA hai isa vaijJAnika vikAsa ke prakAza me dekheM ki kyA grAja pUrvajo kI pekSA naitika ra sAskRtika dharAtala hamArA unnata hai ? kyA hama adhika grAtma-vizvAsI va zraddhAzIla hai ? yadi nahI to mAnanA par3egA ki vijJAna hamArA adhika samaya taka pAramparika rUpa se mArga pradarzana karane me sakSama nahI hai / anAvazyaka AvazyakatAo kI vRddhi aura inakI upabhogamUlaka pravRttiyA~ vauddhika tathya se pare hai / rasa-hIna jIvana apanI vAstavikatA kho baiThatA hai / 80 vaijJAnika yantrokA grAviSkAra mAnava-mukha-samRddhi kA eka aga rahA hai, para Aja to yatravAda ne mAnava samAja para zrAdhipatya sthApita kara rakhA hai| utpAdana bAhulya se grAmodyoga kI pravRttiyo ke maMda hone ke kAraNa tatrastha zramikoM kI na kevala bekArI hI bar3hI hai, apitu ve saba vizAla nagaro kI ora AkRSTa hone lage hai / yahA~ unakI sthiti aisI ho jAtI hai ki apane parivAra kA pAlana taka sucAru rUpeNa nahI kara pAte, kyoki lakSmInandano dvArA unakA zoSaNa ho jAtA hai / spaSTa kahA jAe to isa yatravAda ke prasAra se hI dinAnudina vekArI vaDhatI jA rahI hai / aisI sthiti me na to samAnatA ke AdhAra para sapati kA vitaraNa hI hotA hai, na varga sagharSa kI bhAvanAeM hI zithila par3atI hai aura na manuSyo me ikAI hI sabhava hai / jahA~ vijJAna ne sAmya ke sthAna para vaipamya ko pratiSThita kiyA, vahA~ dharma, sAhitya aura hastakalA udyoga ko protsAhita karane kA avakAza hI kahA~ ? Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vatamAna vijJAna varadAna yA abhizApa ? 81 java manuSya meM svArya-mUlaka jIvana-yApana kI pravatti vikAsa pAtI hai, tava vaha vAstavika jIvana kA AnandAnubhava nahIM kara sakatA vaha svaya yatra kA eka aMga bana jAtA hai, vaha udara jvAlA ke zamanAtha kamazIla rahatA hai, samAja kalyANa kI vyApaka bhAvanA kA udaya usaka hRdaya me nahI ho pAtA--jIvana kI soddezyatA samApta ho jAtI hai| uddezya hIna jIvana nirathaka hai| amerikA ko hI dekheM ki vahA~ itanI adhika mAtrAma gehU~ utpanna hotA hai ki kabhI-kabhI to aisI mahattvapUNa khAdya-sAmagrI-a yA isakI pAvazyakatA rahane ke bAvajUda bhI jalAkara naSTa kara dI jAtI hai / cIjo kA mAnavakRta abhAva, adhika munAphA khorI, akicanA kA raktazoSaNa ye kucha yatravAda ke pariNAma hai / tAtpaya hai ki vijJAna kA mAga utanA sIdhA aura pAdarA preraka nahI, jitanA ki isake anuyAyiyAna mamajhA thaa| sukha-samRddhi ke vikAma ma vinAna kA yoga rahA para isase mAnava kI atarAtmA ke vikAsa kA mAga avaruddha ho gyaa| yAtma vizvAsa va para magala kI kAmanA kI dizAeM sImita ho gii| ita pUrva jo svacchatA, zAlInatA, sadAcAra, sayama, tyAga Adi bhAvanAeM vikasita rUpa meM jIvana ke antastala ko spA karatI bhI vaha sthiti nAja kahAM hai kRSimatA,ayAya,amagala, apavitratA aura anatiktA kA savatra sAmrAjya hai / aAja kA mAnava kRtrima dAsa banA huyA hai|bhn ko to vaha bahuta kucha socatA hai, para usakA hRdaya bahuta sakucita hai| lAbhApekSayA hAni ko sambhAvanA jahI adhika ho usa vastu ko apa 'gAne meM koI vuddhimattA nahIM hai / vinAna se lAbha hai, to usase hAniyAM bhI kama nahI / udAharaNAtha-vidyuta-zakti ko hI leM,jahAM vaha bhautika vikAsa kA mAga prazasta karatI hai vahAM prANa dhAtinI bhI hai| tanika pramAda bhI jIvana ko samApta kara sakatA hai / mAnava sahArakha tayyA kA prayoga nirmANa ke lie bahuta kama hApA rahA hai| eka vikTAriyana kavi ke vicAra se yaha ThIka hai mi "vijJAna se nAna kI vaddhi hotI hai kintu bhAvura-sphUrti naSTa ho jAtI hai|" vastuta vijJAna se bhAvukatArA kyA sambapa bhAvuktA hRdaya-paraka hai to vinAna mastiSka parakha / nAna ke bhaNDArA ko pAna kI apekSA unaka samucita upayoga kI pAra gatimAna honA adhira buddhimattApUNa kAya hai| vauddhiva-samRddhiko prapakSA natika samRddhi pradhira susadAyaka hai, jisase Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 yAdhunika vijJAna aura ahimA mAnavatA gatAbdiyo taka anumANita ho sakatI hai| isa prakAra vicAra karane para to Adhunika vijJAna mAnava jAti ke lie bhayakara abhizApa hI pramANita huA / unakA yatkicit varadAna bhI mAnava ko mRtyu ke vinAna kI ora le jAne meM hI sahAyaka huA / dRSTavya yaha hai ki manupya mAvunika vinAna ke varadAna ko vinAgonmukhI na banAkara vikAsonmukhI kaise banA sakatA hai ? isakI dunarI avasthA hI ise varadAna kI koTi me praviSTa karA sakatI hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vosa prANavika astra prayogo kI bhayaMkara pratikriyA eka paurANika kiMvadantI hai--eka vAra devagaNa amRta kI khoja me nikala paDe / uha patA calA ki zramRta to sAgara ke gabha ma hai, to unhoMne samudra ko mathakara amRta nikAlane kI ThAna lii| meru kI macAnI aura zepanAga kI rassI banAkara sAgara mAthana prArambha kiyaa| samudra se prApya ratnA ma savaprathama halAhala niklA / ise dekhakara devI-devatA vicAra meM paDa gae ki isa viSa kA pAna kauna kara ? jA isakA sevana karegA usa sasAra se vidA lenI hogii| phira gramata kI upayogitA hI kyA raha jAegI / idra meM kahA gayA "tuma bahuta hI zaktizAlI ho aura devatAoM ke rAjA ho, ata isa po jAyo / " idra ne kahA- "kyA Apa loga mujhe mAra DAlanA cAhate hai ?" viSNu ke kahana para unhone kahA 'hamArI to himmata nahI hotI, hama tA amRta ke lie zrAya haiN|" mahAdevajI sa prAthanA karane para unhoMne kahA--- "amRta to milanevAlA hI hai, kintu bhagavAnI to jahara se hai| jisameM vipapAna kI zakti hotI hai, vahI to amata pacA sakegA / " taba kisI ne kahA "to karajI zrApa hI kyA nahI ise svIkAra kara lete " yaha sunana hI zivajI ne pratyanta zAnabhAva se sammAnapUrvaka viSapAna karagale ma surakSita rakha liyA / cipa ke prabhAva se kNTha ma nIlApana Ane ke kAraNa hI uha bhola, gambhu, nIlakaNTha prAdinAmA se abhihita kiyA gyaa| * grAja vajJAnikA ve bhautika vidhAna rUpI samudra mathana se praNuvama, udajana bama aura prakSepaNAstra yadi prANavika vipa nikale haiM, parantu ziva ke samAna esA kauna vyakti yA rASTra Aja tayAra hai jo ise samucita rUpa sa Ap 1 mAna mahita jo viSa piyo zambhu maya bhagadArI, mAna rahina amRta piyo, rAhu kaTAyo zIrA / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 yAdhunika vijJAna aura ahiMsA pacA le ? hA~, bhArata me isa viSapAna kI zakti avazya vidyamAna hai, jisane samatva kI sAdhanA aura paradu kha kAtaratA va akhaNDa lokakalyANakArI bhAvanAo kA jIvana me sadaiva sAkSAtkAra kiyA hai| samatva kA AdhAra hI yahA~ kI saskRti kI mUla preraNA rahI hai| bhArata ne hI para-dukha ko svaduHkha rUpa se agIkAra kiyA hai| bhArata ne vizva ke vibhinna vicAravAle rASTroM ke sammukha zAnti sthApanArtha pacazIla jaise janakAmI siddhAnta kA sakriya sUtrapAta kiyA hai| ahiMsA ko na kevala bhArata ne apanA amRta hI mAnA hai, apitu isIke AdhAra para svarAjya prApta kara vizva ko dikhalA diyA ki bhayakara vaiSamya me bhI ahiMsAlpI amRta sAmya sthApita kara, kasI bhI pecIdagI ko saralatA se sulajhA sakatA hai| aNuvama ke vinAzakArI prabhAva ne vizva rAjanIti me uthala-puthala macA dii| bhaya ke kAraNa pratyeka rASTra apane pAsa vinAza astra bar3I satyA meM saMgraha karane lagA hai| aura sAtha hI yaha bhI anubhava karane lagA hai ki jisake pAsa aNuzastra nahI hai ve vizva-rAjanIti me pazcAtpAda gine jaaeNge| bhaviSya me unakI sattA naSTa ho jaaegii| rAjanItika kSetro meM yaha socA jA rahA hai ki ANavika astra sagrAhaka rASTra hI ajeya hai| isI kAraNa Aja rUsa aura amerikA me manomAlinya banA huA hai| dono rASTra zaktizAlI ANavika astro ke svAmI hai| apekSAkRta rUsa kucha Age hai| ye dono rASTra Ae dina pArasparika ghur3akiyAM batAyA karate hai jinakA prabhAva anya rASTro para bhI par3atA hai| yadi tRtIya mahAyuddha me ye vinAzakArI astra prayukta hue to sasAra kI kyA dazA hogI? __ aNu astra prayogo ke samaya AinsTAina ne ucita hI kahA thA, "ava hamAre sAmane do hI vikalpa hai, yA to hama eka sAtha jieMge yA eka sAtha marege / " yadi aNu astro kA prayAga huyA to vizva me mAnava jAti kA astitva saMdigdha ho jaaegaa| isIlie mAnava sabhyatA ke unnatizIla drapTA isa prakAra ke astro ke virodha me aAMdolana aura pradarzana dvArA inake virodha me vAtAvaraNa taiyAra kara rahe haiN| parantu rASTro ke sAmrAjyavAdI mAnasa taka isakI dhvani nahI pahu~ca paatii| yadA-kadA virodha svarUpa bar3e-bar3e dArzanika taka ko kArAvAsa bhugatane ko vivaza honA par3atA hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANavika astra prayogA kI nayavara pratiniyA 85 jahA~ prANavika astrA kA pracaNDa virodha ho rahA hai vahA~ cacila jame rAjanItijJa ne kahA ki "udjana bama jase grasyA kA honA bahuta Avazyaka hai kyoki yahI ekamAna aisA mAdhana hai jo zakti ko satulita banAye rakha sakatA hai aura sthira zAnti bhI / ' jo rASTra zasnA ke vala para apane ko surakSita samabhatA hai / usakA socanA bhrAmaka hai| udAharaNAtha kisI nAga rika ke gRha ma visphoTaka padAtha rakhe ho aura kitanI hI sAvadhAnI rasane ke bAvajUda bhI yadi pramAdavaza kabhI grAga pakaDa le to surakSA ke lie rakhe gaya ve padAtha na kevala ghara ko hI bhasmIbhUta kara deMge, apitu nikTartI nivAsiyo kA jIvana bhI sakaTa meM DAla dege / isI prakAra aNuastroM kI hiphAjata meM tanika bhI skhalanA hone para svata rASTra matyu ke mukha ma calA jA sakatA hai / pararASTra vinAza kI vastu svarASTra kI rathA taba vahA~ kara pAyegI? eka bAra AinsTAina ne mArmika vANI meM kahA thA "zrANavika yuddha meM vizva kA sAvabhauma nAza nizcita hai|" aisa prANavika bhasmAsura se taba hI bacA jA sakatA hai jabaki vinAzakArI prayogA me savathA vanAniva mukha moDala | isa viSaya para ciMtana karate hue eka paurANika AkhyAna "punamU piko bhava" smRtipaTala para akita ho bhAtA hai| kisI tapovana meM eka RSi kA nivAsa thA / eka dina eka mUSaka ( cUhA ) dauDatA huA RSi kI zaraNa meM AyA / zaraNAgata kI rakSA karanA apanA parama kartavya samajhakara RSi ne use pakaDane ke lie pIche bhAgatI huI billI ko bhaya kA kAraNa mAnakara" tvamapi mArjAro bhava" tU bhI billA ho jA kA varadAna de ddaalaa| aisA hI huyA / villI calI gaI / eka dina bhayavara kuttA ke billA ke pIche lagane para zaraNAgata jillA se RSi ne kahA " tvamapizvAno bhava" tU bhI kuttA ho jaa| jaba eka dina eka bAgha usa para napaTane lagA to RSi ne kahA- "tvamapi vyAghro bhava" tU bhI bAgha hojA / phira eka dina siMha AyA to RSi ne bAgha ko - " tvamapisiMho bhava" tU bhI siMha ho jA, kA varadAna de diyA / ava vaha cUha se siMha ho gayA thA | zaraNAgata siMha ne eka dina kSudhAnura hone se itastata ghUmate hue RSi ko hI sapanA bhakSya banAne kA socaa| isa para RSi ne kahA- are duSTa, maiMne terI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 Adhunika vijJAna aura ahiMsA rakSA ke lie tujhe cUhe se siMha banAyA, ava mujhe hI khAnA cAhatA hai / jA, "punarmUpiko bhava" vApasa cUhA ho jA / Rpine puna. ume usakI mUla sthiti me parivartita kara diyA / jisa prakAra Rpi ne siMha ko mUpaka banAkara apanI mAyA sameTa lI, isI taraha mAnava jAti ke kalyANArtha yadi vaijJAnika apanI mAyA sameTa le to vizva kalyANa aura vizva zAnti ho sakatI hai| yadyapi vinAzaka astro ko bhI kucha loga zAnti kA sopAna mAnate haiN| aise hI logo ko lakSita karate hue DaoN aopana hImara ne kahA--"do bhayaMkara vicchU eka votala me banda kara diye jAe~ to sahaja hI yaha soca-socakara eka dUsare se Darate rahege ki yadi eka dUsare ko kATegA to dUsarA bhI apanA camatkAra binA batAe nahIM rahegA aura yo eka dUsare kI mRtyu kA samAna aura nizcita avasara hai|" vicchU eka-dUsare ko DasegA nahI yaha kaise mAnA jAya ? manuSya vicchU se kahI adhika vipailA hai jo svaya makar3I ke samAna jAla banAkara apane Apako phasAtA hai para isa prakAra ANavika jAlo kI zakti kA svAmI hone ke bAvajUda bhI vaha mAnasika zAti kA anubhava kahA~ kara pAtA hai| paNDita javAharalAla neharU Adi jaise kaI mAnava kalyANakAmI vizva prasiddha netAo ne kaI vAra vahuta spaSTa zabdo me sUcita kiyA hai ki prANaghAtaka zastro kA prayoga kataI banda ho jAnA caahie| roma ke itihAsa me eka kahAvata vana gaI hai ki "jaba roma jala rahA thA to nIro vA~surI vajA rahA thaa|" usane apanI upekSAtmaka mastI me roma ke kaSTa kI tanika bhI paravAha nahIM kI / zatAbdiyA~ vIta gaIM, para roma ke itihAsakAroM ne nIro ko kSamA nahI kiyA, balki usake daNDa ke lie yaha ghRNAspada kahAvata usakI upekSA kA pratIka bana gaI / asAmAjika vyakti ko dekhate hI nIro kA smaraNa ho pAtA hai| ThIka yahI sthiti vizva ke pramukha rASTro kI hai| sabhI zaktizAlI guTa jvAlAmukhI ke muMha para vaiThakara ANavika astro kI vA~surI vajA rahe hai| jvAlAmukhI ke phaTate hI ve naSTa ho jaaeNge| kahI ye sava nIro kI kahAvata me hI apanA antarbhAva na karavA le| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsa vartamAna yuddha, vijJAna aura aNu zastra Aja samasta vizva ke sammukha sava se bhayAnaka aura dusapUrNa samasyA yuddha kI hai| ve pratikSaNa bhASA meM rahate haiM ki sAmAnya tanAva bhI kahA vizva yuddha kA janma na devaDhe / yadi nikaTa bhaviSya meM vauddhika jvAlAeM prajjva vita huI to rAma roma sihara utthegaa| vizva kA samasta mAnava samAja bhalI bhAMti isa tathya se paricita hai ki yuddha se kabhI namI ko kisI prakAra kA lAbha nahIM hotA / dhana, jana aura sabhyatA kI hAni ke sAtha mAnava saMskRti ke nAlasthala para klaka kA TIkA hI lagatA hai| vigata yuddhA ke prAMkaDe hamAre sammuga hai / yadyapi yuddha ve samaya sAmAnya nAgarika yA usase sIdhA sambApa nahI rahatA phira bhI vaha yuddha ke prabhAva se apane Apako nahI bacA pAtA / rASTrI kI mahattvAkSAeM jana-jIvana kA dhUmila banA detI hai / sadaya vibhAga kI talavAra gUta meM bacce dhAga sa badhI sara para laTakatI rahatI hai, jA tanika bhI havA vAsAvara gira sakatI hai / sAmAjika jIvana yuddha se vichinna hA jAnA hai| sAmUhika sAtha sAmagrI ke malAvA kaI jIvanApayogI vastumA para iuA jA bhayakara kAlika prabhAva paDa jAtA hai, yaha tIna naSTa nahI honA / nigata mahAyuddha rAjA prabhAva rizvatayArI, cAra jArI manatistA pora vyAbhicAra ke rUpa meM bhArata para paDA hai, vaha mAja nI mUlata naSTa nahIM humA / vijJAna mAnavAnusAra vibhina prakAra prayatana janA pAna gATara, jIpa paura topA thAdinimANa kara buddha vRtti yA pravAhita kiyA hai|niyaa apanA samaya upayukta pUraka apanA ke nimANa meM lagAyA hai| hama davanA yaha hai i mAdhunika suddhA vijJAna niyamita prakAra pratya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 Adhunika vijJAna aura ahiMsA yA parokSa ise bala dete hai| ___adyatana yuddha mukhyataH sthala senA, jala senA aura vAyusenA para nirbhara hai| ye tIno senAe~ pUrNata yatrAdhIna hai| eka samaya yuddha ke parivahana ke sAdhano me ghoDe aura khaccaro kA samAveza hotA thaa| para Aja unakA sthAna moTara, jIpa, moTarasAIkala aura TaikoM ne le liyA hai| talavAra, bhAle Adi bhAratIya zastra ava bahuta purAne par3a gaye hai| ava to sTenagana, benagana aura zakti zAlI AgneyAstro kA yuga hai| dUra mAraka tope Adi vijJAna kI pariNati hai| nau senA aura vAyusenA to kevala vijJAna para hI adhika nirbhara hai| tArapIDo, yU-voTa eva rADara inake mukhya upakaraNa hai / jo rASTra isa prakAra ke vaijJAnika sAdhano se sajjita hai, ve hI dUsaro para apanA prabhAva sthApita kara sakate hai| yadyapi amerikA ke pAsa vAyuyAna pracura parimANa me vidyamAna hai, to bhI rUsa kI rAkeTa vipayaka pragati adhika satopajanaka hai| yuddha me vaimAnika anivAryatA spaSTa hai / para prakSepaNAstro ne isakA mahattva kama kara diyA hai| ___ adyatana senA kI pratyeka zAkhA me vAyaralaisa, TelIphona, TelIvijana, phoTogrAphI aura reDiyo Adi mahattvapUrNa yatro kA upayoga hotA hai / yauddhika cikitsA ke kSetra me bhI vijJAna kI mahimA aparampAra hai| rAsAyanika padArtho se nirmita tatkAla gaNadAyaka aura prabhAvotpAdaka aupadhiyA~ vijJAna ne dii| pauSTika tattvo se sayukta aisI TikiyAeN banI jinase manupya apanI zakti bhalI prakAra adhika samaya taka surakSita rakha sakatA hai| kahane kA tAtparya hai ki vijJAna ne yuddha ke sAmAnya se sAmAnya samajhe jAne vAle tattva ko bhI gambhIratApUrvaka sparza kiyA hai| ataH manupya kI zarIra sambandhI vIratA kA ava koI mahattva nahI raha gayA / yuddha me jaya-parAjaya kA kAraNa jana sakhyA, sAhasa pUrNa vIratA yA cAturya nahI apitu yojanA, sagaThana aura kala-kArakhAne hai| jo yuddhalipsu rASTra adhikAdhika zastrAstra vanA sakate hai, ve hI vijetA kI koTi me Ate hai| Ajakala pratyeka vastu me mahAn parivartana dRSTigata hotA hai / aNu zakti ke prAvalya ne ava yuddha ko amAnuSika aura Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna yuddha, vimAna aura praNu astra rAmasI banA diyA hai / mRtyu kI sadezavAhikA vipAkta vAyu ke bhaya se sanika davA meM raurava kA anubhava karate haiN| kisI bhI samaya ve mRtyu ke musa meM jA sakate hai | 89 yadi tRtIya vizva yuddha prArambha huA to sampUrNa vizva prabhAvita hue binA na rahegA / ata bhArata kA yaha sadava hArdika prayatna rahA hai ki vizva ma jahA~ kahIM bhI yuddhAgni kI cinagArI dIne, tatkAla trumA dI jaae| aise prayatnAma sobhAgya se bhArata kA kaI sthAnA ma saphalatA bhI milI hai| vAstavika vAna yaha hai ki AkramaNa yA surakSAtmaka kitanI hI yatrAdhIna sAmagrI kA nirmANa kyA na kiyA jAe, para vijJAnajanita savanAza se mAnana samAja ko bacAe rakhane kA eka mAtra prayAsa vizvazAnti hI hai, jisakI bhitti hisA kI sudRDa zilA para prAdhUta hai / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsa aNuparIkSaNa prativandha evaM niHzastrIkaraNa Aja kI antarrASTrIya paristhitiyo ko dRSTigata rakhate hue kisI ko bhI prasannatA kA anubhava nahIM hotaa| nippakSa aura zAnti vAchuka paryavekSaka amerikA tathA pAzcAtya dezo ke vIca zastrIkaraNa yA aNuparIkSaNa ke pratispardhAmUlaka dRpkioNa se dukhI hote hai| Aja do dalo me sasAra vibhakta hai| eka dala meM amerikA va tadanuyAyI rASTra hai to dUsare me rUsa va usake anugAmI raassttr| dono me vicAra vaipamya hai| donoM ke pracAra aura vicAravistAra ke apane-apane tarIke hai| ___14 agasta, 1940 ko amerikA ke rASTrapati rUz2availTa tathA iglaiNDa ke pradhAnamaMtrI sara viMsTana cacila kI bheMTa svarUpa eTalAMTika sadhi sampanna huI jisame kahA gayA thA ki "hamArA vizvAsa hai ki sasAra ke samasta dezoM ko vAstavika arthAt bhautika evaM AdhyAtmika kAraNo se zakti ke prayoga ko avazya hI vanda kara denA caahie|" isakA tAtparya yahI thA ki pratyeka rASTra kI pArasparika virodhI samasyAyo kA samAdhAna vArtAlApa ke dvArA hI ho, jisase yuddha ke nAma para dhana-jana kA vinAza na ho| yuddha meM kiyA jAne vAlA vyaya yadi janamagalakArI kAryo para lagAyA jAe to yuddha ke kAraNa hI sadA ke lie sasAra se vidA ho jaaeNge| ___ san 1942 me puna. iglaiNDa, amerikA, rUsa aura cIna ne sAmUhika ghoSaNA kI thI ki yuddha kI samApti ke pazcAt ve saba milakara zastrAstra vinimaya kI vyavasthA karege / vastutaH do vizva yuddho kI vinAza lIlA se ve saba svAbhAvika rUpa se hI sUcita vicAra para A gae the| dUsare mahAyuddha ke samaya amerikA ke pAsa aNu vama the, jinakA prayoga usane kiyA / isa yuddha kI samApti ke bAda ni zastrIkaraNa kI carcA ne punaH Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuparIkSaNa prativa ca eva ni zastrIkaraNa jora pakaDA / san 1945 ma sAnaphrAnsisako ma sayukta rASTra kA cATara banAyA gayA, jisake 26 veM anuccheda ma ullekha hai ki saMgha kI surakSA pariSada zastrAsno ke vinimaya ke lie koI na kAI hala tthegii|' ina zadA se sayukta rASTrasagha kA kattavya ho gayA thA ki vaha etadaya Thosa vicAra kare / taba se Aja taka vahatara rASTra aNuzastrA para niyatraNa ke lie prayatnazIla rahe haiN| kintu abhI taka pAzA kI prAbhAtika kiraNa kA udaya dRSTigata nahIM huA / balki isake viparIta parIkSaNAvI pratispardhA ko hI protsAhana milA aura prakSepaNAstra jase tIna sahAraka zasmA ke nimANa ma pracura atha vyaya humaa| jasA ki Upara sUcita kiyA jA cukA hai ki bhArata apane zAntipUrNa prayatlA ke lie prasiddha rahA hai| vaha cAhatA hai ki zastro ke nimANa va sarakSaNa se jo mahAhiMsA ko protsAhana milatA hai, vaha sadA ke lie bada ho / zastrAstra parIkSaNa zAnti kA mAga nahIM, zAti ahiMsA meM nihita hai / isI bhAratIya kalyANakArI nIti ko lekara bhArata ke pradhAnamanI pa0 javAharalAla neharU ni zastrIkaraNa para bahuta adhika jora de rahe haiN| uhAna kaI rASTro ke pradhAnA ko puna -puna likhakara sacepTa kiyA ki ve ANavika zastrA kA parIkSaNa banda kara vizva zAnti sthApana ma yoga d|' para isakA pariNAma yahI rahA ki sabhI rASTra kahane lage ki amuka rASTra yadi parIkSaNa banda karegA tava hI hama apane prayoga sthagita kara sakate haiN| dinAnudina antarrASTrIya vAtAvaraNa ma tanAva aura khocAtAnI baDhatI hI jA rahI hai / zIta yuddha ko sRSTi bhI hone lagI hai| ni strIkaraNa vAchanIya hote hue bhI isakA mAga kTakAkINa hai| prathama prANavika astro para niyatraNa ksa aura kaba se lagAyA jAe ? dvitIya, sAmAnya zastrAstrAma visa sImA taka kamA kI jAya ? 1948 se lekara Aja taka ina kaTinAiyA ko hala karane kA athaka prayatna kiyA gayA hai, lekina kabhI pazcimI daza yA amarikA nahIM mAnatA hai to kabhI rUsa sTa jAtA hai / amerikA tathA iglaNDa Adi pAzcAtya dA cAhata haiM ki sabame pahala eka atarrASTrIya niyatraNa sasthA banA lI jAe aura phira prANaviSa asyA kA nimANa hI sadA ke lie samApta kara diyA jAe aura rUsa tathA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdhunika vijJAna ra zrahiMsA amerikA kI senA meM 10-10 lAkha sainiko kI kamI kI jAya / kintu rUsa ne isa bAta ko svIkAra na karate hue kahA ki sabhI rASTra apanI senA meM kaTautI kara grANavika zastrAstroM ko naSTa kara de / isa kArya ko sampAdita karane ke hetu eka saMsthA kA nirmANa surakSA pariSada ke pravIna ho| dono guToM ne grupanI apanI aisI yojanAeM rakhI jo pArasparika samajhauto se dUra thI / rUsa isa bAta para tula gayA ki aNuzastro kA prayoga sarvathA vaidha ghoSita kiyA jaay| 10 maI, 1955 ko punaH soviyata rUsa ne sayukta rASTra saMgha ke samakSa nizastrIkaraNa kA prastAva rakhate hue kahA, 'prANavika zastroM kA nirmANa ra prayoga pravaidha ghoSita kiyA jAnA cAhie aura sAmAnya senAo me paryApta kamI kI jAnI caahie| bar3e rASTro kI senAo kI jAca ke lie eka antarrASTrIya niyaMtraNa sasthA nirmita ho tathA san 1956 me nizastrIkaraNa ke sambandha me vicAra karane ke lie eka vizva sammelana bulAyA jAya aura sAtha hI kucha rASTro ne, videzo meM jo sainika sagaThana vanA rakhe hai, unheM bhI samApta kara diyA jaae|' isa prastAva para saMyukta rASTrasagha kI nizastrIkaraNa samiti ne vicAra kiyA / iMglaiNDa yadi dezoM ne prastAva kI sarAhanA karate hue svIkAra kiyA ki rUsa kucha vAte to mAna gayA hai lekina iglaiNDa ke pratinidhi ko niHzastrIkaraNa ke sambandha me rUsa kA prastAva kucha graspaSTa-sA lgaa| pazcimI dezo ke anusAra usa niyantraNakArI sasthA ke adhikAriyoM ko nizastrIkaraNa ko svIkAra karanevAle dezo para kisI bhI sthAna para jAne kA adhikAra prApta honA cAhie aura vaha pratyeka aise deza me rahe jo nizastrIkaraNa svIkAra kara cukA ho / unakA tAtparya yaha thA ki rUsa meM prastAvita niyantraNakArI vaha sasthA prabhAvapUrNa kAryavAhI nahI kara skegii| isa upakrama se vizva prAzAnvita thA ki ubhaya guTo me kabhI na kabhI samajhautA ho jAegA / bhaviSya ke samvandha me to kyA kahA jA sakatA hai kintu vartamAna anubhavo ke AdhAra para to yaha kahA hI jA sakatA hai ki yaha kevala vANI kA vizvAsamAtra thA / isakA koI sundara va AzAjanaka pariNAma nahI nikalA / presiDeMTa grAIjanahAvara ke 'gropana skAija plAna' ko bhI rUsa ne mAnya nahI rkhaa| san 1958 me landana me nizastrI 92 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNuparIkSaNa prativa eva nizastrIkaraNa 93 karaNa upasamiti kA eka esA sammelana huA jisama surakSApariSada ke sabhI sadasyA ne bhAga liyaa| yahA~ bhI kAphI samaya taka vicAra vinimaya karane ke bAda bhI pAgAprada niSpapa na nikalA / usI samaya antarrASTrIya vAtAvaraNa bhI esA vana gayA jisase yaha sArI yojanA vacArika jagata taka hI sImita rahI aura Akhira me rUsa ko isa sabhA kA bahiSkAra karanA pdd'aa| aba isa samasyA ko sayukta rASTrasagha kI mahAsabhA ma bhArata ke pratinidhi ne uThAyA thA, jisakA uddezya thA ki ni zastrIkaraNa ke kAya ko aura bhI adhika vyApaka banAne ke lie zAntikAmI sabhI dezoM ko sammilita kiyA jaae| hAla hI ma rUsa ne sujhAva diyA ki vaDe-baDe rASTrA ke pradhAna mila kara leM aura isa prazna para puna vicAra kara / para amerikA asahamata rhaa| usake vicAra ma pahale tIna bar3e dezA ke videza mantrI hI vicAra kareM aura vAda ma pradhAnA kA sammalana ho / vAta to sAmA ya thI, mukhya prazna to nizastrIkaraNa kA thA jisa para koI na koI niNaya zIghra honA anivAya thA / yadi baDe rASTra dapavRtti kA parityAga kara zastrIkaraNa ko samApta kara deM to nizcaya hI janajIvana ma gAnti sAkAra ho sakatI hai| prasannatA kI bAta yaha huI ki vulagAnina eva sthazceva ke sattArUva hone ke pazcAtmsa kI sTAlina kI sarUta aura anya dazA ke prati ghRNA kI nIti meM bhArI paripatana ho gyaa| para vahA~ ke pradhAna matrI kisI bhI deza ke sAtha vArtAlApa dvArA samAdhAna nikAlane ko tatpara dikhalAI dete haiM / jenavA yA sammelana humA, jisase bhAgA baiMdhI thI ki aba antarASTriIya yuddha samApta ho jaaeg| para vahAM bhI dAnAjamana pradazA ko milAne kI nIti ke prazna para eka mora vibheda saDA ho gyaa| isase itanA kAya avazya humA ki pratidvandvI guTA ma sadeha pora galata dhAraNApA ke vAdala phaTa ge| ina ghaTanAmA ke bAda pa0 neharU kama aura apa dezA ma sAnti kA sadaza lepara ge| sma kA kathita lAha prAvaraNa uTha gayA / isa ke pradhAnA ke prodAya ke kAraNa matarASTrIya rAjanItika kSetroM meM navIna dhAraNAe mudRDha ho gai / 50 neharU kA zAnti ke lie amaritA phA pravAsa bhI mukhada rhaa| vizva yuddha kI sthiti meM supAra ma bala milA / sma pora amarikA ke bIca matrImA mUtrapAla humaa| pItayuddha ma ramI huii| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 yAdhunika vijJAna aura himA jenevA sammelana me, jo 'lIga grApha neganna' ke prayatnoM se huA thA, soviyata saMgha ne pUrNa ni.gastrIkaraNa ko sarvocca prAthamikatA pradAna karane hetu anya dezo kA AdAna kiyA thaa| para vaha prastAva hamI meM ur3A diyA gyaa| yuddhottara kAla me bhI soviyata saMgha ne ANavika gantrI kA pUrNa niroca, gastrAstra va senAyo me nIva kaTItI, videzI rAjya kSetro meM sthApita senAsagama kI samApti tathA ni gastrIkaraNa sambandhI aneka samasyAoM para prastAva rakhe / usane svaya ne bhI bIsa lAkha se adhika sainika kama kara die / anya dezoM ke rUsI menAsa gama samApta kara die| hamAniyA se senA punaH bulA lii| jarmana lokatantrAtmaka gaNarAjya meM bhI soviyata senA kama kara dI aura yaha nizcaya kiyA ki yadi pazcimI rASTra pahala nahIM karate vaha aANavika hathiyAro kA puna. parIkSaNa na karegA / kheda hai ki sayukta rASTrasaMgha ke caudaha varSoM ke anavarata parizrama ke bAvajUda bhI na kevala isa viSaya me samajhautA hI ho sakA hai varan zastrIkaraNa kI pratispardhA me visphoTaka padArtha bhI ekatra ho gae hai| jinakI eka cinagArI hI vizvavinAga ke lie paryApta hai| vizva me aimI sthiti trajita ho gaI hai ki yadi udjana bama le jAnevAle vAyuyAna ke kisI yantra me kharAvI huI yA niyantraka se kisI bhI prakAra kSaNika pramAda bhI ho gayA to vizvayuddha chiDa sakatA hai| aise nAjuka samaya para bhI nikitA khuzceva (soviyata saMgha ke matrIparipad ke adhyakSa) ne gata 18 sitambara, 1956 ko puna. saMyukta rASTra saMgha ke sammukha prastAva rakhA "sabhI deza cAra vargoM ke bhItara pUrNata ni zastra ho jAeM, tAki yuddha cheDane ke lie unake pAsa koI sAdhana hI na rhe|" sAtha hI unhone jala, sthala aura nabha senAyo ko sarvathA haTAne evaM zastrAstro kA nirmANa sarvathA vanda karane kA prastAva zrI AIka ke samakSa rakhA thaa| AIjanahAvara dvArA rUsa kA yaha prastAva satkRta huaa| yaha prastAva soviyata saMgha ke durbala pratinidhi kI ora se nahIM, varan vizva ke sarvocca zakti sampanna soviyata saMgha ke mantrI paripad ke adhyakSa kI ora se AyA hai| jisane candramA ko veSakara samasta vizva se apanA lohA manavA liyA hai / svabhAvata. isako havA me nahIM ur3AyA jA sakatA ! isa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuparIkSaNa prativadha evaM nizamyIkaraNa 95 prastAva ne tatkAla hI sayukta rASTrasagha kA aura vizepata vizva ke samasta rApdA kA dhyAna prApita kiyaa| isI prastAva ke pariNAmasvarUpa sUcitadegA kI marakAra ke adhyakSA ne apana mayukta vaktavyAma kahA ki nizastrI paraNa kI samasyA hI mAja visa kI parvAdhika mahatvapUNa samasyA hai aura ce isa samasyA kA racanAtmara hala nikAlane ma koI bhI prayAsa uvA na rasana ke lie kaTibaddha hai| zaprasAra erora jahA~ ni snIkaraNa eva mAstra parIkSaNa vada karana kA prayatna ho rahA hai vahAM TUmarI pora bhayAnaka aNuvama va udajana bamA ke parIkSaNa bhI cAlU haiM / inama ziyAI dezoM ko paryApta hAni uThAnI par3I hai / san 1965 kI uttara bhAratIya gADe, vanAnikA ke matAnusAra reDiyama ghAmitA rAhI pariNAma yA / dagI kAraNa julAI man 1956 meM lAdana ma rApdamahalA ke mapriyA ke mammAna mapa0 javAharalAla neharU na aisa visphATA para rAka lagAna kA prazna uTApA thA aura anava vAra praya sammalanA ma bhI umAdapUNa pratisAddhArA tIra virodha kiyA thaa| abhI abhI phAzana bhI vizva lAra mana ko upekSAgarate hue mahArA ke ragistAra ma pazuvamA visphoTa riyA, jisa para cArA ora bhArI virodha prakaTa kiyA gyaa| pragiyAi nagaThana mI bhAratIya syAvI madhyabhA suzrIrAmasarI nahA naphAgasasAradvArA mahArA marica gae praNu pisphoTa ke prati virorArata hA rahA ki mAnomI sasAra na vizva janamata tathA mayukta rASTragapIya prastAyA rI jAnarama para upabhA kI hai| jApAna, pAnA, mArasAga, guDAna ghora TaraparI ko pAra nau virApa vyakta diyA gyaa| pramaritA ghora bhI pAyegAra prasanna nahIM hai| isI prazna para mAgAsana pAsa ga apanA rAjanapipa sambadha hI vicchada para diyA aura pAnA dvArA pApira prAiya kA vivara liyA gayA hai| prAyA vimphoTa ga utA reDiyama makriya purakA pAdata surI, mitra, gaUdI parava tayA nArana kApUra riyAmA rahA hai| isa gAdala phI nitI naha jA mahAra poTa nArIlAI para samApUrI pAra ganimAna hai| uttara bhI pAra bhI ghumArabhArA hai| isa prasAra kapiraNArA para zipamAnara lie naga ummasanama Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 yAdhunika vijJAna aura ahiMsA naye prastAva peza kie gaye hai| jo loga sacce hRdaya se zAnti kI manokAmanA dvArA mAnavatA ko jIvita rakhanA cAhate hai, unheM pUrNa ni zastrIkaraNa evaM ANavika prayoga pratibaMdhArtha na kevala tatpara hI rahanA cAhie, apitu, kRta saMkalpa hokara saMgharpa bhI karanA caahie| prasannatA kI bAta hai ki vinAzaka zakti sampanna rUsa bhI gAnti kI kAmanA karatA hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsa ahiMsA aura vijJAna yadi hama sahaja rUpa ma yaha to vigAna mAnava zarIra kA sAtha hai aura mahiMjA mAramA paa| vijJAna vAhya tattvA kA poSaNa karatA hai to ahimA bhAmyantariya tatvA kI puSTi karatI hai| eka pAzcAtya vicArA kA dhana hapi vimAna na hamAre zarIra kI muvidhAe~ badAi, nita, navIna sAdhana prasA dhana pradAna piye| para unasa mAtmA ko kyA milA? kucha nhiiN| vAstava ma vidhArakA upAkpana hamAra lie cimanIya hai / mAja rASTra ke mUdhama manopiyA ko isa para gahagaI ta vicAranA hai / yayApi yatamAna yuga e. satrAnti kAla mama gujara rahA hai ki usake sammusa vividha samasyAeM sahI haiN| epa mAra vizvAnti kI samasyA so dUsarI pAra maNu prastrA ke nirmANa kI prtidinaa| jisane rASTra ke vicArazIla natAprA yo cintita banA DAlA hai| prAjakoI no deza mA rASTra nimaya pratIta nahIM hotaa| mANagi yuddhA kI ribhIpirAmA ma sArA vizAla mora dhyAna hai| vaha sotA hai to gata dina pAvira paratArA upadhAna nagArara / na jAne para kipara sa pAramaNa hA jAe mora para hama pranaya se gana meM pratipyAna ho jaaeN| isa prArIpArAmAge mAnava samAna nirantarapirAimA hai| isI mava. dAmapamAnita mUdhayamA0 mantraTa prAisTAinomAnama pAha mAnava. samAra ke lie yaha niratAyA-- 'hama mAra hona phanAta mapana mAnava atupA ma anurAparata hai ki pAnI mAvAnApAra ra pAra dhapa mara epara pAyarimAna emA kiyA ta mA mA sAnAminara dvAra guma jaaegaa| yadi prAramamA rAmasAra ko mAramona mRsu kA sArA pAra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 yAdhunika vijJAna aura grAhasA sAmane hogA / " " bhArata ke suprasiddha mahAn dArzanika DA0 rAdhAkRSNana ke zabdo me"vaijJAnikoM ne yava taka aise hathiyAra hAsila kara liye hai, jinase pannabhara me mamucI pRthvI kI manuSya jAti ko miTAyA jA sakatA hai / samasta sasAra ke netAoM ke sAmane aba sabase baDI mahattvapUrNa samasyA yahI hai ki mAnava samAja ko ina pralaya se kaise bacAyA jaae| hama loga paramANu yuga ke andhakAramaya vAtAvaraNa me jIvana-rakSA ke lie saMgharSa kara rahe haiM aura vijJAna kI mahAna saphalatAoM ne hamAre mana meM utanA bhaya-yAtaka phailA diyA hai ki hame lagatA hai ki hama kisI granthI mazIna ke vikarAla zikaMjoM meM phaila gaye haiM / gRha vihIna ho gaye haiM / hama loga kimI bhayAnaka gar3he ke kagAra para khar3e haiM yA zAyada usame dha~sate bhI jA rahe haiM / " sacamuca grAja vijJAna mAnava kA trANa nahIM kara sakA / usako jar3a pradhAna banAkara usakI mAnavatA kA grapaharaNa kiyA hai| vijJAna kA pariNAma mAnava ne jitanA sundara aura abhilaSita samajhA thA, utanA vaha nahIM nikalA / vizvazAti aura hiMsA isa bhayAkrAnta yuga me mAnava jAti kA vAstavika trANa khojA jAe to vaha hiMsA meM hI mila sakatA hai| vijJAna aba taka ina vvasAtmaka grastroM kA pratikAra karane meM asamartha rahA, aura nikaTa bhaviSya meM bhI usase surakSA kI prAzA nahI kI jA sktii| aisI sthiti me vijJAna ke sAtha ahiMsA kA krAntikArI siddhAnta salagna ho jAe to vizvazAnti sabhAvita hai| hiMsA kA astitva jana-jana ke mana me kAyama kiyA jAe to vizvazAnti sakriya rUpa dhAraNa kara sakatI hai aura jo vizva - AyudhoM ke jvAlAmukhI para khar3A hai, vaha himAlaya kI zItala eva zAnta goda me vizrAma pA sakatA hai / vartamAna me jo parIkSaNa virodha tathA nizastrIkaraNa kI dizA me 1. We appeal as human beings to human beings. Remember your humanity and forget the rest. If you can do so the way lies open to a new paradise. If you can not do so there lies before you the risk of universe death. -Elbert Enstiens. July 1955. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahisA aura vijJAna 99 bahuta sAre antarrASTrIya prayala cAlU hai, unama ahiMsA kA hI mAntikArI middhAta kAmayAba ho sakatA hai, aisA vizvAsa hai / bahuta se vajJAnikA kA bhI yaha abhimata hai ki vanAnikIkaraNa meM manuSya zAti nahI pA sakatA / zAnti kA sAmrAjya kAyama karane ke lie apana atara ma ahiMsA ko udyuddha karanA hogaa| nizastrIkaraNa ma rASTrA kojo zAnti ke paramANu najara pA rahe haiM ve vanAnika zastrIkaraNa ma nahI / Aja rASTra ke baDe-baDe natA yahI kahate hue dikhAI par3a rahe hai ki vizvazAti yuddhA me nahI, ahiMsA aura prema ma hI sambhavita hai| yadinAnika loga ahiMsA ke mahAn siddhAnta ko svIkAra kara yaha kRtasakalpa ho jAe~ ki hama patra meM isa prakAra ke astrA kA nirmANa nahIM kareMge, jinasa manupya jAti kA vinAza hotA hai| to maiM samajhatA hU~ ki vahata gIghra hI asna jaya vibhIpikAmA kA sasAra se anta ho jAegA, aura visa phira me zAti kI sAsa lene laga jaaegaa| hiMsA kA pratikAra ahiMsA se yatamAna yuga me vijJAna dAnava na bhayAnaka himA ke mAdhana prastuta kiya hai| una sarakA pratikAra ahiMsA ke dvArA hI kiyA jA sakatA hai| himA ke dvArA himA kA umUlana kara ahimA kI pratiSThA karane kA vicAra ekA prakAra me mAnava ke mastiSka kA divAliyApana hai| syAhI se sane vasma ko syAhI se dhonA buddhimattA nahI rahalA mastI, Thoya usI prakAra hiMsA kA pratikAra mahimA me hI kiyA jA skegaa| yadi koI yaha kaha ki hama hiMsA kAtira himA sa hI karage to yaha kevala unako durAzAmAtra hai| prAcIna kAla mahiMsA ye sAdhana prAja kI bhAti zaktizAnI aura dUradUra taka prabhAva DAlana vAle nahIM the / aAja jaba aima agaNita mApana nirmita ho cuke haiM aura hiMsA atyanta zaktizAlI bana gaI hai, naya usakA pratikAra karana ke lie mahimA kA adhika sakSama banAna kI AvazyAtA hai| isalie mAja mahilA ke pakSa ma pratyaka vyakti kA kuladamAvAja uThAnI hai| kAraNa yaha hai ki hamAre yahA~ vibhinna gugoma paTina ma kaThina samasyAmA ko sulamAna mahimA pUrNa sahayogI rahI hai / mome jana-samAja ke sammuma usake Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 Adhunika vijJAna aura ahiMsA navInatama rUpa pAte rahe hai / vAstava meM dekhA jAe to ahiMsA kI upayogitA amaryAda aura acintya hai| ahiMsA kA camatkAra . saratagacchIya jJAna mandira, pAya ahiMsA vizva kI prAtmA hai / bhayabhItoM kI zaraNa hai / bhUkhA kA bhojana aura pyAso kA pAnI hai / isalie ahiMsA kA sthAna sabhI darzana aura dharmoM me vigipTa hai / ahiMsA ne vartamAna yuga meM ve kArya karake dikhalAe hai, jo ava taka mAnava kI kalpanA me pare the| jisakA khalata udAharaNa 44 karor3a bhAratavAsiyo kI svatantratA, koriyA kA gRha-yuddha aura hinda-cIna kI antaraga samasyA hai / prastuta ghaTanAe~ hame ahisA kI ora mur3ane ke lie protsAhita karatI hai| Aja ahiMsA kA mArga sabase adhika prazasta banAne kI AvazyakatA hai| ahiMsA ko kevala tAmayika nIti ke rUpa me na apanAkara siddhAnta ke rUpa meM apanAne kI AvazyakatA hai| jaba ahiMsA kevala siddhAnta ke rUpa meM na rahakara AcaraNa ke rUpa me pAyegI tabhI deza aura rASTra kI vikaTa samasyAeM samApta ho sakatI hai| sArAMza yaha hai ki yadi vijJAna para ahiMsA kA varadahasta rahAto vijJAna mAnava jAti ke vvaMsa ke badale svarga kA eka abhinava dvAra khola degaa| isalie Aja ke isa vaijJAnika yuga meM ahiMsaka vAtAvaraNa nirmANa kI dizA me rASTra ke mahAn ahiMsA premiyo ko bahuta kucha Age baDhanA hai| po tarataragaccIya jJAna mandira, jApura Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caubIsa vizva zAMti ahisA se yA aNuastro se ? mAnava Aja ahiMsA aura aNu astro ke mArga para khar3A hai| eka mAga nimANa kA hai to dUsarA dhvasa kA 1 eka prema, manI, zAti, mAnavatA, surakSA aura zrabhyudaya kA hai to dUsarA hiMsA, ghRNA, prazAti, naya aura pratizodhAtmaka bhAvanA kA hai / bhAratIya samaya tattvacitako kI dRSTi sadava hI AdhyAtmika rahI hai / tabhI to manISiyA ne aMtaraMga dRSTi sampana grahisA kA mAga hI apanAyA hai / vizva ko, apanI sAdhanA kA saccA anubhava batAte hue, isI prazasta patha para calane ko prAtsAhita kiyA hai| pUrva aura pazcima kI saMskRti meM sabase vaDA aura maulika antara yahI hai vi prathama saMskRti ataraga ko ho zreyaskara aura vizva zAMti kA janaka mAnatI hai to dUsarI bahiraga para zrAzrita hai / prathama paddhati roga ke kAraNoM ko samApta karane kI ceSTA karatI hai to dUsarI "use danAvara hI satuSTa ho jAtI hai| pUNata naSTa karane kI kSamatA usama nahI / vAhya dRSTi sampana pazcimIya loga mAnavIya vikArA ko dUra karane ke lie, mAnava ma prAye hue yuddhajanita doSa, vicAra janita vihAra, ghRNA, dveSa, ghapa, kalaha, svAtha lipyA zrIra sattAlipsA yadi doSo ko samUla naSTa karana ke lie zraNugrasya prayukta karate hai / amerikAko svaramA ke lie eTalATika mahAsAgara ke isa pAra yUropIya degA meM bhI apanI sattA prasthApita karanA Avazyaka pratIta hotA hai / dUsarI aura prazAta va hinda mahAsAgara meM bhI apane sanA-sagama banAe rakhane kI pravRtti pratIta hotI hai / para uma yaha cintA nahIM ki apanI rASTra nistAravAdI nIti ke mahAcakra ma choTa mATa daza ghuna kI taraha pima jaaeNge| lekina Aja vizvasthiti paryApta parivartita ho cukI hai| eziyAI rASTra navajAgaraNa kI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 Adhunika vijJAna aura ahisA agar3AIyAM lekara upanivezavAda kI ver3iyo se mukta huyA cAhate haiM ho rahe hai| aisI sthiti meM yadi pazcimIya sattAdhIgo kI vahI purAnI nIti rahI to nisadeha pArasparika mAnavIya sambandho kI sthiti sadigdha ho jaaegii| mAnava itihAsa se yahI zikSA grahaNa karatA hai ki yuddha yA aise hI ghRNita vigata kAryoM se jo skhalanAe~ huI hai unakI punarukti na ho| cacila, rUjavelTa, sTAlina, hiTalara, musolinI, Tojo aura unake anuyAyI mahAyuddha ke lie dharma, Izvara aura zAMti kI duhAI de rahe the| ava aNuastra ke garbha me vizvazAti ke vIja khoje jA rahe haiN| yaha dRSTikoNa hI galata hai / dhvasa me nirmANa kI kalpanA asabhava hai| vigata do mahAyuddho me saMsArane bhalI-bhA~ti anubhava kara liyA hai ki mahAsamaro dvArA saMsAra me sukha aura zAMti kA sAmrAjya sthApita nahIM kiyA jA sakatA / jo IyA, dveSa, vaimanasya va kAlupya vyapTi taka sImita thA vaha una dino rASTravyApI ho calA thaa| pratizodha kI bhAvanA svabhAvataH vijita janatA meM hotI hai| vizvazAti kA upAya kyA hai aura vaha kaise ho, isakI cintA vizuddha bhautikavAdI dRSTi sampanna rAjanItijJa kahAM kara pA rahe hai| yaha mAnanA par3egA ki Aja samasta rASTra kisI na kisI sImA taka azAta hai| ANavika zakti ne aura bhI isa azAti kI jvAlA ko bhar3akAyA hai| pArasparika asahayoga va avizvAsa kI bhAvanAe~ bar3hatI jA rahI hai / Aja kA senApati apane kamare me baiThakara yuddha-nIti kA saMcAlana karatA hai| purAtana kAla me rAmAyaNa, mahAbhArata ke mahAyuddha hue hai| para inase vizvazAnti para kabhI sakaTa ke vAdala nahI mddraaye| para Aja sthiti bhinna hai| yadi aAja koriyA para AkramaNa hotA hai to vizvazAnti khatare me par3a jAtI hai| kAzmIra, sveja yA bhArata dvArA cIna para AkramaNa hotA hai to bhI vizvazAti sadeha kI koTi me A jAtI hai / tAtparya yaha hai ki eka rASTra kI dUsare rASTra ke prati tanika bhI asAvadhAnI huI ki tatkAla vaha vizvazAnti kA prazna vana jAtA hai| paritApa kI vAta to yaha hai ki bhautika zakti ke unmAda me unmatta rASTra apanI zastra zakti dvArA zAnti ke svapna saMjote hai| nAnA prakAra ke tarka-vitarko dvArA svasiddhAnta poSaNArtha prayatnazIla hai| ve yaha socate hai ki jo adhika zakti sampanna hogA usa para AkramaNa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-zAti ahiMsA se yA aNu astrA se? 103 karana kI koI cepTA nahI krraa| ata svata hI vizvazAnti sthApita ho jaaegii| para yaha tA mRtyu mai bacana ke lie sapa kA sahArA lene ke samAna hogaa| hA~, zakti ke bala para sImita samaya taka kisI ko padAkAnta diyA jA sakatA hai, parAjita kiyA jA sakatA hai aura bAhya dRSTi sa kucha kSaNo ke lie zAnti kI jhalaka bhI dikhalAI paDa sakatI hai, kintu koI bhI parAjita rApTa vijetA ke prati sadbhAvanA nahIM rkhtaa| valki usama pratizodha kI tIvra bhAvanA rahatI hai / zAktihAna tabhI taka mauna yA niSkyi raha sakatA hai jaba taka vaha samucita pratirodhAtmaka zakti kA sacaya nahIM kara letaa| vaha vivaza hokara hI vijetA kA zAsana mAnatA hai, vaha bhI apane tana para, na vi mana pr| jamana aura jApAna ke udAharaNa hamAre sAmane haiN| prathama mahAyuddha kI vibhIpikAkosadA ke lie samApta karane kI bhAvanA sa utprerita hokara hI iglaNDa ne jamanI para bama girAye, jinakI vizAla zakti se use pamu vanAraraparAdhInatA kI veDiyo ma jakaDa liyaa| usa samaya to aisA lagA ki yuddha samApta ho gayA aura zAnti sthApita ho gii| para jamana ke hRdaya ma pratizodha kI bhAvanA aisI panapane lagI ki bhItara hI bhItara vipakta mAyuddha aura sazakta bhastrA ke nirmANa meM vaha juTa gyaa| avasara pAkara usane dvitIya mahAyuddha meM vinAza kA jo tANDava dikhAyA aura usasa sampUrNa vizva ko kitanI hAni uThAnI paDI, jisake phalasvarUpa yUropa ke laga naga sabhI rASTra na kevala yuddha ke lie sajjita hI hue balki isI ke pariNAma svarUpa hIrAzimA aura nAgAsAkI-jasa bhISaNa naramahAra bhI hue| tAtpaya yaha kiparAjita rApTa ke pratastala meM yaditanika bhI pratizAdha kI bhAvanA rahI to avasara pAkara kabhI bhI vaha vizAla jvAlA kA rUpa le sakatI hai| kyAki sahAra-zakti zArIrika niyatraNa taka hI sImita rahatI hai,pAtmika niyaMtraNa ke lie vaha akSama hai| rUsa, phrAsa aura cIna kI rAjya kAntiyA~ dasarA pratyakSa pramANa hai| ara ahiMsA kA prayoga dapie / jahA~ ahiMsA aura prama ka dvArA mAnava mana para adhikAra kiyA jAtA hai vahA~ kA prabhAva svabhAvata ho cirasthAyI hotA hai| vijita janatA yahA~ pagajavAdabhUta glAni kA manubhava nahIM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 Adhunika vijJAna aura ahiMsA vAhinI rahI hai| vizva-zAnti ke lie bhAratIya senA kA adhikAdhika upayoga vAMdanIya hai| cintana kI bAta hai ki jaba jar3a padArthoM meM bhayaMkara vinAzalIlA kI zakti hai, to bhalA jIvita mAnava kI sAdhanA me kitanI tejasvitA chipI hogI? jIvana ko guddha karane vAlI ahiMsA hI sarvAgINa vikAsa ko avakAza detI hai| vaha mAnava ko aisA dRSTikoNa pradAna karatI hai, jisase saMgharSa aura pratihiMsA hI samApta ho jaae| prasannatA kI vAta hai ki amerikA aura rUsa ne ahimA kI dizA meM caraNa bar3hAne prArambha kara die he| ve ava anubhava karane lage haiM ki aNu astrarUpI dAnava kI samasyA ahiMsA dvArA hI hala ho sakatI hai| ataH ahiMsA zakti ke agradUta paM0 javAharalAla neharU ko bAra-bAra yAmantrita kiyA jAtA hai| jahA~ kisI samaya videzI AkAzavANI dvArA paM0 neharU ke virodha meM dhuMvAdhAra pracAra kiyA jAtA thA, vahA~ Aja inhe antarrASTrIya zAnti kA sandezavAhaka mAnA jAne lagA hai| kisI samaya kahA jAtA thA ki bhArata kI bhI kyA koI nIti he ? para Aja bhArata kI nIti prazaMsA ke sAtha anukaraNIya mAnI jAtI hai| ___abhI-abhI san 1960 meM prAijanahAvara aura zuzceva bhArata-yAtrA kara cuke hai aura bhAratIya nIti kI sarAhanA bhI kara gaye hai| aNuzastro ke svAmiyo ko apane prAyudho para zAnti sthApana viSayaka vizvAsa hotA to ve kadApi bhAratIya rIti-nIti kA samarthana nahIM krte| ava bhI yadi grAyuddhavAdiyo kI zraddhA aNuzastra dvArA vizvazAnti sthApita karane me hai, to unake sammukha sahaja rUpa se ye prazna pAte hai1. aNuzastra mArga se mAnava jAti ahiMsA kI ora gatimAna na huI to khatarA mAnane me bhI koI sadeha raha jAtA hai ? 2. ANavika zastro ke nirmANa, saMrakSaNa aura prayoga karate samaya durghaTanAtmaka yadi visphoTa ho gayA to kyA vizvazAnti para sakaTa nahIM AyegA? 3. pAyuddha nirmANa kI pRSThabhUmi me racanAtmaka buddhi hai yA AkrAmaka ? yadi racanAtmaka hai to kyA Apa ImAnadArI ke sAtha kahane kI sthiti me hai ki hama kabhI kisI bhI rASTra para aNu-yAyuddha prayukta nahIM kreNge| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAti hisA se yA aNu astA se? 107 4 kyA prANavika astrajanita vikINa radiyo sakriya dhuli se sabhAvita hAni se pApa mAnava jAti ko nArA yA azAnti kI ora nahI le jA rahe hai ? 5 kyA aNuzAstra prayoga vA bhayakara vinAga-tANDava pratyakSa dekhata hue bhI isa dhvasa ke pratIka ko vizvazAnti ke lie upayogI mAneMge? Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 Adhunika vijJAna aura ahiMsA hAsika vaTanAe~ bhI mila sakatI hai| yaha to eka mAnA huA tayya he ki bar3e-baDe sAmrAjyoM kI sthApanA sadaiva durvala rapTro ke gopaNa se hI sampanna huI hai| isalie ahiMsA kI gakti ko maryAdita kiyA gyaa| kevala niraparAdha rASTrI para jAna-bUjhakara pAkramaNa na karake rASTrIya svatantratA kI surakSA ke lie, apanA astitva banAye rakhane ke lie aura pratyeka rASTra ko svaya samartha vanAnA anivArya mAnA gayA / phalata' mAnava ne kSamyarUpa se hiMsA ko apnaayaa| yadyapi mAnava sabhyatA itanI vikamita ho gaI hai ki vizva ke itihAsa ne mahAtmA gAdhI ke ahiMsAtmaka prayogo dvArA nayA mor3a lene para bhI vivAdoM ko mulajhAne ke lie antatogatvA hisAtmaka sAdhana hI prayukta hote haiN| isa sambandha me unakI kaI bAne vicAraNIya hai| ___1 agara vigata vizvayuddhake vIca iglaiNDa, phAsa tathA anya mitrarASTra zItra hI yuddha sAmagrI ekatra na karate to nizcaya hI lokatantra tathA sabhyatA nAjiyo ke pairo tale raudI jaatii| 2. kAzmIra tathA bhAratIya senAe~ kAzmIra me kabAliyoM ke AkramaNa kA avarodha na karatIM to.kAzmIra Aja khaNDahara ke rUpa me dRSTigata hotaa| 3. yadi bhArata sarakAra rajAkAro eva haidarAbAda rAjya ke viruddha pulisa kAryavAhI na karatI to kathita upadrava sampUrNa dakSiNa bhArata me phaila jaate| 4. isI prakAra upadravI nAgA logo ne java zAntipUrvaka samajhanA na cAhA tava svargIya gRhamatrI paDita govindavallabha panta ko unake viruddha kaThora kAryavAhI karanI pdd'ii| 5. iNDoneziyA ke yuddho me se bhI yaha vAta prakaTa hotI hai| vahA~ ke rASTradala tanika bhI durvalatA batAte to videziyo kA prabhutva sthApita ho jAtA / arthAt koriyA meM amerikana Adhipatya sthApita kara lete aura iNDoneziyA meM phraasiisii| 6. isI prakAra bhAratIya zAsana kaThoratA ke sAtha sAmyavAdiyoM ke Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ himAtmaka upAyA se vizva surakSA ke svapna 111 viraddha kadama na uThAtA to nizcaya hI nAgarika jIvana dukhada ho jaataa| antarrASTrIya kSetra ma Aja bhI himA gakti para vizvAma diyA jAtA hai| esA lagatA hai aba taka koI rASTra yA vyakti vyavasthita va nyAyapUNa mAga para calanA sIkhe hI nahIM / aniyanita mAnava kI svabhAvajanya pravRtiyA~ abhI naSTa nahIM huI / ahiMsAtmaka prayoga ke lie vizva ke sabhI bar3e rApdo ne milakara rApTa sagha jasI vyApaka aura mahattvapUrNa sasthA kA isalie nirmANa kiyA ki samasta vivAdA vo vArtAlApa dvArA nipaTAyA jaae| kintu gastrI kI pratispadhA kama nahIM huii| yaha saca hai ki vizvayuddha kI mamApti para katipaya mitra rASTrA ne senA ma raTautI thii| lekina isase bhI bhayakara paramANu zakti dvArA nirmita umA kA kAya hai / antarvIpIya prakSepaNAstra bhI upakSaNIya nahI / siddhAntata ni zasnIkaraNa upayukta hai| para isake prati yathAthavAdI daSTikoNa kahA~ apanAyA jAtA hai ? jaba bhI yaha prazna uThatA hai tava yaha samasyA khar3I ho jAtI hai ki prathama pahala kona kare? kyA sAmUhika ni zastrIkaraNa sambhava nahIM hai? saca bAta to yaha hai ki jaba taka kisI bhI rASTra yA usake netAoM ke hRdaya ma karuNA kI bhAvanA kA udaya nahIM hotA taba taka mastiSka paTala kI yojanAe~ na sAkAra ho sakatI hai aura na rASTrA ma pArasparika dRDha vizvAsa hI utpanna kara sakatI hai| sabhyatA kA vikAsa aslo dvArA hunAho-aisA koI udAharaNa vizva itihAsa ma upalabdha nahIM hai / vikarAla mahAra zakti balAta mAnava ko ksiI bhI kSetra ma gatimAna nahIM kara sakatI / bhArata kA hI madhyakAlika itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki AsakA dvArA ghora aAkramaNa aura amAnupika atyAcArA ke vAvajUda bhI yahAM kI janatA ko kisI vizeSa sampradAya ma ve parivartita na kara sake / sabhyatA kA prAvaraNa ksiI sImA taka prabhAvotpAdaka bana sakatA hai, para usakA nAzvata aura sthAyI prabhAva to tabhI par3atA hai jaba usakI AtmA pUNatayA maskRtiniSTha ho / saskRti yAtmA hai to mabhyatA usakA zarIra / sabhyatA parivattanazIla hai jaba ki saskRti parivatanazIla dIkhate hue bhI maulika dapTi meM aparivartita hI hai| vAhya parivatana mambhara hai, para usakI prAtmA tathya ke sanAtana satyA se otaprota hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 Adhunika vijJAna aura ahiMsA baga kavi kI vANI me--"yAja kI sabhyatA ke zarIra para to makhamala kI banI huI cikanI pogAka hai magara usake nIce astra-zastro ke kSata cihna ke hue hai|" Aja kA mAnava bhale hI apane ko sanya yA ati sabhya mAna rahA ho, para apane jIvana meM vaha saMskRtimUlaka sabhyatA ko kahA~ taka sthAna detA hai yaha sacamuca vicAraNIya hai| 'sabhAyAM sAvuH sabhyaH', jo sabhA meM baiThane yogya ho, sajjana ho, vahI sabhya hai| isa kasauTI para zAyada hI koI rASTra kharA utare, jo hiMsA-lipta hai| sabhyatA kA tAtparya kevala vAhya dRSTi se dhavala vasana, sAdhAraNa mipTa sabhApaNa aura vAkpaTutA hI nahIM hai, apitu pratyeka prANI ke sAtha sukumAra vyavahAra aura usakA yathepTa vikAsa hI hai aura vaha ahiMsA dvArA hI sambhava hai / eka taka yaha bhI diyA jAtA hai ki mahAtmA vuddha aura bhagavAn mahAvIra jaise mahAtmAgrI ne apanI kaThora jIvana kI sAdhanA ke bAda jo upadeza diyA usate kauna-sI hiMsaka vRtti jagata se samApta ho gaI? unake samaya meM bhI to dharma aura saMskRti ke nAma para bhayakara hiMsAe~ pracalita thii| para yaha koI tarka nahIM hai, kyoki saMmAra me kaoNTe sarvatra vikhare hue hai, jo inase bacanA cAhe, padavANa kI vyavasthA kara le| sasAra sahI vicAradhArApo kA kendra rahA hai / saMsAra ke kaI masale ahiMsA ke dvArA hala hue haiM / nAdirazAha, cagejakhAM, hiTalara aura kasa, duryodhana tathA rAvaNa dvArA apanAye gaye ghora hiMsAtmaka mArga se koI samasyA sulajhI ho aisA anubhava nahI hai / hiTalara ke apratyAzita yAkramaNa se bhI koI rASTra svecchayA apanI bhUmi dene ko taiyAra nahIM thA, para 40 karor3a janatA ke ahiMsAtmaka Andolana ke samakSa briTiza rAjasattA ko natamastaka honA par3A / ataH svAdhInatA prApti aura rASTrIya surakSA ke lie ahiMsA kataI avyAvahArika nahIM hai / senA para kiyA jAnevAlA vipula vyaya ahiMsA ke prayogo para kiyA jAe to nissandeha vyakti samAja aura rASTra ke lie zreyaskara ho sakatA hai| vizva vandhutva kI sRSTi ho sakatI hai, mArane kI apekSA, vIratva ke sAtha maranA kahI jyAdA acchA hai| hiMsA sAmrAjyavAda 1. sabhyatAra aMge rAkhA makhamalera cikaNa pozAka / vIce tAra varmya dAkA, astra Ara zastra kSata pAga || Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsAtmaka upAyo se vizva surakSA ke svapna 113 ko prAtsAhita karatI hai jaba ki ahiMsA sattAmUlaka bhAvanA ke sAtha samatva sthApita kara vyakti aura rApTa meM sAmajasya sajotI hai| para hA~, ahiMsA ke siddhAta kevala pANI taka hI sImita na hA, balki jIvana inase prAta prota ho / hiMsAtmaka sAdhanA sa bhale hI kSaNika zAti kA anubhava hA, para yatata vaha paritApa hI choDa jAte haiM, jasAvi mahAbhArata ke yuddha se spaSTa hai, pANDaba apanA kauzala yuddha kSetra ma disAkara vijetA vane, para unake mana ma bhayakara paritApa thA, zAnti nahI thii| himA se prAtmaglAni kohI jama milatA hai| kahA jAtA hai ki aNuvama se hIrozimA naSTa ho gayA thA, usakA zodhaka DaoN0 cAlma nikolasa thA aura usakI patnI kA nAma marI thA / amerikA kA pramukha zAntivAdI raoNbaTa siDanI nikolasa kA parama mina thA / marI kA vAtsalyamaya hRdaya siDanI ke sasaga se badala gayA aura vaha zAtivAdinI bana gii| aNubama kA zogha-kAya pUrNa hAta hI marI aura siDanI ne nizcaya diyA thA aura apane pati ko bhI samajhAyA thA ki isake upayoga aura nimANa kA rahasya pisI bhI rASTra kA va na vatAe~ / nikolasana ima svIkAra nahIM kiyA, phalata marI na nikAlasa kA tyAga kara diyaa| vaha ekAvI apane TIma nAmaka eka vRddha naukara ke sAtha rahane lgaa| / ata ma hIrAzimA para bama girA, lAkhA vyakti mRtyu ke mukha ma praviSTa ho gy| aviziSTa apaga, apAhija aura sadA ke lie bAra hA gaya / isI samaya eka vyakti garama rAkha para para jalane ke kAraNa dauDatA calA yA rahA thA, zarIra ke kapar3e adha jale ye / parIra zyAma hA cukA thA aura esA laga rahA thA mAno vaha isa rAya ke Dhera ma kucha khoja rahA hA / vaha jeMca TIla para caDAra bolA, "He shall go to hell, who has destroyed this beloved town of Japan' (vaha avazya naraka ma jAyagA, jimane jApAna ke ima mundara zahara vA vinAza kiyA hai| pAMca vAra isa prakAra vAla kara eka stambha para car3ha gayA, vaha nI usana upayukta vAkya likha diya / svaya mavamA dvArA usI samaya eka pAna vahA~ lAyA gayA aura va use mATara ma viThA le gy| udhara amarikA mazilAlana ko sAja ke lie marI aura Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 Adhunika vijJAna aura ahiMsA miDanI prayatnazIla ye| prayogazAlA meM jAne para naukara se vRttAnta jJAta kara ve sIdhe jApAna pahu~ce, jahA~ gAnti saMgha ke sadasyo ne inakA svAgata kiyaa| vahA~ ve sahAyatA kendra dekhane ke lie le jAye gye| vahA~ DAkTara viliyama ne pUchA, "kyA Apame se koI yaha batA sakatA hai ki isa vinAzakArI aNu bama kI zodha kisane kI hai|" siDanI ke mukha ne nikolasa kA nAma niklaa| viliyama ne usake gAyaba hone kI bAta khii| itane me svayaM sevako ne marI aura siDanI ko tathAkathita bhAratIya ke bulAne kI bAta khii| ve usake pAsa cale gaye aura use dekhate hI siDanI ne cAka kara kahA "yo mere nikolasa kyA tuma yahA~ ho! tumhArI yaha hAlata !" merI tathA DaoNkTara ko vastusthiti samajhane me dera na lgii| siDanI nikolasa ko apane kaimpa me le gyaa| vahA~ sabhI zAntivAdI amerikana usake samakSa baiTha gaye, mairI ne jaba kahA cArlsa mujhe nahIM pahacAnA ! usane lar3akhar3AtI jihvA se kahA 'mairI, tU satya pramANita huI / maiM avazya naraka me jAUMgA' yaha kahate hue prANa tyAga diye| tAtparya jisane vinAza ke lie apane 40 varSakA zrama kiyA vaha svayaM usI kA lakSya bana gyaa| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chabbIsa vizva zAMti ke ahiMsAtmaka upAya sayukta rASTra saMgha mAnava madava zAMti kA pipAnu rahA hai| jo bhI mamasyAeM khar3I hotI haiM, uha dUra kara sAmAjika nagaTana ko banAe rakhana ke lie eva rASTra kI sAskRtika jyAti prajjalita rakhana ke lie zAti eka matyanta Avazyaka tattva hai / jana mAnava laghutama samUha bAMdhakara jIvana yApana karate hue eka-dUsare para AkramaNa karatA thA taba bhI vaha zAti ko hI vAdyanIya samabhatA thA / baDebar3e yuddha kA bhI zAMti ke lie hI honA vahA jAtA hai| vastuta gAti prAtmiva tattva hai jisakA paripAka samAja aura rASTra ko prabhAvita karatA hai| hisA pati kI jananI hai| vaha saghapa se dUra rahane kI preraNA detI hai| lekina pari - sthiti aura vRttiyA kA dAsa banakara mahisA ke sthAna para mAnava na hiMsA jo sAdhana banAyA ghora prazAti va vIja zeSa / rasama koI udaha nahIM mAnava pAmavika vRttiyA na prabhAvita hAra ho nara mahArA yuddha lIlAmA vA tANDava racatA hai / usIne svarUpa mapUNa buddha ke uparaNA kA sUtrapAna huaa| para yaha tathya hai ki yuddha mUrata mAnava vRtti nahIM hai| mahAvarANa ma bhane ho yuddha ke bAdala tirohita na hue hA vintu sAskRtika pragati kA dasana hue mAnanA par3A ki vizva zAni zrI mAnavacyA mAja bhI surakSita hai| etihAsika manubhavAna sikhAyA heri yaha antarASTrIya samUha Tana kA bhavana karanA rahA hai| viyAnA kI nAma zrIra bUrAva nA kAsaTa ema hI sagaThanA meM prArambhitra svarUpa prathama mahAyuddha na mAnaya ne mapanA svAtha parAraNa vRti dvArA vizva rAmana parajA pANavikanRtya riyA ugrama mAnatA saji huii| isIlie vipana zAti ma banArasana ke lie pUrApIya rASTrAnagara sAmUhika prayAsa kara 1910 na Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdhunika vijJAna aura hiMsA jenevA me lIga graoNpha nezansa 'rASTra magha' kI sthApanA kii| tAki bhaviSya me pArasparika yuddha na ho aura mila-julakara ApasI vaimanasya kA nirNaya vArtAlApa dvArA ho / para yaha saMsthA adhika samaya taka jIvita na raha sakI / prathama mahAyuddha ke pazcAt jarmanI jaise katipaya rASTroM se anyAyapUrNa vyavahAra hone ke kAraNa usakI pratikriyA svarUpa kucha aise vyaktiyo kA prAdurbhAva huA jinhone 'lIga grApha nezansa' kI spaSTa avahelanA prArambha kara dii| lIga yo bhI koI zaktizAlI sasthA to thI nahIM jo upadraviyoM para sAdhikAra niyaMtraNa karatI / iTalI ne evIsIniyA para AkramaNa kiyA aura lIga dekhatI raha gaI / jarmanI dvArA choTe-choTe rASTro ko har3apate dekhakara lIga kI sthApanA ke ThIka 20 varSa bAda 1939 me dvitIya mahAsamara prArambha ho gyaa| isame jarmanI, jApAna aura iTalI eka tarapha ye aura rUsa, amerikA iglaiNDa tathA phAsa dUsarI yora the / yuddha-jvAlA sasAra me phaila gii| bhISaNa nara sahAra huyA / yuddha kI samApti ke kucha samaya pUrva 57 vijetA rASTro ne bhaviSya meM isa prakAra kI saMhArAtmaka kArravAhI rokane ke lie 26 jUna, 1945 meM amerikA ke sAnakAsisako sammelana me saMyukta rASTra saMgha kI nIva par3I / mAnava dukhAnubhUti se abhibhUta thA / ata sAvadhAna thA ki 'lIga oNpha nezansa' kI truTiyA~ isame kahI na raha jAe~ / saMyukta rASTra sagha do vibhAgo me vibhakta hai-- 1. surakSA pariSad 1 2 mahAsabhA cIna, rUsa, iMglaiNDa, amerikA aura phrAMsa surakSA pariSad ke sthAyI sadasya bane / jisakA svarUpa lokatantrAtmika sarakAra ke samAna banAyA gayA / isame anya sabhI dezo se 6 grasyAyI sadasya prati do varSa ke vAda mahAsabhA dvArA cune jAte hai / isa prakAra 11 sadasyoM kI yaha samiti hai | vartamAna me sadasyoM kI rAjyo sakhyA 100 hai / kevala loka-gaNarAjya cAna aura uttarI koriyA ko abhI taka mAnyatA prApta nahI hai / ina paktiyoM ko likhate samaya hemarazolDa kI mRtyu ke vAda saMyukta rASTrasagha kI samiti eka prastAva AyA hai ki cIna ko bhI isakA sadasya vanAyA jAya / surakSApariSad ke sthAyI sadasyoM ko vizeSAdhikAra prApta hai| jisakA abhiprAya hai ki pratyeka nirNaya para pAMcoM kI sahamati Avazyaka hai| kisI 116 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvAti ne prahisAtmaka upAya eka dvArA 'voTo ( vizeSAdhikAra ) prayoga karane para mahAsabhA kA nirNaya bhI vAyAnvita nahI kiyA jA sktaa| 117 mayukta rASTrasagha kA mUla uddezya vizva zAMti aura vizva guratA hai| usake samasta prayatna ikhA kI pUrti svarUpa haiM / sagha cAhatA hai ki samasta rASTrA mamayI raha aura kAI nI rASTra vala kA durupayoga para nivala rASTrA kI svAdhInatA me bAdhA na vana / paristhitinaga yadi vamanasya ho bhI jAya to una yuddha dvArA na nipaTAkara ApalI vArtAnA yA pacAyatI samAdhAna dvArA usakA hariyA jaay| isakA dUsarA uddezya yaha bhI hai ki vibhinna rASTrA ma Arthika, sAmAjika yA sAskRtika samasyAeM grantarASTrIya sahayoga dvArA hala ho| una rASTrA maga zAti sthApita karana ke lie vahA~ kI sAmAjika eva dhAciya pragati meM yogadanA, pichaDe hue do ko vizva vara dvArA RNa denA va kalyANakArI yojanAgrA kI pUrti meM sahayoga karanA bhI saghana apane basalyA mammilita kara liyA hai| eziyA ke navAdita rASTrA ko ina prayatnA se payApta sahAyatA prApta huI hai| yUnikapha naTara sAla gaya hai jahAM cikitsA ne patirikta proSadha, sAuna mora dUdha vitaraNa kiyA jAtA hai| navIna praudyAgika ra vyApAriSa vikAsa ke prazikSaNa kI bhI vyavasthA hai / zamagira va sAMspatika utthAna viSaya meM bhI inakA yoga rahA hai / dillI kA sAjana gulAlaya rASTra pa kI sahAyatA kA hI pariNAma hai / dasarA tIsarA uddezya hai jAti, dharma, bhASA evaM liAdhAra para rimI no jAti ke prati nevabhAna na rakhA jAya / vizva ke samasta manuSya mAnava ke mUtra nUta pradhivAnA upayoga kreN| vicAra svAtanya, vANA yamaparipAlana ena legana svAtaMtrya para savanA samAna pari ho / use yaha hai ki surakSA pariSadmA mukhya pAya antarrASTrIya surakSA mArata hai| yadyapi pAdana ka 'e' pAsa se manAna bAI myAna gharSita nahIM hai| bhASi rASTraka ke samaya snAna diyA zrI / kAriyA, kAnariyA NDanasara jamA mIra bAgI . Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 yAdhunika vijJAna pAra pahimA Adi kI samanyAyo ko mulajhAne me saMyukta rASTra magha ne bahuta prayatna kiyA hai| ni zastrIkaraNa yojanAoM ko niyAnvita karanA to isakA pramukha aga hI rahA hai| sayukta rASTra saMgha ke do pramukha aMgo kI pUrti ke lie yAthika tathA sAmAjika paripad , antarrASTrIya nyAyAlaya; mayukta rASTrasaMgha sacivAlaya, sainika karmacArI samiti, sayukta rASTra sahAyatA evaM punarvAsa prazAsana; sayukta khAdya eva kRpisagaThana ; saMyukta rASTra praudyogika, vaijJAnika tathA sAskRtika saMgaThana ; antarrASTrIya zrama saMgaThana ; svAsthya saMgaThana evaM ni.zamI karaNa Ayoga Adi magalamaya prayatna hai| jahA~ ahisA ke dvArA vizva-gAti sampAdina karane kA prazna he / sayukta rASTra sagha usake eka aga kI pUrti karatA hai| kyoki sagha aitI zakti rakhatA he jahA~ se vaira-virodha kI bhAvanAoM ko protsAhana na milakara zamana ke mArga sujhAe jAte hai| vibhinna dRSTikoNo meM sAmajasya sthApita karane ke prayatnoM ko yahA~ bala milatA hai / vizva ke rASTro kA matasaMgraha ho jAtA hai aura yadi koI var3A rASTra kisI bAta kA virodha kare to use kAryAnvita karane kA avasara nahIM miltaa| agrejo ne sveja nahara para java AkramaNa kiyA to vizvalokamata viruddha hone ke kAraNa usa yuddha kI svataH samApti huI thii| hama yaha nahIM kahane jA rahe haiM ki saMyukta rASTra saMgha sabhI sthAnoM para saphala hI rhaa| kyoki san 1946 ke bAda vahuta-sI aisI ghaTanAe~ vizva ke paTala para akita huIM jinase AzAvAdiyo ko vizvAsa thA ki saMyukta rASTra sagha iname kRtakArya hogA para 'lIga oNpha nezansa' kI bhA~ti vaha vizva-zAti sthApita karane me asaphala bhI rahA / phira bhI yaha spaSTatayA svIkAra karanA hI paDegA ki choTI-moTI bAto ko lekara uThane vAlI jvAlAyo ko saMyukta rASTra saMgha ne Age bar3hane se rokA yA kisI sImA taka sulajhAne kA prayatna kiyaa| philistIna, kAzmIra, kAMgo aura iNDoneziyA isake pramANa hai| lIga kI tulanA meM saMyukta rASTra saMgha ke sadasya adhika hai| kAryavidhi pupTa aura prabhAvotpAdaka hai| vizvazAnti ke bahusakhyaka tathyoM meM eka yaha bhI sarvAvazyaka hai ki vibhinna rASTro meM pArasparika sadbhAvanA aura vizvAsa kI abhivRddhi ho aura yahI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-zAti ke ahiMsAtmA upAya 119 ahiMsA kA maulika tatva hai| Aja kI rAjanIti para dupTi pendrita karana se vidita huprApi pArasparika avizvAsa ke kAraNa hI viSAkta vAtAvaraNa kI sRSTi huI hai / lsa mora amerikA kI pratidvitA isI kA pariNAma hai| prANavika jAyudhA kI pratispardhA avizvAsa kI bhAvanA kI pariNati hai| inhI gudA se vizvazAnti sakaTa kAla se gujara rahI hai| eka guTa jasa amarikA sAmrAjyavAda kA samathaka hai to dUsarA guTa rUsa Adi sAmyavAda kA anuyAyI hai / donA hI apane vicArA ke prasAra aura prAyudhA ke nimANa ma lIna haiN| rASTra saMgha kI vaThA ma bhI pArasparika dAva-peMca isa prakAra khelata haiM ki rUma yadi kisI samasyA ke samayana ma matadAna karegA to amesiAThIka isake viparIta mabhimata vyakta krgaa| isasa kabhI-kabhI sayukta rASTra saMgha kI sthiti bhI sadehAspada ho jAtI hai / rUsa na kaI bAra 'vITo' kA prayoga kara saghanI vAyavAhI sthagita karA dI hai| amerikhA ne lAla cIna ko abhI taka mA yatA nahIM dI hai| do gaTA ke pArasparika avizvAsa ke kAraNa sthiti kabhI-kabhI vigaDa jAtI hai| jamanI kA bhAga, bAlTiva ke rAjya, lAla cIna, dakSiNa pUrvI eziyA ke daza iNDo cAinA, vamA, malAyA mAdi pApa sAmyavAda ke raga ma raga haiN| zepa rASTra samarikA ke pakSa meM haiN| tabhI to pAriyA kA bhaganyAyapUrNa AdhAra para na sulajha skaa| dakSiNa amISA ma kAle aura gArA ke pAca kI sAI bar3hatI hI jA rahI hai| kAzmIra kI samasyA bhI jyA to tyA sanA hai| ye sara pApasI guTo ko avizvasta patti ke kAraNa hI rASTra magha ko maphala nahIM hAne dete / imama svArthI rApdA kI zani guTa badI bhA rahuta baDA kAraNa hai / virAdhI guTA tI prAdazira sadhiyAM bhI mayukta rASTra gapa va TmmAna kA pakkA pahu~cAtI hai| 'nATo' paura 'moTo' ve maghi mUlaka nira sagaThana bhI vidAgAnti ma bAdhara haiN| java tara dala hai sara tara urAvarAdha yama bhaya hai| prazAti hI panika saMgaThana nyotA detI hai| prAra noemA madhi hai, jina para hastAkSara baranavAle dezA na yaha ripA de pimpa yadi unama / kisI eva para pAkramaNa paregA to vaha saba para mAzmaNa samabhA jAyagA mora usa deza kI rAhAyalA jaapgii| ramAprasAra parisAne nArA par3AsI pAristAna phA ra sahAyatA dara ra mukhamATobhAratamAra tara padmA diyA - Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 yAvanika vijJAna nIra ahimA hai / imI nainika sahAyatA ke pariNAmasvarUpa kAmIra ko sanasyA kAphI ulajha gaI hai nava ki bhArata dono gaTo me alaga eba naTastha va gAnnivAdI rASTra he| vizva kA rAjanItika kSitija tanAvapUrNa hai / dono guTo ke rASTra gItA ne zastrAstra vRddhi me malagna ha / bhArata ke pradhAna matrI pa. javAhara lAla neharU aura kaI netAoM ne mata prakaTa kiyA ki grAyudha nirmANa sanyatA ke lie ghAtaka hai| sayukta rASTra saMgha ne bhI unhoMne kaI bAra isapara pratibandha lagAne kI apIla kI, para vaha nipprabha hI rahI / iglaSTa tathA amerikA ne na kevala dRDhanA ke nAya ghAtaka zastra nirmANa kA samarthana hI kiyA apitu vizvagAnti kA sAdhana bhI mAnA / sambhavataH yahI zItayuddha kI nitti hai / nayukna rASTra sava ke Alocaka surakSA paripad kI sthAyI gaktiyo ke 'vITo pAvara kA santa virodha kara rahe hai| kintu yadi yaha pAvara china gayA to ve zaktiyA~ mana cAhA karane lgegii| java Aja sthiti yahAM taka pahuMcI hai ki vITo ke na chIne jAne para bhI prANavika prAyudho kA khullama-khullA parIkSaNa ho rahA hai jo vizvazAnti ke prati apane kartavyoM ko vismRta kie hue hai / kahanA paDanA hai ki sagha svaya agata kUTa nIti kA sAdhana bana gayA hai| vigata varSoM meM vizvagAnti kI samasyA jitanI vikaTa ho gaI he utanI pUrva kAla me nahI thii| sabhI rASTra surakSA vajaTa baDhAkara mainika gakti bar3hA rahe hai, aisI sthiti me to mayukta rASTra-sagha hI aAzA kA kendra zeSa raha jAtA hai / sabhI rASTro kA yaha prAthamika kartavya honA cAhie ki yadi saskRti aura mAnava sabhyatA kI rakSA karanI hai va sAmAjika jIvana me sukhagAnti kA srota pravAhamAna rakhanA hai to rASTrasaMgha kI zAnti mUlaka yojanAyo ko kriyAnvita karane me pUrNa vala pradAna karanA cAhie / 1955 kI ghaTanAoM ke bAda to yaha vicAra aura bhI adhika dRDha ho jAtA hai| bhArata ne kisI bhI dala me na rahakara ke bhI samasta rApTro se maitrI pUrNa sambandha banAye rakhate hue taTasya nIti svIkAra kI hai| bhArata kI dhUli ke kaNa-kaNa se zAti kI bani gujarita hotI hai| isa zAnti-kAmI bhArata kA taTasya nIti se prathama to bar3e rASTro me vivAda vyApta ho gayA thaa| para jyoMjyo nIti sakriya svarUpa meM sAmane pAtI gaI tyoM-tyoM na kevala isakA mahattva Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vira-zAti ke asmiAtmA upAya hI rASTroM kI samajha ma prAyA, pratyuta ye anubhava karana lAdi vastuna yaha bhAratIya nIni yathArthavAdI va nyAyapUrNa hai| smaraNa rahe ri vimI samaya rASTra ugha ma bhArata mAtI-mA pratIta hotA thA para Aja isake pratinidhiyA yA gapdamagha ma atyadhika sammAna hai pora surakSA pariSada kA pratinidhi pada bhI prApta hai| 1919 ma parima meM huI rASTra upa mahAsabhA ma 10 naharU pAyayocina sammAna, abhinApaNa dvArA piyA gayA thaa| unasarI pramaritI yAtrA dvArA vahuta-so gavAe~ nirmUla ho gaI rI / tatpazcAta gunI vijayA samIpaTina sorApTa maya kI mahAmamA rAprapAna pada bhI prApta huaapaa| ina maya kI pRSThabhUmi bhArata kI zAntivAdI nIti thii| jaba zAriyA meM gaSTra ugha kI ganAyA na 8 vI samAnAntara remApAra yuddha jArI rakhane rAvicAra kiyA taba bhI naharU jIna na kevala bhArata pIAra ma isa rAsna pA maphata prayAna hI piyA apitu yuddha panIne pazcAta yuddha diyA kI pArasI ke samaya ko bhI bhArata ne hI mamhAlA pA / iDAnaziyA inavIna kAha-yuddha virAma, bhArata ke hI prayAsa yA pariNAma yA / lAna tIna ko mA yatA na dene kA adhika pracAra mamarikA kI pAra se piya jAra para pa0 naharUna nIna re mamathana meM apanA dar3a matavya vyakta karata hue amerikA kI nIzirA bhI gaNDana piyA thA, gari ve nahIM cAhate the ki lAla cIna po rASTramapIya madasyatA ge racita rasA jAya pora ava do rUma aura cAna apanI upra nItiko parityakta kiye hue haiN| paricita donA dA adhirAdhika nAmoppa myApita para rASTra mama ma sammilita ho gaye tA tanApUNa sthini maricita sthiratA prAsAtI hai| maga to yaha gaurava prApta hai hI,para pAna nI jApA kA dAta hue usarA rApdApa ma sammilita piyA jAnA pArana vAnIra hai| pararASTrA bhI yahI pAmanA ko jAnI cAhie ki yamayuta rASTra meM pAsinatA pAnA mamapizAcina rAtriya mAga da / pacIsa ra rASTrapa nAtinAgI gadAra prayAnA kA hApariNAA hai| para anubhAga mAsa rAtA hai imahAn pranArI kie ra pA sambana ho yAna hI hAnA gahanA rAya kpmaarhe| japatA mAnayatI morina manAti mora TRbhAranApamAnAmAtra rezamamAra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdhunika vijJAna aura grahiMsA mUlaka dRSTikoNa kA vikAsa nahIM ho jAtA taba taka naitika dRSTi se bhI vizvazAMti kI samasyA ko samucita protsAhana nahI milatA / manuSya svecchayA apanI icchAo ko jaba takaM vaza meM nahIM karatA taba taka kisI bhI prakAra ke saMkaTa kAlika avasaro kA mukAvalA nahI kiyA jA sakatA / bhAratIya saMskRti kA to yaha gramara svara rahA hai ki rASTrIya caritra va naitikatA kA preraNAspada vikAsa tabhI saMbhava hai jaba vyakti kA jIvana AdarzamUlaka, naitika paramparAmro se zrota-prota ho / jaba taka vyakti me zrAtmika zAMti kA udbhava na hogA tavataka samAja aura rASTra meM zAMti kI srotasvinI vaha nahI sakatI / vyakti samAja kA vistRta rUpa hI to rASTra hai / sasAra me vaiyaktika svArthamUlaka paramparAo se prabhAvita vyaktiyoM dvArA sAmAnya janapara atyAcAra bar3hane lage aura mAnavatA para varvaratA kA AvaraNa caDhane lagA va zAnti ke sthAna para azAnti kI jvAlAe~ prajjvalita hone lagI, dharma ke nAma para pAzavikatA kA poSaNa prArambha huA / usa samaya kisI na kisI viziSTa zakti ne janma lekara usa timira ko miTAkara prANavAn prakAza kiraNoM se sasAra ko prabhAvita kara prazasta patha kA nirdezana kiyA hai / pratyeka yuga kI apanI samasyAe~ hotI hai, unhI ke sahAre avatarita zakti ahiMsA kI pRSThabhUmi me sukha ke sAdhana sajotI hai / zrAdi tIrthaMkara RSabhadeva ne tAtkAlika yaugalika janatA me atyadhika bar3hanevAle pArasparika sagharSa ko ahiMsaka nIti dvArA dhArmika zikSA kA prasAra kara dUra kiyA thA / ve saphala bhI rahe / vaidikakAla me dharma ke nAma para pracura parimANa me pazuvali kA pracAra thA / ve grahisA ke nAma para prANI utpIr3ana ko dharma kA ga mAne hue the / svArthI purohita svaehikavRtti poSaNArthaM mAnava ko dharma ke nAma para vilakSaNa mArga para mor3e hue thA / kapila kA tApatraya nivRttivAda zukapAThavat raTA jA rahA thaa| jIvana me bhayakara vipAda parivyApta thA / varNa-vyavasthA ke nAma para varga saMgharSa panapa rahA thA / sukha-zAnti kA ThekA eka varga vizeSa ke adhikRta thA / usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jIvana ke pratyeka kSetra me ahiMsA ke prayogo dvArA zAnti sthApita karane kA saphala prayAsa kiyA thA / yadyapi adyatanayugIya manIpI ahisA kA jahA~ prazna upasthita hotA hai vahA~ mahAtmA buddha kA nAma sarvaprathama ullekhita karate hai / 1 I 122 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 vizva zAti ke hisAtmaka upAya kintu tAtkAlika sAmAjika paristhiti va sAskRtika itihAsa ko gamAratA se dekhA jAya tA spaSTa hue vinA na rahagA ki mahAtmA buddha kI apakSA ahiMsA kSetra ma bhagavAna mahAvIra kI hisA mUlara uttAti kahI adhika saphala aura vyAvahArika rhii| buddha ke mAdhyamira mA sa bhI janatA ko Azvasta tA kiyA gayA para vizuddha AdhyAtmika kSetra ma baDhanevAla udabuddha sAdhaka ko mahAvIra pI ahisA na na kevala prabhAvita hI kyiA apitu esA mAga prastuta kiyA ki vaha yadi uccakATi ke vattA dvArA kaThora jIvana vitAne ko sakSama nahIM hai tA sarala va sAttvika patha para calakara bhI AtmakalyANa ke sAtha loka kalyANa bhI saralatA meM kara sakatA hai / isakI pRSThabhUmi aNuvrata hai, jisama natikastara ke sAtha prAdhyAtmika uccatva ke bhAva bhI vidyamAna haiN| isake atirikta mahAtmA buddha na karuNAsista hRdaya se prANI rakSA va vayaktika svAtamya mUlaka nimna pacazIla prastuta kyi-~~ 1 prANiyo ko dukha mata do| 2 jo dUsare ko nahI da sakate vaha usasa bhI na laa| 3 yauna viSayaka sambadhAma dRr3hatA ke sAya natikatA kA pAlana kro| * asatya mabhASaNa mata kro| 5 umAda yA pAvaza utpanna karanavAle mada se sadava dUra rho| ina pacazIlo ma vizva zAti kA antarbhAva ho gayA hai / para prAja mahAtmA buddha ke ina upadAko dhUmila kara diyA gayA hai| yuddha ke anuyAyo hI mAgacyuta hokara vizva-sAti kI sthiti ko kahI-rahI madigdha banA deta haiN| pa0 javAharalAla naharU ne bhI rAjanItika dRSTi sa vizva-gAti sthApa nAva pacatIla yA siddhAnta sthApita kiyA hai / eka prakAra se prAcIna paramparA ke aAdhAra para hI paDita jI ne kucha parivatana ke sAtha sasAra ke sammusa inarI ghoSaNA kI, jisasa natikatA aura nayama dvArA pratyara rApTa apanA utyAna karate hue aya rApThA kI mukha sAti aura vyavasthA banAye rkhe| jUna, 1954 meM cIna ke pradhAna matrI zrI cAU-ena lAI kA nArata ma pAgamana huA thA, usa samaya pa0 naharU aura ina donA ke madhya jA musa-yAti mUlara yAtAlApa humA usI ke pariNAmasvarUpa ina pacagIlA kI udghApaNA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdhunika vijJAna aura ahiMsA 1. ekadugare kI prAdegika pramaNDatA pora nArvabhaumikatA kA smmaan| 2 pArasparika manAnamaNa / 3 eka dUsare rASTra ke grAntarika mAmalo meM hastakSepa na krnaa| * eka dUsare ko namAnatA kI mAnyatA pradAna karanA tathA paraspara ___ lAna phuNcaanaa| 5. mAnipUrNa saha-astitva kI nIti ko apanAnA / una siddhAnto ke samarthana meM pIrvAtya dezo ke pradhAna matriyo me puSTi kI hoDa-mI naga gii| 25 mitambara ko iNDonemiyA ke pradhAna maMtrI ne aura 19 aktUbara, 1954 ko viyatanAma ke mundhamatrI ne unheM svIkAra kiyaa| 29 disambara, 1954 ko bhArata, varmA, lakA pora iNDoneziyA ke pradhAna matriyo kA vicAra-vimarza huyA aura anta me apraila, 1955 ko vANDuga nAmaka sthAna me eziyA ke 29 rASTro kA sammelana hayA jisame pacazIla kA spaSTa samarthana kiyA gayA aura vizvazAnti ke lie unheM aAvazyaka maanaa| mAnava ke mUlAdhikAro ke prati niSThA prakaTa karate hue kahA gayA ki sAmuhika parirakSA ke lie koI rASTra dalavandI na kre| 19 pharavarI, 1955 ko rUsa kI sarvocca moviyata ne na kevala pacazIla ke paripAlana para jora hI diyA apitu tIsare zIla grAntarika mAmalo me hastakSepa na karane ke siddhAnta kI vyAkhyA aura baDhAte hue kahA ki kisI bhI deza ke pAntarika mAmalo me Arthika, sAmAjika, rAjanItika ke atirikta vaicArika prasAraNa meM bhI kisI bhI prakAra kA hastakSepa na ho / pazcimI rASTroM ke lie soviyata rUsa kI yaha ghopaNA eka samasyA bana gii| pazcimI rASTra rUsa para prAya yahI Aropa lagAte hai ki usane anya dezo ke sAmyavAdiyoM ke sAtha sAMTha-gA~Tha karake vidrohAgni bhaDakAkara vidhvaMsAtmaka kAryoM ko protsAhita karane vAlI sAmyavAdI vicAradhArA kA pracAra karane ke lie hI sucita saMzodhana kiyA hai / para isame zaka nahIM yadi prAmANikatA ke sAtha rUsa ke sazodhana para amala kiyA jAtA to kama se kama zItayuddha ke AtakapUrNa vAtAvaraNa me avazya sudhAra hotaa| __ isake pazcAt 2 jUna, 1955 ko rUsa aura yUgoslAviyA kI sAmUhika ghopaNA, 22 jUna, 1955 ko neharU,bulgAnina saMyukta udghoSaNA, 3 navambara Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAti ke ahiMsAtmaka upAya 125 1055osayukta rAmagha ke vaktavya aura disambara, 1950 ko rUsa,bhArata aura aphagAnistAna ke rAjanItijJo dvArA diya gaya vaktavyA meM pacagIla kA ullesa jatyanta mahattvapUNa Dhaga se kiyA gayA hai / isa prakAra vizva ke tIsa rASTro ne, jinakI janasasyA anumAnata eka araba pA~ca karoDa se adhika hai, pacazIla ko mAnyatA pradAna kI hai| tabhI se atarASTrIya bhitija ma pacazIla kAprabhAva spaSTa parilakSita ho rahA hai| ahiMsA ke rAjanItika svarUpa kA antabhAva pacagIla ma ho jAtA hai| prAijanahAvarana kahA hai--"pacazIla kI nIti se pUrva vizva ma utanI sadbhAvanA nahIM phlo thI jitanI grAja phalI hai|" pazIla ke sambadha ma rAjanItinA ma vibhinna mata prasArita hai| eka pakSa isa avyAvahArika batAtA hai, jisakI pRSThabhUmi hai ki vinAna dinAnudina java pragati ke patha para agrasara ho rahA hai to kAI bhI rASTra taTastha kase raha sakatA hai| yadi vaha isakA dAvA karatA hai to vaha aya rASTrA ke prati vizvAsaghAtakara avasaravAdI banane kA prayAsa karatA hai| e0 neharU para bhI yaha Aropa lagAyA jAtA hai ki ve sAmyavAdI guTA ke sAtha gaThapa dhana kara apanI sthiti sudRTa parana ke lie prayalazIla hai| dUsarI ora sAmyavAdI pAlocaka apanA sadaha isa prakAra vyakta karate haiM ki pa0 neharU pacagIla kI pRSThabhUmi para sAmrAjyavAdiyA ke pichalaggU bana rahe haiN| kintu virodhiyoM kI yaha prAvaNayukta vANI yaha bhUla jAtI hai ki pacazIla pa0 naharU kI koI vayaktika nIti nahI hai / yaha to eziyA ko pAramparika dhama nIti kA rAjanItika saskaraNa hai, jo adyatana jalavAyu sa prasphuTita kiyA gayA hai / sahayastitva kI sadbhAvanApUNa nIti ke vIja pacazIla ma hai| yaha pUNata avyAvahArita tayya hai| bhArata ke prAcIna gaNatatro ke itihAsa sa imakI rAjanItika vyavahAyatA 2500 vapa pUva hI sApTa ho cukI hai| mauya samrATa azoka ne isIse mala sAta siddhAnta kA samayana zAnti sthApanAtha kiyA thaa| vizva zAnti ke dasa sUna jamA ki kahA jA cukA hai ahimA kI pRSThabhUmi para hI pacagIla kA uddhava hamA hai / mahAramA gAdhI na ahiMsA dvArA hI rASTra ko utpIDita hona Page #122 -------------------------------------------------------------------------- Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAIsa vijJAna para ahiMsA kA sakuza vizva kI koI bhI vastu cAhe kitanI bhI mundara upAdeya aura Avazyaka ho para usama satulita vRtti apakSita hai| vinAna ni sandeha upayogI siddha hunA hai, para Aja baDhI huI bhautika galiyA ko dekhate hue pratIta hotA hai vi ava dama para akuza kI AvazyaktA hai / ati kI gArI nahIM hotii| citAna svaya apane pApa ma akuza jasA pratibhApita hotA hai para vaha mastiSka jagat taka hI sImita hai| hRdaya kI anubhUtiyo ko vijJAna meM avakAmA kahA~ ? bhAnuktA aura yathAthatA ma sAmajasya kahA~ ? vikAsa kI carama sthiti para pahucA huyA vizva prAja anubhava karatA hai ri jaba taka AdhyAtmika dRSTi kA jIvana ma vikAsa na hogA taba taka painala vinAna ke bala para hI mAnavatA kI rakSA nahIM kI jA sktii| manuSya vijJAna kA dAsa banA huA hai| AdhyAtmika zakti ke vIjasvarUpa ahiMsA ne vaha bahuta dUra calA gayA hai| tabhI tA vijJAna varadAna ke myAna para abhizApa pramANita hA rahA hai| vastata bhautiya gasniyA para vijaya prApta karanA koI vaDI bAta nahIM hai, mAnava kI mAnavatA tA isI ma hai ki vaha apanI icchA zaktiyo para adhikAra prApta kare / aAvazyaratAmA yo kama karane ke lie prayatnazIla rh| jIvana ko sukumAra bhAvanA se paripnAvita kre| mAdhunika vinAna ke dapa ne manuSya ko mado matta banA diyA hai| vaha dUmarA ye prANa lene ke lie tanika bhI nahIM hicktaa| eka bAra budha mallAha apanI norA meM yAtriyoM ko usa pAra pahuMcAne ke lie jA rahacha / mAga ma era mayAsI saDAU pahana nadI ke Upara taha para jA rhye| yAtriyA ka pAzcaryAnvita Dhaga se pUchana para sayAmI jI ne kahA ki yaha middhi maiMna 18 vapa ke parizrama ma prApta kI hai| isa para yAtrI. samUha pilapilAsara hAta hue rahane lA pi jo kAya do pama ma hotA hai Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 Adhunika vijJAna aura ahiMsA usake lie Apane 18 varSa varvAda kara koI buddhimAnI to nahIM kii| aAja ke vijJAna para yaha pAkhyAna caritArtha hotA hai / sampUrNa jIvana kI sAdhanA ke phalasvarUpa yadi vinAzazIla sRpTi ke mAdhana prApta ho to use jIvana kahane kI apekSA maraNa kA pUrNa rUpa kahanA adhika upayukta hogaa| vijayadonmatta sikandara apanI vizAla senAnI ke sAtha IrAna kI sar3ako para jA rahA thA, bhayabhIta nAgarika jhuka jhukakara abhivAdana kara rahe the / sikandara ke badana para garva-mithita muskAna uttarottara vRddhigata hotI jA rahI thii| sAmane eka nipriya saMto kI aisI jamAta dIkha par3I jisakA dhyAna sikandara aura usake vaibhava para vilakula nahIM yA / ve apanI mastI me jhUmate hue cale jA rahe the / sikandara ke mana me vinA abhivAdana kiye yA apanI pora tanika bhI sata maNDalI kI yora se AkarSaNa ke bhAva na dikhane ke kAraNa pAzcarya mizrita krodha A gyaa| satoM se kahA kyA tumhe mAlUma nahI isa mArga se sikandara mahAn prayANa kara rahA hai| maNDalI ke eka vRddha tapasvI ne hAsya mizrita svara me kahA-"rAjan tU kisa bhrama meM bhramita hai, tU nahIM jAnatA ki terA yaha vizAla vaibhava tRNavata hai / lobha aura tRSNA ke vazIbhUta hokara bar3hAyA gayA yaha vaibhava-jisakA ki tU dAsa banA huA hai, hamAre caraNo me loTatA hai| ata tU to dAso kA dAsa hai|" sAvanA janita vANI kA sikandara para aisA prabhAva par3A ki vaha tatkAla nipprabha ho gyaa| Aja kA mAnava bhI vijJAna ke vaibhava para sAmrAjya sthApita karane kI apekSA usakA dAsa banA huA hai / yAtmazakti se unmukha hai| bhautikazakti cAhe kitanI hI jAvana ke lie upAdeya pratIta hotI ho, vaha paudgalika hone se nazvara hai| vaha gAsana ke yogya hai, para manuSya isake dvArA zAsita ho rahA hai / ataeva vijJAna para niyantraNa nitAnta Avazyaka hai| aura vaha ahiMsA dvArA hI sambhava hai| niyantrita vijJAna mAnava jAti ko varvaratA, ahaM vRtti aura loluptA se surakSita rakha skegaa| visTana carcila ke zabdo me-"mAnava jAti isa prakAra kI sthiti me kabhI nahI rhii| apage sadbhAvI, maMgalakArI eva zreyaskara guNoM me abhivRddhi kiye vinA hI usake hAtho meM isa prakAra ke zastrAstra yA gae hai, jinase vaha nizcita rUpa se hI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna para grahisA kA akuza svabhAgya ko samApta kara sakatI hai / zrAkhira yaha jagata sabhI mahApuraSo aura AviSkArakA Adi ke parijama ma itanI ucca sthiti meM pahu~cA hai / " yava prazna yaha upasthita hotA hai ki kyA hama nirakuza vijJAna ke hAtha me samasta jagata ko sAMpa deM? agara vijJAna ke sAtha grahiMsAtmaka natiktA vikasita na ho sakI to isake pariNAma bhayakara ho sakate haiM / vizva kI koI bhI vastu mUlata kabhI kisI ko hAni, lAbha nahI pahu~ cAtI / hAni-lAbha to vyakti ke dRSTikoNa ko vastu hai / vijJAna bhI svata manuSya ko hAni nahI pahu~cAtA pratyuta isake viparIta nirantara zodhavRtti se vizva ke nUtana rahasyo kA udghATana karatA hai / para mUla prazna hai mAnava rA isake samucita prayoga kA udAharaNAtha eka cAkU sa cikitsika zalya kire kisakA maha ratA hai to usI cAkU ke prANa bhI lie jA sakate hai / isame acchAI yA burAI zastragata na 1 ho jAtI hai / kalA ke kSetra meM kahA jAtA hai ki sodaya vastu kitsAdvArA 1047 kati 70 hota bhI vastuta vyakti paraka hai| vyakti ke dRSTikoNa se 1- jAgata hotA hai / usI prakAra vijJAna ke kSetra me bhI hama maphte haiM ki nisandeha vijJAna kI vAstavika vanAnikatA usa siddhAnta apekSA usake prayoktAo para adhika nibhara hai / davI aura AsurI vijJAna kI dena bhale hI lagatI ho, para haiM ya mAnava kI ho battiyAM / 4 samAja rUpI ratha kA samucita saMcAlana karana ke lie nAma aura kI pakSA hai aura sAtha hI mAnava-samAja kA dRSTikoNa AtmanAna* yayAt zrAdhyAtmika bhitti para analamvita honA cAhie tabhI vijJAna kA rUpa le sakatA hai / zrapramAda bhora viveka vanAnika prayoktAzrA lie anivArya hai / inave vinA pragatizIla vijJAna bhI bhautika jagata kA hI zrAlotira para vaha preraNAzIla sajanAtmaka tatva pradAna nahI kara " | AtmajJAna kI zakti se pUrita mAnaca hI vijJAna kA saphala prayoktA tA hai| bhagavAna mahAvIra ne ghapanI doghakAlika sAdhanA ke bAda jo ratna kiyA usake eka Ama sUcita kiyA gayA hai ki koI bhI kAnI ho to usakA sAra yahI hai ki vaha apane zrAtmanAna ke kAraNa vizva vijJAnakA upabhoga karatA huA kisI ko hiMsA nahIM krtaa| kisI M 129 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna para ahiMsA kA avurA 129 svabhAgya ko mamApta kara sAtI hai / Akhira yaha jagata sabhI mahApuruSoM aura prAvipvArakho Adi ke parizrama se itanI ucca sthiti meM pahuMcA hai|" aba prazna yaha upasthita hotA hai ki kyA hama nirapula vinAna ke hAtha meM samasta jagata ko sauMpa deM agara vijJAna ke sAtha ahiMmAramA natiktA vikasita ho sakI to isake pariNAma bhayavara ho sakate haiN| vizva kI koI bhI vastu mUlata kabhI kisI ko hAni, lAbha nahIM phuN| pAtI / hAni-lAbha to vyakti ke daSTikoNa kI vastu hai / vijJAna bhI svata mApya ko hAni nahIM pahuMcAtA pratyuta isake viparIta niratara zoSavRtti se vizva ke nUtana rahasyo kA udghATana karatA hai| para mUla prazna hai mAnava dvArA isake samucita prayoga kA / udAharaNAya epa cAkU se cikitsiragalya cikitsA dvArA ruSNatIroga muktikAmahattvapUrNa kAya karatA hai to usI cAya se pisI ke prANa bhI lie jA sakate haiN| isame acchAI yA burAI stragata na hora vyaktigata ho jAtI hai| palA ke kSetra mevahA jAtA hai ki sodaya vastu paraka pranimAsina hote hue bhI vastuta vyakti parapa hai| vyakti ke dRSTiyANa ma hI prAtmasya sodaya jAgata hotA hai| usI prakAra vimAna ye kSetra me bhI hama paha sapate haiM ki nisadaha vimAna kI vAstavika yanAnikatA usa siddhAta pI apekSA usake prayoktAmA para adhika nibhara hai| devI aura AsurI pAktiyAM vipAna kI deza bhale hI lagatI hA para haiM ya mAnava kI hI vttiyaaN| mAnava samAja rUpI raya vA samunita sacAlana karana ke lie zAA aura vigAmI prapAtA hai aura sAtha hI mAnava-mamAja kA dRSTikoNa prAtmanAna parasa prayAna prAdhyAsmira bhitti para avalamvita hAnA cAhie tabhI vimAna varadAna mAla mAnA hai| apramAda mAra vivara danAniva prayoktAmA pae pranidhAra hai| nare vizA pragatizIla vijJAna bhI bhautika jagana kA bhare hI mAnophinagara para vaha preraNAgIma majanAtmava tattva pradAna nahIM kara sapanAmAtmanAra ko gati sa pUrita mAnava hI vimAna vArApana prayojanA yA sapanA hai| bhagarAna mahAvIra ma apanI dIpAtiya mApanA ke bAda jo manubhayarata prApta riyA usara eka prAma sUcita kiyA gayA hai vi ko bhI pugagAmAsAto ugarA sAra yahI hai ki vaha apana pAmapAna, pAraNa hira yinAna yA manoga paratAhamA ritInI hinA nahIM krtaa| rimI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 Adhunika vijJAna aura ahiMsA bhI prANI ko na satAtA hai,na mAratA hai aura na duHkha hI detA hai| yahI ahiMsA kA siddhAnta hai / inI me vijJAna kA antarbhAva ho jAtA hai| gakti aura mAdhanoM ke AdhAra para purAtana kAlika vainAnika gavepako ne sUcita kiyA hai ki vijJAna ko jitanA protsAhana diyA jAya, diyA jAnA caahie| para vaha maMhAragaktihIna ho| bhagavAn mahAvIra ne jIvana kI pratyeka pravRtti para svaicchika niyantraNa lagAte hue viveka, yAtanA aura sopayoga nivRtti malaka pravRtti kA saketa kiyA hai / pAzcAtya dArganika vaTaiNDa rasela ne kahA hai "manupya ko kAnUna grIna AjAdI donoM cAhie, kAnUna usakI AkramaNakAritA evaM gopaka bhAvanAoM ko davane ke lie aura svAdhInatA racanAtmaka bhAvanAtroM ke vikAsa va kalyANa ke lie|" pratyeka rASTra yaha cAhatA hai ki vahAM ke nAgarika muzIla, caritra-saMpanna aura nItimattApUrNa jIvana-yApana karane vAle hoN| prAnAmaka pravRttiyoM ko rokane yA aMkuza lagAne ke lie rASTra kAnUna banAtA hai tAki aniSTa pravRtiyo ko panapane kA avakAga na mile / sAtha hI nAgarikoM kI racanAtmaka pravRttiyAM atyadhika vikasita hoM-yaha bhI gAsaka kA kartavya hai| tabhI vijJAna kI AvazyakatA par3atI hai| racanAtmaka jIvana ko protsAhana tabhI mila sakatA hai jaba usakA pArivArika jIvana sukhI aura samRddhizAlI ho| yaha rASTra kI gAntivAdI nIti dvArA hI saMbhava ho sakatA hai / masAra me vipa aura amRta vidyamAna haiM |mnupy itanA avazya jAnatA hai ki mere lie grAhya kyA hai ? vastutaH viSa viSa hai to bhI dRSTi sampanna mAnava isase amRta kA kAma le sakatA hai| saMkhiyA tIvra viSa hai para yadi isame se prANa hAni karane vAle tattvo ko niSkAsita kara upayoga meM lAyA jAya to vaha amRta banakara rogopazAnti ke sAtha deha ko mundara aura sudRr3ha banA degA / tAtparya, heya mAnI jAne vAlI vastupro me se ni.sAra tattva pRthakakara die jAeM tava ve bhI amRtopama siddha hotI haiN| yaha sava likhane kA tAtparya kevala itanA hI hai ki pratyeka vastu yA siddhAnta ke prati mAnava kA vigipTa 1. eva khu nAgiNo sAraM jana hiMsaha kiMcaNa / ahimA samayaM caiva eyAvanna vivANiyA / / -~matra kRtAMga 11 114 1 10 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna para ahimA kA akuza 131 dRSTikoNa honA cAhie / dRSTi-sampana mAnava ke lie vizva kI koI vastu syAjya nahIM hai| guNamAhAtA va usake upayoga se paricita honA AvazyA hai| sasAra ma satya eka hokara bhI vayaknika bheda ke kAraNa bhanera hai / isa anavatA meM mukhya kAraNa dRSTi bheda hai / eka hI vastu vibhinna dRSTi-bhedo ke kAraNa kaImpo ma parivartita ho jAtI hai| udAharaNAya evaM asthipajara ko degakara zarIra zAstravattA isa ghoSa kI vastu samabhakara anusaghAna me juTa jAtA hai / isI asthipajara se dAgatira vairAgyamaya bhAvanAmA ma tallIna ho jAtA hai / eva sAna ise dekhakara bhojya vastu samajha baiTatA hai| tAtparya yaha ki eka vastu ke dRSTi bheda ke kAraNa kaI upayoga hone dekhe gaye haiN| isI prabAra vibhina dRSTiyose vinAna ye bhI kaI upayAga haiN| ekAgI upayoga se hIzAnti ko jama milatA hai| yadi ahiMsAmaya jIpA-yApana karane vAlA ye hAtha meM vAniya prayoga zakti kA mUna hA to nisadaha yaha nipatrita vimAna dRSyI yo svarga ke rUpa ma parivanina para savanA hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThAIsa - Adhunika vijJAna kA racanAtmaka upayoga jaisA ki pahale sUcita kiyA jA cukA hai ki vijJAna kA bhalA-burA prayoga mAnava ke dRSTikoNa para avalambita hai| mukha-samRddhi kI abhivRddhi ke lie kie gae prayoga gAnti sthApita kara sakate hai| para yadi svArtha prerita bhAvanA se isakA upayoga kiyA gayA to yaha vidhvasAtmaka aura nara-sahAraka bhI pramANita hotA hai| __reDiyama saMsAra kI eka aisI vahumUlya dhAtu hai jisake choTe se aNu arthAt eka mAgA ke hajArave bhAga me aisI zakti hai jo vizAla bhavana ko prakAza pradAna kara sakatI hai| yadi bhaviSya me reDiyama bahulatA se upalabdha hogI to gAyada vidyut kI AvazyakatA nahIM raha jaayegii| kyoki reDiyama ke aNu dIvAla para plAsTara ke sAtha lagA diye jAyege to usakA prakAza Avazyaka kAryo ko sucArutayA sampanna kara skegaa| yantrodyogo me hajAroM Tana koyalo kA kArya do mAzA reDiyama hI kara degA / kintu vizva meM reDiyama kI mAtrA dasa-gyAraha tolo se adhika nahIM hai / iglaiNDa ke vizAla cikitsAlaya me kevala pandraha mAzA hI upalabdha hai| bhArata me paTanA ke atirikta kahIM bhI reDiyama dvArA cikitsA kI vyavasthA nahIM hai| isakA mUlya vIsa lAkha yAni svarNa se cauvasa hajAra gunA adhika hai| isa alpatA ke kAraNa kRtrima reDiyama nirmANa kI saphala ceSTA vaijJAniko ne kI hai| isakI USmA se kaI asAdhya roga susAdhya kI koTi me Ate dekhe gaye hai| __aNu kI tApIya zakti kA sRjanAtmaka upayoga saphalatA ke sAtha karane ke lie yadi yatna kiyA jAya to Idhana kI samasyA sulajha sakatI hai| yAtAyAta ke sAdhano ko isa UpmA se adhika sakSama banAyA jA sakatA hai| rogo para bhI kAbU pAyA jA sakatA hai / vaijJAniko kA to dAvA hai ki ve isake dvArA mRtyu para bhI vijaya prApta kara lege aura yaha saba tabhI saMbhava Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAnina vijJAna kA racanAtmaka upayoga hai jaba sajanAtmaka rUpa me isakA upayoga ho / naramahAra ke kAraNa graNu zakti vo bahuta baDe apayaza kA sAmanA karanA paTA hai / yadyapi yaha paryApta vyaya sAdhya hai, para manika vyaya meM isakA vicAra hI kiyA jAtA | yadi isakA audyogika kSetro meM saphalatA ke sAtha vivAsa kiyA jAya to na kevala IMdhanA ko hI vacana hogI, apitu zraya vAya bhI alpa vyaya meM hI sampanna ho jaayeNge| prasannatA kA viSaya hai ki bhAratIya zAsana na vajJAniko ko samucita protsAhana denA prArambha kara diyA hai aura zrI bhAbhA ke netRsa ma bambaI ke nikaTa prANavika bhaTTI kuzalatA se vAya kara rahI hai| bhArata meM kacce mAla ko kabhI nahI hai / yUreniyama bhI samupalavya hai / 133 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unatIsa ahiMsaka prayoga ke hetu dharma aura vijJAna meM sAmaMjastha ho yaha sarva svIkRta tathya hai ki manupya svabhAvataH pragatizIla prANI hai / isIlie vijJAna dvArA prAkRtika zaktiyo kI kSamatA kI khoja kara skaa| para, paritApa isa bAta kA hai ki vaha bhautika zaktiyoM para vijaya prApti meM itanA lIna ho gayA hai ki Atmika zaktiyoM ko bhI vismRta kara baitthaa| yahA~ taka ki vaha apane-Apako itanA adhika zakti sampanna samajhane lagA ki paramAtmA, mahAtmA, Izvara Adi ajAta zaktiyoM ko bhI nagaNya mAnane lgaa| zraddhA kA aza jIvana se vilupta ho gyaa| vaha eka prakAra se haksale ke isa siddhAnta kA anugAmI vanA ki Izvara Adi ajJAta tathya mAnavIya cintana kI apUrNatA ke dyotaka hai / vaha mAnatA hai ki manuSya ko samucita yA pauSTika khAdya ucita mAtrA me na milane ke kAraNa una logo me viTAmina kI kamI thii| mAnasika gakti durbala ho gaI thii| tabhI ve jJAta vastuoM ko chor3a ajJAta ke cintana me lIna ho gye| phalasvarUpa daurbalya ke kAraNa ve paramAtmA yA ajAta zakti ke lie pralApa karane lge| nahIM kahA jAsakatA ki haksale ke isa tarka me kitanA tathya hai, para yaha to vuddhigamya hai ki isa ciMtana kIpRSThabhUmi vizuddha bhautika hai| ahiMsA yA adhyAtma pradhAna dRSTikoNa se cintana kiyA jAya to uparyukta vicAro me sazodhana ko paryApta avakAga mila sakatA hai| bhArata to sadA se zraddhA aura jJAna me vizvAsa karatA AyA hai| ina dono ke abhAva meM jIvana timirAcchanna ho jAtA hai| vijJAna ke dvArA vaDhI huI svArthaparAyaNa vRtti kI khAI ko ahiMsA dvArA hI pATA jA sakatA hai / tAtparya hai ki dharma aura vijJAna meM sAmaMjasya sthApita ho / yadyapi vizuddha tattvajJAna kI dRSTi se vicAra kiyA jAya to dharma kA, vijJAna se Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ himava prayoga ke hetu dhama aura vijJAna meM sAmajasya ho sambadha sthApita karane me bAdhAe~ AtI haiM / kAraNa ki dhama kA sambandha zranAta tattva zrAtmA se hai aura vimAna kA sambadha paudagalika yA dRzya jagata se / yaha vapamya do dizAo kI ora manuSya ko utprerita karatA hai| dhama eksva kA sUcaka hai to vimAna dUdha kI ora maveta karatA hai| itanA hote hue bhI Adhuni daSTi se jaya hiMsA ke dvArA vinAna para niyaMtraNa rakhane ke prayatna ho rahe haiM to dhama ke dvArA bhI ise niyatrita kiyA jA sakatA hai / hA~, vijJAna se mAmajasya sthApita karane vAlA ghama kevala pAramparika yA kAlika tathya na hokara vizAla daSTi sampana tathya hai| dhama vA sodhA tAtpaya kevala itanA hI hai ki mAnava jAti kA abhyudaya ho, sarvodaya ho / vijJAna isakA sAghana ho / 135 dhama aura vijJAna kA samucita sambAdha ho jAne para mAnava ko vAstaviva susa-yAti ko prApti hogI / dhama yA viziSTa dRSTi rahita vijJAna mAnava samAja me vapamya utpanna kara sakatA hai| vijJAna vAhya viSamatAzrA ko miTAne meM sakSama hogA to dhama zrAtariya vikArA ko dUra karane meM sahAyaka hogA | vijJAna nita naya mAdhanA kA utpAdana hai to dhama usakA vyavasthA patra / nipula utpAdana bhI ucita vitaraNa ke prabhAva meM eka samasyA bana jAtA hai| aisI avasthA me jIvana kA saMtulana donA ke sAmajasya para hI avalambita hai| zrI e0 ena0 vhAITa haiDa kahate haiM "dhama ke atirikta mAnava jIvana bahuta hI alpa pramAnatAoM yA keMdrabiMdu hai / " zrata vimAna ke sAtha ghama kA sAmajasya mAnavatA kI rakSA ke lie anivArya hai / katipaya vinAvA matavya hai ki dhama aura vijJAna vA sAmajasya to zramRta aura viSa ye mayoga ke samAna hai| dhama hRdaya vo vastu hai / vimAna masti / dhama zraddhA mora vizvAsa para panapatA hai to vimAna pratyakSa prayoga para para vicAraNIya prazna yaha hai viprAkatika zakti sampanna vijJAna pranAta tathyo ko pratyakSa karA detA hai to ghama jamI sajIva vastu vA yadi jaDa ke sAtha cAha kisI bhI rUpa meM sayAgAtmava yA niyatraNamUlaka samparka hA jAna para vijJAna kA mahatva va jAyegA aura vikAraaur vaimanasya mUlara bhAvanAe~ bhI samApta ho jAe~gI / para, zata yaha hai ni vaha dharma bhI Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 yAdhunika vijJAna aura ahiMsA zabdADambara rahita mAnava kI prAntarika bhAvabhUmi me sparza rakhatA ho, jIvana ke saundarya me abhivRddhi kara antarmana ko tRpta karatA ho| Aja rAjanItika aura dhArmika masyAe~ dharma ke marma se bahuta dUra yA udAsIna hai / dharma kI svecchika maryAdAe~ vojha-mI pratIta hotI haiM / isalie ki maryAdApo ke prati jo mAnava kA vizuddha dRSTikoNa thA vaha gupka vijJAna kI pragati ke kAraNa dinAnudina vilupta huyA jA rahA hai / eka samaya thA dharma ko zraddhA ke dvArA grahaNa kiyA jAtA thA para Aja dharma ko vijJAna yA buddhi dvArA grAhya tattva samajhA jA rahA hai| jahA~ taka cintana kA prazna hai vaha ThIka hai ki sasAra kI pratyeka grAhya vastu bauddhika kasauTI para kasane ke bAda hI prAtmastha kI jAnI caahie| para vaha cintana aura bauddhika cAturya vyartha hai jisase cintita tathya ko jIvana me sAkAra nahI kiyA jA sakatA / prAcAramUlaka zraddhAnvita jJAna hI vAstavika cintana kA pratIka hotA hai| utkarSa mUlaka tathya kevala mAnasika jagata kI vastu nahI hai, vaha loka kalyANa kI vastu hotI hai / yadi mastiSka dvArA cintita vaijJAnika tattvo ko ahiMsAmUlaka paramparA dvArA jIvana me prasthApita kiyA jAya to nissandeha ina dono ke sAmaMjasya se na kevala mAnavatA hI parituSTa hogI, apitu bhaviSya me aura bhI sukhada pariNAma pA sakate haiM / zakti burI cIja nahIM hai, para zakti kA vAstavika rahasya ucita prayogatA para nirbhara hotA hai| rAvaNa aura hanumAna zakti sampanna vyakti the| rAvaNa ke pAsa dharma rahita vaijJAnika zakti thI to hanumAna ke pAsa dharma saMyukta zakti / rAvaNa kI zakti svArtha sAdhanA me prayukta huI to hanumAna kI zakti sevA aura sAdhanA kA aisA pratIka banI ki Aja bhI unheM avismaraNIya koTi me sthAna diyA gayA hai| dharmamUlaka vahI zakti smaraNIya hotI hai jo sudRDha, svastha, preraNAprada aura Urdhvasvala paramparA kA sUtrapAta kara ske| Aja kI vaijJAnika pragati kI daur3a me mAnava ne kyA-kyA pAyA aura kyA-kyA khoyA ? isake vivecana kA yaha sthAna na hote hue bhI itanA likhane kA lobha savaraNa nahIM kiyA jA sakatA ki jJAna khokara vijJAna paayaa| zraddhA khokara abhinatA paaii| prAcAra khokara bauddhika kSetra kA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahimara prayoga ke hetu dhama aura vijJAna ma sAmajasya ho 137 ciMtana vistata kiyA / sakriya vicAra khora taka pAyA, svAbhAvika svA sthya yovara ciksiA paddhati pAI / naitikatA khAkara cAtuya paayaa| prema sokara svAtha parAyaNa vatti panapAI / tAparya yaha ki isa ekAnI bhautika pragati se manuSya ghATa ma hI rhaa| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tosa vijJAna ko saMdhi hiMsA ke sAtha jIvana ke kisI bhI kSetra meM vikAsa karane ke lie gambhIra cintana yA mArga me Ane vAlI bAdhAo kA sUkSma parijJAna anivArya hai| dUradarzitA, pUrNa pragati mAnava ko sthAyI jagata kI ora prAkRpTa karatI hai / Aja kA mAnava vinA kisI gambhIra pariNAma para gambhIra vicAra kiye hI do TUka nirNaya cAhatA hai / vizva - gAti kI nippatti ke lie bhI yahI mArga apanAyA pratIta hotA hai| tabhI to hiMsA ke sahAre Aja vijJAna panapa rahA hai / isa prakAra kI vizva zAti ko yadi ' zmazAna kI gAMti' kI sajA dI jAya to atyukti na hogI aura isa hiMsA saMyukta vijJAna kI saMhAra lIlA dekhakara sahasA bhasmAsura kA grAkhyAna mAnasa paTala para aMkita ho jAtA hai / yaha granubhava mUlaka satya hai ki sasAra me pArasparika vaimanasya baDhAne vAle zatrugro meM sabase bar3A aura nikaTa kA zatru sajAtIya hI hotA hai / mAnava samAja ke lie bhayakara vinAga kA yadi bhaya hai to aura kinhI prANiyoM se na hokara apane sajAtIya vandhutro se hI hai| mAnava kI svArthalipta hiMsA vRti ne vigata yuddho me jisa sahAra lIlA kA pradarzana kiyA hai usase kaise AzA kI jAya ki vaha vizvazAti ke janaka yA mAnava paritrAtA kA sthAna grahaNa kregii| isame bhI kahanA cAhie ki zastro kI apekSA manuSya kI hiMsA vRtti hI pradhAna hai | svArthAndha rASTra prANiyo kI komalatA kA anubhava nahIM kara sakate / mAnavIya saundarya kI vyApakatA para unakA dhyAna nahI jAtA / ve to kevala vizva ko apanI pracaNDa saMhAra-zakti ke dvArA yA pAzvika zakti dvArA prabhAvita karanA cAhate haiM ki yadi hamArA sarvAgINa zrAdhipatya svIkAra nahI kiyA to unakA jIvita rahane kA adhikAra hama chIna leMge / " eka vAra katipaya aMgreja cir3iyAghara dekhane gaye, vahA~ siMha aura bher3ie zrAdi gurrAte, dahAr3ate najara aaye| unakI isa prakRti para aMgrejo Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna kI saghi himA ke sAtha 130 ne kahA--"ye vitane mama haiM, madiyAM bIta gaI, phira bhI inapI haivAniyata jyA vI tyA banI huI hai| apanI mUla vRttiyAM isa pragatizIla vajJAniya yuga me bhI ihona nahIM chADI, inakA vikAsa mAnava vikAsa kI tulanA ma nagaNya hai|" __yA vArtAlApa ke bAda jaba va bAhara nikana tA jera kaTI huI pAI, taba unako bhArI pAzcaya humAki hama to hiMgara pazumA kohI avikasita prANI samajha raha the para manuSya ne bhI abhI tama apanI tasvaramUlaka hisAvRti kA pUrNatayA parityAga nahIM kiyA hai / vastuta bhautika vikAsa meM manuSya ko naitika pragati bahuta mada paDa gaI hai| isakA kAraNa hI hiMsA mUlaka vinAna thA vikAsa hai bhale hI mAnava ko pAAvika vRttipara mAnavatA kI patalI cAdara par3I huI dRSTigocara hAtI ho, para vaha kSaNira pAvasama hI paTa jAtI hai| payumo ke patla parana meM vaimAnie yatro paryApta vikAsa diyA hai| yaha pahAjAnA pisavAra ye tIkSNa patra hone cAhie jiname prANahAni ke samaya pazugaNa adhiva papTa yAmanubhaya na kreN| unakAtaDapAkA va paraNAI svara pani nipAlane / avakAza ho na mile| irAma dAra nahIM ki mahAtmA gApI kI rAjanIti meM panapane yAnA bhAna yA bhArata pUpiyA adhira mAsAhAra kI pAra bhuSAhamA hai| mahiMsA mora mAnavatA para vistRta mamA paNa garAvAle bhI uga pAhAra se bahuta hI pama pralipta raha pAte haiN| tArapaya baudira jagana meM to pahilA sAMgINa spaNa yivasita huI hai, para dubhAgya jIyana kSetra ma para prayAnahI para paaii| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsa ahiMsA kA svarUpa ahiMsA kA udaya ___ ahiMsA zabda kA prayoga kaba se aura kyo hone lagA, tathA jana-jIvana me ahiMsA kI pravala vegavatI bhAvanA kA udaya kava se huA, yaha batalAnA to asabhava hai / hA~, sAhitya tathA kalpanA loka se bhale hI isakA kucha anumAna lagAyA jA sakatA hai, kintu isakI sunizcita rUpa-rekhAkhocanA Ter3hI khIra hai| itanA to hama avazya kahege ki yaha ahiMsA anAdi aura ananta hai| kisI bhI kAla vizeSa me isake abhAva kI kalpanA nahI kI jA sktii| vizva ke sabhI darzanoM ne ahiMsA ko pradhAnatA pradAna kI hai parantu jaina darzana ke lie to ahiMsA prANabhUta tattva hai / athavA yoM kahanA cAhie ki isakI vizada vyApti me hI satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha Adi sabhI vratoM kA samAveza ho jAtA hai| dharma kA maulika svarUpa ahiMsA hai aura satya Adi usakA vistAra hai| isIlie jaina darzana ke eka mahAn prAcArya ne eka sthAna para kahA hai "avasesA tassa rakhaThThA" zeSa sabhI vrata ahisA kI surakSA ke lie haiN| jaise artha kI rakSA ke lie tijorI kI AvazyakatA rahatI hai| usake binA artha surakSita nahIM raha sakatA / usI prakAra ahiMsArUpI dhana kI rakSA ke lie itara vrata tijorI ke sadRza hai| sArAza yaha hai ki ahiMsA vrata ke atirikta jo vrata haiM ve sAre ahiMsA tattva ke hI poSaka hai| ve unase kabhI bhI apanA astitva alaga-thalaga nahI kAyama kara sakate / valki ahiMsA bhagavatI ke hI saMrakSaNa hokara rahate hai / ahiMsA kI paribhASA ahiMsA kA vizada svarUpa samajhane ke pUrva ahisA kyA hai, aura usakI paribhASA kyA ho sakatI hai ? isako jAnanA Avazyaka hai / yo to hamAre yahA~ sabhI dharmo ne ahiMsA kI vibhinna vyAkhyAye kI hai, jinameM eka hI svara Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrahimA kA svarUpa 143 laharI gUja rahI hai / zAryArata ke mahAmAnava bhagavAn mahAvIra ne zrahiMsA kI paribhASA isa prakAra kI he 'prANI mAtra ke prati sayama rakhanA ho zrahiMsA hai|'' isI prakAra ahiMsA kI ghora bhI vyAkhyA prastuta karate hue kahA hai, 'mana, vacana aura kAyA inama se kisI eka ke dvArA kisI prakAra ke jIvo vI himA na ho, aisA vyavahAra karanA hI sayamI jIvana hai / aise jIvana kA niratara dhAraNa ho yahiMsA hai / " -- gautama buddha ne zrahiMsA nI vyAkhyA karate hue isa prakAra batalAyA hai'vasa yA sthAvara jIvo ko na mAra, na marAve aura na mAranevAle kA anumodana kare 18 gItA ma zrIkRSNa kI vANI isa prakAra pravAhita huI hai-'nAnI puruSa Izvarako gavatra samAna rUpa se vyApaka huA dekhakara hiMsA kI pravRtti nahI karatA, kyAdi vaha jAnatA hai ki hiMmA karanA khuda apanI hI ghAta karane ke barAbara hai aura isa prakAra hRdaya meM zuddha aura pUrNa rUpa me vikasita hone para vaha uttama gati ko prApta karatA hai / " * pAtaJjana yoga ke bhApyavAra ne batAyA hai ki saba prakAra se saba kAla me bhava prANiyoM ke sAtha zrabhidroha na karanA, zrahiMsA hai / " gAdhIjI na hisA kI vyAkhyA karate hue lisA hai-- "grahamA ve mAne sUkSma jAtudmA me lekara manuSya taka sabhI jIvA ke prati 1 zrahiMsA nizyA disa mummu sanama | 2 maNa nicca doyanvaya siyA | mayatA kAya kavareya eva havada sanae || -darAvaikAlika 6191 - dazavekAlika 8131 3 pAye na dAne na ghAta yeya, na ghAnumanyA hanata pare / bhUta nidhAya ye bhAga meM namani lore || 4 mamapadi sava samadhinamazvaran / to yAni parAM gatim // 5 mahimA mA bhUneSvanama | -suta nipAna dhammika yuta / - pAnajatra yoga sUtra / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 Adhunika vijJAna aura ahiMsA samabhAva / ahisA kA ukta sabhI vyAkhyAno me dayA aura karuNA kA sAgara umar3a rahA hai| prAya. sabhI vyAkhyAkAro ne yahI batalAyA hai ki mana se, vacana se aura karma se prANI ko kaSTa na pahuMcAnA hI ahiMsA hai / sUkSma se lekara sthUla taka sabhI jIvo ke prati maitrIbhAva rakhanA ahisA hai| ___ ahisA hame sadA se 'mAtmavat sarvabhUteSu' kA pATha sikhalAtI rahI hai| dUsaro dvArA kiye jAne vAle jisa vyavahAra ko tuma apane lie ucita nahIM samajhate vaha vyavahAra dUsaro ke prati karanA bhI anucita hai| apane prati kiye gaye jisa kArya se tumhe pIr3A pahu~catI hai, samajha lo tumhArA vaisA kArya bhI dUsaro ko pIDA pahuMcAtA hai| isa prakAra zAnta mastiSka se nyAyapUrNa citana karane para svata hisA-ahisA kA svarUpa samajha me pA jAtA hai| hisA-ahiMsA kA mAnadaNDa adhika zAstrIya bhASA me hisA-ahisA kA svarUpa darzAne ke lie pratibhAsampanna prAcArya amRtacanda ne kahA hai ki kalupita bhAvo kA prAdurbhAva na honA ahisA hai aura kalupita bhAvo kA udgama hiMsA hai| ahisA kA viparIta pakSa hI hisA hai / ahiMsA zabda se hI hisA kA apane-Apa nirodha ho jAtA / AcArya haribhadra ke vicAro me to AtmA hI ahisA hai aura AtmA hI hisA hai / apramatta AtmA ahisaka hai aura pramAdayukta jo AtmA hai vaha hisaka hai / pramAda me hisA kA adhakAra hai kintu apramAda me ahiMsA kA jagamagAtA prakAza hai / yahI bAta AcArya umAsvAti ke tatvArtha sUtra me gUMja rahI hai-- 'pramatta yoga se hone vAlA prANa vadha hisA hai| yadi koI sayamI sAdhaka yatanA ke sAtha sAvadhAtI rakhatA huA 1. gAdhI vANI pRSTha 37 2. pAyA caiva ahiMsA, AyA hiseti niccharo esa / __ jo hoi appamato, ahiso hisatro jhyro|| ___~-haribhadrakRta aSTaka 7 zloka chaThavI vRtti / 3. pramatta yogAt prANa vyaparo paNaM hisA tatvArtha sUtra, zra078 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA svarUpa 146 sanakatA se cala rahA hai / ksiI jIva ke prANo kI pAta na hone dene kI buddhi umame vidyamAna hai / aisI sthiti meM acAnaka koI jIva usake pairA ke nIce Akara kucala jAtA hai to vaha sAdhaka hiMsA ke pApa me lipta nahIM honaa| abhiprAya yaha hai ki kapAya aura pramAda meM kiyA jAne vAlA prANadha hiMsA hai| himA vI vyAkhyA ke do praza haiM / eka aza hai-pramatta yoga arthAt rAgadvaipa yukta aura dUsarA nAhai--prANa bagha / palA asa kAraNa rUpa meM hai, aura dUsarA kAya rUpa me hai| isakA pratha yaha humA vijoprANa vadha pramatta yoga se ho vaha hiMsA hai| etadatha sAdhaka pramAda aura kapAya se jitane jitane azA me bacane kA prayAsa karegA utane utane azo me vaha hiMsA se bcegaa| pAya aura pramAda prAramA kI azuddha pariNati hai, aura yAtmAkI jo azuddha pari Nati hai vahI hiMsA hai| ata ahiMsA premI vyakti inase apane ko sadA bacAye rame, jisame ki vaha hiMsA ke gahvara se Upara uThakara ahimA ke divya pAlova maiM apanI prAtmA kA sahI mUlyAkana na ske| jana samAja kI divya vibhUti svAmI samata bhadra na eka sthAna para ahiMsA kA mahAtmya batalAte hue kahA ki "ahiMsA bhUtAnA jagati vidita brahma paramam / / 1 dhama ne mAnava jAti ko anekAneka mahAn vibhUtiyAM pradAna kI haiM, para una satra meM hisAhI utkRSTa hai / mAnava jIvA me devatva aura mAnavatva kI pratiSThA karane vAlI ekamAtra ahiMsA hI hai / yadi mAnava meM ahiMsAtmaka sumadhura komala vamanIya vicAro ke vicimAlI kA udaya na humA to mAnana pima nagaNyatama sthiti kI adherI guhA me calA jAyagA jisakI kalpanA sahaja hI kI jA sakatI hai / mAnava ne parivAra, samAja aura rASTra yA nirmANa kiyA tathA antarrASTrIya sambadha sthApita kiye, ina sabakA mUlA dhAra ahiMsA hI hai| vyakti aura samAja kI jIvana yAtrA kA pAtheya bhI ahiMsA hI hai / mahimA ke prANa hI usame spadita dikhalAI paDana haiN| prANa ve prabhAva meM vyakti ke zarIra kI kAI vImata nahI honI, usI prakAra mahimA ke prabhAva ma deza, samAja aura rASTra kA bhI koI mUlya nahI hai / 1 hara sva"malotra / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura ahiMsA hiMsA mAnavatA kI trAvAravilA hai aura mAnavatA kA ujjvala pratIka hai| parivAra, samAja, deza aura rASTra meM yadi zAMti ke sadarzana ho sakate haiM to vaha ekamAtra zrahiMsA se hI / isa grAvAra para hama kaha sakate haiM ki hiMsA vizva kI zrAtmA hai, prANa hai, aura hai cetanA kA eka spandana / 146 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teMtIsa ahiMsA ko zakti baDhAnI hai mukhyata prAja do dhArAghoM ke bIca saghapa cala rahA hai / eva pazcima se sambaddha hai jisakA mukhya prAdhAra bhautikavAdI paramparA hone ke kAraNa sAnapAna mora mAmoda pramoda meM jIvana samApta karanA hai| isa vicAra paramparA mI nahIM thA siMcana yamAnie pramApanI dvArA tItra gati se ho rahA hai| dUmarI vicAradhArA bhArata se sambaddha hai jo pratyera pravRtti meM mayama aura tyAga ma vizvAsa karatI huI sAsArika vAmanAvadhaka sAdhanoM para madhuga magAra jIvana kA vAstapira mAda vairAgyamAnaka tyAga meM mAnatI hai| yA yamAya pAnada kA upabhoga yahI vyakti parasapatA hai jisake jIvana mamapama parimyApta ho aura vaha prAya yayatAmo yA dAsa 7 ho / jIvana yA pAnada pAvazyaratAnoM pI smRddhi aura abhivaddhi meM hI hai| pratyuta prayA yA maryAdina mAranA rasate hue jIvana yApana paranA ho aisA aurAda nirI paramparAmAnaya yA uragvala bharipya rimANa para saktI hai / pragati pradatta ya vigAna dvArA prApiena pastu bAhulya kA yaha tAtraya nahIM miAra inavA dAga vana para raha / bhArata ke tatvacintarAne spaSTa mapiAdina riyAzisavA guma prAma-coti meM hai bhora mAma-mAti poragari mugoM parityAga para nibhara hai / ve yaha bhI mAyapara mAnate haiM ripadhira mugAmpiye mApAname parigraha pRtti pAniyAyata popAhonA, nAma prasAra mI hiMgA hai| mapapa, viSamatA, mauna, parne hinA, gorApora mAmAgyamAraya mAravRtti me ege pariNAma hai jina para mAmaya nahIM para / bhaviSya kI preranA nahIM pita maatii| mana maSiSya lie mA pApana prAya pAhA mA, mihimA mAni mAnava-gamA vimasi pAtara hai porA bhI ga zara nira marigihAroganimAlA masAya para Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 yAdhunika vijJAna aura ahiMsA hai| kyoMki yaha spaSTa hai ki kisI bhI tathya ko maulika rUpa se yadi parivartita karane kA prayAsa nahIM kiyA gayA to vaha Age calakara utanA vistRta ho jAyegA ki jisa para aMkuza bhI nahIM laga sakegA ! ITa kA javAba patthara se denA hiMsA ko protsAhita karanA hai, pratihiMsA kI bhAvanA ko bar3hAvA denA hai| yadi hiMsA ko na rokA gayA to usakI paramparA dropadI kA cIra bana kara rhegii| ava hame dekhanA yaha hai ki ina do pArasparika vicAradhAmo me se kise apanAne me mAnava aura mAnavatA ke sAtha prANI mAtra kA hita nihita hai| sAtha hI jIvana ke kSetra me kauna-sI sarvagamya vicAradhArA adhika prabhAva utpanna kara sthAyittva paramparA kA rUpa grahaNa kara sakatI hai / jahA~ taka pUrva aura pazcima ke dArganiko kA prazna hai, prArambha se hI dono me paryApta vaibhinnya rahA hai / pAzcAtya darzana mAnasika zrama taka hI sImita hai / sabhava hai unake cintana kA kSetra va tAtkAlika mAnavIya samasyAe~ tadnukUla hI rahI ho / isake viparIta bhAratIya tattvajJAna kA svara mastiSka se sambaddha rahate hue bhI hRdaya ke marma sthAna ko sparza kiye hue hai| mastiSka dvArA vizva rahasya ke antastala taka pahu~cane kA prayAsa karate hue bhI usakI sampUrNa pravRttiyA~ ahiMsA va adhyAtmamUlaka rahI hai / yahA~ darzana bhI mAnasika vikAsa taka sImita na rahakara yAtmika vikAsa kA saphala sopAna mAnA gayA hai / paudgalika zaktiyo dvArA hisA protsAhita hotI hai to aAvyAtmika zakti kI kiraNo se ahiMsA ko bala milatA hai| bhAratIya darzana kA mukhya AdhAra hI ahiMsA, arthAt samattva hai| prakarSa jJAna ko hI vijJAna mAna liyA jAya to vijJAna bhI ahiMsA kI zreNI me A hI jaayegaa| para vartamAna paribhASA kucha aura hI mArga para ise prerita karatI hai| prathama vicAradhArA bhautikavAdI hone ke kAraNa unhI logo ke sie zreyaskara hai jinake pAsa Arthika zakti pravala hai, ve hI adhika se adhika prasAdhana vasA kara vaiyaktika sukhopalabdhi kA anubhava kara sakate hai / ahiMsAmUlaka prAdhyA tmika bhAratIya vicAra paramparA aura sukhopalabdhi ke upakaraNa ko grAnanda kA kAraNa na mAnakara tyAga aura sayama kI pratiSThA me sukha mAnatA hai aura vaha apanI sukhopalabdhi me Ane vAlI vAdhAno para bhI samattva hI dhAraNa Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahimA kI dAkti bar3hAnI hai 140 kyei rahanA hA vaha apane suna ke lie dusaro se mukhA kA hanana nahIM karatA vaha svecchayA hI sImita sAdhano meM vyApaka jIvana yApana kA abhyasta hai| prata yaha spapTa ha ki yadi masAra kI vayaktika sukha-zAtinAsamaSTi yA mpa denA ha tAjagata aura jIvana ke pratyeka kSetra meM prahimA kI savAMgINa pratiSThA atyanta pranigAya hai / jagata meM mahAkha kina amAn himA kA kSaNika prAvalya bhale hI apanA prabhAva batAtA ho para usasa sasAra ve gatApa me hI abhivRdi haagii| prANavika zaktiyoM bhale hI pAtaka jamA mama, para yaha no pratihimA ko hI bala dena vAlA siddha hogaa| isakA pratyuttara prAdhyAtmika yA pahimAzakti hI de saratI ha / pAcAya paramparA vI sahAgya nIti kA mamayana parale vAle bhI pAja suralAtha mahimAvA yazogAna hI nahIM karate prapitu himapAritayA viruddha baDe-baDe prA dolana aura pradAna bhI una dvArA sijAte / prata sAmArina sukha smRdi kI abhivaddhi the tie bhI ahiMsA vApramANa mAvazyaka hA pahiMsA-zakti ko bar3hAnA isalie bhI prAvayA hai piyala imame vAlisa mAmya hI sthApita hogA apitu imayo paramparA apanI nimarAtA meM pAraNa sahyAgdiyo tapa mAnavatA yo anumANita maratI rhegii| mahimA ko pArita vAne ke lie do mAga ho gAne haiM para to hiMsA pabharAdhApa gabhI prasAra ye purapAyoM ko prosAhita paranA aura dUsaga pahiMsA meM nita naye vimAnamammana prayoga parate raranA / yadi sabhI rASTra gAni spAranAtha mAtrAmara va pAnA yAdI nIti kA prati himA kA parispAga para gAmUhika rUpa meM mahilA se vibhina prayAgA dvArA zAnti sthApa nAya prayatna gIra hA to nirAdaha hiMsAtmaka sthiti alaga hogI tayA dUgarI pora mahimA ko bhI vidhAyA basa prApta ho jaayegaa| mahimA bhAratI abhipati paratI hai jo frmI bhI rASTra kI sthAyI va mausi pita hai| hiMgA pAha ritanI gati gAtI ho para yaha pAgayirahI hai, jigarA prayoga nirmANa ke lie gamaya ho rahI hai| nipapa rAjanapipAgA mantavya hai nizAmana jaiga gaThora mAga ma yati pahigAramA pani pAmohita riyA gayA para ja mAya nasatA pUrA prasAraNa diyA gayA to gaja sora dRSTige nirAkagnirA jaayegaa| pinA damayasyAre pAga Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 yAdhunika vijJAna aura ahiMsA kaise rukeNge| Aja ke pragatizIla yuga me isakA vistRta uttara dene kI apekSA itanA hI kahanA paryApta hogA ki mahAtma gAdhI ne hiMsA ke prayogo dvArA 40 karor3a janatA ko varSoM kI parAdhInatA ke bAda svAdhInatA kA anugAmI banAyA, jabaki inake samakSa bhI gAsana dvArA hisAtmaka prayoga kama nahI kiye gae | tathApi zrahinA dvArA prApta grAtmavala kA rAjanaitika prayoga kitanA saphala rahA yaha kahane kI bAta nahI hai, janatA-janArdana ne svayaM anubhava kiyA hai | gAvI yuga kI svAdhInatA kI dena to cirasmaraNIya ghaTanA hai hI para isase bhI adhika gAdhI ke darzana se svabhAvata. jo zramAtmaka vAyu maNDala kI vizvavyApI sRSTi huI hai vaha adhika mUlyavAna hai| unakI rAjanItika zrahiMsA ne kama se kama aisI sthiti to utpanna kara hI dI hai ki Aja hame sA aura usakI samartha zakti ke lie vizva ko adhika samajhAne kI zrAvazyakatA nahI hai / jahA~ kArya zakti pratyakSa rUpa se sAkAra khar3I hai, vahAM vANI ko vikasita karane kI vizeSa grAvazyakatA nahI raha jaatii| hiMsA kI rokathAma ke lie aura sAtha hI grAhasA kI zakti ko baDhAne ke lie prathama upAya hai-- dhArmika aura grAdhyAtmika zikSA kA prasAra / isa zikSA kA abhiprAya kisI sampradAya yA patha ke amuka granthoM ko raTa lenA nahI, varan dharma ke una udAra, udAtta aura divya siddhAntoM se paricita aura abhyasta honA hai, jinase vyakti, vyakti na rahakara vizAla vizva vanatA hai / usakA 'ahaM' saMkIrNa dAyare se bAhara nikalakara bhUta-mAtra me parivyApta ho jAtA hai / vyakti kI savedanA, karuNA aura sahAnubhUti cIMTI se lekara kujara taka phaila jAtI hai / manuSya kA dRSTikoNa nirmala aura zreyogAmI banatA hai / isa prakAra kI dharmazikSA mAnava ko bAlyakAla se hI milanI cAhie, tAki vijJAna kA upayoga karate samaya vaha hitAhita meM viveka rakha sake, kAryAkArya kI chaMTanI kara sake, usake pAsa ucita anucita ke nirNaya kI eka abhrAnta kasauTI ho aura vaha ahiMsA ko protsAhana dene vAle padArthoM ke atirikta pratyakSa yA parokSa rUpa se hiMsAvarddhaka padArthoM ko kataI na apanAe / dharma-zikSA vibhinna mata-patho me pracalita niSprANa rUDhiyoM ko samajha lenA nahI hai / jIvana aura usake vAstavika dhyeya kI pahacAna isI zikSA se Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ko zakti baDhAnI hai 151 hotI hai / jaba yaha zikSA jIvana me tamaya ho jAtI hai to manuSya 7 vaivala manuSya kA, apitu prANI-mAtra ko prAmabhAva meM grahaNa karatA hai| usame sava. bhUtAtmabhUnA yA udAra dRSTikoNa vikasita ho jAtA hai / vaha dUsaroM ke sukhadumba ko apanA hI susandusa mAratA hai| isa prakAra zikSita eva sasta manuSya vitAna ke prayAga yA upayoga ke mavasara para jIvana ve isI sahI dRSTikoNa se dekhegA aura nApa-taula kara heyopAdeya yA viveka rakhegA, taba usake lie vimAna mahArakye badale uddhAraka vana jaaegaa| dhama zikSA se dRSTi vizAla bana jAne para manuSya pratyara pravRtti ucca poTi ke viveka ye prakAza me kregaa| vaha khAne pIne ke samaya socegA ki merA khAna-pAna dUsaro ko bhUkhA mArane vAnA to nahIM hai merA vabhava visI kodaridra banAne yA yAraNa to nahI hai ? vahayAvazyara vastumobAhI maryAdita upayoga baregA, anatha daha nahIM ya raigA, nirayana vastumA ke saMgraha se dUra / irAve pratirikta, jina vastumA ke upayoga se jIvana ma anatiyatA, mAlasya, apamaNyatA aura viSamatA pI vaddhi hotI hai, uca-nIca kI bhrAti koprathaya milatA hai, uheM vaha na mparA hI karegA aura 7 unakA upayoga parivAra ko ho parane degaa| isa prakAra e parivAra ye sasvArI hA jAne para ghore pIre usarA prabhAva samAja meM phlegaa| vimAna ii bhAMti bhAMti ke yatro kA nirmANa para manuSya ko susagola vanAta hA vakArI vo bhI uttejana diyA hai / dhama zilA prApta vivekazIla manupya patra ke prayoga meM pUrI maryAdA pAra clgaa| jaba vaha derogA ki visI yatra ke prayoga ga bArI par3a rahI hai, hamArA kI rojI dhonI jA rahI hai mora ga prakAra hiMgA ko prolAna mila rahA hai, to vaha umarA prayAga hI kyoM karegA? sAya ho jina yatroM meM mAnava meM pAlamya aura maramapyanA pAsamAra honA ho, gubumAratA maurasatAno bar3hatIhA, uAre dvArA utpAdita vastupo pA upayAga yA upabhAga parana ma dhAmA dRSTi-mahiMgama dRSTi samana pavita bhayapa himngaa| vaha yatiSThA sohI ghATegAtayA prapana garIba gAIpApI mAjIviSAmo dhone yA prayata nahIM prgaa| samAja meM Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 Adhunika vijJAna aura ahiMmA Aja dhanika aura nirdhana ke bIca jo gaharI khAI vidyamAna hai aura usake kAraNa jo viSamatA baDhI huI hai, anaitikatA, dhUnakhorI, corI Adi pApa bar3hate jA rahe hai, sahI artha meM dharmaniSTha vyakti unheM nahana nahIM kregaa| vaha grAmodyoga-nippanna vastuyo kA upayoga karegA, jisase garIboM ko roTI-rojI mile, ve bhUkhe na mare, unakA goSaNa na ho, mahAraMbhI (yantrotsana) vantuyo ko sastI dekhakara vaha apane ahinaka viveka ko ojhala nahIM hone degaa| vaha mahAhinA ke dvAra para nahIM jaayegaa| aAja nahI tarIke kI dharma-nikSA na milane aura dharma pAlana meM viveka na hone ke kAraNa prAya. pratyeka dharma ke loga ahiMsA ko svIkAra karate hue bhI aise padArthoM kA upayoga karate hai jo phaigana, vilAsa, vekArI aura Alasya bar3hAne vAle hai, sAdagI aura saMyama ko napta karane vAle haiN| kintu jahA~ mUla meM hI avarma hai, vahA~ dharma aura dharma ke phala kI kyA AzA kI jA sakatI hai ? ___ ataeva yaMtro se nippanna pratyeka vastu kA upayoga karane se pUrva ahiMsAvratI ko viveka karanA hogA / tabhI ahiMsA kI zakti vddhegii| kevala 'ahiMsA paramo dharmaH' kA nArA lagAne se,ahiMsA bhagavatI kI mUrti banAkara pUja lene se yA ahiMsA ke upadeza kI stuti athavA pUjA kara lene mAtra se ahimA kI zakti nahIM baDha sktii| zuSka carcA nirarthaka hai / ahiMsA bhovapITha banAkara usakI godha nahIM kI jA sktii| jIvana vyavahAra ke dvArA hI usakI pratiSThA ho sakatI hai| isa prakAra yadi samAja ke vibhinna kSetroM me ho rahI mahAhiMsA kI rokathAma kI gaI aura navIna-navIna ahiMsA ke prayoga jArI rakhe gaye to ahiMsA kI zakti bar3hegI, isame koI saMdeha nahIM / ahiMsA kI gakti var3ane para hI mAnava jAti kI saMjIvanI zakti bddh'egii| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauMtIsa sAmUhika ahiMsA ke abhinava prayoga prAcIna kAla meM kucha apavAdA ko choDakara, ahiMsA ke prayoga prAya ___ vyaktigata hue haiM kintu mahAtmA gAdhI 1, bhagavAna mahAvIra, mahAtmA buddha aura IsA mamoha prAdi mahApuraSo dvArA pratipAdita mahimA kAmathana karane aneka sAmUhika prayoga kara batAya the / ataeva aAja ahimA ke sAmUhika prayoga paThina nahIM haiN| vinAna prAja vadI tejI ma chalAMga mAra rahA hai aura isa kAraNa vizva atyanta choTA bana gayA hai| vanAnika muvidhAmA ke kAraNa prAja evaM deza kA mAnava dUsare deza ke mAnaba se adhika dUra nahIM mAlUma hotA / ataeva ahiMsA kI gati bhI tIna karanI hogii| niSThApUvava sAmUmi prayoga hI hiMmA kI gati me tIvratA lA sarate haiM aura use adhira kSamatAvAn yA sarate haiN| prAcIna kAla me tIvra vegI vajJAniva mAdhana na hone se eka deza se dUsare deza tapa mavAda pahuMcAne meM mahInA laga jAte the, vapa bhI vyatIta ho jAte / ataeva eka deza kI ghaTanA kA prabhAva dUsara deza para nagamya-gA hotA thaa| parantu Aja yaha bAta nahIM rhii| prAja evaM deza ko gatividhi pA prabhAva dUsare degA para tasAla paDanA hai| himapa prabhAva utpana rana vAlI ghaTanAe~ vaThI tajI me paMcatI haiM / ahimA kI gati vegavAna nahAne se usakA prabhAva bahuta bama hotA hai / ataeva yaha pratyAvazyA hai ki mahiMsA vI gati ko bar3hAyA jAya aura umamA upAya hai sAmAjika jIvana ke vibhina kSetrA ma mahisA kA adhika se adhika prayoga vgnaa| kimI bhI samAja yA rASTra ma paripatana lAne ke lie tIna bAto kI pArapAtA hotI hai| hRdaya-paripatana, vicAra-pagvitana pora pristhini-privtn| mAja ke vimAna se prabhAvita magAra meM parivatana sAne ke lie tathA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura grahisA samAja kI artha- pradhAna aura bhautika dRSTi badalane ke lie hame zrahisA kA hI sahArA lenA pdd'egaa| mAra-kATa, valAtkAra, daDa yA atyadhika dabAva dvArA samAja meM parivartana kA kSaNika prAbhAsa ho sakatA hai, parantu vAstavika yA sthAyI parivartana nahI AtA / samAja me sthAyI parivartana lAne ke lie hame ahisA ke mAdhyama se uparyukta tripuTI ko apanAnA hogA / vicArakrAnti dvArA pahale vyakti ke hRdaya meM parivartana hogA, zanai garnaH vyApaka rUpa se una vicAro ke phaila jAne para samAja kA vicAra parivartana hogA | phira bhI sArA samAja una vicAro ke anusAra vyavahAra nahI karane lagegA / usake lie paristhiti me parivartana lAnA Avazyaka hogA / paristhiti parivartana ke lie ahiMsA ke do prakAra ke prayoga karane hoge ---- pratikArAtmaka aura vidheyAtmaka / ina donoM prakAra ke prayogoM me hiMsA bhagavatI ke dono caraNo-- sayama aura tapa kA upayoga hogA / tabhI paristhiti me parivartana hogA aura anta me sarakArI kAnUna bhI usa para apanI muhara lagAne A jaaegaa| eka udAharaNa se hamArA bhAva spaSTa ho sakegA / 154 mAna lIjie, kisI gA~va me 20 bunakara parivAra hai / ve bunAI kA dhandhA karate hai | parantu mila kA kapar3A gA~va me phaila jAne se unakA vyavasAya Thapa ho gayA hai / ve vekAra aura verojagAra ho rahe hai / aisI sthiti me grAma ke grahiMsA premI vicAraka grAmavAsiyo ko apane ahiMsA sambandhI vicAra samajhAe~ge / kahege mila ke vane vastra kharIdakara gA~va ke logo ko bhUkhA mAranA hiMsA hai / grahisA isI me hai ki grApa bunakara bhAiyo ke hAtha ke vane vastra hI kharIde, phira bhale hI ve maha~ge hI kyo na ho / 1 yaha vicAra unake gale taka to utara jAegA parantu prArthika pahalU aura sAmAjika pratiSThA unameM se bahuto ko tadanusAra vyavahAra karane se rokegI / kintu jinakA hRdaya parivartana ho cukA hai aura jo ahisA ke mahattva ko samajha cuke hai ve niSkriya hokara nahI baiThege / ve grAma sabhA me apane vicAra prastuta kareMge / sabhA isa vAta ko svIkAra karegI aura usakI svIkRti niyama kA rUpa dhAraNa kara legii| agara koI usa niyama ko bhI cunautI degA aura premapUrvaka samajhAne para bhI nahIM mAnegA to grahiMsaka zuddhiprayoga Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 sAmUhika hiMsA ke abhinava prayoga kiyA jaaegaa| isase usa bhAI kA bhI hRdaya parivartana ho jAegA aura vaha sahI rAste para yA jaaegaa| isa prakAra eka gA~va me paristhiti parivartana hone para kaI gA~vo para usakA asara hogA aura antata sampUrNa pradeza ko phijoM hI badala jAegI / isa paddhati se sAre samAja aura rASTra meM, yahA taba pi antarrASTrIya kSetra meM bhI paristhiti parivartana lAyA jA sakatA hai / ghara me thoDI gaTapaTa hotI hai to kyA usake nipaTAre ke lie yAyAlaya vI zaraNa lI jAtI hai ? parivAra ke gutthiyA~ uNDo se nahI sulabhAI jAtI aura na bAvacAta me adAlata ke dvAra khaTakhaTAya jAte haiM / to jisa prakAra parivAra kI ulabhano ko sulajhAne ke lie ahiMsAtmaka prayoga viye jAte haiM, vasa hI grAma, nagara, prApta aura rASTa, samAja eva vizva yo samasyAgro ye samAdhAna ke lie bhI kiyA jA sakatA hai | bhAja antarrASTrIya vivAda taka sulabhAna ma ahimana prayoga saphala ho gayA hai / sayukta rASTa magha isakA jItA jAgatA pramANa hai, jisane kaI vivAda prApaNI samabhIte se nipaTAye haiM / -- ataeva vivAda, saghapa, balaha aura koI bhI samasyA sunabhAne ke lie sarva prathama kadama hai-- samabhAnA, bubhAnA, pAsa baThakara vArtAlApa karanA / isa prakAra pArasparika samajhautA ho jAna se do vada lAbha hote haiN| prathama, yaha ki vivAda kI paramparA prAga nahI baDhatI, jisase mAnasika hiMsA se bacAva ho jAtA hai, dAno pA meM zrAntariya zAnti ho jAtI hai| dUsare, gupadama bAjI meM honavAlI hairAnI, parezAnI aura phijUla kharcI se manuSya vaca jAtA hai / isa bhAga kA madama hai-madhyastha yA paca vA nirvAcana | agara pAraspariya yAtanApa aura samajhaute ne mAmalA na sulabhatA ho tA niSpakSa aura sadA pacA ko niyukti kI jAnI cAhie aura ugavA nirNaya dAnA patA ko mAnya honA caahie| nAnya yaha hai ki vyakti-vyakti bIca, vyakti aura samAja ke bIca isI prakAra rASTa rASTra ke bIca mI bhI viSaya makAI bhI vaha vivAda yAgadhapa upasthita hAna para mahimAtmava prayogAsa lAbha uThAnA caahie| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdhunika vijJAna aura hiMsA lekina yaha vizvAsa karane kA koI kAraNa nahIM hai ki pratyeka pakSa madA sarvadA pacanirNaya ko svIkAra kara hI legA / jaba aisI sthiti mAmane grAe to pacanirNaya se zrAge kA kadama uThAnA hogA aura vaha hogA satyAgrahaprayoga aura zuddhi prayoga / 156 jaba kisI vicAra dhArA kA sAmUhika rUpa se pracAra karake use kriyAnvita karAnA hotA hai prathavA kisI para granyAya pratyAcAra karake koI vyakti mavyastha ke nirNaya ko svIkAra karane ko taiyAra nahI hotA hai, tava hiMsaka zuddhi prayoga anivArya ho jAtA hai / gramika zuddhi-prayoga kI anivArya zarta yaha hai ki doSI vyakti ke prati kisI prakAra kA dveSa, krodha yA use nIce dikhAne kA grAzaya na ho / kevala usakI grAtmA para Aye hue svAyaM ke prAvaraNoM ko dUra karane ke punIta hetu se, usake hRdaya ko nirmala banAne ke lie, usakI antarAtmA ke sAtha apanI grAtmA kA sambandha sthApita karane ke lie aura isa prakAra usake viveka ko jAgRta karane kI pavitra aura zuddha bhAvanA se 'zrAtmavat sarvabhUteSu' kI dRSTi se svaya, tapa, tyAga, karanA cAhie / vAtAvaraNa ko jagAne ke lie sahAyaka upavAsiyo ke dvArA bhI upavAsa kiyA jAtA hai tathA prArthanA, ghuna, pravacana, prabhAtapherI grAdi upAyo dvArA bhI samAja kA dhyAna ukta vicAradhArA yA vastu kI ora kendrita kiyA jAtA hai / samAja ke bahubhAga jano kI sahAnubhUti usa vicAra ke pakSa me jAgRta karanI hotI hai, tava doSI vyakti, samUha yA samAja kA hRdaya hila uThatA hai / usake hRdaya meM nyAya sagata vicAra utpanna hotA hai, usakA viveka gragaDAI letA hai aura vaha nyAyya patha para yA jAtA hai / gAdhI yugIna vijJoM ne satyAgraha ke cAra vibhAga kiye haiM- ( 1 ) savinaya asahayoga, (2) savinaya kAnUna bhaga, (3) pirkeTiMga aura (4) vaiyaktika upavAsa / gAdhIjI ne briTiza zAsana kAla me satyAgraha - kA kaI vAra prayoga kiyA aura saphalatA bhI prApta kI / usa samaya videzI rAjya thA aura kAnUna ke nirmANa me janatA kI sammati nahI lI jAtI thI / isa kAraNa kAnUna-bhaMga bhI nyAyasaMgata thA, lekina Aja bhArata me lokatatrIya rAjya hai aura prajA ke bahumata ke AdhAra para kAnUna vanAye jAte hai, ataeva ava satyAgraha meM kAnUna bhaga ko sthAna nahI diyA jA sakatA / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmUhika ahimA ve abhinava prayoga 157 pikaTiMga bhI ahiMsaka aura saumya hAnA cAhie / toDa phoDa, mArapITa, yA gAlI galauja Adi jhiApUNa kAyavAhiyA zatAnI paddhatiyAM haiN| satyA graha yA zuddhi prayoga me isake lie koI avakAza nahIM hai / isI prakAra dvepa vaza kisI ko kAle jhaMDe dikhalAnA, apamAnita karanA yA hisottejaka anya pravRtti karanA satyAgraha kI AtmA kA hanana karanA hai| Adhunika yuga meM zastrAstra bahuta bar3ha gaya hai / vijJAna naye naya teja aura sahArava zastra nirmANa kara rahA hai| ataeva java visI rASTra me, nagara meM yA prAnta me yA kisI vizepa ko lekara saghapa hotA hai to vaha daMge kA rUpa le letA hai / loga turanta zastro se pAtramaNa karane para utArU ho jAte haiM / ahiMsara'mamAja racanA ke lie yaha ThIka nhiiN| aise samaya me nAgakhio me uttejanA pharajAtI hai aura ve zAtti ke lie pulisa kI sahAyatA lete haiM / pulisa AtI hai aura bhIda ko bekAbU dekhatI hai tA lAThI, golI, nathugama, badU Adi kA prayoga karatI hai / ese avasara para ahiMsava logA kA kttavya hai ki ve zAni saniva banavara, nibhayatApUrvaka, ahiMsaka Dhaga se, hRdaya kI sadbhAvanA ko hI savala stra vanAvara dagAiyo ko prema se samabhAveM aura gAta kreN| agara do virodhI pakSA me se koI pakSa una para prAramaNa karatA hai, mAra pITa karatA hai, lAThI kA prahAra karatA hai yA praya koI hisApUNa harakta karatA hai to nAti se mana kara ! kadAcina premapUrvaka samajhAte-samajhAta prANo para prA pana to sahapa prANa dene meM bhI sakAca kreN| __aise himAvIra mara para bhI amara ho jAna hai / unako ahiMsA kA prabhAva dagAjhyA ye hRdaya kA badana detA hai aura unakI bali kabhI nigyaka nahIM jaatii| para aime gAnti sanikA kI menA vyavasthita mpa meM tAlIma pAI huI pahale se hI tayAra hAnI cAhie, tabhI vaha ena mauke para apane uddezya ma saphalatA prApta barasapattI hai| prAcAya vinobA jI aura zrI santa ghAlajI ne isa prakAra kI nAti senA tayAra kI hai jo aneka pramago para saphara huI hai / isa sanA kA prayoga sabhI prakAra ke dagA ke avasara para kiyA jA sAtA hai| sAmA ya dagA kA isa prakAra hisara pratikAra kiyA jA maratA hai, Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 yAdhunika vijJAna aura ahiMsA kintu bar3e-bar3e yuddho kA, jiname karor3oM kI jAna jAtI hai, lAkhoM bImAra aura apAhija ho jAte haiM, dhana-sampatti kI apAra kSati hotI hai, kisa prakAra pratikAra kiyA jA sakatA hai ? yaha eka vikaTa samasyA hai| parantu yaha nizcaya hai ki hiMsA kI apekSA ahiMsA adhika kSamatAmAlinI hai / ataeva una se ugra aura pracaNDa se pracaNDa hisA kA bhI ahiMsA se mukAvalA kiyA jA sakatA hai| para yaha dhyAna rakhanA hogA ki auSadha roga ke mukAbale adhika ugra ho| agara vizva ke pratyeka rASTra me niSThAvAn gAti-sanika paryApta saMkhyA me phaile hoge to ve mahAyuddho para bhI vijaya prApta kara skeNge| unake gAMti prayAsa aise yuddho kI bhUmikA hI nirmita na hone dege| isake lie ve bar3e se vaDA kapTa jhelane ko tatpara hoge aura java yaha hogA tabhI samagra vizva me ahiMsA kI vijaya vaijayantI phaharAegI / ahiMsA ke bhakta aise nAjuka prasaMga para sote rahe to ahisA kI zakti kaise camakegI ? hindustAna me huI zAMti paripad me henarI cakrasaMcuTajI nAmaka eka jarmana pratinidhi bhI AyA thaa| vaha yuddha kA pravala virodhI thA aura isI kAraNa use aneka musIvate jhelanI pdd'ii| san 1922 me use isA aparAdha me 30 varSa kI sajA huI, magara kisI kAraNa vaha bIca me hI san 1945 meM choDa diyA gayA / isa prakAra ahisA siddhAnta ke lie vaha sabhI kaSTa jhelatA rhaa| ___ IsAiyo meM kvekara nAmaka sampradAya ke anuyAyI baDe zAMtivAdI hote hai| ve ahiMsA me gaharI AsthA rakhate hai aura zAkAhArI hote hai / san 1940 meM jaba jApAna aura rUsa ke vIca saMgrAma chir3A to unhe senA meM bhartI hone ko vivaza kiyA gayA kintu narasaMhAraka yuddha unake siddhAnta ke viruddha thaa| unhone sApha inkAra kara diyaa| kaI logo ko mRtyu-daDa bhoganA pdd'aa| kahate hai, uname se kucha loga TAlsTAya kI sahAyatA se amerikA meM jA base aura vahA~ khetI karake nirvAha karane lage, lekina apane siddhAnta se vicalita na hue| agara ahisA pAlana ke lie sabhI rASTro me isa prakAra tapasyA karane kI kSamatA yA jAe to yuddho kA nivAraNa karanA kyA kaThina vAta hai ? aNu-astra prayoga aura parIkSaNa ke viruddha bhI sakriya ahiMsAtmaka pratikAra kiyA jA sakatA hai| magara isa prakAra ke pratikAra ke lie saMgaThita Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmUhika ahimA ve abhinava prayoga 159 prayala honA caahie| aya dezA kA lokmata bhI taiyAra karanA caahie| ahiMsA ke pakSa ma saghana vAtAvaraNa kA nirmANa honA caahie| aisA hone para avazya hI ahiMmA himA para vijaya prApta kara skegii|