Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ * APAN ans AcArya zrI tulasI abhinandana grantha HEATRE mA IPAT
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI tulasI abhinandana grantha AcArya zrI tulasI dhavala samAroha samiti, dillI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka: prAcArya zrI tulasI Savala samAroha samiti vRddhicanda jaina smRti bhavana, 4063 nayAbAjAra, dillii| pRSTha saMkhyA prathama adhyAya dvitIya adhyAya tRtIya adhyAya caturtha adhyAya 262 132 124 212 anya kula yoga ng d mUlya : cAlIsa rupaye mudraka pyAmakumAra garga rASTrabhASA prinTarsa 27 zivAzrama, kvInsa roDa, dillI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ TERRORRE SeateriaNAN nerApatha ke navamAdhizAstA, praNavata-prAndolana-pravartaka prAcArya zrI tulasI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Saka warw' 04opanu uparASTrapati DA0 sarvapalli rAdhAkRSNan dvArA vi0 saM0 2018 phAlguna kRSNA dazamI, guruvAra tA0 1 mArca, 1962 ke dina gaMgAzahara (bIkAnera) meM aNuvrata-Andolana-pravartaka AcAryazrI tulasI sAdara samarpita
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya AcAryazrI tulasI abhinandana grantha meM cAra adhyAya haiN| prathama adhyAya zraddhAJjali aura saMsmaraNa pradhAna hai| deza aura videza ke vibhinna kSetrIya logoM ne prAcArya zrI tulasI ko apanI-apanI zraddhAJjali arpita kI hai| ve prAcAryazrI ke vyApaka vyaktitva aura loka sevA ko paricAyaka haiM / dUsare adhyAya meM prAcAryazrI tulasI kI jIvana-gAthA hai| jinakA mamagra jIvana hI ahiMsA aura aparigraha kI parAkASThA para hai, unakI jIvana-gAthA sarvasAdhAraNa ke lie udabodhaka honI hI hai| tIsare adhyAya kI AtmA aNuvrata hai| mamAja meM anainikanA kyoM paidA hotI hai aura usakA nirAkaraNa kyA hai Adi viSayoM para vibhinna pahalugoM me likhe gae nAnA cintanapUrNa lekha isa adhyAya meM haiN| samAja-zAstra, manovijJAna aura arthazAstra ke AdhAra para vibhinna vicArakoM dvAga prastuta viSaya para mahattvapUrNa prakAza DAlA gayA hai| saMkSepa meM isa adhyAya ko hama eka sarvAMgINa naitika darzana kaha sakate haiN| cauthA adhyAya darzana aura parampaga kA hai| vidvAnoM dvArA apaneapane viSaya ge sambandhita likhe gae zodhapUrNa lekha ima adhyAya ko hI nahIM, mamagra grantha kI anUThI sAmagrI bana gae haiN| hAlAMki adhikAMza lekha jaina darzana aura jana-paramparAge hI sambandhita hai| phira bhI ve nitAnta zodha-pradhAna daSTi se likhe gae hai aura sAmpradAyikatA se sarvathA achate rahe haiM / syAhAda jaina darzana kA to hRdaya hai hI, sAtha-sAtha vaha jIvana-vyavahAra kA abhinna pahalU bhI hai| yaha middhAnta jitanA dArzanika hai, utanA vaijJAnika bhii| DA0 pAinsTIna ne bhI apane vaijJAnika giddhAnta ko mApekSavAda kI saMjJA dI hai| isa prakAra cAra adhyAyoM kA yaha abhinandana grantha darzana aura jIvana vyavahAra kA eka marvAgINa zAstra bana jAtA hai| abhinandana-parampaga kI upayogitA bhI yahI hai ki usa pramaMga vizeSa para aise granthoM kA nirmANa ho jAtA hai| abhinandana meM vyakti to kevala pratIka hotA hai| vastuta: to vaha abhinandana usakI matpravRttiyoM kA hI hotA hai| bhAratavarSa meM sadA hI tyAga aura saMyama kA abhinandana hotA rahA hai| prAcAryazrI tulasI svayaM ahiMsA va aparigraha kI bhUmi para hai aura samAja ko bhI de ina prAdoM kI ora mor3anA cAhate haiM / sAmAnyatayA loga sattA kI pUjA kiyA karate haiN| isa prakAra mevA ke kSetra meM calane vAle logoM kA abhinandana samAja karatI rahI, to sattA aura artha jIvana para hAvI nahIM hoNge| grantha-sampAdana kI zAlInatA kA sArA zreya munizrI nagarAjajI ko hai / sAhitya aura darzana unakA viSaya hai| maiM sampAdaka maNDala meM apanA nAma hamIlie de pAyA ki vaha kArya unakI dekha-regya meM honA hai| vyaktiza: maiMne isa punIta kArya meM adhika hAtha nahIM bar3hAyA, para nAma se bhI mabake sAtha raha kara AcAryazrI tulamI ke prati apanI zraddhA vyakta kara sakA, isa bAta kA mujhe harSa hai| paTanA tA0 26-12-61
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavala samAroha : parikalpanA aura parisamApana vikrama saMvat 2016 kA varSa mere lie aitihAsika maMsmaraNa chor3a gyaa| varSa kI yAdi meM prAcArya bhikSu smatigrantha kI rUparekhA aura kArya dizA ke nirdhAraNa me apane-aApako lagAkara mahAmahima grAcAryathI bhikSa ko eka vinamra zraddhAJjali de pAyA aura varSa ke anta meM prAcAryazrI tulamI abhinandana grantha ke yAyojana meM apane-Apako lagAkara kRtakRtya huaa| isa varSa prAcAryapravara kA nAturmAma kalakattA meM thaa| zrI zubhakaraNajI dasANI ne akasmAta isa ora dhyAna prAkRSTa kiyA ki do varSa bAda prAcAryavara ko prAcArya-pada ke paccIsa varSa pUrNa ho jAte hai| isa upalakSa meM hame silavara. jubalI' manAnI cAhie / silavara jubalI kA nAma sunakara maiM gahamA caukA / mana kahA---yaha to bIsavI sadI meM aThArahavI sadI ke sujhAva jaisA lagatA hai| unhoMne kahA-milavara jabalI ko bhI hame bIsavI madI ke cintana kA 'puTa dekara hI no manAnA hai| basa yahI prAthamika vArtAlApa samagra dhavala samAroha kI bhUmikA bana gyaa| mani mahendrakumArajI 'prathama' haga vArtAlApa meM sAtha the hI aura hama tInoM ne Adi se anta taka kI sArI yojanA unhIM dinoM gar3ha lii| yojanA ke mukhyataH tIna pahalU the1. prAcAryapravara kI kRtiyoM kA samyak sampAdana ho / unakI aitihAmika yAtrAmoM kA lekhabaddha makalana ho| isI prakAra unake bhASaNoM kA prAmANika sakalana va sampAdana ho| 2. prAcAryavara kI lokopakAraka pravRtiyAM sArvadezika rUpa meM abhinandina ho| 3. dhavala samAroha prazasti paramparA taka hI mImita na rahe, vaha darzana. gaskRti ya naitikatA kA preraka bhI ho| isI mamagra parikalpanA ko lekhabaddha kara prAcAryapravara ke sammukha rkhaa| unhoMne to sthitaprajJa kI taraha ime munA aura capa rhe| isase adhika hama uname apekSA bhI kame rkhte| saM0 2017 kA vA gapatha dvizatAbdI kA varSa thaa| prAcAryavara kA cAturmAsa rAjanagara meM huaa| dvizatAbdI aura dhavana samAroha kI apekSAyoM ko dhyAna meM rakhate hue hamArA cAturmAsa prAcAryavara ne dillI hI krvaayaa| sAhitya-mampAdana va sAhitya-legvana kA kArya kramazaH Age bar3hane lgaa| dhavala samAroha kI anyAnya apekSAeM bhI kramazaH ubharatI gii| aNukta samiti ke tatkAlIna adhyakSa zrI suganacandajI yAnaliyA prabhRti kucha loga sakriya rUpa se samAroha kI pravRttiyoM ke sAtha juTe rhe| usa varSa kA maryAdA mahotsava pAmeTa meM huyA / uma avasara para samAja ke pratinidhiyoM kI eka goSThI huI aura dhavala samAroha kI rUparekhA para makna rUpa meM cintana claa| munizrI nathamalajI, munizrI buddhamallajI va maiMne bhI isa goSTI meM bhAga liyaa| terApaMthI mahAsabhA ke nava nirvAcita adhyakSa zrI jabaramalajI bhaNDArI, pUrvavartI adhyakSa zrI nemacandajI gadhaiyA va jaina bhAratI ke bhUtapUrva sampAdaka zrI jayacandalAlajI koThArI prAdi ke utsAha aura prAtma-vizvAsa ne samAroha ke kAryakrama ko terApaMthI mahAsabhA kA sthAyI AdhAra de diyaa| dillI dhavala samAroha ke kAryakrama kA kendra bana gii| zrI mohanalAlajo kaThautiyA prabhRti sthAnIya logo kA vizeSa sahayoga milanA hI thaa| kAryakartAoM kA bhI anukUla yoga baiThatA hI gyaa| dillI aNuvrata mamiti va dhavala mamAroha samiti ekIbhUta-sI ho gii| dekhate-dekhate bhAdrava zuklA navamI pA gaI / bIdAsara meM dhavala samAroha kA prathama caraNa sampanna ho gyaa| prAtmArAma eNDa saMsa ke saMcAlaka zrI rAmalAla purI ne 'zrIkAla upadeza vATikA,' 'agni-parIkSA' yAdi - paccIsa pustaka prakAzita kara prAcAryavara ko bheMTa kii| deza ke anekAneka gaNamAnya vyaktiyoM ne apanI bhAvabhInI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] prAcAryazrI tulasI abhinandana prastha zraddhAMjaliyA~ prastuta kii| aba dhavala samAroha kA vyApaka kAryakrama phAlguna kRSNA10 se gaMgAzahara (bIkAnera) meM hone jA rahA hai |upraassttrpti DA. esa. rAdhAkRSNan abhinandana grantha bheMTa kareMge, aisA nizcaya huaA hai| prAcAryavara kA abhinandana satya aura ahiMsA kA abhinandana hai / prastuta prAcAryazrI tulaso abhinandana grantha bhAratavAsiyoM kI hI nahIM, videzI manISiyoM kI bhI AdhyAtmika niSThA kA paricAyaka hai / sabhI ne prAcAryazrI kA abhinandana kara sacamuca adhyAtmavAda ko hI abhinandita kiyA hai| cUMki dhavala samAroha kI parikalpanA se lekara parisamApana taka mai isakI anavadya pravRttiyoM meM saMlagna rahA huuN| mujhe yathAsamaya isakI sarvAMgINa sampannatA dekha kara parama harSa hai| dillI meM aneko cAturmAsa vyatIta kiye aura saghana kArya vyastatA rahI, para ye do cAturmAsa kArya-vyastatA kI dRSTi se sarvAdhika rhe| mere mahayogI mAnajanoM kA zramasAdhya mahayoga rahA hai, vaha nizcita hI atula aura amApya hai / muni mahendrakumArajI 'prathama' aura 'dvitIya' hI grantha ke vAstavika sampAdaka haiM / inhoMne isa dizA meM jo kAryakSamatA va bauddhika dakSatA kA paricaya diyA, vaha mere lie bhI apratyAzita thaa| samAroha ke sambandha sa muni mAnamalajI ko saphalatAeM bhI ullekhanIya rhiiN| anya sArvajanika kSetroM se jo sahayoga ajina huA, vaha to samAroha ke pratyeka avayava meM mUrta hai hii| 'rajata' zabda bhautika vaibhava kA dyotaka hai, ataH 'dhavala' zabda isakA hI bhAvabodhaka mAnakara apanAyA gayA hai| rajata jayantI zabda kI apekSA dhavala jayantI yA dhavala samAroha zabda adhika sAttvika tathA sAhityika lagatA hai| maiM mAnatA hUM, isa dizA meM yaha eka abhinava paramparA kA zrIgaNeza humA hai| 1 janavarI '62 kaThautiyA bhavana, sabjImaNDI, dillii| muni nagarAja
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabandha sampAdaka kI ora se sAmAnyataH prAja kA yuga vyakti-pUjA kA nahIM rahA hai, para prAdoM kI pUjA ke lie bhI hameM vyakti ko hI khojanA par3atA hai| ahiMsA, matya va saMyama kI arcA ke lie aNuvrata-yAndolana-pravartaka prAcAryazrI tulasI yathArtha pratIka haiM / ve aNuvratoM kI zikSA dete haiM aura mahAvratoM para svayaM calate haiN| __ bhAratIya jana-mAnasa kA yaha sahaja svabhAva rahA hai ki vaha tarka se bhI adhika zraddhAko sthAna detA hai / vaha zraddhA hotI hai-tyAga aura maMyama ke prati / loka-mAnasa sAdhujanoM kI bAta ko, cAhe ve kisI bhI dharma ke hoM, jitanI zraddhA me grahaNa karatA hai, utanI anya kI nhiiN| aNuvrata-pAndolana kI yaha vizeSatA hai ki vaha sAdhujano dvArA prerita hai| yahI kAraNa hai ki vaha prAsAnI se jana-jana ke mAnasa ko chU rahA hai / prAcAryazrI tulasI mamagra Andolana ke preraNA-srota haiN| AcAryazrI kA vyaktitva sarvAMgINa hai| ve svayaM paripUrNa haiM aura unakA dakSa zipya-samudAya unakI paripUrNatA meM aura cAra cA~da lagA detA hai| yogya ziSya gama kI apanI mahAn upalabdhi hote hai| prastuta abhinandana grantha vyakti-arcA meM bhI bar3ha kara samudAya-arcA kA dyotaka hai| aNvana-pAndolana ke mAdhyama se jo mevA prAcAryajI va munijanoM dvArA deza ko mila rahI hai, vaha aAja hI nahIM; yuga-yuga taka abhinandanIya rhegii| 'prAcAryazrI tulasI abhinandana grantha' kevala pragasti grantha hI nahIM, vAstava meM vaha jJAna-vRddhi aura jIvana-zuddhi kA eka mahAna zAstra jamA hai| isame kathAvastu ke rupa meM prAcAryazrI tulasI kA jIvanavRtta hai / mahAvratoM ko mAdhanA aura muni jIvana kI pAgadhanA kA vaha eka sajIva citra hai| rAma tumhArA carita svayaM hI kAgya hai, koI kavi bana jAya sahaja sambhAgya hai kI ukti ko caritArtha karane vAlA vaha apane Apa meM hai hii| sAhitya marmajJa munizrI buddha malla jI kI lekhanI meM likhA jAkara vaha itihAsa pIra kAvya kI yugapat anubhUti dene vAlA bana gayA hai| naitika preraNA pAne ke lie va naitivanA ke svarUpa ko sarvAgINa rUpa se samajhane ke lie 'praNavata adhyAya' eka svatantra pustaka jaisA hai / darzana va paramparA adhyAya meM bhAratIya darzana ke aMcala meM jaina-darzana ke tAttvika aura sAttvika svarUpa ko bhalI-bhAMti devA jA sakatA hai| 'zraddhA, saMsmaraNa va kRtitva' adhyAya meM prAcAryazrI tulamI ke sArvajanIna vyaktitva kA va unake kRtitva kA samagra darzana hotA hai / sAdhAraNatayA hareka vyakti kA apanA eka kSetra hotA hai aura use usa kSetra meM zraddhA ke mumana milate haiN| naitikatA ke unnAyaka hone ke kAraNa prAcAryajI kA vyaktitva sarvakSetrIya bana gayA hai aura vaha isa adhyAya me nirvivAda abhivyakta hotA hai|| kevala chaH mAsa kI avadhi meM yaha grantha maMkalita, sampAdita aura prakAzita ho jAegA, yaha pAzA nahIM thii| kintu isa kArya kI pavitratA aura maMgalamayatA ne asambhava ko sambhava banA DAlA hai| aise grantha anekAneka logoM ke sakriya yoga me hI sampanna huA karate haiN| maiM una samasna lekhakoM ke prati AbhAra pradarzana karatA hU~, jinhoMne hamAre anurodha para yathAsamaya legva ligya kara diye| rASTrapati DA. rAjendraprasAda, pradhAnamantrI paM0 javAharalAla neharU, uparASTrapati DA0 esa0 rAdhAkRSNan, marvodayo saMta vinobA va rAjarSi puruSottamadAma TaNDana Adi ne apanI vyastatA meM bhI yathAsamaya apane sandeza bheja kara hameM bahuta hI anugRhIla kiyA hai| tulasI abhinandana grantha ke vyavasthApaka zrI mohanalAlajI kaTautiyA kA vyavasthA-kauzala bhI abhinandana grantha kI sampannatA kA abhinna aMga hai| dillI praNavata samiti ke upamantrI zrI sohanalAlajI bAphaNA aura zrI lAdUlAlajI pAcchA. ema. kaoNma0 mere parama sahayogI rahe haiN| inakI kAryaniSThA granthasampannatA kI eka mahattvapUrNa kar3I hai| zrI mundaralAla jhaverI, bI0 esa-sI0 ne prAcAryazrI tulasI ke samparka meM Aye hA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasI abhinandana prastha 0 0 0 m 1 m m 0 0 .0 .0 .0 0 0 naitika jAgaraNa kA unmukta dvAra DA0 luI renu DhAI hajAra varSa pUrva ke jaina-saMgha meM DA0 DabalyU0 normana brAuna mahAna kArya aura mahAn sevA zrI vI vI giri saMta bhI, netA bhI zrI gopInAtha 'amana Adhunika bhArata ke sukarAna maharSi vinoda sarva sammata samAdhAna bhArata ratna maharSi Do0 ke0 karve cAritra aura cAturya zrI narahari viSNu gADagila satya kA pavitra bandhana mahAmahima zrI raghuvallabha tIrthasvAmI samAja-kalyANa ke lie zrI vidyAratna tIrtha zrIpAdAH bhArata kA pramukha aMga zrI gulajArIlAla nandA purAtana saMskRti kI rakSA zrI zrIprakAza rASTrotthAna meM sakriya sahayoga zrI jagajIvanarAma vizva-maMtrI kA rAja-mArga zrI yazavantarAva cahvANa prAcAryazrI kA vyaktitva zrI harivinAyaka pATaskara maNi-kAMcana-yoga __ DA0 kailAzanAtha kATajU prAdhyAtmika svatantratA kA Andolana zrI sujJAnendra tIrtha zrIpAdA: paMca mahAvrata maura aNuvrata svAmI nAradAnandajI sarasvatI bhArata ko mahatara gaTa banAne vAlA Andolana DA0 balabhadraprasAda mahAn vyaktitva DA0 bAlthara biga apane Apa meM eka sasthA eca0eca0 zrI vizvezvaratIrtha svAmI preraNAdAyaka prAcAryatva zrI ena0 lakSmInArAyaNa zAstrI zrIkRSNa ke pAzvAsana kI pUrti zrI TI0 ena0 vaikaTa ramaNa bImavoM madI ke mahApuruSa prArcabizapa je. ema. viliyamma prAcAryazrI tulasI kA eka gUtra prAcArya dharmendra nAtha do dina meM do saptAha DA. harbaTa TimI deza ke mahAn prAcArya zrI jayamubalAla hAthI naitika punarutthAna ke naye mandezavAhaka zrI gopAlacandra niyogI svIkRta kara vara! cira abhinandana zrI somaprakAza droNa mudhAraka tulasI DA0 vizvezvaraprasAda merA samparka kAmareDa yazapAla tuma aime eka niraMjana zrI kanhaiyAlAla meTiyA prAcAryazrI tulasI merI dRSTi meM sevAbhAvI munizrI campAlAla jI mAnavatA ke poSaka, pracAraka va unnAyaka zrI viSNu prabhAkara vartamAna zatAbdI ke mahApuruSa pro0 ena0 vI0 vaidya dharma-saMsthApana kA devI prayAsa thIela0 gro0 jozI prathama darzana aura usake bAda zrI satyadeva vidyAlaMkAra tubhyaM namaH zrItulamImunIza ! pAzukaviratna paNDita raghunandana zarmA samprati vAsavaH munizrI kAnamalajI 6 x 0 .0 .0 4 1 . 0 .0
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 15 9 MF 1 1 1 117 . 125 nindro dvandamAzritaH tulasIM vande ciraM jayatu zrItulasImunIndraH na manujo'manujohaMti tattulam nirmalAtmA yazasvI ko'pi vilakSaNAtmA nirantarAyaM padamAptakAma: vandyo na keSAM bhavet ? niSThAzIla zikSaka AJjaneya tulasI taruNa tapasvI prAcAryazrI tulasI caraiveti caraiveti ko sAkAra pratimA navotthAna ke mandeza-vAhaka kuzala vidyArthI mahAn dharmAcAryoM kI paramparA meM abhinandana gIta tulasI mAyA le 'caraiveti' kA nava sandeza bhagavAna mahAvIra aura buddha kI paramparA meM jaimA maine dekhA zata-zata abhivandana aNana, prAcAryazrI tulasI paura vizva-zAnti santulita vyaktitva prAgA kI jhalaka mahAvIra va buddha ke sandeza pratidhvanita vikAsa ke sAtha dhArmika bhAvanA prAdhyAtmikatA ke dhanI prApta jIvana meM amRta sIkara naitikatA kA vAtAvaraNa prAcIna sabhyatA kA punarujjIvana sarvotkRSTa upacAra AdhyAtmika jAgRti utkaTa sAdhaka mahAn prAtmA prabhAvazAlI cAritrika punanirmANa tapodhana maharSi aneka vizeSatAoM ke dhanI vAstavika unnati saphala baneM munizrI candanamalajI zrI yatIndra vimala caudharI munizrI navaratnamalajI munizrI puSparAjajI munizrI vatsarAjajI munizrI DUMgaramalajI munithI zubhakaraNajI zrI vidyAdhara zAstrI munizrI dulIcandajI prAcArya jugalakizora zrImatI dinezanandinI DAlamiyA zrI prAnanda vidyAlaMkAra zrI amaranAtha vidyAlaMkAra munizrI mIThAlAlajI zrI pI0 esa0 kumArasvAmI zrI matavAlA maMgala zrI kIrtinArAyaNa mizra munizrI sukhalAlajI zrI kailAzaprakAza munizrI mohanalAlajI 'zAdala' zrI ananta mizra mAhU gAntipramAda jaina zrI trilokomiha mahArAjA zrI karaNasihajI zrI dIpanArAyaNa siMha zrI praphullacandra sena zrI udayazakara bhaTTa zrI mohanalAla gautama mahAzaya banAramIdAsa guptA zrI vRndAvanalAla varmA savAI mAnasihajI zrI mizrIlAla gaMgavAla DA0 kAmatAprasAda jaina DA0 javAharalAla rohatagI zrI lAlacanda seThI DA0 paMjAbarAva dezamukha zrI gurumugya nihAsiha sarasaMghacAlaka mA0 sa0 golavalakara 142 . . A Mar m Uorm 10.00 0.0. v m.... mor 1 . US 0 ora.ooo.ca oraa.or.or 0 0 0 0 .xxxxxxx 0 mm or 187 146 151 153
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasIabhinandana prastha 155 4.41 G . 8 mmmm WW.00 samAja ke mUlyoM kA punarutthAna prAcAra-pradhAna mahApuruSa apanA hI parizodhana eka anokhA vyaktitva mAnavatA ke unnAyaka mahAmAnava tulasI bhAratIya saMta-paramparA ke eka saMta AcAryazrI kA vyaktitva : eka adhyayana dvitIya saMta tulasI yuvA AcArya aura vRddha mantrI maMta-phakIroM ke agumA bhAratIya darzana ke adhikRta vyAkhyAtA parama sAdhaka tulasIjI jana-jana ke priya anuzAsaka, sAhityakAra va pAndolana-saMcAlaka avatArI puruSa prAcAryazrI ke ziSya parivAra meM prAzukavi amA meM prakAza kiraNa zata bAra namaskAra aAdhunika yuga ke RSi hai, para nahIM haiM prAcAryazrI ke jIvana-nirmAtA nirmANa lie pAe ho mAnavatA kA nayA masIhA yugadharma unnAyaka prAcAryazrI tulasI saMghIya prAvAraNA kI dizA meM tuma mAnava ! ima yuga ke prathama vyakti nahIM bhakta bhI, kintu vibhakta bhI vyaktitva-darzana prAcAryazrI tulasI ke jIvana prasaMga anupama vyaktitva bhagavAn nayA pAyA eka rUpa meM aneka darzana amaroM kA saMsAra yazasvI paramparA ke yazasvI prAcArya mabhI virodhoM se ajeya hai to kyoM? zrI mohanalAla sukhAr3iyA zrI pralagarAya zAstrI DA. harivaMzarAya baccana' munizrI dhanarAjajI zrI yazapAla jaina pro0 mUlacanda seThiyA DA0 yuddhavIrasiMha munizrI rUpacandajI zrI rAmasevaka zrIvAstava munizrI vinayavardhanajI begama alIjahIra saradAra jJAnasiha rAr3evAlA zrI ripabhadAsa rAMkA munizrI mAMgIlAlajI 'madhukara' zrI mAIdayAla jaina zrI paripUrNAnanda varmA munizrI mAnamalajI mahAsatI zrI lADAMjI zrI vidyAvatI mizra zrI muganacanda munidhI campAlAlajI (saradArazahara) munizrI zrIcandajI 'kamala' munizrI baccharAjajI zrI ena0 ema0 jhunajhunavAlA DA. jyotiprasAda jaina munizrI sumeramalajI 'sudarzana' munizrI zrIcandajI 'kamala' zrI gillU mala bajAja munizrI mAnamalajI (bIdAsara ) zrI nathamala kaThausiyA munizrI puSparAjajI zrI phatahacanda zarmA 'pArAdhaka' zrI umAzaMkara pANDeya 'umeza' munizrI zubhakaraNajI munizrI gulAbacandajI munizrI rAkezakumArajI manidhI manoharalAlajI zrI akSayakumAra jaina 165 211 226
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukama [ 17 228 226 M 235 237 tIrthakaroM ke samaya kA vartana DA0 hIrAlAla caupar3A isa yuga ke mahAn azoka zrI ke. esa. dharaNendrayyA sUjha-bUjha aura zakti ke dhanI paNDita kRSNacandrAcArya karmaNyevAdhikAraste rAyasAhaba giradhArIlAla vidvAn sarvatra pUjyate zrI e0 vI0 prAcArya zatAyu hoM seTha nemacanda gadhayA gurutA pAkara tulasI na lase zrI gopAlaprasAda vyAsa arcanA thI jabaramala bhaNDArI kA vidha karahu tava rUpa bakhAnI zrI zubhakaraNa dasANI yuga pravartaka AcAryazrI tulasI DA0 raghuvIrasahAya mAthura viziSTa vyaktiyoM meM agraNI zrI kanhaiyAlAla dUgar3a 236 ujjvala santa zrI ciraMjIlAla bar3ajAte tumane kyA nahIM kiyA? tho mohanalAla kaThautiyA ahimA va prema kA vyavahAra rAyasAhaba guruprasAda kapUra dhaga ke he cira gaurava sAdhvIzrI jayazrIjI 238 lagha mahAn kI khAI mAdhvIzrI kanakaprabhAjI 238 tapaHpUta munizrI maNilAlajI pApa maca harate rahege munizrI mohanalAlajI 236 zubha arcanA munidhI vamantIlAlajI tama kauna? sAdhvIzrI maMjulAjI 236 gIna sAdhvIzrI sumanazrIjI asAdhAraNa netRtva zrI kRSNadata 240 pUjya grAcAryazrI nalamIjI zrI tanamukharAya jaina 240 prAcAryazrI tulasI kI janma kuNDalI para eka nirNAyaka prayoga munizrI nagarAjajI zrotulamIjI kI janma kuNDalI kA vihaMgAvalokana padmabhUSaNa paM0 sUryanArAyaNa vyAsa hastarekhA-adhyayana rekhAzAstrI zrI pratApasiMha cauhAna eka mAmudrika adhyayana zrI jayasiMha muNota 248 prAcAryazrI tulasI ke do prabandha kAvya DA. vijayendra snAtaka agni-parIkSA : eka adhyayana pro0 mUlacanda meThiyA 258 zrIkAla yazovilAsa ___ DA0 dazaratha zarmA bharata-mukti-samIkSA DA0 vimalakumAra jaina zrIkAlU upadeza vATikA zrImatI vidyAvibhA prASAr3habhUti : eka adhyayana zrI pharajanakumAra jaina jaba-jaba manujatA bhaTakI munizrI dulIcandajI zubha bhAvanA paM0 jugalakizora prAcAryapravara zrI tulasI ke prati zrI siyArAmazaraNa 262 dvitIya adhyAya : jIvana vRtta jIvana vRtta munizrI burAmallajI 1-132 m mrarm mmm 236 eUU Xaur wo 0
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasI abhinandana prastha 0 01. 0 0 0 0 0 0 1 0 tRtIya adhyAya : aNuvrata naitikatA kA prAdhAra munizrI nathamalajI aNuvrata-pAndolana aura caritra-nirmANa zrI surajita lAhir3I aNuvrata : vizva-dharma zrI capalAkAnta bhaTTAcArya naitikatA aura samAja DA0 e0 ke0 majUmadAra naitikatA : mAnavatA DA0 harizaMkara zarmA aparAdha aura naitikatA zrI galAbarAya sAhitya aura dharma DA0 nagendra dharma aura naMtika jAgaraNa zrI svAmI zivAnanda sarasvatI praNavrata-pAndolana kA racanAtmaka rUpa zrI raghunAtha vinAyaka dhulekara praNavata se : sacce niHzreyama kI ora zrI narendra vidyAvAcaspati praNa yuga meM aNuvrata pro. zailendranAtha zrIvAstava zikSA kI prAtmA zrI svAmI kRSNAnanda darzana aura vijJAna meM hisA kI pratiAThA paM0 namukhadAma nyAyatIrtha prAcIna va arvAcIna mUlya zrI sAdikapanI ekatA kI dizA meM thI haribhAU upAdhyAya samyaka kRti DA0 kanhaiyAlAla mahala maMtikatA aura dezakAla-parivartana DA0 prabhAkara mAcave naMnikatA kA mUlyAMkana zrI mukuTa bihArI varmA anaitikatA : asvasthatA kA mUla kAraNa DA0 dvArikApramAda pragativAda meM naitikatA kI paribhASA aura vyAkhyA zrI manmathanAtha gupta rASTrIya pragati aura naitikatA pro0 harivaMza kocchar3a bhAratIya svAdhInatA aura maMta-paramparA manizrI kAntimAgarajI dharma aura naitikatA zrI zobhAlAla gapta praNavrata-Andolana . kucha vicAraNIya pahala zrI haridatta zarmA Adarza samAja meM buddhi aura hRdaya zrI kanhaiyAlAla zarmA aNuvata aura naitika punarunyAna aAndolana zrI rAmakRSNa 'bhAratI naitikatA aura mahilAeM zrImatI urmilA vASrNeya vyApAra aura naitikatA zrI lallanaprasAda vyAma vidyArthI varga aura naitikatA zrI candragupta vidyAlaMkAra vidyArthI, naitikatA aura vyaktitva munizrI harSacandrajI bAla-jIvana kA vikAsa zrImatI sAvitrIdevI varmA praNavrata : jIvana ko nyUnatama maryAdA manidhI sumeramalajI 'sumana' aNavrata-pAndolana kI dArzanika pRSThabhUmi zrI satyadeva zarmA 'virUpAkSa' kAnUna aura hRdaya-parivartana zrI bI0 DI0 miha prAcIna misra aura aNuvrata zrI rAmacandra jaina AdhyAtmika jAgRti kA aAndolana nyAyamUrti zrI sadhiraMjana dAsa 1 5 400. .. . A
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama [ 16 116 103 sudhAra aura krAnti kA mUla : vicAra munizrI manoharalAla jI naitika saMkaTa zrI kumArasvAmIjI samAja kA prAdhAra : naitikatA zrImatI sudhA jaina caturtha adhyAya : darzana aura paramparA jaina dharma ke kucha pahalU DA0 laI renu jaina-samAdhi aura samAdhimaraNa DA. premasAgara jaina bhAratIya darzana meM syAvAda pro0 bimaladAsa koMdiyA jaina syAdvAda aura jagan munithI nathamalajI syAvAda siddhAnta kI maulikatA aura upayogitA DA0 kAmatAprasAda jaina mAnavIya vyavahAra aura anekAntavAda DA0bI0 ela0 yAtreya bheda meM abheda kA sarjaka syAdvAda munizrI kanhaiyAlAlajI dakSiNa bhArata meM jaina dharma thI ke0 ema0 dharaNendrayyA nizItha aura vinayapiTaka : eka samIkSAtmaka adhyayana munizrI nagarAjajI bauddha dharma meM prArya satya aura aSTAMga mArga zrI kezavacandra gapta jaina darzana va bauddha darzana meM karma-vAda evaM mokSa DA0 vIramaNipramAda upAdhyAya bhAratIya aura pAzcAtya darzana pro0 udayacandra jaina jaina rAma kA vikAsa DA0 dahAratha probhA jaina darzana ke maulika middhAnta zrI darabArIlAla jaina koThiyA svArtha, parArtha aura paramArtha DA0 indracandra zAstrI dravya pramANAnugama zrI jabaramala bhaNDArI bhagavAn mahAvIra aura unakA satya-darzana mAdhvIzrI rAjimatIjI bhautika manovijJAna banAma pAdhyAtmika manovijJAna karnala manyavrata siddhAntAlaMkAra jaina darzana meM dharmAstikAya-adharmAstikAya DA0 lUDo rocera mAnava-saMskRti kA udgama aura prAdi vikAsa manizrI mahendrakumArajI 'prathama' jaina purANa-kathA : manovijJAna ke pAloka meM zrI vIrendrakumAra jaina jaina dharma kA marma : samatva kI sAdhanA zrI agaracanda nAhA jaina darzana kA anekAntika yathArthavAda zrI je0 ema0 jhaverI prAdarzavAda aura vAstavikatAvAda manizrI mahendrakumArajI 'dvitIya' karma bandha nibandhana bhUnA kriyA zrI mohanalAla bAMThiyA bhASA : eka tAttvika vivecana munizrI sumeramalajI (lAina) vartamAna yuga meM terApaMtha kA mahattva DA0 rAdhAvinoda pAla prAcAryazrI bhikSu aura unakA vicAra-pakSa munizrI mohanalAlajI 'zArdala' terApaMtha meM avadhAna-vidyA munizrI mAMgIlAlajI 'makula' pariziSTa dhavala samAroha mamiti : padAdhikArI va sadasya mampAdaka maNDala : paricaya akArAdi-anukrama .0iin 01 WRPu..... AMur 11 0 . . 168 166 208
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddhA saMsmaraNa XXX
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrapati bhavana, naI dillii| anavarI 1, 1962 pauSa 11, 1883 zaka: maNakta mAndolana ke pravartaka AcArya zrI tulasI kevala samAroha ke avasara para maiM una abhinandana ganya maiMTa karane ke nirNaya kA svAgata karatA hUM aura AcArya jI ke prati mAnI adAMjati arpita karatA huuN| arAvata Andolana kA udezya naitika jAgaraNa aura janasA thAraNa ko sanmAna kI bhAra prerita karanA hai| yaha prayAsa apane Apa meM hI itanA mahatvapUrNa hai ki isakA samI ko svAgata karanA cAhiye / Aja ke yuga meM avAka mA nava apanI mI tika unnati se cakAcauMdha hotA dikhAI de rahA hai, aura jIvana ke pratika tathA mAdhyA tmika tatvoM kI avahelanA kI bhAzaMkA hai, ssa Andolana ke dvArA hI mAnava apane santulana ko banAye rakha sakatA hai aura mautika vAda ke vinAzakArI pariNAmoM se bacane kI bhAzA kara sakatA / maiM zrI prAcArya tulasI dhavala samAroha samiti ko badhAI detA hai aura isa Ayojana kI saphalatA kI kAmanA krtaaii|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ VICE PRESIDENT . INDIA NEW DELHI November 20,1961. I am glad to know that you are bringing out an Abhinandan Granth to commemorate the services af Acharya Shri Tulsi. I send my best wishes for the success of your function and hope that the Acharya will have many more years of useful life in the service of the country. Nachel (S.Radhakrishnan) zubhakAmanA mujhe yaha jAnakara prasannatA huI hai ki prAcAryazrI tulasI kI sevAoM kI smRti meM Apa abhinandana grantha bheMTa karane jA rahe haiN| samAroha kI saphalatA ke lie maiM apanI zubhakAmanAeM bhejatA hU~ aura pAzA karatA hU~ apane kArya-zIla jIvana ke dvArA anekoM varSa taka AcAryazrI deza kI sevA karate rheNge| esa0 rAdhAkRSNana
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhAna maMtrI bhavana PRIME MINISTERS MOUSE NEW DELHI December 27, 1961 MESSAGE I send my good wishes to Acharya Shri Tulai, the sponsor of the Anuvrat Movement, on his completing twentyfive years of Acharyaship. I have followed with much interest and appreciation his work in the Anuvrat Movement intended to raise the moral standards of our people, especially of the younger generation, Jamsherlal Noten sandeza meM aNuvrata-pAndolana-pravartaka AcAryazrI tulasI ko, unake prAcArya kAla ke paccIsa varSa pUrNa hone ke upalakSa meM, apanI zubhakAmanAeM bhejatA hU~ / maiMne unake aNuvrata-pAndolana ke antargata hone vAle kArya kA vizeSa ruci va prazanAtmaka bhAva se anuzIlana kiyA hai, jisakA uddezya hamAre dezavAsiyoM kA aura vizeSataH naI pIr3hI kA naitika stara U~cA uThAnA hai| javAharalAla neharU pradhAnamantrI, bhArata sarakAra
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyama aura sevA kA saMgama prAcAryazrI tulasIjI ke mahAna kAryoM ke prati zraddhAJjali arpita karane kA vicAra yogya hI hai| saMyama ko sevA-kArya meM jor3ane kA kAma apanI viziSTa paddhati se unhoMne calAyA, jisakA asara jIvana ke aneka kSetroM meM par3A hai aura pdd'egaa| saMyama aura sevA ke saMgama se hI nava-samAja bnegaa| Alanka - "? aNuvrata kI kalpanA yaha merA saubhAgya hai ki AcAryazrI tulasI ko pAsa se dekhane aura unase bAta karane tathA unake bhASaNa sunane kA avasara mujhe milA hai| dillI meM unake kaI anuyAyI muniyoM se merI bheMTa huA karatI thii| unake calAye aNuvrata-pAndolana ke pakSa meM kucha sabhAoM meM bhI maiMne apanA mata prakaTa kiyA thaa| aNuvrata kI kalpanA bahuta sundara hai aura usane bahutoM ko vratI banAkara unake jIvana kI gati meM acchI bhAvanA kA praveza karAyA hai| deza meM naitikatA kI gaharI kamI dikhAI par3atI hai| usameM parivartana karane ke lie aNuvrata-Andolana sahAyaka ho sakatA hai| prAcArya tulasI apanI kalpanA kI pUrti meM adhikAdhika saphalatA pAyeM yaha merI abhilASA svAbhAvika hai| prAcAryazrI tulasI aNuvrata-Andolana kI saphalatA ke lie hama sabakI zraddhA aura sahayoga ke adhikArI haiN| protAmadAsa TaNDana .10.1961
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIrAma 1444-1 se tako tulasI-yoga ho / 50 bhoga ! 10/10f chr 09-411. loka surata- samAna / (Hit HmAtuna 1514 se karatA bA0) buritikd , 5ta- sapUta, diyo |ydin diyake se dUra - AvI0
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ naitikatA ke pujArI zrI lAlabahAdura zAstrI svadeza mantrI, bhArata sarakAra prAcAryazrI tulasI naitikatA ke pujArI haiM, ahiMsA jisakA mUlAdhAra hai| sabhA, sammelana aura sAhitya-nirmANa prAdi ke dvArA unhoMne eka naye prAndolana ko sambala pradAna kiyA hai| aNuvrata-Andolana ne pratyeka varga ko apanI mora khIMcane kA prayAsa kiyA hai aura jaina samudAya para svabhAvataH isakA vizeSa prabhAva par3A hai / naitikatA upadezoM se kama, udAharaNa se hI panapatI hai| prAcAryazrI tulasI svayaM usa mArga para AcaraNa kara dUsaroM ko usa mora prerita karanA cAhate haiN| unakA abhinandana isI meM hai ki loga unake isa Andolana ke svarUpa ko samajhe aura apane jIvana ko eka naye rUpa meM DhAlane kA prayAsa kreN| mAnava-jAti ke agradUta nyAyamUrti zrI bhuvanezvaraprasAda sinhA mukhya nyAyAdhIza, sarvocca nyAyAlaya bhAratavarSa yaha jAnakara atyanta prasannatA huI ki prAcAryazrI tulasI ko terApaMtha saMgha ke prAcArya-kAla ke paccIsa varSa pUrNa hone ke upalakSa meM abhinandana grantha bheMTa kiyA jA rahA hai / aNuvrata Andolana kA, jo ki vartamAna meM na kevala bhAratavarSa ke lie apita samagra vizva ke lie eka mahattvapUrNa anuSThAna hai, prArambha prApake prAcAryakAla kI viziSTa dena hai / isa Andolana kA uddezya hai-satya aura ahiMsA jaise zAzvata mUlyoM ke prati manuSyoM kI zraddhA ko ubuddha karanA tathA ina mUlyoM ko puna: pratiSThita krnaa| isa mahAn prAcArya ne na kevala upadeza se apitu apane AcaraNa ke dvArA prAmANikatA, saccAI aura vyApaka artha meM cAritrika dRr3hatA jaise ucca sadguNoM ko mUrta rUpa diyA hai / isalie jahA~ taka bhAratIya saMskRti ke vilakSaNa tattva satya-ahiMsA jaise maulika siddhAntoM ke prasAra kA prazna hai, ye mahAn prAcArya kevala jaina dharma ke sImita dAyare meM hI nahIM, apitu samagra mAnava-jAti ke agradUta haiM / mAnava-jAti ke kalyANArtha prAcArya tulasI dIrghAyu hoN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ saubhAgya kI bAta jananetA zrI jayaprakAzanArAyaNa hamAre lie yaha saubhAgya kI bAta hai ki prAja prAcArya tulasI jaMsI vibhUti hamArA patha-pradarzana kara rahI hai| ve mAnavatA kI pratiSThApanA dvArA samatA, sahiSNutA sthApita karanA cAhate haiM tathA zoSaNa kA anta cAhate haiM / bhUdAna aura aNuvata-Andolana kI pravRttiyA~ aisI haiM jo hRdaya ke parivartana dvArA ahisaka samAja nava-racanA meM agrasara ho rahI haiM, jise kAyama karane ke lie rUsa Adi deza prAyaH asaphala hI dIkha par3ate haiM / apane deza kI nirdhanatA dekhane se patA calatA hai ki kitanA asIma duHkha samAja meM vyApta hai| nirdhanoM ke sAtha kitanA anyAya ho rahA hai| inhIM manyAya evaM zoSaNoM ke kAraNa hI zAsita varga ke kucha navodita netA raktaraMjita krAnti kI dundubhi bajAne tathA zoSakoM ko dhanavihIna evaM unakI pravRttiyoM ko samUla naSTa kara dene ke lie logoM kA AhvAna kara rahe haiN| aNavrata-aAndolana bhI sarvodaya Andolana kA eka sahayogI hI hai| isase bhI deza-videza ke prAyaH sabhI vicAraka aura netA paricita ho hI gae haiN| hamAre Adarza kI ora bar3hane ke lie prAcArya tulasI ne bahuta sundara prAdarza rakhA hai| vinobAjI aura tulasIjI sabhI jAti aura varga ke lie haiM, donoM hI sabakA bhalA cAhate haiN| prAcArya tulasIjI se bambaI meM vArtAlApa karane para unake ucca uddezyoM kI jhalaka milii| unakA kahanA hai ki jaba sArI hiMsaka zaktiyA~ ekatrita ho sakatI hai, taba ahisaka zaktiyA~ bhI eka ho sakatI haiM aura sabake sAmUhika prayAsa aura prayatna se avazya hI ahiMsaka samAja kI kalpanA pUrI ho skegii| sabako mila kara kAma karane meM zIghra saphalatA milegii| sarvaprathama vyakti-sudhAra hamAre sAmane yaha prazna avazya ho sakatA hai ki kisa paddhati ke dvArA sabakA hita ho sakatA hai, zoSaNa miTa sakatA hai ? kyA sarakAra zoSaNa ko miTA sakatI hai ? nahIM, bilkula asambhava hai / yaha janatA kara sakatI hai| manuSya kI prAntarika zakti ke dvAga yaha kArya pUrA ho sakatA hai| saMvidhAna dvArA sarvodaya asambhava hai| jaisA ki prAcArya tulasI kahA karate haiM ki vyakti-vyakti se samAja-parivartana hogA aura jaba taka vyakti nahIM sudharegA, taba taka kucha nahIM hogaa| dhyAna se dekhA jAye to unakI isa vANI meM kitanA tattva bharA par3A hai| samAja kA mUla vyakti hI hai, vyakti se samudAya, samudAya se samAja kA rUpa sAmane pAtA hai| samAja to pratibimba hai, jaisA manuSya rahegA vaisA samAja banegA aura phira jaisA samAja banatA rahegA vaisA-vaisA parivartana manuSyoM meM bhI AtA rhegaa| astu, sarvaprathama vyakti-sudhAra para jora denA cAhie / AcArya tulasI yaha bhI kahate hai ki saba apanI-apanI prAtma-zuddhi kreN| yaha aura acchA hai / agara saba svataH Atmazuddhi kara leM to krAnti kI kyA prAvazyakatA hai ? mahAtmA gAMdhI bhI samAja-sudhAra ke pahale vyakti-sudhAra para jora dete rahe haiM / sAmyavAdI Adi kAntiyA~ bAhya sudhAra kI dyotaka haiN| kintu jaba taka prAntarika sudhAra nahIM humA, taba taka kucha nahIM humA; bAhya sudhAra to kSaNika aura sAmayika kahalAyegA, usameM prAntarika sudhAra ke samAna zAzvatatA kahA~ ? agara hama Antarika sudhAra aura vyakti-sudhAra ko prAthamikatA nahIM deMge to hamArA kArya adhUrA hI raha jAyegA / rUsa, amerikA, phrAMsa Adi dezoM meM Aja bhI asamAnatA, paratantratA, asahiSNutA, bhAtRtvahInatA, pUMjIvAditA mAdi kisIna-kisI rUpa meM avazya vidyamAna haiM / vicAra-svAtantrya kI Aja bhI muvidhA nahIM, eka taraha se adhinAyakavAda kA bolabAlA hI hai| vaitanika asamAnatA assI guNA hai| prastu, kahane kA tAtparya yaha hai ki zakti aura hiMsA para AdhArita
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryayI tulasI abhinandana grantha kAnti se uddezya-pUrti nahIM, yaha to ekamAtra hRdaya-parivartana para mAdhArita hai| isalie hama logoM ko cAhie ki ukta dezoM ke samAna durdina pAne se bacAne tathA samAja meM uthala-puthala na mAne dene ke lie ucita mAtrA meM tyAga aura niHsvArtha bhAvanA ko jIvana meM utaareN| mahAtmAjI ne bhI vyakti ko kendra mAna kara usake sudhAra para jora diyA hai aura rAjatantra ke sthAna para lokataMtra ko sthApita karane kI apanI neka sUjha hameM dI hai| hRdaya aura vicAroM meM parivartana mAvazyaka rAjanIti maura kAnUna kI carcA vizeSa humA karatI hai| prAcAryazrI tulasI to rAjanIti aura kAnUna kI khule zabdoM meM pAlocanA karate haiN| ve kahate haiM ki kyA kAnUna kisI svArthI ko niHsvArthI yA para-svArthI banA sakatA hai? kAnUna to eka dizA mAtra hai / isalie rAjanIti aura kAnUna ke pare prAcArya vinobA aura prAcArya tulasI ke mArga kA anusaraNa karanA caahie| jisa krAnti se hRdaya aura vicAroM meM parivartana nahIM pAyA, vaha krAnti nhiiN| hisA para prAdhArita krAnti se hRdaya-parivartana bhI sambhava nhiiN| usake lie to prema aura sadbhAvanA kA sahArA lenA hogaa| krAnti koI nahIM / jaba-jaba samAja meM zithilAcAra humA, taba-taba avatAroM va mahApuruSoM dvArA vicAroM meM krAnti lAI gii| dharma aura nIti meM se adharma aura bhanIti ko nikAla pheMkA gyaa| samAja kA sudhAra kiyA gayA / dharma aura nIti samAja ke anukUla banAye gaye / samAja meM eka nayA viparyaya huaaa| dhArmika, sAmAjika aura sAMsArika jIvana ke bIca kI dIvAreM tor3I giiN| mahAtmA gAMdhI, vinobA bhAve pora prAcArya tulasI bhI aisI hI adhyAtmaniSTha krAnti kI udghoSaNA lie haiM / anAvazyaka evaM samAja-hita ke lie ghAtaka rUr3hiyoM kA anta karanA inhoMne bhI mAvazyaka smjhaa| bhagavAn buddha kA 'dharmacakra pravartana yA dhArmika krAnti bhI sarvodaya yA samAja-sudhAra kA dizA-saMketa thaa| aNuvrataaAndolana bhI naitika krAnti kA eka cira-pratIkSita caraNa hai| eka hI bhAvanA sampattidAna aura aNuvrata-mAndolana kI bhAvanA bhI eka hI hai| eka samAja ke haka ko use de dene ke lie bAdhya karatA hai, prerita karatA hai yA use sIkha detA hai| dUsarA saMgraha ko hI tyAjya batAtA hai aura jo kucha hai use dAnasvarUpa dene ko nahIM balki tyAgasvarUpa samAja ke lie chor3a dene kI bhAvanA pradarzita karatA hai| aNuvrata-aAndolana parigraha mAtra ko pApa kA mUla mAnatA hai / isake anusAra saMgraha hI hiMsA kI jar3a hai| jahA~ saMgraha hai vahA~ zoSaNa aura hiMsA prApa-se-Apa maujUda haiN| aNuvrata-pAndolana asAmpradAyika aura sArvabhauma hai| yaha cAhe jisa nAma se cale, hameM kAma se matalaba hai aura isakA nAmakaraNa cAhe jo bhI kara diyA jAye, lAbha vahI hogaa| isalie apekSA yaha hai ki prAcAryazrI tulasI dvArA pravartita naMtika abhyutthAna ke isa patha ko samajha, parakha aura sIkhakara jIvana meM anukaraNa kreN| sAtha hI usake prAdhAra para apane vyavasAya, udyoga va dhandhe meM aise Thosa kadama uThAeM, jinase jana-jIvana ko bhI preraNA mila ske| dharma kevala nAma lene, jaya-jayakAra karane aura mastaka jhukAne se nahIM hotA, apitu pAcaraNoM meM parilakSita hotA hai|| prAcAryazrI tulasI ke netRtva meM jo maMgalakArI kArya ho rahA hai, usake sAtha maiM tanmaya hU~ aura merI jo kucha bhI zakti hai, use isa puNya kArya meM lagAne ko tatpara huuN| aNuna
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata aura ekatA zrI u0 na0 lebara ekatA ke lie yaha prAvazyaka hai ki do yA adhika pRthak ikAiyoM kA astitva ho aura eka aisA saMyojaka mAdhyama ho jo donoM ko milAkara eka sampUrNa ikAI banA de| hamAre deza meM prathaka samadAyoM kI koI kamI nahIM hai vibhakta karatA hai, paramparAeM hameM vibhakta karatI haiM, rIti-rivAja hameM vibhakta karate hai, dharma hameM vibhakta karate haiM, sampatti ne to logoM ko hamezA hI vibhakta kiyA hai| bhArata meM to..."darzana bhI hameM vibhakta karatA hai, cAhe hama usako samajhate hoM athavA nhiiN| prajJajanoM kI yahI pravRtti hotI hai ki prantima vizleSaNa meM ve aMza ke khAtira pUrNa ko kho jAne dete hai, praza ko hI pUrNa mAna lete haiM aura aise nirNaya para pahuMcate haiM jisakA koI prAdhAra nahIM hotaa| isa deza meM prajJAna kA bolabAlA hai| yaha prajJAna sAmAjika ahaMkAra, dhArmika ahaMkAra, rAjanaitika aura mAthika ahaMkAra aura anta meM dArzanika ahaMkAra kA poSaNa karatA hai| bhArata meM siddhAntoM ke saMgharSa kI apekSA aham kA saMgharSa adhika dikhAI detA hai / eka vyakti ke aham se sArI jAti kA nAza ho sakatA hai aura kisI samudAya kA aham bhI kama hAnikara athavA kama vinAzaka nahIM hotaa| rASTra ke sAmane mukhya kArya yaha hai ki yA to isa graham ko samApta kiyA jAye, jo atyanta hI kaThina hai yA use musaMskRta banAyA jAye, jo kucha kama kaThina hai| isakA artha yahI hubhrA ki hameM isa aham ko usakI saMkucita galiyoM se bAhara nikAlanA hogaa| isakA yaha artha bhI hotA hai ki hama yaha yAda rakheM ki jisa stara para hama vyavahAra karate haiM, una staroM para hamArA prAcaraNa pazuoM jaisA hotA hai, jabaki hama vAstava meM mAnava haiN| isalie hamako mAnava kI uttama aura zreSTha bRttiyoM ko apanAnA aura vikasita karanA caahie| kyA aNuvrata isa susaMskaraNa kI prakriyA meM sahAyaka ho sakatA hai ? aNuvrata yadi bhAcAra kA vijJAna nahIM hai to phira aura kucha bhI nahIM hai| choTI bAtoM se prArambha karake vaha aisI zakti saMcaya karanA cAhatA hai jisake dvArA bar3e lakSya siddha kie jA sake / manuSya ko dUsare manuSya ke sAtha vyavahAra meM usakA prArambha karanA caahie| use aisA vyavahAra karanA cAhie ki jisase vaha dUsaroM ke adhika-se-adhika nikaTa pahuMcatA calA jAye aura anta meM sArI dUrI samApta ho jaaye| yaha tabhI ho sakatA hai, jaba vaha upekSA ke sthAna meM sahamati utpanna karegA, ghRNA ke sthAna para mitratA aura zatrutA ke sthAna para lihAja aura mAdara kI sthApanA karegA / prAcaraNa ke dvArA hI yaha saba siddha kiyA jA sakatA hai| vizva meM burAI bhI hai aura acchAI bhii| jahA~ bhI duniyA hai, vahA~ acchAI aura burAI donoM hai| manuSya ko nirantara yaha prayAsa karanA cAhie ki vaha dUsare vyakti kA bhalA, balavAn aura ujjvala pakSa dekhe aura apane mana ko nirantara aisI zikSA de ki virodhI kI burAI ko prathavA usake jIvana ke nirbala yA kRSNa pakSa ko dekhane kI vRtti na ho| dakSiNa bhAratIya praura uttara bhAratIya, hindU aura musalamAna, brAhmaNa aura a-bAhmaNa, savarNa aura harijana, AdivAsI aura anya, bhASA ke prAgrahI aura nirAgrahI, paMDita aura nirakSara, sarakArI adhikArI maura sArvajanika kAryakartA, baMgAlI maura bihArI, bihArI maura ur3iyA, gujarAtI aura mahArASTrI, ImAI aura a-IsAI, sikkha aura pAryasamAjI, kAMgresA aura pra-kAMgresI-sabhI ko upekSA aura pakSapAta ke sadiyoM purAne ghere se bAhara pAne kA prayatna karanA hogA aura sAmane vAle vyakti ke bAre meM aisA socanA hogA ki vaha hamAre mAdara, sahAnubhUti aura samarthana kA hakadAra hai| isake binA hama saba usa bhayaMkara saMkaTa se nahIM baca sakate jisakA vighaTanakArI zaktiyAM prAja mAhAna kara rahI haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] mAcAryazrI tulasau abhinandana grantha [ prathama sarvadharma samabhAva arthAt saba vizvAsoM aura dharmoM ke prati mAdara bhAva kA jo mahAn guNa hai, usakA hara vyakti ko pratidina aura pratikSaNa pAcaraNa karanA caahie| isake binA bhArata balazAlI aura sukhI nahIM ho sakatA aura na manuSyoM ke eka atyanta prAcIna jIvita samAja ke nAte itihAsa ne usake lie jo kartavya nirdhArita kiyA hai, usakI pUrti kara sakatA hai| pratyeka vyakti ko, cAhe usakA jIvana meM koI bhI sthAna yA pada kyoM na ho, pratidina eka-dUsare ke prati prAdara prakaTa karane aura eka-dUsare ko samajhane kA prayatna karanA caahie| kisI bhI bhAratIya ke lie yaha mahAn deza bhaktipUrNa sevA hogii| kartavya kI dRSTi se yaha sevA bahuta AsAna hai aura pariNAma kI dRSTi se vaha utanA hI zaktizAlI hai| isa choTI bAta kI tulanA hama aNu-zakti kendra ke eka choTe aNu se kara sakate haiN| praNavata-mAndolana aura isa mahAn mAndolana ke pravartaka prAcAryazrI tulasI kA yahI sandeza hai| eka acchA tarIkA rASTrasaMta zrItukaDojo bhArata meM hI nahIM, apitu sAre saMsAra meM adhika-se-adhika zAnti, satya va ahiMsA kA pracAra ho, yaha merI hArdika kAmanA rahI hai / mujha meM abhI taka kisI sampradAya vizeSa kA kar3avApana praviSTa nahIM humA hai / yadyapi yaha maiM anubhava karatA hU~ ki pratyeka sampradAya, paMtha athavA dharma meM acche tattva hote haiN| yadi aisA na hotA to dharma kI jar3a hI saMsAra se samApta ho jaatii| dharma yA paMtha, jAti yA saMgaThana, svArtha aura sattA ke sIkacoM meM jakar3a jAte haiM, taba ve apane tAttvika zikhara se nIce girane lagate haiM aura ahiMsA, satya tathA zAnti jo ki dharma ke abhinna aMga hote haiM, chuTate cale jAte haiM aura dharma niSprANa bana jAtA hai| aisI paristhiti meM dharma ko miTAne kI AvAja uThane lagatI hai| svayaM usa dharma ke anuyAyI bhI aisA karate hue nahIM hickicaate| vahAM se krAnti ke nAma para eka nayA samAja janma letA hai| vaha dharma meM phira se prANa-pratiSThita karane kA prayatna karatA hai / yaha krama bAra-bAra isa sRSTi meM calatA hI rahatA hai| maiM prAcAryazrI tulasI ke vyaktitva, unakI kArya-vidhi va suvizruta aNuvrata-bhAndolana se cira-paricita rahA huuN| kevala paricita hI nahIM, ume nikaTa se bhI dekha cukA huuN| kaI bAra unase milane kA bhI mujhe suavasara prApta huA hai| unake priya ziSya aura prAndolana ke karmaTha pracAraka munizrI nagarAjajI me bhI milane kA prasaMga par3A hai| prAcAryajI ne praNavata-Andolana ke dvArA apane anuyAyI aura janatA ko vyasana-mukta kara saccaritra va tyAgI banAne kA prazaMsanIya prayatna prArambha kiyA hai / yaha eka acchA tarIkA hai| unakA kArya susambaddha aura eka sUtra se calatA hai, yaha mujhe bahuta hI acchA lgaa| prAcAryazrI tulasI ke upadezoM ya praNavatoM kI sAdhanA se janatA ko kAphI lAbha hotA hai| unakA yaha pracAra pratidina bar3he, yaha maiM dila se cAhatA huuN|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ janahitaratA jIvatu ciram munidhI nathamalajI savve vi paIvA avisu jattha akayatthA tattha mae diTThA paDhamaM tavAloyarehA savve vi satthA prabhavisu jattha akayakajjA tattha mae diTho par3hamaM tava vikkama-kamo mahApaIva ! pappa tava sannihi sayamaMdhayAro vi gacchaI payAsattaNaM ahiMsavvaya ! abhigamma tava samIvayaM sumahapi bhavai satthamasatthaM asattha ! satthesu asthi viulA tava maI tahAvi natthi ruddhA tava gaI maimaM ! tava maI Na kuNai virohaM gaIe gaimaM ! tava gaI avikkhae maI teNaM karemi tavAhinaMdaNaM / svayaM jAtaH panthAzcaraNayugalaM yena vihRtaM, svayaM jAtaM zAstraM vacanamuditaM yacca sahajam / svayaM jAtA labdhirmanasi yadidaM kalpitamapi, na vA dRSTo rAgaH kvacana tava he kRtrimviyo| nimajjannAtmAbdhau nayasi padavImunnatatamAM, nayAnopyuccastvaM punarapi punarmajjasi nije / idaM nimnoccatvaM nayati niyataM tvAM prabhupadaM, na yallabhyaM sabhyarjaladhi-viyatoya'stanayanaiH / vicitraM kartatvaM pratipalamitaM cakSuramalaM, vicitrA te zraddhA'pratihatagatiryAti satatam / vicitraM cAritraM nijahitarataM sat parahitaM, tvadAyattA labdhirjanahitaratA jIvatu ciram /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugapuruSa ! tumhArA abhinandana munizrI buddhamallajI yugapuruSa ! tumhArA abhinandana / apanA atizaya caitanya lie isa dharatI para yuga ke zvAsoM ko surabhita karane pAye ho, kali ke kardama meM khar3e hue tuma paMkaja se apanI suSamA meM satayuga ko bhara lAye ho, phira bhI nilipta; nichAvara karate pAye ho jana-hetu svayaM ke jIvana kA tuma hara spandana / yugapuruSa ! tumhArA abhinandana / yuga kI pIr3A kA hAlAhala khuda pIkara tuma pIyuSa sabhI ko bA~Ta rahe ho nirbhaya bana, vatsalatA kI yaha goda ho gaI harI-bharI parahita jaba se ki samarpita tumane kiyA svatana, yuga ke pathadarzaka ! Aja tumhArI sevA meM yuga-zraddhA AI hai karane ko pada-vandana / __ yugapuruSa ! tumhArA abhinandana / mAnavatA kI pAMcAlI kA apamAna bhUla satsAhama kA arjuna jaba bhrAnta huA patha se, aNuvrata kI gItA taba tumase upadiSTa huI kartavya-bodha ke aMkura phira phUTa atha se, nava-yuga ke pArtha-sArathI ! tuma nija kauzala se saMcAlita karate yuga-cetanatA kA spandana / yugapuruSa ! tumhArA abhinandana /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ gati sasIma aura mati asIma munizrI nagarAjajI zItakAla kA samaya thaa| prAcAryavara caturvidha saMgha ke sAtha baMgAla se rAjasthAna kI sudIrgha pada-yAtrA para the| bhagavAn zrI mahAvIra kI vihAra-bhUmi kA hama atikramaNa kara rahe the| eka dina prAtaHkAla gA~va ke upAnta bhAga meM prAcAryabara yAtrA se mur3ane vAle logoM ko maMgala-pATha sunA rahe the| hama saba sAdhujana apane-apane parikara meM ba~dhe jI0 TI0 roDa para lambe Daga bharane lge| yaha sadA kA krama thaa| kucha hI samaya pazcAn pIche mur3akara dekhA to prAcAryavara drutagati se caraNavinyAsa karate aura kramaza eka-eka samudAya ko lA~cate padhAra rahe the| dekhate-dekhate saba hI samudAya usa krama meM pA ge| kevala hamArA hI eka samudAya prAcAryavara se prAge raha rahA thaa| hama saba bhI jora-jora se kadama uThAne lage / kucha dUra Age cala kara dekhA to patA calA maiM aura muni mahendrakumArajI 'prathama' hI prAcAryavara se Age calane vAloM meM rahe haiM / uma samaya hamAre calane kI gati lagabhaga bAraha minaTa prati mIla ho rahI thii| kucha eka kSaNoM ke bAda pIche kI ora jhAMkA to maiMne pAyA aba prAcAryavara se Age calane vAloM meM maiM svayaM akelA hI raha gayA hU~, merI aura prAcAryavara kI dUrI dasa-bIma kadama bhI nahIM raha pAI hai| akele ko Age calate hue dekha prAcAryavara ke sahacArI aura anucAriyoM meM vinoda aura kautuka kA bhAva bhI ubhara rahA thaa| eka kSaNa ke lie mana meM pAyA, auroM kI taraha maiM bhI ruka kara pIche raha jAU~, parantu dUsare hI kSaNa mocA prAcAryavara Aja sabakI gati kA parIkSaNa le hI rahe haiM, to apanI parIkSA kasa kara hI kyoM na de duuN| gati kA krama bAraha minaTa prati mIla se bhI sambhavataH nIce A gayA thaa| aba pIche jhAMkane ko avasara nahIM thaa| calatA rahA, prAcAryavara ke sAtha calane vAle svayaM-mevakoM ke jUtoM kI mAvAja se hI maiM apanI aura prAcAryavara kI dUrI mApa rahA thaa| caudaha prastara phAgoM ke aura do prastara mIloM ko lAMgha kara hI maiMne pIche kI ora jhAkA / lagabhaga cAra pharlAga kI dUrI mere aura prAcAryavara ke bIca mA gaI thii| aba mujhe socane kA avasara milA, yaha acchA huA yA burA ! mar3aka ke eka ora haTa kara baiTha gyaa| dekhate-dekhate prAcAyaMvara padhAra gye| mujhe zaka thA, prAcAryavara itanA to avazya kaha hI daMge, isa prakAra mAge calate rahe, tetIma prAsAtanAeM par3hI haiM yA nahIM? isI cintana meM maiM vandanA karatA rahA, prAcAryavara prabole hI prAge padhAra ge| gyAraha mIla kA vihAra sampanna kara hama saba bhalavA kI koThI meM pahuMca ge| dina bhara raha-rahakara mana meM prAtA thA, mere avicAra ko prAcAryavara ne kaise liyA hogaa| saMtoM meM paraspara nAnA vinoda pUrNa carcAeM rahI, para AcAryazrI ne apane bhAvoM kA jarA bhI prakAzana nahIM kiyaa| sAyaMkAla pratikramaNa ke pazcAt maiM vandana ke lie bhAcAryavara ke nikaTa gyaa| munizrI nathamalajI prabhUti anekoM saMta pahale se baiThe the| maiM bhI vandana kara unake sAtha baiTha gyaa| prAcAryavara ne pAkasmika rUpa se kahA-tumhArI gati to merI dhAraNA meM bahuta adhika nikalI! prAcAryavara kI vANI meM prasannatA thii| upasthita sAdhujana prAtaH kAla ke saMsmaraNa ko yAda kara haMsa par3e / usI prasaMga para pRthak-pRthak TippaNiyAM calane lgiiN| prAcAryavara ne sabakA dhyAna AkarSita karate hue kahA-aisI ghaTanA yaha sarvaprathama hI nahIM hai| bahuta pahale bhI aisI eka ghaTanA apane yahA~ ghaTa cukI hai / kAlUgaNIrAja kahA karate the, terApaMtha ke SaSThama prAcAryazrI mANakagaNI jo ki bahuta hI teja calane vAloM meM the, eka dina ke vihAra meM ekaeka karake saba saMtoM ko pIche chor3ate hue padhAra rahe the| maiM unakI bhAvanA ko bhAMpa gyaa| apane pUre vega se aisA calA ki agale gA~va meM sarvaprathama phuNcaa| isa prakAra prAcAryavara ne usa dina ke prasaMga ko jisa taraha sa~vArA, unakI alaukika mahattA aura masAdhAraNa saMvedanazIlatA kA paricAyaka thaa| sacamuca hI usa dina unhoMne merI gati ko mApA aura maiMne unakI mati ko / merI gati sasIma rahI aura unakI mati asIma rhii| unake pyAra meM merI hAra spaSTa dIkhane lgii|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkalpa kI sampannatA para munizrI mahendrakumArajI 'prathama' prAcAryazrI ke caubIsava padArohaNa divasa ke upalakSa para kalakattA meM maiMne eka saMkalpa kiyA thaa| vaha maiMne usI dina likhakara prAcAryazrI ko nivedita bhI kara diyA thaa| usakI bhASA thI-"dhavala samAroha kI sampannatA taka gyAraha hajAra pRSThoM ke sAhitya kA nirmANa, sampAdana prAdi karane kA prayatna kruuNgaa|" usake anantara hI maiM apane kArya meM juTa pdd'aa| prAcAryazrI kI kRtiyA~, pravacana va yAtrAeM sampAdita karane va likhane kI dizA meM tathA tatsambandhI anya sAhityika kArya Age bddh'aa| nAnA duvidhAeM asvAbhAvika rUpa se sAmane aaii| phira bhI kula milAkara maiM dekhatA hU~ to mujhe prasannatA hai ki maiM apane vihita saMkalpa kI sampannatA para pahuMca gayA huuN| Aja jaba ki prAcAryazrI tulasI kA deza tathA bAhara ke vidvAn abhinandana kara rahe haiM; maiM bhI usa sAhityika bheMTa ke dvArA apanI hArdika zraddhA arpita karatA hai| jIvanta aura prANavanta vyaktitva zrI jainendrakumAra prAcAryazrI tulasI una puruSoM meM hai, jinake vyaktitva se pada kabhI Upara nahIM ho paataa| ve jainamata ke terApaMthI sampradAya ke paTTadhara prAcArya haiM aura isa pada kI garimA aura mahimA kama nahIM hai / ve eka hI sAtha AdhyAtmika aura laukika haiN| kintu tulasI itane jIvanta aura prANavanta vyakti haiM ki usa Asana kA gurutva svayaM phIkA par3a sakatA hai / veza-bhUSA se ve jainAcArya haiM, kintu mAntarika nirmalatA aura saMvedana-kSamatA se ve sabhI mata aura sabhI vargoM ke prAtmIya bana sake haiN| merA jitanA samparka prAyA hai, maiMne unheM sadA jAgRta va tatpara pAyA hai| zaithilya kahIM dekhane meM nahIM paayaa| pramAda aura avasAda unameM yA unake nikaTa Tika nahIM paataa| AsapAsa kA vAtAvaraNa unakI karmazIlatA se caitanya aura unnata banA dikhatA hai| paristhita se hArane vAle ve nahI haiM, prAsthA ke bala se use cunautI hI dete rahate haiN| paramparA se ucchinna nahIM haiM, lekina navyatA ke prati bhI udyata haiN| unakI netRtva kI kSamatA abhinandanIya hai| netRtva usa varga kA jisakA pratyeka sadasya nispRha, nisvArtha aura sarvathA mukta ho, prAsAna kAma nahIM hai / kisI prakAra kA lobha aura bhaya vahA~ vyavasthA meM sahArA nahIM de sktaa| antarbhUta Atmateja hI isa naitika netRtva ko sambhava banAye rakha sakatA hai| tulasI meM usI kA prakAza dIkhatA hai aura majhe unake sAnnidhya se sadA lAbha huA hai| isa avasara para maiM apanI hArdika zraddhAMjali unake abhinandana meM arpita krtaahuuN|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI tulasI DA0 sampUrNAnanda bhUtapUrva mukhya mantrI, uttarapradeza merI anubhUti aNavrata-Andolana ke pravartaka prAcAryazrI tulamI rAjanItika kSetra se bahuta dUra haiN| kisI dala yA pArTI me sambandha nahIM rkhte| kisI vAda ke pracAraka nahIM haiM, parantu prasiddhi prApta karane ke ina saba mAgoM se dUra rahate hue bhI ve isa kAla ke una vyaktiyoM meM haiM, jinakA nyUnAdhika prabhAva lAkhoM manuSyoM ke jIvana para par3A hai| ve jaina dharma ke sampradAya-vizeSa ke adhiSThAtA hai, isIlie prAcArya kahalAte haiN| apane anuyAyiyoM ko jaina dharma ke mUla siddhAntoM kA adhyApana karAte hI hoMge, zramaNoM ko apane sampradAya-vizeSa ke niyamAdi kI zikSA-dIkSA dete hI hoMge; parantu kimI ne unake yA unake anayAyiyoM ke muMha se koI aisI bAta nahIM sunI jo dUsaroM ke citta ko dukhAne vAlI ho| bhAratavarSa kI yaha vizeSatA rahI hai ki yahAM ke dhArmika paryAvaraNa kI dharma para AsthA rakhI jA sakatI hai aura usakA upadeza kiyA jA sakatA hai| prAcAryazrI tulasI eka dina mere nivAsa sthAna para raha cuke hai| maiM unake pravanana mana cakA hai| apane sampradAya ke AnAgeM kA pAlana to karate hI haiM, cAhe aparicita hone ke kAraNa ve pAnAra dUsaroM ko vicitra se lagate hoM aura vartamAna kAla ke lie kucha anupayukta bhI pratIta hote hI; parantu unake prAcAraNa aura bAtacIta meM aisI koI bAta nahIM milegI jo anya matAvalambiyoM ko arucikara lge| bhArata sadA me tapasviyoM kA Adara karatA pAyA hai| upAsanA zailI aura dArzanika mantavyoM kA mAdara karanA arabAramya hote hue bhI hama caritra aura tyAga ke mAmane sira bhakAte haiN| hamArA no yaha vizvAsa hai ki: yatra tatra samaye yathA tathA, yo'si so'syabhiSayA yathA tathA jisa kimI deza, jima kisI samaya, mahApuruSa kA janma ho, vaha jima kisI nAma se pukArA jAtA ho, vItarAga tapasvI puruSa sadaiva grAdara kA pAtra hotA hai| isalie hama mabhI AcArya tulasI kA abhinandana karate haiN| unake pravacano se usa tattva ko grahaNa karane kI abhilASA rakhate haiM jo dharma kA mAra aura sarvamva hai, tathA jo manapya mAtra ke lie kalyANakArI hai| bhAratIya saMskRti ne dharma ko sadaiva U~cA sthAna diyA hai| usakI paribhASAeM hI usakI vyApakatA kI dyotaka haiN| kaNAda ne kahA hai yatobhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharma: jisame isa lona aura paraloka meM unnati ho aura parama puruSArtha kI prApti ho, vaha dharma hai| manu ne kahA-dhAraNA dharmaH samAja ko jo dhAraNa karatA hai, vaha dharma hai / vyAsa kahate haidharmAdarthavaca kAmAca, sa dharmaH kinna sevyte| dharma se prathaM aura kAma donoM banate haiM, phira dharma kA sevana kyoM nahIM kiyA jAtA? isa pATha ko bhalA kara bhArata apane ko, apanI bhAratIyatA ko kho baiThegA; na vaha apanA hita kara sakegA aura ma saMsAra kA kalyANa hI kara skegaa| bhautikatA kI ghur3a-daur3a isa samaya jagata meM bhautika vastuoM ke lie jo ghuDa-daur3a macI huI hai, bhArata bhI usameM sammilita ho gayA hai / bhautika dRSTi se sampanna honA pApa nahIM hai, apanI rakSA ke sAdhanoM se sajjita honA burA nahIM hai; parantu bhArata isa daur3a
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [prathama meM apanI prAtmA ko khokara saphala nahIM ho sktaa| aniyantrita spardhA se dhana prApta ho jAye to vaha dhana abinaya aura prakaraNIya karma kI ora le jAtA hai| paramANu vama jaisI nara-saMhAravAdI vastanoM kA mArga dikhalAtA hai| manuSya mAja aAkAzArAhaNa karane jA rahA hai| bAta to burI nahIM hai; para isakA pariNAma kyA hogA! yadi vaha rAga-dveSa kA putalA banA rahA, yadi lobha hI usako sphUrti dene vAlA rahA aura dhana-sampatti kA saMgraha hI usake jIvana kA carama lakSya rahA to baha dUsare piNDoM ko bhI pRthvI kI bhA~ti raNasthala aura kasAIkhAnA banA degaa| yadi una piNDoM para prANI hue to unakA jIvana bhI dUbhara ho jAyegA aura ve manuSya jAti ke kSaya ko hI apane lie varadAna mAnege / manuSya kA jJAna-samuccaya usake lie abhizApa ho jAyegA aura eka dina use apane hI hAthoM sahasroM varSoM me ajita saMskRti aura sabhyatA kI pothI para haratAla pheranI hogii| lobha kI prAga sarvagrAhI hotI hai / vyAsa ne kahA hai nAcchitvA paramarmANi, nAkRtvA karma duSkaram / nAhasvA matsyaghAtIva prApnoti mahatIM zriyam // binA dUsaroM ke marma kA chedana kiye, vinA duSkara karma kiye, binA matsyapAtI kI bhA~ti hanana kiye (jisa prakAra dhIbara apane svArtha ke lie nirdayatA se saikar3oM machaliyoM ko mAratA hai) mahatI zrI prApta nahIM ho sktii| loma ke vazIbhUta hokara manuSya aura manuSyoM kA samUha andhA ho jAtA hai| usake lie koI kAma, koI pApa, prakaraNIya nahIM raha jaataa| lobha aura lobhajanya mAnasa usa samaya patana ko parAkASThA ko pahu~ca jAtA hai, jaba manuSya apanI parapIr3ana-pravRtti ko parahitakAraka pravRtti ke rUpa meM dekhane lagatA hai, kisI kA zoSaNa-utpIr3ana karate hue yaha samajhanelagatA hai ki maiM umakA upakAra kara rahA huuN| bahuta dinoM kI bAta nahIM hai, yUropa vAloM ke sAmrAjya prAyaH sAre eziyA aura aphrIkA para phaile hA the| una dezoM ke nivAsiyoM kA zoSaNa ho rahA thA, unakI mAnavatA kucalI jA rahI thI, unake prArama-sammAna kA hanana ho rahA thA, parantu yUropiyana kahatA thA ki hama to kartavya kA pAlana kara rahe haiM, hamAre kandhoM para bAiTa maisa barDana (gore manuSya kA bojha) hai, hamane apane Upara ina logoM ko Upara uThAne kA dAyitva le rakhA hai, dhIre-dhIre inako sabhya banA rahe hai| samyatA kI kasauTI bhI pRthaka-pRthaka hotI hai| kaI sAla hue, maiMne eka kahAnI par3hI thii| thI to kahAnI hI, para rocaka bhI thI aura pazcimI sabhyatA para kucha prakAza DAlatI haI bhii| eka phreMca pAdarI aphrIvA kI kisI nara-mAMsa-bhakSI jaMgalI jAtiyoM ke bIca kAma kara rahe the| kucha dina bAda lauTa kara phrAMsa gaye aura eka sArvajanika sabhA meM unhoMne apanI saphalatA kI carcA kii| kisI ne pUchA, "kyA aba una logoM ne nara-mAMsa khAnA chor3a diyA hai ?" unhoMne kahA, "nahIM; abhI aisA to nahIM huA, para aba yoM hI hAtha me khAne ke sthAna para charI-kAMTe se khAne lage haiN|" mere kahane kA tAtparya yaha hai ki usa samaya patana parAkASThA para pahu~ca jAtA hai, jaba manuSya kI prAtmavaJcanA isa sImA taka pahuMca jAtI hai ki pApa puNya bana jAtA hai| viveka bhraSTAnAM bhavati vinipAtaH zatamukhaH / eka lobha paryApta hai, sabhI dUsare doSa prAnuSaMgika bana kara usake sAtha cale pAte haiM / jahA~ bhautika vibhUti ko manupya ke jIvana meM sarvocca sthAna milatA hai, vahAM lobha se bacanA asambhava hai| asatya ke kandhe para svatantratA kA bojha hama bhArata meM velpheyara sTeTa-kalyANakArI rAjya kI sthApanA kara rahe haiM aura 'kalyANa' zabda kI bhautika vyAkhyA kara rahe haiM / pariNAma hamAre sAmane hai / svatantra hone ke bAda caritra kA unnayana honA cAhie thA, tyAga kI vRtti bar3hanI cAhie thI, parArtha sevana kI bhAvanA meM abhivRddhi honI cAhie thii| saba logoM meM utsAhapUrvaka lovahita ke lie kAma karane kI pravRtti dIkha par3anI cAhie thii| er3I-coTI kA pasInA eka karake rASTra kI hitavedI para saba-kucha nyauchAvara karanA thaa| parantu aimA humA nhiiN| svArtha kA bolabAlA hai| rASTrIya caritra kA ghora patana humA hai| kartavyaniSThA DhaMTe nahIM miltii| vyApArI, sarakArI karmacArI, adhyApaka, DAkTara kisI meM lokasaMgraha kI bhAvanA nahIM hai| saba rupayA banAne kI dhuna meM haiM, bhale hI rASTra kA mAhita ho jAe / kArya se jI curAnA, adhika-se-adhika paMsA lekara kama-se-kama kAma karanA-yaha sAdhAraNa-sI bAta ho gaI hai| hama karor3oM rupayA vyaya kara rahe haiM, parantu usake prAdhe kA bhI lAbha nahIM uThA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prAcAryazrI tulasI [ 19 * rahe haiN| sobha sarvavyApI ho rahA hai aura usake sAtha prasatya kA sAmrAjya phailA humA hai| asatya-bhASaNa, amatya AcaraNa aura sarvopari asatya-cintana / eka bAra 1917 meM mahAtmAjI ne kahA thA ki hamAre caritra meM yaha doSa hai ki hamArI 'hA~' kA artha 'hA~' aura hamAre 'nahIM' kA artha 'nahIM' nahIM hotA / vaha doSa Aja bhI hama meM vaisA hI hai / parantu amatya ke kandhe para svatantratA kA bojha nahIM uTha sktaa| durbala cariva deza ko le DUbegA aura mAnava-samAja kA bhI ahita kregaa| isIlie mahAtmAjI ne vaiyaktika aura sAmuhika jIvana meM dharma ko sarvocca sthAna diyA thaa| unakA yaha DiDima-ghoSa thA ki "sAdhana kA mahattva sAdhya se kama nahIM hotaa|' vaha rAjanIti meM bhI satya aura ahiMsA ko anivArya mAnate the aura bhAvI bhArata meM dharma ko| apanI kalpanA ko rAmarAjya ke nAma me barAbara logoM ke sAmane rakhate gye| Aja vaha nahIM haiN| karor3oM ne unake upadezoM ko sunA thA, aba bhI par3hate haiM, parantu unakA anugamana kauna kara rahA hai ? dharma mUlaka rAjya, rAmarAjya kI kalpanA pustakoM ke pannoM meM hI raha gii| caritra kI girAvaTa kI gati abAdha hai| isase ghabarA kara kucha logoM kA dhyAna sva. zrI bukamaina aura unake 'mArala rimArmAmeMTa' (naitika punarutthAna) kAryakrama kI ora gyaa| kAryakrama bhale hI acchA ho, para hamArI sAmAjika aura Arthika paristhitiyA~ bhinna haiM aura hama kamyunijma ke virodha ke AdhAra para rASTrIya caritra kA unnayana nahI kara skte| usase hamArA kAma nahIM cala sktaa| hamArI apanI mAnyatAeM haiM, paramparAeM haiM, vizvAsa haiM; hamAre anukala vahI upadeza ho sakate haiM jo hamArI anubhUtiyoM para avalambita hoM, jinakI jar3a hamAre mahasroM varSoM ke prAdhyAtmika dharAtala me jIvanarasa grahaNa karatI hoN| samAja saMgaThana kA bhAratIya va pazcimI prAdhAra pazcima ke samAja-paMgaThana kA prAdhAra hai-pratispardhA; hamArA AdhAra hai ~sahayoga / hama sabhya samutthAna ke pratipAdaka haiM; pazcima meM vyaktiyoM aura samudAyo ke adhikAroM para jora diyA jAtA hai; hama kartavyoM, dharmA para jora dete haiM, ima bhUmikA meM jo upadeza diyA jAyegA, vahI hamAre hRdayoM meM praveza kara sakatA hai| prAcAryazrI tulasI ne isa rahasya ko pahacAnA hai / vaha svayaM jana haiM, para janatA ko naitika upadeza dete samaya vaha dharma ke uma maMca para gvar3e hote haiM jisa para vaidika, bauddha, jaina Adi bhArata-mambhUta sabhI sampradAyoM kA mamAna rUpa me adhikAra hai| vaha bAlabrahmacArI haiM, mAdhu hai, tapasvI haiM, unakI vANI meM proja hai| isalie unakI bAtoM ko sabhI zraddhApUrvaka sunate hai| kitane loga unake upadeza ko vyavahAra meM lAte hai, vaha nyArI kathA hai / parantu munane mAtra se bhI kucha lAbha to hotA hI hai aura phira : rasarI prAvata jAta te, sila para hota nisaan| prAcAryazrI logoM meM jina bAtoM kA saMkalpa karAte haiM, ve saba ghUma-phira kara ahiMsA yA asteya ke antargata hI prAtI haiM / pataJjali ne ahimA, satya, asteya, aparigraha aura brahmacarya ko mahAvata vahA hai aura yaha ThIka bhI hai| inameM me kisI eka ko bhI nibAhanA kaThina hotA hai aura eka ke nibAhane ke prayatna meM sabako hI nibAhanA anivArya ho jAtA hai| eka ko pakar3a kara dUsaroM meM bacA nahIM jA sakatA / mAna lIjiye ki koI yaha maMkalpa karatA hai ki maiM aAja me rizvata nahIM luMgA aura kisI mAla meM milAvaTa nahIM kruuNgaa| saMkalpa pUrA karane ke lie hI to kiyA jAyegA, tor3ane ke lie nhii| pade-pade pralobhana pAte haiM, purAne saMskAra nIce kI ora khIMcate haiN| lobha kA maMcaraNa karanA kaThina hotA hai| cina DAvADola ho jAtA hai| vaha jina kinhIM devI zaktiyoM para vizvAsa karatA ho uname zakti kI yAcanA karatA hai ki merA yaha saMkalpa kahIM TUTa na jaaye| maiM mithyAcaraNa ko choDakara sanyAcaraNa kI ora AtA hU~ , kahIM parIkSA meM Diga na jaauuN| vaidika zabdoM meM vaha yaha kahatA hai-pragne, vratapate, vataM cariSyAmi, tacchakeyama tanme rAdhyatAm ivamahamantAtsatyamupamihe doSoM ko dUra karake pavitra karane vAle bhagavan ! he vratoM ke svAmI, maiM vrata kA pAcaraNa karane jA rahA hai| mujhako yakina dIjiye ki maiM use pUrA kara skuu| umako sampanna kIjiye, maiM anRta ko chor3a kara satya ko apanAtA huuN| vrata kA nibha jAnA, pralobhanoM para vijaya pAnA, sarala kAma nahIM hai| bar3e bhAgya se isameM saphalatA milatI hai; aura yaha bhI nizcita hai ki pratI kI gati eka vrata para hI avaruddha na hogii| eka vrata usako dUsare vrata kI ora le jaayegaa| eka ko pUrA karane ke
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] pAcAryazrI tulasI mabhimambana anya [ prathama lie yugapana sabako apanAnA hogA; aura jo prArambha meM parama aNu pratIta hotA rahA ho, vaha apane vAstavika rUpa meM bahuta bar3A bana jaayegaa| isI se to kahA ki svalpamapyasya dharmasya trAyate mahato bhayAt / isIlie maiM kahatA hU~ ki vastutaH koI bhI vrata praNa nahIM hai| kisI eka choTe se vrata ko bhI yadi ImAnadArI se nibAhA jAye to vaha manuSya ke sAre caritra ko badala degaa| prAcArya tulasI ke pravacanoM meM to bahuta loga dIpa par3ate haiM, striyAM bhI bahuta-sI dIkha par3atI haiM / seTha-sAhakAroM kA bhI jamaghaTa rahatA hai / isI me maiM ghabarAtA huuN| hamAre deza meM sAdhuoM ke darabAra meM jAne aura unake upadezoM ko pallejhAI vidhi se munane kA bar3A calana hai| aise loga na pAveM to acchA hai| sabase pahale una logoM ko prabhAvita karanA hai jo samAja kA netRtva kara rahe haiM / zikSita varga ko prAkRSTa karanA hai| isI varga meM se zikSaka, adhyApaka, DAkTara, iMjIniyara, rAjanItika netA, sarakArI karmacArI nikalate haiN| yadi ina logoM kA caritra sudhare to samAja para zIghra aura pratyakSa prabhAva pdd'e| maiM AzA karatA hU~ ki prAcAryazrI kA dhyAna mere ima nivedana kI prora jaayegaa| bhagavAn unako cirAya aura unake abhiyAna ko saphala kre|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ acAryazrI tulasI kA jIvana-darzana zrI0 vuDalaNDa kahelara madhyama, antarrASTrIya zAkAhArI saMgha, landhana antarrASTrIya-sambandha isa samaya samasta saMsAra kI eka pramukha samasyA hai| do vizva yuddhoM ke bAda purAne DhaMga ke saMkIrNa rASTrIyatAvAdI bhI yaha anubhava karane lage haiM ki vizva-vyApI rUpa meM, yAnI samagra vizva kI dRSTi se naI sImAeM nirdhArita karanI mAvazyaka haiM / isa kArya meM sahAyatA ke lie bhAratavarSa ke jainAcArya zrI tulasI apane anuyAyiyoM ko duniyA meM hara cIja para parasparAvalambI prahisaka dRSTi se vicAra karane kI preraNA karate haiM / vizvavyApI maMtrI ke kAna vyaktigata pAtma-saMyama ke bIja se hI utpanna hote hai, isa bAta ko mukhya mAnate hue prAcAryazrI tulasI aura unake sarvathA mAkAhArI anuyAyiyoM ne aNuvrata-aAndolana maMgaThita kiyA hai| yaha eka aise antarrASTrIya samAja ke nirmANa kA prayatna hai, jisame jaina aura ajaina sabhI aise loga zAmila ho sakate hai, jo prAdargoM ko amalI rUpa dene ke lie nizcita kI gaI kucha dhanuzAsanAtmaka pratijJAyoM ko apanI kSamatA ke anusAra svecchApUrvaka grahaNa karane ke lie taiyAra ho| prAcAryazrI tulasI 20 aktUbara, 1914 ko lADanUM me paidA hue the, jo bhAratIya saMgha ke rAjasthAna rAjyAntargana jodhapura DivIjana kA eka karabA hai / prAcAryazrI tulasI tIna varSa ke hI the ki unake pitA kA dehAnta ho gyaa| pitA ke dahAvasAna ke bAda prAcAryazrI tulasI ke sabase bar3e bhAI mohanalAlajI para gRhasthI kA bhAra praayaa| mohanalAlajI avazya kahe anuzAsana vAle vyakti rahe hoge, kyoMki apanI DAyarI meM prAcAryazrI tulasI ne likhA hai-"maiM unameM inanA DaratA thA ki unake viruddha kucha kahanA to dUra, unakI upasthiti meM kucha karane meM bhI mujhaM saMkoca hotA thaa|" prAcAryazrI tulasI para apanI mAtA kA bhI bahuta asara par3A, jo AdhyAtmika vicAro kI thI aura bAda meM mAdhvI bana gii| terApaMthI sAdhu-mAdhviyo ke vAtAvaraNa meM zAkAhArI to vaha janma se hI the| bAlyAvasthA meM hI apane mAnasika dharAtala ko dRr3ha karane ke lie unhoMne jIvana meM kabhI nagA aura dhamrapAna na karane kI pratijJA lii| isa taraha vyaktigata prAtma-saMyama kA sahArA lekara unhone choTI avasthA me hI usa mArga ko apanAyA jo kaThina hote hA bhI duniyA me sukhI rahane kA sabase prazasta mArga mAnA jAtA hai| bAlyAvasthA ke apane saMsmaraNoM meM prAcAryazrI talamI likhate hai.--"pATha kANThAgra karane kI mujha pAta thii| yahA~ taka ki khelate samaya bhI maiM apanA pATha yAda karatA rahatA thaa|" prArambha se hI ve bAharI prabhAva ke banispata antarAsmA kA anusaraNa karate the aura prArambhika kAla ke unake sabhI adhyApakoM ne unameM netRtva kI kSamatA ko anubhava kiyA thaa| cAra yA pAMca sAla kI avasthA meM, jabaki bacce prAmataura para aisI pAdatoM kA paricaya dete haiM jo unake bhAvI jIvana kI rUparekhA banAtI haiM, AcAryazrI tulasI meM jarA-jarA sI bAta para gussA ho jAne kI prAdata par3a gii| krodha ke duSprabhAva meM manuSya kA peTa khAe hue padArtha ko acchI taraha nahIM pacA sakatA, lekina prAcAryazrI tulasI bAlyAvasthA meM hI itane samajhadAra the ki jaba unheM gussA mAtA to khAnA khAne se inkAra kara dete the / kabhI-kabhI to aisA hotA ki ghara ke sabhI logoM ke bahuta kahane-sunane para bhI sAre dina yA do dina taka vaha khAnA nahIM khaate| isI samaya kisI ne unheM nAriyala curA kara bhagavAn para car3hAne kI salAha dii| isa salAha para, jisakA aucitya niHsandeha saMdigdha hai, cala kara kathita dhArmika triyA ke lie unhoMne apane hI ghara se kucha nAriyala curAe / lekina sadAnAra ke jisa mArga ko unhoMne apanAyA, usameM bacapane ke aise avadhAna birale hI hue| AjJA-pAlana aura mRdutA unake vizeSa guNa bana gae, jinake kAraNa apanI icchA na hote
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [prathama hue bhI unhoMne apanI mAtA aura bar3e bhAI mohanalAlajI ne jo kahA, vaha kiyaa| aise eka duHkhada prasaMga kA unhoMne apanI DAyarI meM ullekha kiyA hai, jabaki unakI mA~ ne unase par3osa ke eka ghara se chAcha mAMga lAne ke lie kahA thaa| "mAMgane meM mujhe apamAna kA anubhava hotA thaa|" prAcAryazrI tulasI likhate haiM, "lekina mujhe apanI mAM ke Adeza kA pAlana karanA pdd'aa|" jaina darzana ke anusAra pUrva janmoM ke saMskAra manuSya kI AtmA meM rahate hai, jinake anusAra hI manuSya apane upayukta kArya kA cunAva karatA hai / AcAryazrI tulasI ke lie nizcita hI yaha bAta lAgU hotI hai, kyoMki AdhyAtmikatA kI koI chipI huI zakti unakA mArga-darzana karatI mAlUma par3atI hai| yahI bAta unake kuTumba ke kucha anya vyaktiyoM ke bAre meM bhI kahI jA sakatI hai| unakA bahana lADAMjI sAdhvI banIM, jo kAlAntara meM terApaMthI sampradAya kI sabhI sAdhviyoM kI pramukha huI aura unake bhAI campAlAlajI hI nahIM, balki eka bhatIje haMsarAjajI bhI terApaMthI sAdhu bne| prAcAryazrI tulasI ne jabase hoza samhAlA, unakA sArA parivAra terApaMtha ke AThave prAcAryazrI kAlagaNI kA anuyAyI thaa| apane bAlyakAla meM prAcAryazrI tulasI ne aksara yaha AkAMkSA kI to usameM Azcarya kI bAta nahIM ki maiM bhI sAdhu ho jAU~ to kitanA acchA / apanI mA~ se vaha aksara prAcAryazrI kAlUgaNI ke bAre meM pUchate rahate the| prAcAryazrI kAlUgaNI jaba kabhI lADanUM pAte, jo terApaMtha ke prabhAva kA kendra thA, prAcAryazrI tulasI aura unake parivAra ke dUsare sabhI vyakti unake darzanoM ko jAte the| prAcAryazrI kAlagaNI ke bAre meM prAcAryazrI tulasI ne likhA hai-"unake mukha para jo AdhyAtmika teja thA, vaha mere hRdaya ko AkarSita karatA thA aura maiM ghaNToM unheM, unake lambe kada, unake gaura vadana, unakI camakatI huI A~khoM kI ora nihAratA rahatA thA / mana-hI-mana kahatA-kyA kisI dina mujhe bhI aisA saubhAgya prApta hogA ki maiM sAdhu bana kara unakI sAdhanA meM unake sAtha baittuuN|" jaina terApaMtha meM prAcArya hI apane uttarAdhikArI kA cunAva karate haiM / kAlAntara meM AcAryazrI kAlagaNI ne isa prazna para vicAra karanA prArambha kiyA ki unake bAda prAcArya kA pada kise diyA jaaye| AcAryazrI kAlagaNI ne lAina kI apanI yAtrAoM meM eka bAra bAlaka tulasI ko dekhA thA aura pahalI hI najara meM bAlaka ne unakA hRdaya chU liyA thaa| bAlaka kI unake prati jaisI bhAvanA thI, usI taraha ve bhI usakI ora AkarSita hue aura bAlaka tulasI kI camakatI huI A~khoM meM dekhate hue prAcAryazrI kAlagaNI ne jAna liyA ki jisa uttarAdhikArI kI vaha khoja meM the use unhoMne pA liyaa| AcAryazrI tulasI jaba gyAraha varSa ke hue to prAcAryazrI kAlUgaNIjI eka bAra phira lADanUM paaye| sAdhu banane ke svapna kI pUrti meM vilamba na ho, yaha soca kara AcAryazrI tulasI ne unase apane ko terApaMtha ke mAdhu-samudAya meM dIkSita karane kI prArthanA kii| bar3e bhAI mohanalAlajI itanI choTI avasthA meM saMsAra ke sAre bhautika sukhoM aura sampatti kA parityAga karane kI apane choTe bhAI kI taiyArI dekha kara dhakka raha ge| choTe bhAI ke kAnunI saMrakSaka ke nAte, isake lie aAvazyaka anumati dene se unhoMne inkAra kara diyaa| prAcAryazrI tulasIjI ne bAra-bAra grAgraha kiyA, lekina mohanalAlajI bhI apanI bAta para daDha rhe| isake kucha dina bAda kI bAta hai ki prAcAryazrI kAlagaNI lADanUM meM eka vizAla samudAya ke bIca pravacana kara rahe the| sabako aura vizeSataH mohanalAlajI ko yaha dekhakara Azcarya huA ki usa vizAla samudAya ke bIca khar3e hokara gyAraha varSIya prAcAryazrI tulasI ne grAcAryazrI kAlagaNI ko sambodhita karake kahA-"pAdaraNIya prAcAryazrI, maiM yaha pratijJA lenA cAhatA hU~ ki AjIvana brahmacarya kA pAlana karU~gA aura dhanopArjana ke cakkara meM nahIM pdd'egaa|" jisane abhI yuvAyasthA meM bhI praveza nahIM kiyA thA, me bAlaka kA yaha sAhama dekha kara jana-samudAya bhauMcakkA raha gyaa| bhAI mohanalAlajI bhI aise cakita hue ki kucha bola na sake / svayaM prAcAryazrI kAlagaNI bhI, jo bhArata ke vividha bhAgoM ke vyApaka pravAsa meM anokhe-anokhe dRzya dekha-suna kara aba vayovRddha ho cuke the, prAcAryazrI tulasI ke isa prAkasmika parivartana ko dekha kara cakita raha ge| bar3e bhAI kI avasthiti meM pratidina dabe-dabe rahane vAle tulasI ko Aja kyA ho gayA ? mohanalAlajI kA bhaya kahA~ calA gayA? yaha kisI kI samajha meM nahIM paayaa| vastutaH yaha choTe bAlaka ke bajAya eka vayaska kI hI vANI thii| lambI bAmaulI ke bAda prAcAryazrI kAlagaNI ne kahA-"tuma abhI bAlakahI ho, aisI pratijJA kA pAlana karanA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyAya ] pAcAryazrI tulasI kA jIvana-darzana [ 23 mAsAna kAma nahIM haiN|" mohanalAlajI kI pA~khamAcAryazrI tulasI para ekAgra thiiN| jana-samudAya jyoM-kA-syoM niHzabda thaa| tulasIjIko yaha kasauTI thii| unheM lagA ki yahA~ upasthita hara eka unase prazna kara rahA hai, aisI hAlata meM unheM kyA karanA cAhie? unhoMne prabhISTa nirNaya kiyA ki mujhe galatI nahIM karanI cAhie, apanI prAtmA kI dRr3hatA dikhAne kA yahI avasara hai aura spaSTa vANI meM prAcAryazrI se kahA-"pAdaraNIya prAcAryazrI, pApa pratijJA dilAne ko rAjI hoM yA nahIM, maiM to prApakI upasthiti meM yaha pratijJA le hI rahA huuN|" isake bAda usa choTe bAlaka ne AjIvana vivAha aura dhanopArjana na karane kI pratijJA ko gambhIratA ke sAtha dohraayaa| jana-samudAya meM isase eka bAra phira pAzcarya kI lahara daur3a gii| yahA~ taka ki kaThora anuzAsaka mohanalAlajI bhI apane choTe bhAI ke vIratApUrNa zabdoM se bahuta prabhAvita hue| eka kSaNa bAda mohanalAlajI apanI jagaha se uThe aura prAcAryazrI ko sambodhana karake bole-'prAcAryazrI, maiM apane bhAI kI icchA ke prAge sira jhukAtA hU~ aura prApase anurodha karatA hU~ ki pApa use terApaMtha ke sAdhumoM meM dIkSita kara leN| isa bAra AcAryazrI soca meM nahIM par3e, balki turanta sahamati de dii| dIkSA ke lie aisI zIghra anumati bahuna asAdhAraNa bAta thI, jaisA ki pahale kabhI birala hI huA thaa| jana-samudAya eka bAra phira bhauMcakkA raha gyaa| prAcAryazrI tulasI ke bAlyakAla kA yaha vivaraNa munizrI mahendrakumArajI 'dvitIya' dvArA likhita prAcAryazrI tulasI kI jIvana-jhAMkI 'bhArata kI jyoti' ke prAdhAra para likhA gayA hai| bhArata kI jyoti ke prati pUga nyAya karanA ho to isa saMkSipta nibandha kI paridhi meM bAhara jAnA hogaa| prAtma-saMyama ke lie jo prAdhyAtmika jijJAsA kA mArga grahaNa karanA cAheM, unake lie maiM praNavata-Andolana kA sadasya banane kI hArdika prArthanA karUgA / aNuvrata-pAndolana ke do utsAhI sadasyoM ramaNIka canda aura mundaralAla jhaverI kI kRpA se kucha varSa pUrva hamAre pahalI bAra bhArata Ane para mujhe aura merI patnI ko prAcAryazrI tulasI ke caraNoM meM baiThane kA saubhAgya prApta huyA thaa| prAcAryazrI tulasI se bheMTa karane para merI patnI ne kahA thA-'AcAryazrI ApakI aAMkhoM meM jo divya jyoni meM dekha rahI haiM, vaimI isase pahale apane jIvana meM maiMne kabhI nahIM dekhii|' unake cehare kA nicalA prAdhA hissA yadyapi terApatha kI paramparA ke anusAra dhavala vastra se DhakA huA thA, phira bhI jaina prAcAryazrI tulasI kI sundara camakadAra akhi hamameM nahIM chipI raha sakI aura unake dvArA hama unake hRdaya kI USmA, unake vyaktigata AkarSaNa aura usame bhI adhiva, unake mana va prAtmA kI mahAn zuddhatA ko anubhava kara sakate the| isa smaraNIya pahalI bheTa meM isa bAta se hama bahuta prabhAvita hue ki unake Asa-pAsa palathI mAra kara jamIna para baiThe hAe mabhI loga hameM pramanna dikhAI paDe / pazcimI duniyA ke suvidhAvAdI dRSTikoNa se prabhAvita aneka dhAmika vyaktiyoM ke viparIta sAdhu-sAdhviyoM tathA AcAryazrI tulasI ke dUsare anuyAyiyoM ne spaSTatayA prAkRtika jIvana ke apane Ananda ko nahIM khoyA hai| unake hAsya aura svecchApUrNa ullAsa me hameM lagA ki naitikatA ke mArga para calate hue unakA samaya bahuta acchA bIta rahA hai| hamArI bhaMTa ke bIca prAcAryazrI tulasI ne kaI acchI bAteM kahIM, jinameM se yaha mujha vizeSatayA yAda hai --'apanI icchAoM para Apa vijaya nahIM pAyeMge to ve Apa para hAvI ho jaayeNgii|' prAcAryazrI tulasI aura unake anuyAyiyoM se vidA hone ke pahale maiMne unase pUchA ki bIsavI sadI ke ThUThe kAna meM jaba pragati ke nAma para saMhAra aura saMhAra kI taiyArI jArI hai, taba duniyA meM sacce sukha kI prApti kaise sambhava hai ? mAcAryazrI ne jo kucha kahA usakA bhAvArtha yaha hai ki zarIra eka acchA naukara, para burA mAlika hai, ataH sacamuca mukhI hone ke lie manuSya ko ahiMsA kI AvAja para calanA cAhie yAnI kisI ko coTa nahIM pahuMcAnI caahie| terApaMtha ke nava prAcArya se apanI aura apanI patnI kI pahalI mulAkAta ke bAda se hI sukha ke sambandha meM maiM eka naI dRSTi se vicAra karane lagA hU~ aura vAsanAoM kI bhUkha para bahuta kucha vicAra karane ke bAda isa niSkarSa para pahuMcA hU~ ki sukha kI kuMjI, jaisA ki prAcAryazrI tulasI kahate haiM, prAtma-saMyama meM hI hai| bhautika zarIra taraha-taraha kI aTI mAkAMkSAoM meM prAnandAnubhava karatA hai aura agara hama unake saMgula meM par3a jAye to anta meM hamezA nirAzA hI hAtha
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasI abhinandana prastha ngegii| dUsarI ora, agara hama prAkRtika niyamoM ke anusAra rahane yogya kAphI anuzAsita yAnI saMyamapUrNa ho jAye to hameM sukha kI khoja karane kI AvazyakatA nahIM rhegii| naba vaha svayameva hamAre pAsa AyegA / vAstava meM to manuSya kI saccI prakRti hI mukha hai, vaha umameM avasthita hai, jise kevala pahacAnane kI AvazyakatA hai|| ___sAsArika sukha kA eka mayame bar3A khatarA, mujhe lagatA hai, kisI cIja se Uba jAnA / hamAre vyagra, bhautika yuga meM apanI AvazyakatA ko pUrti hote hI manuSya usa cIja meM Uba jAtA hai aura usase apekSAkRta bar3I, acchI, teja tayA adhika uttejaka cIja kI prAkAkSA karane lagatA hai| ataH bhautika icchAoM ke viruddha yA una para vijaya pAne ke lie, manpya ko AdhyAtmika preraNA dene vAle jIvana-darzana ko apanAnA Avazyaka hai---mukha-prApti kI aisI jIvana-dRSTi jisase anta meM nirAzA palle na pdd'e| mujhe lagatA hai ki mukha ke bAre meM prAcAryazrI tulasI kI aisI hI jIvana dRSTi hai| prAcAryazrI kI A~khoM meM dekhate hue mujhe aura merI patnI ko aisI hI jhalaka najara paaii| " IMS
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI tulasI aura aNuvrata-Andolana seTha govindadAsa, ema0 pI0 mAnava, pUrNa puruSa paramAtmA kI, eka apUrNa kRti hai; aura mAnava hI kyoM, yaha sArI mRSTi hI, jisakA vaha nAyaka banA hai, apUrNa hI hai / jaba mAnava apUrNa hai, usakI sRSTi apUrNa hai, to nizcaya hI usake kArya-vyApAra bhI apUrNa hI rheNge| merI dRSTi meM manuSya kA astitva isa jagatI para usa sUrya kI bhA~ti hai jo antarikSa se apanI prakAza-kiraNe bhUmaNDala para pheMka eka nizcita samaya bAda unheM phira apane meM sameTa letA hai / isa bIca sUrya-kiraNoM kA yaha prakAza jagatI ko na kevala pAlokita karatA hai, varana usameM nita-natana jIvana bharatA hai aura samabhAva meM sadA savako prANa-zakti se plAvita rakhatA hai| yahA~ sUrya ko hama eka pUrNa tattva mAna kara usakI ananta kiraNoM ko usake choTe-choTe ananta apUrNa aNu-rUpoM kI saMjJA de sakate haiM / yahI sthiti puruSa aura paramezvara kI hai| gosvAmI tulasIdAsajI ne kahA bhI hai, Izvara aMza jIva avinAzI-arthAt mAnava-racanA Izvara ke aNarUpoM kA hI pratirUpa hai, jo samaya ke sAtha apane mUla rUpa se pRthak aura usameM praviSTa hotA rahatA hai| sUrya-kiraNoM kI bhA~ti usakA astitva bhI kSaNika hotA hai; para samaya ko yaha mvalpatA, Ayu kI yaha alpajJatA hote hue bhI mAnava kI zakti, usakI sAmarthya samaya kI sahacarI na hokara eka atula, aTa aura abaNDa zakti kA aisA srota hotI hai, jisakI talanA meM yAja sahasrAzu kI ve kiraNa bhI pIche par3a jAtI haiM jo jagatI kI jIvanadAyinI hai| udAharaNa ke lie, aMgrejI kI yaha ukni 'Where the sun cannot rises the doctor does inter there.' phitanI yathArtha hai ! phira pAja ke vaijJAnika yuga meM mAnava kI antarikSa-yAtrAeM aura aise hI anekAneka cAmatkArika anveSaNa, jo kisI mamaya sarvathA akalpanIya aura alaukika the, Aja hamAre mana meM Azcarya kA bhAva bhI jAgRta nahIM karate / isa prakAra kI zakti aura sAmarthya se bharA yaha apUrNa mAnava, Aja apane puruSArtha ke bala para, prakRti ke sAtha pratispardhI banA khar3A hai| jagatI meM sanAtana kAla meM pradhAna rUpa meM sadA hI do bAtoM kA dvandva calatA rahA hai| mUrya jaba apanI kiraNa sameTatA hai to avani para saghana andhakAra chA jAtA hai / arthAt prakAza kA sthAna andhakAra aura phira andhakAra kA sthAna prakAza le letA hai| yaha krama ananta kAla se anavarata calatA rahatA hai| isI prakAra mAnava ke andara bhI yaha dvaita kA dvandva gatizIla hotA hai / ise hama acche aura bure, guNa aura doSa, jJAna aura prajJAna tathA prakAza aura andhakAra prAdi agaNita nAmoM se pukArate haiN| inhIM guNa-doSoM ke ananta-agaNita bheda aura upabheda hote haiM jinake mAdhyama se mAnava, jIvana meM unnati aura avanati ke mArga meM anamyAsa se anAyAma hI agrasara hotA hai / yahA~ hama mAnava-jIvana ke isI acche aura bure, ucita aura anucita pakSa para vicAra kreNge| jIvana kI siddhi aura punarjanma kI zuddhi bhArata dharma pradhAna deza hai, para vyAvahArika sacAI meM bahuta pIche hotA jA rahA hai| bhAratIya loga dharma aura darzana kI to bar3I carcA karate haiM, yahA~ taka unake dainika jIvana ke kRtya, vANijya-vyavasAya, yAtrAeM, vaivAhika sambandha prAdi jaise kArya bhI dAna-puNya, pUjA-pATha Adi dhArmika vRttiyoM se hI prArambha hote haiN| kintu kAryoM ke prArambha aura anta ko ghor3a jIvana kI jo eka lambI maMjila hai, usameM vyakti, dharma ke isa vyAvahArika pakSa se sadA hI udAsIna rahatA hai| isa dharma-pradhAna deza ke mAnava meM vyAvahArika sacAI meM prAmANikatA ke sthAna para pADambara mora mAdhibhautika zaktiyoM kA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 / prAcAryazrI tulasI abhinandana pantha [prathama prAdhipatya hotA jA rahA hai| jIvana meM jaba vyAvahArika sacAI nahIM, prAmANikatA nahIM, to dharmAcaraNa kaise sambhava hai ! isake viparIta bhautikatAvAdI mAne jAne vAle dezoM kI jaba bhAratIya yAtrA karate haiM to vahA~ ke nivAsiyoM kI vyavahAra sacAI aura prAmANikatA kI prazaMsA karate haiN| dUsarI ora jo videzI bhArata kI yAtrA karate haiM, unheM yahA~ kI U~cI dArzanikatA ke prakAza meM prAmANikatA kA prabhAva khalatA hai| isa vizleSaNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki hamArA yaha dharmAcaraNa jIvana-zuddhi ke lie nahIM; panarjanma kI zuddhi ke lie hai| kintu yahA~ bhI hama bhUla rahe haiN| jaba yaha jIvana hI zuddha nahIM huA to agalA janma kaise zuddha hogA? yaha sunizcita hai ki upAsanA kI apekSA jIvana kI sacAI ko prAthamikatA diye binA isa janma kI siddhi aura punarjanma kI zuddhi sarvathA asambhava hai| aba prazna uThatA hai ki jIvana kI yaha siddhi paura pUnarjanma kI zuddhi kaise ho sakatI hai ? spaSTa hai ki cAritrika vikAsa ke binA jIvana kI yaha prAthamika aura mahAn upalabdhi sambhava nhiiN| caritra kA sambandha kisI kArya-vyApAra taka hI sImita nahIM, apitu usakA sambandha jIvana kI una mUla pravRttiyoM se hai jo manuSya ko hiMsaka banAtI haiM / zoSaNa, anyAya, asamAnatA, asahiSNutA, AkramaNa, dUsare ke prabhutva kA apaharaNa yA usameM hastakSepa aura asAmAjika pravRttiyA~ ye saba caritra-doSa haiN| prAyaH sabhI loga inase AkrAnta haiN| bheda prakAra kA hai| koI eka prakAra ke doSa se prAkrAnta hai, to dUsarA dUsare prakAra ke doSa se| koI kama mAtrA meM hai, to koI adhika mAtrA meM / isa vibheda-viSamatA ke viSa kI vyApti kA pradhAna kAraNa zikSA aura artha-vyavasthA kA doSapUrNa honA mAnA jA sakatA hai| Aja kI jo zikSA-vyavasthA hai, usameM cAritrika vikAsa kI koI nizcita yojanA nahIM hai / bhArata kI prathama aura dvitIya paMcavarSIya yojanA meM bhArata ke bhautika vikAsa ke prayatna hI sannihita the| kadAcita bhakhe bhajana na hoI gopAlA aura bhArata kAha na kare kukarma kI ukti ke anusAra bhUkhoM kI bhUkha miTAne ke prAthamika mAnavIya kartavya ke nAte yaha ucita bhI thA; kintu caritra-bala ke binA bharapera bhojana pAne vAlA koI vyakti yA rASTra prAja ke pragatizIla vizva meM pratiSThita honA to dUra, kitanI dera khar3A raha sakegA, yaha eka bar3A prazna hai| ataH udarapUrti ke yatna meM apane paramparAgata caritra-bala ko nahIM gaMvA baiThanA caahie| yaha harSa kA viSaya hai ki tRtIya paMcavarSIya yojanA meM isa dizA meM kucha prayatna antanihita hai| hamArI zikSA kaisI ho, yaha bhI eka gambhIra prazna hai / bar3e-bar3e vizeSajJa isa sambandha meM ekamata nahIM haiN| aneka tathya aura tarka zikSA ke ujjvala pakSa ke sambandha meM diye jAte rahe haiM aura diye jA sakate haiM / nizcita hI bhAratIya zikSA ke kSetra meM Age bar3he haiM; kintu Aja kA yaha bauddhika vikAsa eka asaMyata vikAsa hai| korA-jJAna bhayAvaha hai, korA bhautika vikAsa pralaya hai aura niyaMtraNahIna gati kA anta khataranAka / dRSTi hI vizuddha jIvana kI dhurI hai| dRSTi zuddha hai to jJAna zuddha hogA; dRSTi vikRta hogI to jAna vikRta ho jAyegA, caritra dUSita ho jaayegaa| isa dRSTi-doSa se hama sabhI bahuta burI taraha grasita hai / bhASA, prAnta, rASTrIyatA aura sAmpradAyikatA ke dRSTi-doSa ke jo dRzya deza meM Aja jahA~-tahA~ dekhane ko mila rahe haiM, ye yahA~ ke cAritrika hrAsa ke hI paricAyaka haiM / ghRNA, saMkIrNa manovRtti aura pArasparika avizvAsa ke bhayAvaha antarAla meM bhAratIya Aja aise DUba rahe hai ki Upara uTha kara bAhara kI havA lene kI bAta soca hI nahIM paate| isa bhayAvaha sthiti ko samaya rahate samajhanA hai apane-Apako sambhAlanA hai| yaha kArya caritra-bala se hI sambhava hai aura caritra ko saMjone ke lie zikSA meM sudhAra aparihArya hai| prazna hai-yaha zikSA kaisI ho? saMkSepa meM jIvana ke nirdiSTa lakSya taka yadi hameM pahu~canA hai, to aise jIvana ke lie nizcita vahI zikSA upayogI hogI, jise hama maMyama kI zikSA kI saMjJA de sakate haiN| saMyamI jIvana meM sAdagI aura saralatA kA anAyAsa hI sammizraNa hotA hai aura jahA~ jIvana sAdagI se pUrNa hogA, usameM saralatA hogI, vahA~ kartavyaniSThA bar3hegI hii| kartavya niSThA ke jAgRta hote hI vyakti-nirmANa kA vaha kArya, jo prAja ke yuga kI, hamArI zikSA kI, usake stara ke sudhAra kI mAMga hai, sahaja hI pUrA ho jaayegaa| unnati kI dhurI artha-vyavasthA bhI doSapUrNa hai| artha-vyavasthA sudhare binA caritravAna banane meM kaThinAI hotI hai aura caritravAn
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya prAcAryazrI tulasI paura praNavata-pAdolana [ 27 bane binA samAjavAdI samAja bane, yaha bhI sambhava nahIM hai| isIlie yaha Avazyaka hai ki deza ke karNadhAra yojanAmoM ke kriyAnvayana meM caritra vikAsa ke sarvopari mahattva ko dRSTi se ojhala na kreN| ImAnadArI caritra kA eka pradhAna caraNa hai| yadi caritra nahIM to ImAnadArI kahA~ se pAyegI, aura jaba ImAnadArI nahIM, to ina dIrghasUtrIya yojanAoM se, jo grAja kriyAnvita ho rahI haiM, Age calakara artha-lAbha bhale hI ho, para abhizApa meM avicAra, asaMyama aura asamAnatA kA aisA gherA samAja meM par3egA, jisase nikalanA phira prAsAna bAta na hogii| isa prakAra dezonnati kI dhurI caritra hI hai| binA caritra vikAsa ke deza kA vikAsa asambhava hai| caritranirmANa kA sambandha hamArI zikSA aura artha-vyavasthA se jur3A huA hai| inake doSapUrNa hone para niSkalaMka caritra kI kalpanA nahIM kI jA sktii| prAcArya tulasI kA aNuvrata-Andolana caritra-nirmANa kI dizA meM eka abhUtapUrva prAyojana hai / aNuvrata kA artha hai-choTe vrt| svabhAva se hI mAnava andhakAra ko paridhi se bAhara nikala prakAza kI ora bar3hane kA icchuka hotA hai| pratagrahaNa meM bhI yahI tathya nihita hai| mAnava-samAja meM vyApta viSamatA, beImAnI aura anaitikatA jaba vyakti ko dRSTigocara hotI hai to usake andara isa vaiSamya, vaimanasya, zoSaNa aura anAcAra ko dUra karane kI pravRtti jAgRta hotI hai aura sadbhAvamUlaka isa pravRtti ke udaya hote hI tyAga kI bhAvanA se abhibhUta usakA antaHkaraNa vratoM kI ora AkarSita hotA hai| jIvana-madhAra kI dizA meM pratoM kA mahattva sarvopari hai| vratoM meM pradhAnarUpa se prAtmAnuzAsana kI AvazyakatA hotI hai| jisa prakAra siddhAnta kAyama karanA jitanA AsAna hai, usa para amala karanA utanA hI kaThina, usI prakAra vrata lenA to prAmAna hai, para usakA nibhAnA bar3A kaThina hotA hai| vrata-pAlana meM sva-niyamana va hRdaya-parivartana se bar3I sahAyatA milatI hai| praNavata ke pAMca prakAra hai-himA, satya, acaurya, brahmacarya yA svadAra-saMtoSa aura aparigraha yA icchaaprimaann| ahiMsA-rAgadveSAtmaka pravRttiyoM kA niroca yA prAtmA kI rAga-dveSa-rahita pravRtti / satya-hisA kA racanAtmaka yA bhAva-prakAzanAtmaka pahalU hai| pracaurya-hisAtmaka adhikAroM kI vyAkhyA hai| brahmacarya-ahisA kA svAtmaramaNAtmaka pakSa hai| aparigraha-hisA kA parama-padArtha-nirapekSa rUpa hai| vrata hRdaya-parivartana kA pariNAma hotA hai / bahudhA jana-sAdhAraNa kA hRdaya upadezAtmaka paddhati se parivartita nahIM hotA; ataH samAja kI durvyavasthA ko badalane ke lie bhI prayatna kiyA jAtA hai| udAharaNa ke lie Arthika durvyavasthA vratoM se sIdhA sambandha nahIM rakhatI, kintu pAtmika duvyavasthA miTAne ke lie aura saMyata, sadAcArapUrNa jIvana-yApana kI dizA meM vrata bahuta upayogI hote haiM / hRdaya-parivartana aura vratAcaraNa se jaba Atmika durvyavasthA miTa jAtI hai to usame Athika dRvyavasthA bhI svata: sudharatI hai aura usake phalasvarUpa sAmAjika durvyavasthA bhI miTa jAtI hai| vyakti ke caritra aura naitikatA kA usakI artha-vyavasthA se gaharA sambandha hai-bhakSitaHkina karoti pApama? kI ukti ke anusAra bhUkhA pAdamI kyA pApa nahIM kara sakatA ! isake viparIta kisI vicAraka ke isa kathana ko bhI ki saMsAra meM haraeka manaSya kI AvazyakatA bharane ko paryApta se adhika padArtha haiM, para ekabhI vyakti kI bhAzA bharane ko vaha aparyApta hai, hama dRSTi me projhala nahIM kara skte| eka nirdhana nirAzA se pIr3ita hai to dUsarA dhanika AzA se| yahI hamArI artha-vyavasthA kI sabase bar3I viDambanA hai / bhagavAn mahAvIra ne pAzA kI anantatA batAte hue kahA hai-yadi sone aura cAMdI ke kailAza-tulya prasaMsya parvata bhI manuSya ko upalabdha ho jAye to bhI usakI tRSNA nahIM There is enough for everyone's need but not everyone's greed 2 subaNNa bassa upanyayA bhave siyAha phailAsa smaaprtyaa|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2811 prAcAryazrI tumaso abhinandana anya ratI, kyoMki dhana prasaMkhya hai aura tuSNA pAkAza kI saraha pananta / garIba kauna? vicAraNIya yaha hai ki vAstava meM garIba kauna hai ? kyA garIba ve haiM, jinake pAsa thor3A-sA dhana hai ? nhiiN| garIba to yathArtha meM ve haiM jo bhautika dRSTi se samRddha hote hue bhI tRSNA se pIr3ita haiN| eka vyakti ke pAsa dasa hajAra rupaye hai| vaha cAhatA hai bIsa hajAra ho jAyaM, to pArAma se jindagI kaTa jaaye| dUsare ke pAsa eka lAkha rupayA hai, vaha bhI cAhatA hai ki eka karor3a ho jAye to zAnti se jIvana biite| tIsare ke pAsa eka karor3a rupayA hai, vaha bhI cAhatA hai, dasa karor3a ho jAye to deza kA bar3A udyogapati bana jaauuN| ava dekhanA yaha hai ki garIba kauna hai? pahale vyakti kI dasa hajAra kI garIbI hai, dUsare kI ninyAnave lAkha kI aura tIsare kI nau karor3a kii| manovaijJAnika dRSTi se yadi dekhA jAye to vAstava meM tIsarA vyakti hI adhika garIba hai, kyoMki pahale kI vRttiyAM jahA~ dama hajAra ke lie, dUsare kI ninyAnave lAkha ke lie tar3apatI haiM, vahAM tIsare kI nau karor3a ke lie| tAtparya yaha hai ki garIbI kA anta santoSa hai aura asantopa hI artha-saMkhyA kA sabase bar3A prabhAva hai| magraha ke jisa bindu para manuSya santoSa ko prApta hotA hai, vahIM usakI garIbI kA anta ho jAtA hai / yaha bindu yadi pAMca athavA pA~ca hajAra para bhI laga gayA, to vyakti mukhI ho jAtA hai| hamAre deza kI prAcIna paramparA meM to ve hI vyakti sukhI aura samRddha mAne gae haiM, jinhoMne kucha bhI saMgraha na rakhane meM santoSa kiyA hai| RSi, mahaSi sAdhu-saMnyAmI garIba nahIM kahalAte the aura na kabhI unhe arthAbhAva kA duHkha hI vyApatA thaa| bhagavAn mahAvIra ne mucchA pariggaho-mUrchA ko parigraha batAyA hai| parigraha sarvathA tyAjya hai| unhoMne Age kahA hai-vittaNa tANaM na la pamatte, dhana meM manuSya trANa nahIM pA sakatA / mahAbhArata ke praNetA maharSi vyAma ne kahA hai-~ udaraM bhriyate yAvat sAvat svatvaM hi dehinAm / pradhikaM yobhimanyeta sa steno baNDamahati / / arthAta-udara-pAlana ke lie jo Avazyaka hai, vaha vyakti kA apanA hai| isase adhika magraha kara jo vyakti rakhatA hai, vaha cora hai aura daNDa kA pAtra hai| aAdhunika yuga meM artha-lipsA se bacane ke lie mahAtmA gAdhI ne isIlie dhanapatiyoM ko salAha dI thI ki ve apane ko usakA TrasTI mAne / isa prakAra hama dekhate hai hamAre sabhI mahajjano, pUrva puruSo, santoM aura bhaktoM ne adhika arthamagraha ko anarthakArImAna usakA niSedha kiyA hai| unake isa niSedha kA yaha tAtparya kadApi nahI ki unhoMne sAmAjika jIvana ke lie artha kI AvazyakatA ko dRSTi meM projhala kara diyA ho| maMgraha kI jisa bhAvanA se samAja anIti aura anAcAra kA zikAra hotA hai, use dRSTi meM rakha vyakti ko bhAvanAtmaka zuddhi ke lie usake dRSTikoNa kI parizuddhi hI hamAre mahajjanoM kA abhISTa thaa| vartamAna yuga artha-pradhAna hai| Aja aise logoM kI saMkhyA adhika hai jo mAthika samasyA ko hI deza kI pradhAna samasyA mAnate haiN| Aja ke bhautikavAdI yuga meM Arthika samasyA kA yaha prAdhAnya svAbhAvika hI hai| kintu cAritrika zuddhi aura AdhyAtmikatA ko jIvana meM utAre binA vyakti, samAja aura deza kI unnati kI parikalpanA eka mRgamarIcikA hI hai| aNa-grAyudhoM ke isa yuga meM aNuvrata eka alpa-arthI prayatna hai| eka mora hisA ke bIbhatsa rUpa ko apane garbha meM chipAye aNubamoM me mujjita prAdhunika jaiTa rAkeTa antarikSa kI yAtrA ko prastuta haiN| dUsarI ora bhAcAryazrI tulasI kA yaha aNavrata-Andolana vyakti vyakti ke mAdhyama se hisA, viSamatA, zoSaNa, saMgraha aura anAcAra ke viruddha ahiMsA, madAcAra, sahiSNutA, aparigraha aura sadAcAra kI pratiSThA ke lie prayatnarata hai| mAnava aura pazu tathA anya jIva-jIvANugoM meM jo eka antara hai, vaha hai umakI jJAna-zakti kA / nisarga ne anyoM kI apekSA mAnava ko jJAna-zakti kA jo vipula-bhaNDAra mauMpA hai, apane imI sAmadhyaM ke kAraNa mAnava sanAtana kAla se hI sRSTi kA sarvazreSTha prAgI banA huA hai| prAja ke vizva meM jabaki eka ora himA aura barbaratA kA dAvAnala dahaka rahA, to dUsarI ora ahisA aura zAnti kI eka gItala-maritA jana-mAnama ko ulina kara rahI hai| aba prAMja ke mAnava ko yaha taya karanA hai ki use himA aura barbaratA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prAcAryazrI tulasI aura praNavata-mAgdolana [ 26 ke dAvAnala meM jhulasanA hai athavA ahiMsA aura zAnti kI zIlana saritA meM snAna karanA hai| tarAjU ke ina do palar3oM para amantulita sthiti meM prAja vizva rakhA huA hai aura usakI bAgaDora, isa tarAz2a kI coTI, umI mAna-zakti sampanna mAnava ke hAtha meM hai jo apanI zAna sattA ke kAraNa sRSTi kA siramaura hai| xsarvamAnya prAcAra-saMhitA prAcAryazrI tulasI se merA thor3A hI samparka huA hai; parantu ve jo kucha karate rahe hai aura aNuvrata kA jo sAhitya prakAzita hotA rahA hai, use meM dhyAna me dekhatA rahA huuN| jaina sAdhuoM kI tyAga-vRni para merI sadA se hI bar3I zraddhA rahI hai| isa prAcIna saMskRti vAle deza meM tyAga hI sarvAdhika pUjya rahA hai aura jaina sAdhunoM kA tyAga ke kSetra meM bahA U~cA sthAna hai| phira prAcAryazrI tulasI aura unake sAthI kisI dharma ke saMkucita dAyare meM kaida bhI nahIM haiN| maiM prAcAryazrI tulasI ke vicAra, pratimA aura kArya-pravINatA kI sarAhanA kiye binA nahIM raha sakatA / unakA yaha aNuvrata-pAndolana kisI pakSavizeSa kA pAndolana na hokara samucI mAnava-jAti ke kramika vikAsa aura usake sadAcArI jIvana kA ina vratoM ke rUpa meM eka aisA anuSThAna hai jise svIkAra karane mAtra se bhaya, viSAda, hisA, IrSyA,viSamatA jAtI rahatI hai aura sukha-zAnti kI sthApanA ho jAtI hai| merA vizvAsa hai hiMsA bhale hI barbaratA kI carama sImA para pahu~ca jAye, para usakA bhI pranta ahisA hI hai aura isa dRSTi me hara kAla, hara sthiti meM praNavata kI upayogitA, usakI anivAryamA nirvivAda hai| AcAryazrI tulasI eka samRddha sAdhu-saMgha ke nAyaka haiM, bRhat terApaMtha ke prAcArya haiM aura lAkhoM logoM ke pUjya hai| unake isa bar3aNana meM jo sabase bar3I bAta hai, vaha hai unakA svayaM kA tathA apane prabhAvazAlI sAdhu-saMgha kA eka vizeSa kAryakrama ke sAtha jana-kalyANa ke nimitta samarpaNa / unake isa jana-kalyANa kA jo svarUpa hai, usakI jo yojanA hai, vaha isa aNudhana-pAndolana meM samAhita hai| dUsare zabdoM meM. unake isa Andolana ko deza-nirmANa kA aAndolana kahA jA sakatA hai| bhAratIya saMskRti aura darzana ke ahimA, manya prAdi sArvabhauma AdhAroM para naitika vratoM kI eka sarvamAnya prAcAra-maMhitA kI maMjA bhI ise de sakate haiN| vyakti na hokara svayaM eka saMsthA prAcAryazrI tulasI prathama dharmAcArya hai jo apane bahat sAdhu-saMgha ke sAtha sArvajanika hita kI bhAvanA lekara vyApaka kSetra meM utare haiN| prAcAryazrI mAhinya, darzana aura zikSA ke adhikArI prAcArya haiN| ve svayaM eka zreSTha sAhityakAra aura dArzanika haiN| apane sAdhu-saMgha meM unhone nirapekSa zikSA praNAlI ko janma diyA hai tathA maskRta, rAjasthAnI bhASA kI bhI vaddhi meM unakA abhinandanIya yoga hai| unake maMgha meM hindI kI pradhAnatA prAcAryazrI kI sUjha-bujha kI paricAyaka hai| ApakI preraNA se hI mAdhu-samudAya sAmayika gati-vidhi meM darzana aura sAhitya ke kSetra meM utarA hai| isI ke anantara Apa dega kI giratI huI naitika sthiti ko urva maMcaraNa dene meM prerita hA aura umo kA zubha pariNAma yaha marvavidita aNabata-aAndolana bnaa| "mAcAryazrI tulasI eka vyakti na hokara svayaM eka saMsthA-rUpa haiM / aApake isa upayogI prAcArya-kAla ko paccIsa , varSa pUre ho rahe haiN| chabbIsaveM varSa meM tulasI-dhavala samAroha manAne kA jo nizcaya kiyA gayA hai, vaha prAcArya tulasI ke dhavala vyaktitva ke sammAna kI dRSTi se bhI tathA unake dvArA ho rahe kArya kI upayogitA aura usake mUlyAMkana kI dRSTi se sarvathA abhinandanIya hai| maiM isa zubha avasara para prAcAryazrI tulasI ko, unake isa vAstavika sAdhu-rUpa ko tathA unake dvArA ho rahe janakalyANa ke kArya ko, apanI hArdika zraddhA arpita karatA huuN|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka amiTa smRti zrI zivAjI narahari bhAve . mahAmahima prAcAryazrI tulasI bahuta varSa pahale pahalI bAra hI dhUliyA padhAre the| isake pahale yahA~ unakA paricaya rahIM thaa| lekina dhUliyA padhArane para unakA sahaja hI paricaya prApta huaa| ve sAyaMkAla se thor3e hI pahale apane kucha sAthI sAdhunoM ke sAtha yahA~ ke gAMdhI tatvajJAna mandira meM pdhaare| hamAre prAmaMtraNa para unhoMne niHsaMkoca svIkRti dI thii| yahAM kA zAnta aura pavitra nivAsa sthAna dekha kara unako kAphI saMtoSa humA / sAyaMkAlIna prArthanA ke bAda kucha vArtAlApa kareMge aisA unhoMne pAzvAsana diyA thaa| usa mutAbika prArthanA ho cukI thii| sArI sRSTi candramA kI rAha dekha rahI thii| saba pora zAnti aura samutsukatA chAI huI thii| tattvajJAna mandira ke barAmade meM vArtAlApa prArambha huaa| satAM savibhaH saMga: kathamapi hi puNyena bhavati bhavabhUti kI isa ukti kA anubhava ho rahA thaa| vArtAlApa kA pramukha viSaya tattvajJAna aura ahiMsA hI thaa| bIca meM eka vyakti ne kahA-ahiMsA meM niSThA rakhane vAle bhI kabhI-kabhI anajAne virodha ke jhamele meM par3a jAte haiN| AcAryazrI tulasI ne kahA-"virodha ko to hama vinoda samajha kara usameM prAnanda mAnate haiN| isa silasile meM unhoMne eka padya bhI gAkara btaayaa|shrotaaoN para isakA bahuta amara huaa| magamInasajjanAnAM tRNajalasaMtoSavihila vRttiinaa| lamdhakadhIvara pizunA niSkAraNavairiNo jagati / sacamuca bhata hari ke isa kaTu anubhava ko prAcAryazrI tulasI ne kitanA madhura rUpa diyA / saba loga avAk hokara vArtAlApa sunate rhe| prAcAryazrI viziSTa paMtha ke saMcAlaka haiM, eka bar3e aAndolana ke pravartaka haiM, jaina zAstra ke prakANDa paMDita haiM, kintu ina saba bar3I-bar3I upAdhiyoM kA unake bhASaNa meM AbhAsa bhI kimI ko pratIta nahIM hotA thaa| itanI maralatA ! itanA sneha ! itanI zAnti ! jJAna va tapasyA ke binA kase prApta ho sakatI hai? AcAryazrI tulamI kI hamAre liye yahI amiTa smRti hai| isa dhavala samAroha ke zubha avasara para prAzA rakhate haiM ki hama saba ina guNoM kA anumaraNa kreNge|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhautika aura naitika saMyojana zrImannArAyaNa savasya-yojanA prAyoga niHsandeha karor3oM mAnava prAja prAthamika aura mAmUlI jarUrateM bhI pUrI nahIM kara pAte haiM / ataH unakA jIvanamtara Upara uThAnA parama pAvazyaka lagatA hai| pratyeka svatantra pAra lokatantrI deza ke nAgarika ko kama-se-kama jIvanovastu to avazya hI mila jAnI cAhie, parantu hameM acchI taraha samajha lenA hogA ki kevala ina bhautika prAvazkatAoM kI pUrti kara dene se hI zAntipUrNa aura pragatizIla samAja kI sthApana nahIM ho skegii| jaba taka logoM ke diloM dimAgoM meM saccA parivartana nahIM hogA, taba taka manuSya-jAti ko bhautika samRddhi bhI nasIba nahIM hogii| sAdagI aura daridratA aAkhira manuSya kevala roTI khAkara hI nahIM jItA aura na bhautika sukha-sAmagrI se manuSya ko saccA mAnamika aura yAtmika sukha hI mila sakatA hai| hamAre deza kI saMskRti meM to anAdi kAla se naitika aura AdhyAtmika mUlyoM ko sabase adhika mahattva diyA gayA hai / isa deza meM to manuSya ke dhana-vaibhava ko dekha kara nahIM, usake sevA-bhAva aura tyAga ko dekha kara usakA pAdara hotA hai / yaha saba ki hai daridratA acchI nIja nahIM hai aura prAdhunika mamAja ko, eka nizcita mAtrA meM kama me-kama bhautika sukha-suvidhA to sabako mile, aisA prabandha karanA hotA hai| parantu sAdagI kA artha daridratA nahIM hai aura na jarUrata bar3hA denA pragati kI nishaanii| hameM bhautika aura naitika kalyANa aura vikAsa ke bIca eka saMtulana upasthita karanA hogaa| yaha dhyAna pratidina rakhanA hogA ki prArthika saMyojana meM lakSyoM ko pUrA karane ke sAtha-sAtha naitika punarusthAna ke lie bhI anukUla paristhitiyA~ nirmita karane kA kAma bhI karate rahanA hai, nahIM to hama aise mArga para cala par3eMge, jo hamArI saMskRti aura rASTra kI prAtmA ke pratikUla hogaa| jaba taka deza ke nivAsI-striyAM aura puruSa-neka aura ImAnadAra nahIM hoMge, hama rASTa kI nIMva ko majabana nahIM kara mkeNge| rASTra kI asalI sampatti bar3I-bar3I yojanAeM, kArakhAne yA vizAla imArateM nahIM hai / rASTra kI saccI sampatti aura sukha kA kAraNa to vAstava meM samajhadAra aura naiti nAgarika haiM, jinheM apane kartavyoM aura adhikAroM kA pUrA-pUrA bhAna hotA hai| bhAratIya loka-rAjya kA cihna bhI dharmacakra hai. jisakA artha hai-saccI pragati dharma ke arthAt kartavya aura sanmArga ke anusaraNa meM hI hai| yadi isa cihna ko hamaka bhalA deMge to hamArA kabhI kalyANa nahIM ho sktaa| praNavata-Andolana ko maiM naitika saMyojana kA hI eka viziSTa upakrama mAnatA huuN| yaha Andolana vyakti kI supta naitika bhAvanA ko ubuddha karatA hai tathA vivekapUrvaka jIvana kA samatva pratyeka vyakti ko samajhAtA hai| mujhe yaha prasannatA hai ki prAcAryazrI tulasI kA dhavala samAroha manAne kA Ayojana kiyA gayA hai| 25 varSa pahale prAcAryazrI prAcArya pada para prArUr3ha hae the| yaha svAbhAvika hI hai ki isa avasara para unakA gaurava aura abhinandana kiyA jaaye| prabhAvazAlI vyaktitva bhArata ke mujha jaise bahuta se vyakti prAja prAcAryazrI tulasI ko kevala eka paMtha ke prAcArya nahIM mAnate haiM / hama
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [prathama to unheM deza ke mahAn vyaktiyoM meM se eka prabhAvazAlI vyaktitva mAnate haiM, jinhoMne bhArata me nIti aura sadvyavahAra kA jhaMDA U~cA uThAyA hai| aNuvrata-pAndolana dvArA deza ke hajAroM aura lAkhoM vyaktiyoM ko apanA naitika stara UMcA karane kA avasara milA hai aura bhaviSya meM bhI milatA rhegaa| yaha prAndolana bacce, bUr3he, naujavAna, strI, puruSa, sarakArI karmacArI vyApArI varga Adi sabake lie khulA hai| isake pIche eka hI zakti hai aura vaha hai naitika zakti / yaha spaSTa hI hai ki isa prakAra kA Andolana sarakArI zakti se saMcAlita nahIM kiyA jA sktaa| bhAratavarSa meM yaha paramparA hI rahI hai ki janatA kI naitikatA RSi, muni va prAcAryoM dvArA hI saMcAlita huI hai| maiM AzA karatA hU~ ki prAcAryazrI tulasI bahuta varSoM taka isa deza kI janatA ko naitikatA kI pora le jAne meM saphala raheMge aura unake jIvana se hajAroM va lAkhoM vyaktiyoM ko sthAyI lAbha milegaa| T SAT -.. - - 25 -
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya saMskRti ke saMrakSaka DA0 motIlAla dAsa, ema0 e0, bI0 ela0, pI-eca0DI0 saMsthApakamaMtrI, bhArata saMskRti pariSad, kalakattA bhAratIya saMskRti eka zAzvata jIvana zakti hai / atyanta prAcIna kAla se Adhunika yuga taka mahAna AtmAoM ke jIvana aura unakI zikSAoM se preraNA kI lahareM pravAhita huI haiN| ina saMtoM ne apanI gatizIla AdhyAtmikatA, gambhIra anubhavoM aura apane mevA aura tyAgamaya jIvana ke dvArA hamArI samyatA aura saMskRti ke sArabhUta tattva ko jIvita rakhA hai| prAcAryazrI tulasI eka aise hI saMta haiM / yaha merA bar3A maubhAgya hai ki maiM aime viziSTa mahApuruSa ke nikaTa samparka meM A skaa| maiM aNuvrata samiti kalakattA ke padAdhikAriyoM kA prAbhArI hU~ ki unhoMne mujhe isa mahAn netA se milane kA avasara diyaa| prAcAryazrI tulasI avasthA meM mujhase choTe haiN| unakA janma aktUbara, 1914 meM huA aura maiMne unnIsavIM zatAbdI kI astaMgata kiraNoM ko dekhA hai| unhoMne gyAraha varSa kI sukumAra vaya meM janadharma ke terApaMtha sampradAya ke kaTina mAdhunva kI dIkSA lii| apane durlabha guNoM aura asAdhAraNa pratibhA ke bala para bAIsa varSa kI avasthA meM hI ve terApaMtha sampradAya ke nave AcArya bana gae / taba me prAcArya pada para unako paccIma varSa ho gae haiM aura ve apane sampradAya ko naitika zreSThanA aura prAdhyAtmika utthAna ke naye-naye mArgoM para agrasara kara rahe haiN| maMgalamayI prAkRti duniyA aAja ghRNonmAda kI zikAra ho rahI hai / lobha aura lipmA, bhrama aura krodha kA durnivAra bola-bAlA hai| bhraSTAcAra aura patana ke yuga meM mahAn prAcArya kA zAnta ceharA dekha kara kitanI prasannatA hotI hai| unake zAnta cehare kI ora eka dRSTi nikSepa se hI darzaka ko zAnti aura grAhlAda prApta hotA hai| saMyama-pAlana ke kAraNa vaha kaThora athavA zuSka nahIM hue haiN| unakI prAkRti maMgalamayI hai jo prathama darzana para hI apanA prabhAva DAlatI hai| unakA caur3A lalATa aura jyotirmaya netra prApa ko prAzA aura zAnti kA AzvAsana dete hai aura unakA santulita vyavahAra prApako apane pAloka me mugdha kara detA hai / unameM aura bhagavAna buddha meM samAnatA pratIta hotI hai / gautama buddha mahAnatama hindU the, jinhoMne amIma mAnavatAprema se prerita hokara apane anuyAyiyoM ko bahujana hitAya aura bahujana sukhAya dharma kA upadeza dene ke lie bhejaa| una mahAn dharma-saMsthApaka kI taraha hI prAcAryazrI tulasI ne pada-yAtrAmoM kA Ayojana kiyA hai| isa navIna prayoga meM kucha asAdhAraNa sundaratA hai / terApaMtha ke mAdhu apanI pada-yAtrAmoM meM jahA~ kahIM bhI jAte haiM, naI bhAvanA aura nayA vAtAvaraNa utpanna kara dete hai| dharma kA Thosa prAdhAra apanI pada-yAtrA ke madhya prAcAryazrI tulasI baMgAla Ae aura kucha dina kalakattA meM tthhre| usa samaya maiMne unase sAkSAtkAra kiyA aura bAtacIta kii| unhoMne mujhase aNuvratoM kI pratijJA lene ko khaa| mujhe lajjApUrvaka kahanA par3atA hai ki maiMne apane bhItara pratijJAeM lene jitanI zakti anubhava nahIM kI aura jhijhaka pUrvaka vaisA karane se inkAra kara diyaa| kintu ve isase tanika bhI nArAja nahIM hue| taTastha bhAva me, jo unakI vizeSatA hai aura kSamAgIla svabhAva me,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasI prabhinandana prastha [ prathama jo apUrva hai, unhoMne mujhase taulane, vicAra karane aura phira nirNaya karane ko khaa| prAcAryazrI tulasI kI zikSAeM buddha kI zikSAnoM kI bhAMti nanika AdarzavAda para AdhArita haiN| unake anusAra naitika zreSThanA hI dharma kA nizcita aura Thosa AdhAra hai| jaba ki bhautikavAda kA cAroM ora bola-bAlA hai, unhoMne mAnavatA ke, naitika utthAna ke lie praNavataAndolana calAyA hai| dUmo aneka vyaktiyoM ke sAtha jo jJAna aura anubhava meM vidvattA aura AdhyAtmika bhAvanA meM mujhase Age haiM, maiM patanonmukha bhArata ke naitika utthAna ke lie prAcAryazrI tulamI ne jo kAma hAtha meM liyA hai aura jo pAzAtIta maphalatAeM prApta kI haiM, unake prati ima dhavala samAroha ke avasara para apanI hArdika zraddhAMjali bheMTa karatA huuN| aNuvrata-Andolana eka mahAn prayAsa hai aura umakI kalpanA bhI utanI hI mahAn hai / eka zreSTha matya-dharmI saMnyAsI ke dvArA usakA saMcAlana ho rahA hai / apane sampradAya ko saMgaThita karane ke bAda unhoMne 1 mArca, 1646 ko deza vyApI naitika patana ke viruddha apanA Andolana prArambha kiyaa| yuga puruSa va vIra netA hama sadiyoM kI dAsatA ke bAda san 1947 meM svatantra hue, kintu hamane apanI svatantratA anuzAsana ke kaThina mArga meM prApti nahIM kii| isalie adhikAra aura dhana-lipsA ne samAja-saMgaThana ko vikRta kara diyaa| jIvana ke hara kSetra meM akuzalatA kA bola-bAlA hai| nItihInatA ne hamArI zakti ko bhINa kara diyA hai aura isalie jaba taka hama nainika mvAsthya punaH prApta nahIM kara lete, hama rASTroM ke samAja meM apanA ucita sthAna prApta karane kI AzA nahI kara skte| mAnava patana ke sarvavyApI andhakAra ke madhya naitika utthAna kI unakI mukhara pukAra pAzcaryakAraka tAjagI lie hue pAI hai aura naMge pA~va va zveta vastradhArI yaha mAdhu acAnaka hI yagapuruSa va vIra netA bana gayA hai| aise hI purupa kI grAja rASTra ko tAtkAlika AvazyakatA hai| zukla yajurveda meM eka sphUrtidAyaka mantra hai, jisameM RSi apanI saccI prAsthA prakaTa karate hai / "o ujjvala jJAna ke pAloka, zakti kI agni-zikhA, mujhe anIti kI rAha para jAne se roka / mubhe, matpatha para agrasara kara / mai naye pavitra jIvana ko aMgIkAra karU~gA, amara AtmAoM ke pada-cihno para calatA humA matya aura mAhama kA jIvana vyatIta kphNgaa|" manuSya kI prAtmAbhivyakti karma ke mAdhyama meM hotI hai, aisA karma jo kaSTasAdhya aura sthAyI ho aura jo prAtmA kI mukti aura vijaya kI ghoSaNA karane vAlA ho| manuSya ko niHsvArtha bhAva me phala kI prAkAMkSA kA tyAga karake karma karanA caahie| yahI maccI tapasyA hai, yahI saccI cAritrika pUrNatA hai| caritra aura naitika zreSThatA ke binA manapya paza bana jAtA hai aura satyaM, zivaM aura mundaraM kA anumaraNa karake vaha prema ke mArga para U~cA aura adhika U~cA uThatA jAtA hai aura anta meM amara prAtmAnoM ke rAja-mihAsana ke pada para AsIna hotA hai| naitika mUlyoM kI sthApanA ataH prAcAryazrI tulamI ne bhArata mAtA kI maccI mukti ke lie aNuvrata-Andolana kA sUtrapAta karake baDA mahattvapUrNa kAma kiyA hai| kevala rAjanItika svatantratA se kAma calane vAlA nahIM hai| yahA~ taka ki zikSA-sudhAroM, Arthika maphalatAoM aura sAmAjika utthAna se bhI adhika sahayoga nahIM milegaa| sarvopari aAvazyakatA isa bAta kI hai ki vyaktiyoM aura mAre samAja ke jIvana me naitika aura AdhyAtmika mUlyoM kI sthApanA ho| naitika punarutthAna kA marvottama mArga yaha nahIM hai ki logoM ke sAmAjika jIvana meM mAmUla parivartana hone kI pratIkSA kI jAye, balki vyakti ke sudhAra para dhyAna kendrita kiyA jAye / vyaktiyoM se hI samAja banatA hai| yadi pratyeka vyakti majjana bana jAye to mAmAjika utthAna ke pRthaka prayAsa ke binA hI samAja dharma-parAyaNa bana jaayegaa| jaba koI vyakti pratijJA letA hai to yaha apane ko naitika rUpa meM U~cA uThAne kA prayAsa karatA hai / vaha apane dvArA aMgIkRta kartavya ke prati dhArmika bhAvanA me prerita hotA hai aura isalie vaha usa sAdhAraNa vyakti kI apekSA jise
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] bhAratIya saMskRti ke saMrakSaka kAnUna athavA sAmAjika apratiSThA ke bhaya ke alAvA aura kimI bAta se preraNA nahIM milatI, Aja kI duniyA meM adhika saphala hotA hai| pratyeka vyakti meM zreSThatA aura mahAnatA kA svAbhAvika guNa hotA hai cAhe vaha samAja ke kisI bhI varga meM sambandhita kyoM na ho / yadi hama pratyeka vyakti meM prAtma-sammAna kI bhAvanA utpanna kara sakeM aura use apane ina svAbhAvika guNoM kA jJAna karA sakeM, to camatkArI pariNAma pA sakate haiN| yadi Atma-jJAna va Atma-niSThA ho to vyakti ke lie satpatha para calanA adhika sarala hotA hai| aimI sthiti meM taba vaha madAcAra kA mArga niSedhaka na raha kara vidhAyaka bAstavikatA kA rUpa le letA hai| pratijJA-grahaNa kA pariNAma aNuvrata prAndolana ahisA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ke suvidita siddhAntoM para AdhArita hai, kintu baha unameM naI sugandha bharatA hai| kucha loga pratijJAoM aura upadezoM ko kevala dikhAvA aura bekAra kI cIjeM samajhate haiM, kintu asala meM unameM preraka gasti bharI huI hai| uname niHsvArtha sevA kI jyoti prakaTa hotI hai jo mAnava-mana meM rahe pazabala ko jalA detI hai aura umakI rAkha se nayA mAnava janma letA hai, amara aura devI praannii| kucha loga yaha narka kara sakate haiM ki ye to yugoM purAne maulika siddhAnta haiM aura yadi prAcAryazrI tulamI unake kalyANakArI pariNAmoM kA pracAra karate haiM to isameM koI navInatA nahIM hai| yaha tarka ThIka nahIM hai / yaha sAhasapUrvaka kahanA hogA ki AcAryazrI tulamI ne apane zaktizAlI dRr3ha vyaktitva dvArA unameM nayA teja utpanna kiyA hai| AcAryazrI tulasI aNuvrata-Andolana ko apane karIba 700 niHsvArtha sAdhu-sAdhviyoM ke dala kI sahAyatA se calA rahe haiN| unhone prAcAryazrI ke kar3e anuzAsana meM raha kara aura kaTora saMyama kA jIvana bitA kara pAnma-jaya prApta kI hai| unhoMne Adhunika jJAna-vijJAna kA bhI acchA adhyayana kiyA hai| isake atirikta ye sAdhu-sAdhvI dRDha saMkalpavAn haiM aura unhoMne apane bhItara mahiSNatA aura mahanazIlatA kI atyadhika bhAvanA kA vikAsa kiyA hai, jisakA hameM bhagavAn buddha ke pramidagiyoM meM darzana hotA hai| AdhyAtmika abhiyAna yaha AdhyAtmika kAryakartAoM kA dala jaba gA~voM aura nagaroM meM nikalatA hai to pAzcaryajanaka utmAha utpanna ho jAtA hai aura naitika guNoM kI maccAI para zraddhA ho pAtI hai| jaba hama naMge pAMva sAdhunoM ke dala ko apanA svalpa mAmAna apane kaMdhoM para lie deza ke bhItara gajarate hue dekhate haiM to yaha kevala romAcaka anabhava hI nahIM hotA, balki bagtata: eka pariNAmadAyI AdhyAtmika abhiyAna pratIta hotA hai| sAdhu-sAdhviyA~ zveta vastra dhAraNa karate haiN| ve kisI vAhana kA upayoga nahIM krte| unakA vAhana to unake apane do pA~va hote haiM / ve mAdhAraNata: kisI kI mahAyatA nahIM lete, unakA koI nizcita nivAsa-gRha nahIM hotA aura na unake pAsa eka paisA hI hotA hai| jaisA ki prAcIna bhArata ke sAdhu santoM kI paramparA hai, ve bhikSA bhI mAMga kara lete hai| bhramara kI taraha ve itanA hI grahaNa karate haiM, jimase dAnA para bhAra na pdd'e| prAcAryazrI tulamI kA dhyeya kevala logoM ko apane jIvana kA saccA lakSya prApta karane meM sahayoga dene kA eka niHsvArtha prayAsa hai| pUrNatA prApta karane kA lakSya isI dharatI para middha kiyA jA sakatA hai| kintu unake lie hamako choTI-choTI bAtoM se prArambha karanA caahie| eka-eka bUMda karake hI to agAdha asIma samudra banatA hai| pahale eka pratijJA, phira dUsarI pratijJA, imI prakAra naitika punarutthAna kI kriyA prArambha hotI hai| vaijJAnika aura manovaijJAnika jIvana-vidhi pAcAryazrI kI jIvana-vidhi vaijJAnika aura manovaijJAnika donoM hI prakAra kI hai| naitika utthAna kA sandeza sabhI
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [ prathama ko bhAtA hai| vaha jAti aura dharma, liMga aura rASTrIyatA, zikSA aura vAtAvaraNa ke bheda se pare hai| usakA sambandha zAzvata gaNoM me hai jinakI sabhI yugoM ke dhArmika puruSoM ne mahimA bakhAnI hai| prAcAryazrI ne caritra nirmANa kArya ko naI dRSTi pradAna kI hai aura naitika zreSThatA me aTUTa zraddhA ne caritra nirmANa kI kalA ko eka racanAtmaka kArya banA diyA hai| AdhyAtmika duSkAla aura prAtma-zithilatA ke isa yuga meM aNuvana-maAndolana ne jIvana kI pavitra kalA ko panarjIvita kiyA hai| pazu kI bhauti jIvana bitAnA, AhAra, nidrA aura maithuna meM hI santoSa mAnanA koI jIvana nahIM hai| vahI manuSya jIvita hai jo dharma ke mArga kA anumaraNa karatA hai| yaha dharma hI hai jo manuSya kI pAzavika vRniyoM ko devI gaNoM meM badala sakatA hai| ataH hama sabako ima aAndolana kA hArdika samarthana karanA caahie| usase dhArmika saumanasya utpanna hogA, phaTa dUra hogI aura sadabhAvanA aura prema kA prasAra hogaa| samanvayamUlaka prAvarzavAda AcAryazrI tulasI aNuvrata-prAndolana se bhI mahAn hai| nimsandeha yaha unakI mahAn dena hai, kintu yahI saba kucha nahIM hai| unakI pravRtiyA~ vividha haiM aura unakI dRSTi sarvavyApI hai| unakA mamanvayamUlaka AdarzavAda unako sabhI pravRttiyoM meM naye prANa phaMka detA hai, aisI praphullatA lA detA hai jo buddhigamya pratIta nahIM hotii| agara durguNoM kA lopa ho jAtA hai to saMskRti kA yAgamana avazyambhAvI hai| jaba durgaNa, burAI aura patana nAmazeSa ho jAye to saMskRti kA apane Apa vikAsa hotA hai| ve prAcIna bhArata ke adhikAMza dharmAcAryoM me sahamata haiM ki icchA hI sAre duHkhoM kI jar3a hai| ye unakI ema gaya me bhI mahamata haiM ki jaba icchA kA prabhAva naSTa ho jAtA hai, tabhI hama sarvocca zAnti aura prAnanda kI prApti kara sakate hai| kalakattA ke saMskRta kAleja meM eka sAdhvI ne saMskRta meM bhASaNa diyA thA aura hameM patA calA ki prAcAryazrI sAdhusAdhviyoM ko zikSA dene meM apanA kAphI samaya kharca karate hai| ve saMskRta ke prakANDa vidvAn, projasvI vaktA aura gambhIra cintaka hai| ve apane vicAroM meM agragAmI haiM / ve athaka unmAha aura amIma zraddhA ke sAtha deza ke kone meM mare kone taka apanA nainika punarutthAna kA mandeza de rahe hai / bahuta kAma huaA hai aura abhI bahuta kucha honA zeSa hai| hama kaThina kArya meM hama pratyeka bhArata premI se hRdaya meM sahabhAgI banane kI prArthanA karate hai| utthAna ke rome nirantara prayAsa me hI kaviyoM aura dArzanikoM kI mahAna bhArata kI vaha kalpanA mAkAra ho skegii| bhAratIya saMskRti ke isa maMrakSaka kA mabhI abhinandana karate hai| rAjasthAna kA yaha mapUta dIrghajIvI ho aura apane pAvana dhyeya ko siddha kre|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ tejomaya pAradarzI vyaktitva zrI kedAranAtha caTajoM sampAdaka-mADarna riSya, kalakattA prathama samparka kA suyoga bIsa varSa pUrva san 1941 ke patajhar3a kI bAta hai / eka mitra ne mujhe sujhAyA ki maiM apanI pUjA kI chuTTiyA~ bIkAnera gajya meM unake ghara para bitAU~ / isame kucha pahale maiM asvastha thA aura mujhe kahA gayA ki bIkAnera kI uttama jala-vAyu se merA svAsthya sudhara jaayegaa| kucha mitroM ne yaha bhI mujhAyA ki griTiza bhArata kI senAoM ke lie deza ke uma bhAga meM garUToM kI bharanI kA jo grAndolana cala rahA hai, umake bAre meM maiM kucha tathya maMgraha kara mkNgaa| kintu yaha no dumarI kahAnI hai| maiMne apane mitra kA nimantraNa svIkAra kara liyA aura kucha samaya paTanA meM Thaharane aura gajagRha, nAlandA nathA pAvApurI kI yAtrA karane ke bAda maiM bIkAnera rAjya ke bhAdaga nAmaka kasbe meM pahuMca gyaa| bIkAnera kI yAtrA eka se adhika artha meM lAbhadAyaka miDa huI / nismandeha sabase sukhada anubhava yaha huA ki jaina svatAmbara terApaMtha-mampradAya ke pradhAna prAcAryazrI tulamI meM gaMyogavaza bhaTa karane kA avasara mila gyaa| kucha mitra bhAdaga Ae aura unhoMne kahA ki bIkAnera ke madhyavartI karava rAjaladesara meM kucha hI dinoM meM dIkSA-yamAroha hone vAlA hai| usameM mammilita hone ke lie grApa pAne kA kaSTa kara / kucha naye dIkSArthI nerApaMtha mAdhu-samAja meM praviSTa hone vAle the aura prAcAryazrI tulamI unako dIkSA dene vAle the| mere prAtizraya ne mujhase yaha nimantraNa svIkAra karane kA anurodha kiyA, kAraNa aimA avasara cit hI milatA hai aura mujha jaina dharma ke saMyama-pradhAna pahala nA gaharAI meM adhyayana karane kA maukA mila jaaegaa| imI sambhAvanA ko dhyAna meM rakha kara maiM apane prAtidheya ke bhatIje aura eka anya mitra ke sAtha rAjaladesara ke lie ravAnA hmaa| yaha kimI darzanIya sthAna kA yAtrA-varNana nahIM hai aura na hI yaha mAdhAraNa pAThaka ke mana-bahalAva ke lie likhA jA rahA hai; emalie dIkSA-mamAroha ke avasara para maine jo kucha dekhA-munA, usakA alaMkArika varNana nahIM karUMgA aura na hI usa mamAroha kA vistRta vivaraNa prastuta kruuNgaa| maiMne dIkSA kI pratijJA lene ke eka dina pahale dIkSAthiyo ko bhar3akIlI veza-bhUSA meM dekhaa| unake ceharoM para prasannatA khela rahI thii| uname me adhikAMza yuvA the aura uname strI aura puruSa donoM hI the| mujhe yaha vizepa rUpa meM jAnane ko milA ki unhoMne apanI vAstavika icchA me sAdhu aura mAdhvI banane kA nizcaya kiyA hai| ve aise mAgha-mamAja meM praviSTa hoge, jisameM sAMsArika padArthoM kA pUrNatayA tyAga aura grAtma-mayama karanA par3atA hai| mujhe yaha bhI jJAta huA ki na kevala dIkSArthI ke saMkalpa kI dIrgha mamaya taka parIkSA lI jAtI hai, balki usake mAtA-pitA va saMrakSakoM kI likhita anumati bhI prAvazyaka samajhI jAtI hai| isake bAda maine vyaktigata rUpa se isa bAta kI jAMca kI hai aura isakI puSTi huI hai| jahA~ taka isa mAdhu-samAja kA sambandha hai, mujhe unakI satyatA para pUrA vizvAsa ho gayA hai| mere sAmane sIdhA aura jvalanta prazna yaha thA ki vaha kauna-sI zakti hai, jo isa kaThora aura gambhIra dIkSA-samAroha meM pUjya AcAryazrI ke kalyANakArI netroM ke sammukha upasthita hone vAle dIkSAthiyoM ko isa saMsAra aura usake vividha bhAkarSaNoM, mukhoM aura icchAmoM kA tyAga karane ke lie prerita karatI hai?
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAcAryazrI tulasI abhinandana prampa [ prathama apanI pRSThabhUmi isa viSaya meM adhika likhane se pUrva maiM isa saMsAra aura manuSya-jIvana ke bAre meM apanA dRSTi-bindu bhI upasthita karanA caahNgaa| mere pUrvajoM kI pRSThabhUmi una vidvAn brAhmaNoM kI hai jo apanI A~kha khulI rakha kara jIvana bitAte the aura unake mana meM nirantara yaha jijJAsA rahatI thI-tat kim ? merI tAtkAlika pRSThabhUmi brahma samAja kI thii| yaha hinduoM kA eka sampradAya hai jo upaniSadoM kI jJAnamArgI vyAkhyA para AdhArita hai| mujhe vijJAna kI zikSA milI hai aura maiMne landana meM DigrI aura DiplomA prApta kiyA hai| bAda meM mere pUjya pitAjI ne mujhe patrakAritA kI zikSA dI, jo apane samaya meM isa deza ke eka mahAn aura udAra sampAdaka the| maiMne vistRta bhramaNa kiyA aura tIna mahAdvIpoM kA jIvana bhI dekhA hai| mere pitAjI ko sArvajanika jIvana meM jo sthAna prApta thA, usake kAraNa maiM deza ke prAyaH sabhI mahApuruSoM aura kucha viziSTa videzI vyaktiyoM se bhI mila cukA huuN| isa prakAra mujhe yaha gaurava hai ki merI pRSThabhUmi eka sadhe hue nirIkSaka kI thI, jo jIvana ko eka yathArthavAdI dRSTi se dekha sakatA hai| pUjya prAcAryazrI tulasI se bhaTa ke samaya merI avasthA 50 varSa kI thI aura jIvana ke sambandha meM mujhe koI vizeSa bhrama nahIM the| maiMne san 1914-18 ko avadhi meM prathama mahAyuddha ko nikaTa se dekhA thA aura isalie mAnava-svabhAva aura mAnava-durbalatAoM evaM vikAroM ke sambandha meM kAphI zaMkAzIla bana gayA thaa| maiM yaha saba isalie limba rahA hU~ ki dIkSArthiyoM ke sambandha meM merI jijJAsA kA hala dhArmika utsAha se utpanna nahIM huA thA, balki bAta isake bilkula viparIta thii| vaha aisI kauna-sI zakti thI, jisane ina dIkSArthiyoM ko kaThora saMyama aura sampUrNa tyAga kA jIvana apanAne ko prarita kiyA? maiMne eka dina pUrva unameM se kucha ko bhar3akIlI veza-bhUSA meM jIvana kA upabhoga karate hA dekhA thaa| dIkSA-samAroha meM maiM itanA nikaTa baiThA huA thA ki dIkSArthiyoM ko sApha-sApha dekha sakatA thaa| uname do yA tIna laDake aura eka lar3akI thI aura ve yauvana kI dehalI meM pAMva rakhane jA rahe the / eka dina pahale maiMne jo kucha dekhA, usake bAda yaha to prazna hI nahIM uThanA ki unhoMne abhAva me prerita hokara yaha nirNaya kiyA hogaa| avazya hI dhArmika vAtAvaraNa ke prabhAva se inkAra nahIM kiyA jA sakatA, kintu pratyeka udAharaNa meM kyA yahI ekamAtra preraka kAraNa ho sakatA hai ? yadi isa dharma ko mAnane vAle merI jAna-pahicAna ke kucha logoM kI vyAvamAyika naitikatA aura sAmAnya jIvana-paddhati para vicAra kiyA jAye to yahI kahanA hogA ki yahI eka mAtra kAraNa nahIM hai / mujhe yaha khedapUrvaka likhanA par3a rahA hai, kintu uma mamaya merA yahI tarka thA aura svayaM pUjya AcAryazrI ne apane anuyAyiyoM ke bAre meM, aNuvrata-Andolana ke silasile meM, apanI pada-yAtrA ke daurAna meM kalakattA meM jo kucha kahA thA, usake AdhAra para yaha likhane kA sAhasa kara rahA huuN| apane prazna kA jo uttara milA, use maiM sIdhe aura spaSTa rUpa meM yahA~ likha duuN| isa pArthiva saMsAra meM, mAdhAraNa manuSyoM ke lie mAnava prANiyoM para daivI prabhAva kima prakAra kAma karatA hai, yaha mAlUma karanA AsAna nahIM hotaa| jahA~ taka sAmAnya jana kA sambandha hai, tIvratA aura prakAza kA prasAra prAtmA ke prAntarika vikAsa para nirbhara karatA hai jo mazAlavAhaka kA kAma karatA hai| mazAla kI jyoti mazAlavAhaka kI Antarika zakti ke parimANa para manda yA tIvra hotI hai| jarUratamandoM aura pIr3itoM meM zrI rAmakRSNa ke upadezoM kA pracAra karane ke lie asIsI ke maMta phAsima jaimI mamapita prAtmA kI AvazyakatA thii| imI prakAra prAcAryazrI bhikSu ne terApaMtha kI sthApanA kii| isalie mujhe apane prazna kA uttara prAcAryazrI tulamI ke vyaktitva meM khojanA pdd'aa| dIkSA-samAroha ke pahale maiM unase mila cukA thaa| unhoMne munA thA ki baMgAla ke eka patrakAra Aye haiN| unhoMne dIkSAthiyoM ke cunAva kI vidhi aura dIkSA ke pahale kI mArI kriyAga mujhe samajhAne kI icchA prakaTa kii| isakA yaha kAraNa thA ki unake sAdhu samAja ke uddezyoM aura pravRttiyoM ke bAre meM kucha apavAda phailAyA gayA thaa| unha yaha jAnakara bar3I prasannatA huI ki maiM hindI acchI taraha bola aura samajha sakatA hU~ aura unhone sArI vidhi mujhe vistAra se samajhA dii| bhakta loga darzana karane aura pUjya prAcAryazrI ke AzIrvAda prApta karane ke lie Ate rahe aura
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya tejomaya pArazI vyaktitva isase bIca-bIca meM bAdhA par3atI rhii| ve bhaktoM ko prAzIrvAda dete jAte aura zAntipUrvaka dIkSA kI vidhi vistAra se samajhAte rhe| anta meM unhoMne ha~sate hue mujhe koI prazna pUchane ke lie maMketa kiyaa| mere mastiSka meM aneka prazna the, kintu unameM se do mukhya aura nAjuka the; kAraNa unakA sambandha unake dharma me thaa| kAphI saMkoca ke bAda maine kahA ki yadi mere prazna prApattijanaka pratIta hoM to ve mujhe kSamA kara deN| maiMne kahA ki maiM do prazna pUchanA cAhatA hU~ aura mujhe bhaya hai ki una para pApako burA laga sakatA hai / isa para unhoMne kahA ki yadi prazna ImAnadArI se pUchoge to burA lagane kI koI bAta nahIM hai / taba maiMne prazna puuche| do prazna pahalA prazna jIvana ke prakAra aura merI vinIta mAnyatA ke anusAra pApa aura mokSa ke bAre meM yaa| jima dharma me merA pAlana-poSaNa huaA thA, usameM gRhastha pAzrama ko mUlanaH pApamaya nahIM samajhA jAtA ; jabaki jaina dharma ke siddhAnto ke anusAra saMsAra ke sampUrNa tyAga dvArA hI mokSa prApta kiyA jA sakatA hai| ataH yadi maiM apane dharma para zraddhA rakha kara calUM to kyA mere jaise prANI ko mokSa mila hI nahIM sakatA ? dUsarA prazna thA ki duniyA kisa taraha cala rahI hai ? usa samaya dvitIya mahAyuddha apane pUre vega, raktapAta aura vinAza ke sAtha cala rahA thaa| maiMne pUchA ki jaba duniyA meM sattA aura adhikAra kI lipsA kA bolabAlA hai, gaktizAlI vahI hai jo mukSma naitika vicAroM kI koI paravAha nahIM karatA aura unako kamajogeM aura ajAniyoM kA bhrama-mAtra samajhate haiM, kyA hisA kI vijaya ho sakatI hai? unake nikaTa naitikatA aura dharma sApekSa zabda haiN| vijJAna meM dakSa aura yuddha karane meM samartha logoM ke lie jo ucita hai, vaha kamajogeM aura akuzala logo ke lie ucita nahIM hai| apane kathana ke pramANa svarUpa ve itihAsa kI mAkSI prastuta karate hai| mere sAtha eka paricita sajjana the, jo terApaMtha sampradAya ke anuyAyI the| unhoMne kahA ki merA dUmaga prazna prAcAryazrI kI samajha meM nahIM AyA / imame mere maname zaMkA paidA huI aura maiMne apane mitra kI ora evaM phira AcAryazrI kI ora dekhA / prAcAryazrI, jaba maiM prazna pUcha rahA thA, to cupa the ora mere praznoM kA vicAra karata pratIta hue / kintu maine dekhA ki unake zAnta netroM meM prakAza kI kiraNa camaka uThI aura unhoMne kahA ki ina praznoM kA uttara dene ke lie zAnta vAtAvaraNa kI AvazyakatA hogI, isalie acchA hogA ki Apa sAyaMkAla sUryAsta ke bAda jaba Ayege, maiM pratikramaNa va pravacana samApta kara cukaMgA aura taba ekAnta meM vArtAlApa acchI taraha ho skegaa| mujhe patA thA ki mujhe vizeSa avasara diyA jA rahA hai ; kyoMki sUryAsta ke bAda prAcArya zrI meM unake nikaTa giyoM ke atirikta bahana kama loga mila pAte hai| maiMne yaha sujhAva saharSa svIkAra kara liyaa| dharma-gurutroM se vizeSa carcA mere prazna ghimeghimAe aura sAmAnya the, kAraNa dvitIya mahAyuddha ke bAda ke varSoM meM duniyA bahuta adhika badala gaI hai| kintu jisa samaya maiMne ye prazna pUche the, usa samaya unakA vibhinna jAtiyoM, dhArmika sampradAyoM aura jIvana-darzanoM ke bIca vidyamAna matabhedoM kI dRSTi se kucha aura hI mahatva thaa| usa samaya manuSya aura manuSya ke madhya sahiSNutA ke prabhAva ke kAraNa meM matabheda datane tIvra aura anallaMghanIya the ki vicAroM kA svatantra pAdAna-pradAna na kevala agambhava; balki vyartha ho gayA thaa| isa prakAra ke pAdAna-pradAna ke phalasvarUpa pratidina susthira rahane vAle tanAva meM vRddhi hI ho sakatI thii| maiM pahalA prazna thoDe hera-phara ke sAtha bhinna-bhinna dharmoM ke aneka vidvAna dharma-guruyoM se pUcha cukA huuN| uname eka romana kaitholika sampradAya ke makti-gaMthI pAdarI, eka muslima maulAnA aura eka hindU saMnyAsI zAmila the| mujhe, jo unase uttara mile, ve yA no atyanta dayanIya yA nizcita rUpa se uddaNDatApUrNa the| unako samAdhAnakAraka to kabhI nahIM kahA jA sktaa|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] prAcArya tulasI prabhinandana granya [ prathama / dUsare prazna ke sambandha meM, dvitIya mahAyuddha jo mauta aura vinAza ke patha para tejI se Age bar3ha rahA thA, mahilA kI vijaya kI samasta AzAoM ko nirmUla karatA huA pratIta hotA thA / jaisA ki vizva kavi ravIndranAtha ne apanI eka nirAzAjanaka kavitA meM isI bhrAzaya kI puSTi karate hue kahA bhI thA 'karuNAghana, dharaNI tale karo kalaMka zUnya avazya hI zAnti ke dUsare upAsaka mahAtmA gAMdhI svayaM apane anuyAyiyoM ke virodha aura zaMkAzIla udgAroM ke bAvajUda bhI apanI grahasA kI mAnyatA para avicala bhAva se DaTe hue the| yaha sthiti to kevala bhArata meM thii| zeSa duniyA meM jaMgala ke kAnUna kA bolabAlA thA aura kevala ahiMsA kA nAma lene mAtra para halkI aura tiraskArapUrNa ha~sI sunane ko milatI thii| isa pRSThabhUmi meM maiMne apane do prazna pUche the aura maiM jijJAsA aura pratyAzAmizrita bhAva se unake uttaroM kI pratIkSA kara rahA thA kyoMki uttara aise vyakti ke dvArA milane vAle the jo bhAratIya jJAna ke prakANDa vidvAn samajhe jAte haiM; bhale ho unheM pazcima kI rIti-nIti kI prakaTa jAnakArI na ho| maiM apane paricita sAthI ke kathana se, jo unake anuyAyI the, kucha aisA hI samajhA thaa| maiM nirAza nahIM huaa| una ekAnta zAnta netroM ko camaka se jo AzAeM mere hRdaya meM utpanna huI thIM, unako nirAzA meM pariNata nahIM honA pdd'aa| mere paricita mitra ne apane aMgrejI bhASA ke jJAna ke varSa meM isa prAcIna dhaura yugamAnya ukti ko yA to sunA nahIM yA usa para dhyAna nahIM diyA ki prazA bhinatu me tamaH arthAt saccA jJAna ajJAna ke samasta andhakAra kA nAza kara detA hai / jaba maiM AcAryazrI se saMdhyA ke zAnta samaya meM punaH milA to mujhase kahA gayA ki maiM apane praznoM ko vizeSakara dUsare prazna ko vistAra se punaH puuchuuN| maiMne apane dUsare prazna kA vistAra karate hue kahA ki pazcima meM loga pauruSa aura zaurya ko hamAre prAcIna kSatriyoM kI bhA~ti mAnavI guNa mAnate haiM aura jIvana meM sAhasa ko sarvopari sthAna dete haiN| uttara spaSTa aura nizcita the aura acchA hotA ki maiMne unako pUrA likha liyA hotaa| kintu aba apanI smRti ke AdhAra para saMkSepa meM hI unakA vizleSaNa kara pAUMgA / prathama prazna kA uttara dete hue AcAryazrI ne kahA ki kisI dharma, mAnyatA yA sampradAya aura usake saMtoM yA dharmAcAyoM ke bAre meM nindAtmaka yA hIna bhASA kA prayoga karanA svayaM unake dharma ke viruddha hai| dUsare prazna kA uttara kAphI vistRta aura lambA thaa| unakA kahanA thA ki hiMsA aura saMdeha-lipsA do mUlabhUta burAiyAM haiM, jinase mAnava jAti pIr3ita hai aura ye yuddha ke atyanta umra aura vyApaka pratIka hai| ina donoM nagna burAiyoM para vijaya prApta karane kA ekamAtra mArga ahiMsA hI hai aura duniyA ko yaha satya eka dina svIkAra karanA hI hogaa| manuSya sabase bar3I burAiyoM para vijaya prApta kiye binA kaise mahattara siddhi prApta kara sakatA hai ? anta meM zrAcAryazrI merI ora muskarAye aura pUchA ki kyA merA samAdhAna ho gyaa| maiMne uttara diyA ki mujhe uttara pratyanta sahAyaka pratIta hue haiM aura maiMne praNAma kara unase bidA lii| usake bAda isa ghaTanA ke varSoM bAda maiMne kalakattA meM eka vizAla janasamUha se bhare hue paNDAla meM prAcAryazrI ko praznandolana para pravacana karate hue sunaa| usake bAda unhone thor3e samaya ke lie mujhase vyaktigata vArtAlApa ke lie khaa| unhoMne deza ke bhItara naitika mUlyoM ke hrAsa para apanI cintA vyakta kii| unhoMne kahA ki unheM bhraSTAcAra aura naitika patana kI zaktiyoM ke viruddha mAndolana karane kI antartama se preraNA ho rahI hai, vizeSakara jabaki svayaM unake sapane sampra dAya ke loga bhI tejI se patana kI pora jA rahe haiN| maiMne pUchA ki apanI saphalatA ke bAre meM unakA kyA khyAla hai, unake mukha para vahI muskarAhaTa khela gaI, hAlAMki unake netroM meM udAsI kI rekhA khilI huI dikhAI dii| unhoMne kahA, jaba vaha naI dillI meM paMDita javAharalAla neharU se mile the to unhoMne paMDitajI se pUchA thA ki aNuvrata Andolana kI saphalatA ke bAre meM unakA kyA khyAla hai| paMDitajI ne kahA thA ki vaha dina-pratidina duniyA ke sAmane ahiMsA kA pracAra karate rahate haiM, kintu unakI bAta kauna sunatA hai ? paMDitajI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 tejomaya pArazI vyaktitva [ 41 ne kahA ki hamako apane dhyeya para aTala rahanA hai aura usakA pracAra karate jAnA hai| prAcAryazrI ne kahA ki zAnti aura pavitratA ke dhyeya para unakI bhI aisI hI zraddhA aura niSThA hai| tejomaya mahApuruSoM kI agalI paMkti meM mujhe saubhAgya prathavA durbhAgya vaza apane jIvana ke 70 varSoM meM aise bahusaMkhyaka lAgoM se milane kA kAma par3A jo prasiddha aura mahAna vyakti kI khyAti ajita kara cuke the / kheda hai ki unameM se bahuta kama logoM ke mukha para maiMne satya aura pavitratA kI vaha ujjvala jyoti apane pUre teja ke sAtha camakate hue dekhI, jaisI ki eka zuddha pAbadAra hIre meM camakatI dikhAI detI hai| maiM pAradarzI aura tejomaya mahApuruSoM kI agalI paMkti meM prAcAryazrI tulasI kA sthAna dekhatA huuN|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambhavAmi yuge yuge zrI ko0 pra0 subrahmaNya ayyara bhUtapUrva upakulapati-lakhanaU vizvavidyAlaya pragati kI gati Aja saMsAra eka bhayaMkara sthiti meM hai| eka ora to pAzcAtya vidvAna aura vaijJAnika prapane buddhi-bala aura parizrama se vijJAna kI adbhata vRddhi karA rahe hai aura dUsarI ora vahIM ke rAjanaitika netA vaijJAnikoM dvArA AviSkRta tattvoM ke AdhAra para naye-naye vidhvaMsaka astra-zastra banavA rahe haiM aura sAre saMsAra ko vinAzonmukha banA rahe hai| jahA~ manuSya-nirmita graha sUrya kA paribhramaNa kara rahA hai, vahA~ yaha samAcAra bhI sunane meM AtA hai ki eka kSaNa meM eka vistRta bhUmibhAga ko nirjIva banAne kI zakti rakhane vAle 'kobAlTa bama' kA nirmANa atyanta nikaTa hai| prema ko aihika aura pAralaukika sukha kA mukhya upAya ghoSita karane vAle IsAI dharma meM usI ke anuyAyiyoM kI zraddhA pratidina zithila hotI jA rahI hai| vimAnoM ke naye-naye prakAra AviSkRta ho rahe haiM, jisase pRthvI meM dUratA kA lopa-sA ho rahA hai| viprakRSTa manuSya-jAniyA~ sannikRSTa ho rahI haiM / isake phalasvarUpa aba sabhI manuSya-jAtiyA~ anya manuSya jAtiyoM ko sAkSAt dekha sakatI haiM aura unase samparka aura vyavahAra kara makatI haiN| parantu isa paraspara-paricaya se pArasparika Adara hI bar3ha rahA ho, yaha bAta nahIM hai| kabhI-kabhI pArasparika dveSa bhI bar3hatA hai| jaba taka vijAtIya aura vidharmI loga dRSTigocara nahIM hote haiM, viprakRSTa hI rahate haiM, taba taka unake prati upekSA kI hI buddhi adhikAMza banI rahatI hai| aba to saba loga saba jagaha jaldI pahu~ca jAte haiN| aba bhAratIya adhika saMkhyA meM videzoM meM saMcAra karate hai aura nivAsa bhI karate hai| isI prakAra videgI atra adhika saMkhyA meM bhArata Ane lage haiN| isalie paraspara bheda adhika spaSTa hone lagA hai| sabhyatA, saMskRti aura yuga ima naye maMsAra meM bhArata, apane svabhAva aura apanI saMskRti ke anamAra, eka viziSTa sthAna prApta karane ke lie yatna kara rahA hai| aba bhArata ne rAjanaitika svAtantrya prApta kara liyA hai| parantu svAtantrya eka upAya-mAtra hai / usake dvArA eka bar3e lakSya ko middha karanA hai tathA isa prAcIna deza ko nanIna banAnA hai| yaha eka bahuta bar3A kAma hai prAra umameM hara vyakti kA mahayoga apekSita hai| isa deza kI purAnI sabhyatA aura saMskRti ko isa naye yuga ke anurUpa banAnA hai| jIvana ke hAka vibhAga meM AmUla parivartana lAnA hai| yaha kAma prArambha ho gayA hai| kendrIya sarakAra kI jo pattavarSIya yojanAeM cala rahI haiM, unakA mukhya uddezya yahI hai| unameM yadyapi Arthika sudhAra para adhika jora diyA jA rahA hai, phira bhI adhikAriyoM ko isa bAta kA pUrA jJAna hai ki kevala Arthika unnati me, kevala dAridraya-nivAraNa se, deza kI unnati nahIM ho sakatI hai / sAtha-sAtha aneka sAmAjika sudhAra bhI Avazyaka hai| zikSA-kSetra meM yaha deza bahuta pichar3A huA hai| isa yuga meM yaha lajjA aura paribhava kI bAta hai / yadyapi isa deza meM acche-acche vidvAn bhI milate hai| parantu ima yuga meM unnati kI kamauTI hI dUsarI hai| kevala bIsa pratizata AdamI hI peTa-bhara khA sake aura saba bhUkhe raha jAya to yaha deza ko samRddhi nahIM kahI jA makatI hai| acche-acche vidvAn bhale hI milate hoM, parantu adhikAMza janatA yadi nirakSara hai to dazA unnati kI nahIM samajhI jA sakatI hai| itanI vidvattA to vyartha gaI, kyoMki usakA sAdhAraNa janatA para koI asara hI nahIM huaa| isa yuga meM sAdhAraNa janatA kI unnati hI unnati samajhI jAtI hai| isa dRSTi se abhI bhArata meM bahana kAma bAkI hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] sambhavAmi yuge yuge kAma itanA bar3A aura sarvatomukha hai ki sArI janatA yadi bar3I tatparatA aura ekatA ke sAtha nirantara prayatna kare, taba kArya-siddhi kI sambhAvanA hai, nahIM to bilkula nahIM hai| kucha ine-gine vyaktiyoM ke isa kAma meM bhAga lene se lakSya pUrA nahIM ho sakatA hai / sArI janatA kA sahayoga apekSita hai; bar3A aikamatya ho aura utsAha ho| cIna ke sambandha meM bhArata meM taraha-taraha kI bhAvanAeM haiM / vahA~ kI rAjanaitika aura Arthika vyavasthA ke bAre meM yahA~ kAphI matabheda bhI haiN| kucha bhAratIya cIna ho Aye haiM aura unhoMne apane-apane anubhavoM kA varNana bhI kiyA hai| ina varNanoM ko par3hane ke bAda aura lauTe hue kucha vyaktiyoM se vArtAlApa karane ke anantara yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki cIna meM utsAha hai aura ekatA hai| cIna kI janatA apane deza kI unnati ke lie bar3e utsAha ke sAtha bhagIratha prayatna kara rahI hai| isa bAta kI bhArata meM atyanta AvazyakatA hai| kyA yahAM apekSita utsAha aura ekatA hai? kucha aMza meM to donoM haiN| kucha aMza meM ekatA hai, isa bAta kA pramANa yaha hai ki sAre bhArata meM eka hI rAjanaitika dala rAjya kara rahA hai| bhArata ne saMsAra kA sabase bar3A prajAtantra sthApita kiyA hai aura vaha cala bhI rahA hai| deza kI unnati ke lie bar3I-bar3I yojanAeM banAI jA rahI haiM aura kAryAnvita kI jA rahI haiN| isa kAma meM lAkhoM kI saMkhyA meM sarakArI karmacArI lage haiM, asaMkhya sAdhAraNa vyakti bhI vyApta hai| jahA~ ravAtantrya ke pahale na kevala aMgrejI rAja thA, aneka choTI-choTI dezI riyAsata bhI thIM, rAjA-mahArAje aura navAba apane-apane rAjya meM svecchAnusAra rAja karate the; vahA~ taba ina riyAsatoM meM prajA kA koI bhI adhikAra nahIM thaa| isa samaya to bhArata kA koI bhI aMza nahIM, jahAM prajAtantra cala nahIM rahA ho aura jahA~ prajA kA adhikAra na ho / isa dRSTi me samasta bhArata eka hI mUtra meM bAMdhA gayA hai| yaha eka prakAra kI ekatA hai| yaha avazya unnati kA lakSaNa hai| isake AdhAra para bar3e-bar3e kAma kiye jA sakate haiN| caritra-bhraMza kucha mantoSajanaka bAtoM ke hote hue bhI svAtantrya ke bAda deza meM asantoSa phaila rahA hai| pacavarSIya yojanAyoM ke maphala hone para bhI deza meM zikAyata sunane meM A rahI haiM / ye duHkha kI prAvAje sAdhAraNa janatA kI daridratA aura pichar3I huI sthiti ke sambandha meM nahIM haiN| cAroM ora se eka hI zabda-prayoga sunane meM AtA hai aura vaha hai 'critr-bhrNsh'| loga apane mAdhAraNa vArtAlApa meM, neta-varga apane bhASaNoM meM, yahI ghoSita karate haiM ki deza ke sAmane sabase bar3I samasyA janatA ke caritra-bhraMza kI hai / dharma aura mAnavatA kA pUrA tiraskAra karake loga apanA svArtha sAdhane meM tatpara hai| jIvana ke haraeka kSetra meM dama bAta kA anubhava kiyA jA rahA hai / janatA kA aisA koI bhI varga nahIM hai jo isa caritra-bhraza se bacA ho / kimI varga, dala, dharma, sampradAya yA varNa ko dUsaroM para isa viSaya meM abhiyoga karane kA adhikAra nahI hai| jaba taka gAMdhIjI hamAre vIca the, taba taka hama logoM ke eka bar3e patha-pradarzaka the / ve hara eka vyakti ko, hara eka dala ko, hara eka varga ko, zAsana ke adhikAriyoM ko, samasta deza ko naritra kI dRSTi se dekhA karate the| unakI vahI eka kasauTI thI / rAjanIti ke kSetra meM dharma aura caritra kI rakSA karate hue kAma karanA asambhava samajhA jAtA thaa| unakA sArA jIvana isa bAta kA pramANa hai ki yaha vicAra atyanta bhramamUlaka hai| pratidina apanI prArthanA-sabhAgoM meM jo choTe-choTe dasa-dasa minaTa ke bhASaNa diyA karate the, unakA mukhya uddezya janatA kA caritra-nirmANa hI thaa| unake ye bhASaNa bar3e mArmika the, vicArazIla loga unakI pratIkSA karate the, samAcAra-patroM meM sabase pahale unhIM ko par3hA karate the aura dina meM apane mitroM ke sAtha unhIM kI carcA karate the| ina bhASaNoM kA prabhAva sarakArI karmacAriyoM para, adhyApaka aura vidyArthiyoM para, vyApAriyoM para, gRhasthoM para, dharmopadezakoM para, sArI janatA para par3atA thaa| gAMdhIjI ke svargavAsa hone ke bAda unakA vaha sthAna aba bhI rikta hai| koI bhI usako grahaNa karane meM apane ko samartha nahIM pA rahA hai| dharma nirapekSatA banAma dharma-vimukhatA deza ke punanirmANa meM sabase bar3A kAma kendrIya aura prAdezika zAsanoM ke dvArA hI kiyA jA rahA hai| yaha svAbhAvika bhI hai| unake pAsa zakti bhI hai, dhana bhI hai| parantu isa kAma meM zAsanoM kI eka vizeSa dRSTi hotI hai| unakI
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana prAya [ prathama dRSTi adhikAMza mAthika hotI hai| hamAre zAsana ko dharma-nirapekSa zAsana hone kA bar3A garva hai| vAstava meM to hamArA zAsana dharma-nirapekSa zAsana nahIM hai| dharma vizeSa nirapekSa bhale hI ho, parantu sarvathA dharma se vimukha nahIM hai| koI bhI zAsana sAmAnya dharma kI upekSA nahIM kara sktaa| parantu vastusthiti yaha hai ki zAsana kI bar3I-bar3I yojanAeM dharma kI dRSTi se nahI banAI jA rahI haiN| hamArA zAsana to avazya cAhatA hai ki janatA kA caritra U~cA ho| hamAre zAsana ko bahuta duHkha hai ki deza meM svAtantrya ke bAda caritra gira rahA hai / parantu zAsana kA vicAra yaha hai ki deza meM pArthika unnati ke sAtha-sAtha caritra kI unnati svayaM hI ho jAyegI / paritra-unnati ke sAkSAt prayatna karanA zAsana kA kAma nahIM hai, vaha to janatA kA kAma hai| prAcIna bhArata meM paristhitiyA~ bhinna thiiN| janatA meM dharma buddhi adhika thI, paraloka se Dara thA, dharmAcAryoM ke netRtva meM zraddhA thii| pratyeka dharma aura sampradAya ke aneka dharmAcArya hote the aura janatA para bar3A prabhAva thaa| zAsana aura dharmAcAryoM kA paraspara sahayoga thaa| donoM milakara janatA ko caritra-bhraMza se bacAte the| vaha paristhiti aba nahIM hai| prazna yaha hai-aba kyA ho ? dharmAcAryoM ke lie svaNima avasara paristhiti to avazya bahuta badala gaI hai| parantu smaraNa rahe ki hama loga apane-apane dharma ko sanAtana mAnate hai| hama loga mAnate haiM ki paristhiti ke bhinna hote hue bhI mAnava-jIvana meM kucha aise tattva haiM jo sanAtana hai, jinako svIkAra kiye binA manuSya-jIvana saphala nahIM ho sakatA hai, manuSya sukha prApta nahIM kara sakatA hai| bhArata meM aneka dharmoM aura sampradAyoM kA janma huaa| hara eka dharma aura sampradAya apane tatvoM ko sanAtana mAnatA hai aura unako hara eka paristhiti meM upayukta mAnatA hai| ina tatvoM kA rahasya hamAre dharmAcArya hI jAnate haiM, ve hI sAdhAraNa janatA meM unakA pracAra kara sakate hai| bhArata meM jo-jo dharma aura sampradAya utpanna hue, ve saba bhArata meM Aja bhI kisI-na-kisI rUpa meM vidyamAna haiN| unakI paramparAeM bhI adhikAMza surakSita haiN| ina dhamoM ke rahasya jAnane vAle dharmAcArya aura sAdhu-saMnyAsI hamAre hI bIta hai aura jagaha-jagaha kAma bhI kara rahe haiN| hA~, praba zAsana me unakA itanA sambandha nahIM hai jitanA prAcIna kAla meM thaa| nathApi ina dharmoM kA rahasya jAnane vAle janatA hI ke bIca rahate hai aura janatA ke antargata haiN| kyA hamako yaha prAzA karane kA adhikAra nahIM hai ki isa bhayaMkara mamaya meM jaba caritra-bhraza ke kAraNa janatA adhika pIDita hai, hamAre dharmAcArya aura sAdhu-saMnyAsI apane ko saMgaThina karake deza ke caritra nirmANa kA kAma apane hAtha meM le le| janatA meM isa prakAra kI prAzA honA svAbhAvika hai aura dharmAcAryoM ko yaha digbalAne ke lie eka svaNima avamara prApta hai ki hamAre prAcIna dho aura sampradAyoM meM Aja bhI jAna hai| prAcAryazrI tulasI kI divya dRSTi jina dharmAcAryoM ne vartamAna paristhitiyoM ko acchI taraha se samajha kara isa naye avasara para, bhAratIya janatA aura bhAratIya saMskRti ke prati agAdha zraddhA aura prema se prerita hokara unakI rakSA aura sevA karane kA nizcaya kiyA. unameM prAcAryazrI tulasI kA nAma prathama gaNya hai| prAcAryazrI ne apanA 'aNuvrata-Andolana' prArambha karake vaha kAma kiyA hai jo hamAre sabase bar3e vizvavikhyAta netA nahIM kara sakate the| unhoMne apanI divya dRSTi se dekha liyA ki caritra-bhraMza ke kyAkyA bure asara deza para ho cuke haiM aura adhika kyA-kyA ho sakate haiN| unhoMne dekhA ki isake kAraNa deza kA kRccha-samupAjita svAtantrya khatare meM hai| caritra-bhaMga ke kAraNa vyakti, varga, dala pora jAtiyAM apane-apane svArtha-sAdhana meM tatpara haiM, deza, dharma aura saMskRti kA cAhe jo bhI ho jaae| caritra-bhraMza kA eka bahuta kar3avA phala yaha hotA hai ki janatA meM pArasparika vizvAsa sarbathA samApta ho jAtA hai| jahA~ paraspara vizvAsa nahIM hai, vahA~ saMgaThana nahIM ho sakatA hai; jahA~ phUTa hotI hai, vahA~ ekatA naSTa hotI hai / aba deza meM phira alaga-alaga hone kI pravRtti bar3ha rahI hai| naye-naye sUboM kI mAMga cAroM prora se uTha rahI hai| inake pIche vyaktiyoM kA aura vargoM kA svArtha chipA humA hai| bhASA-sambandhI jhagar3e jisa prakAra uttara bhArata meM droha aura hiMsA ke kAraNa ho rahe haiM, usI prakAra dakSiNa bhArata aura laMkA meM bhii| vyaktigata jIvana meM
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ maNyApa ] sambhavAmi puge puge [ 45 itanA zathilya A gayA hai ki saMyama kA kucha bhI mulya nahIM rahA / bhAratIya saMskRti kA prANa hI maMyama hai| saMyama-prANa praNavata-prAndolana prArambha karake prAcAryazrI tulasI ne apanI dharmaniSThA aura dUradarzitA dikhalAI hai| aNuvrata ke antargata jo pA~ca vrata haiM, arthAt ahiMsA, satya, pracIrya, brahmacarya aura aparigraha-ye bhAratIya saMskRti se svalpa paricaya bhI rakhane vAloM ke lie koI naI bAta nahIM hai| bhArata meM jitane dharma utpanna hue, una sabame inakA prathama sthAna hai| kyoMki ye saba saMyamamUlaka haiM aura saMyama hI bhAratIya dharmoM kA prANa hai| athavA dharma-mAtra kA, cAhe vaha bhAratIya ho athavA videzI, saMyama hI kimI-na-kimI rUpa meM prANa hai| ina vratoM ko svIkAra karane meM vi.mI bhI dharma ke anuyAyiyoM ko prApatti nahIM honI caahie| ye vrata isalie aNuvrata kahe gaye haiM ki mahAvata inase bhI bar3hakara haiM aura unake pAlana karane meM adhika prAdhyAtmika zakti apekSita hai / parantu mAdhAraNa vyaktiyoM ke lie aNuvratoM ke pAlana meM bhI caritra cAhie / janatA meM ina pAMcoM tatvoM ke abhAva asaMkhya rUpa grahaNa kiye hue haiN| ahisA hI ko lIjiye / isake abhAva kA bahuta spaSTa rUpa no grAmiSabhojana hai| parantu isake aura bhI asaMkhya rUpa haiM jinako pahacAnane ke lie vikasita buddhi apekSita hai| inake pAlana meM tyAga kI AvazyakatA hai| isameM koI sandeha nahIM ki agara koI vyakti maccI niSThA se inakA pAlana kare to usake jIvana meM eka bar3A parivartana ho jAtA hai| samAja se usakA sambandha prAnandamaya ho jAtA hai, vaha bhItara me mugvI bana jAtA hai / zarta yaha hai ki zraddhA ho / vratoM kA pAlana bhItarI preraNA se ho, bAhara ke dabAva se nhiiN| bhAratIya saMskRti kA eka puSpa jima paddhati meM prAcAryazrI tulamI ne praNavata-grAndolana prArambha kiyA aura usako samasta bhArata meM phailAyA, usase unake vyaktitva kA prAvalya aura mAhAtmya spaSTa hotA hai| pahale to unhoMne isa kAma ke lie apane hI jainamampradAya ke kucha sAdhuzro aura sAdhviyoM ko taiyAra kiyA / ava unake pAsa pranekoM vihAn, sahanazIla,hara eka paristhiti kA sAmanA karane kI zakti rakhane yAle sahAyaka haiM jo pada-yAtrA karate hue bhArata ke bhinna-bhinna pradezoM meM saMcAra karate hai aura janatA meM naye prANa phaMka dete haiN| unakI niyamabaddha dinacaryA ko dekha kara janatA prAzcaryacakita ho jAtI hai| umake pIche zatAbdiyoM kI paramparA kAma kara rahI hai| prAcAryazrI aura unake sahAyakoM kI jIvanazailI prAcIna bhAratIya saMskRti kA eka vikasita puSpa hai / isa prakAra kI jIvana melI bhArata ke bAhara nahIM dekhI jA sakatI hai / isa puNa ko prAcAryajI ne bhAratamAtA kI sevA meM samarpita kiyA hai| Ajakala ke gire hue bhAratIya samAja meM AcAryazrI kA janma huA / yahI lakSaNa hai ki isa samAja kA punarutthAna avazya hogaa|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI tulasI ke anubhava citra munizrI nathamalajI prAcAryazrI tulasI vividhatAnoM ke saMgama haiN| unameM zraddhA bhI hai, tarka bhI hai, sahiSNutA bhI hai, Avega bhI hai, sAmya bhI hai aura zAsaka kA manobhAva bhI hai| hRdaya kA sukumAratA bhI hai aura kaThoratA bhI hai, apekSA bhI hai aura upekSA bhI hai| rAga bhI hai aura virAga bhI hai| virodhI yugaloM kA saMgama anekAnta kI bhASA meM pratyeka vastu aura pratyeka vyakti meM ananta virodhI yugala hote haiN| prAcAryazrI bhI eka vyakti haiN| unameM bhI ananta virodhI yugaloM kA saMgama ho, vaha koI Azcarya nhiiN| astitva kI dRSTi se Azcarya-jaisA kucha hai bhI nhiiN| pratyeka prAtmA meM ananta jJAna hai, ananta-darzana hai, ananta Ananda hai aura ananta zakti hai / Azcarya kA kSetra hai, abhivyakti / adRzya jaba dRzya banatA hai, taba mana ko camatkAra-sA lagatA hai| pAnI kA yoga milatA hai, miTTI kI gandha avyakta se vyakta ho jAtI hai| agni kA yoga milatA hai, agara kI gaMdha avyakta me vyakta ho jAtI hai| miTTI meM aura agara meM gandha jo hai, vaha asata nahIM hai; vastu ke bahuta sAre paryAya, bahuta sArI zaktiyA~ avyakta rahatI haiM; anukala nimitta milatA hai, laba ve vyakta ho jAtI haiN| vaha abhivyakti hI camatkAra kA kendra hai| paudgalika vijJAna aura kyA hai ! yahI padgala kI avyakta zaktiyoM ke vyaktIkaraNa kI prkriyaa| _dharma aura kyA hai ? yahI caitanya kI avyakta zaktiyoM ke vyaktIkaraNa kI prkriyaa| isIlie unake saMsthAna camattAra se paripUrNa hai| prAcAryazrI kA vyaktitva bhI isIlie Azcaryajanaka hai ki usameM bahuta sArI zaktiyoM ko vyakta hone kA avasara milA hai| hameM prAcAryazrI ke prati isIlie AkarSaNa hai, unakI upalabdhiyA~ viziSTa haiM / aura sarvopari AkarSaNa kA viSaya hai unakI zaktiyoM kI abhivyakti kI prkriyaa| hama unako viziSTa upalabdhiyoM ko dekha kevala pramoda kA adhikAra pA sakate hai; kintu abhivyakti kI prakriyA ko jAna kara hama svayaM prAcAryazrI tulasI banane kA adhikAra pA makate haiN| prAyogika jIvana tape binA koI bhI vyakti jyoti nahIM banatA aura khape binA koI bhI vyakti motI nahIM banatA, yaha zAzvata sthiti hai; para janatantra ke yuga me to yaha bahuta hI spaSTa hai| prAcAryazrI ne bahuta tapa tapA hai, ve bahuta khape haiN| janatA bI bhASA meM, unhoMne jana-hita-sampAdana ke lie aisA kiyA hai| unakI apanI bhASA meM, unhoMne apanI sAdhanA ke lie aimA kiyA hai| prAtmopakAra ke binA parApakAra ho sakatA hai, isameM unakA vizvAsa nahIM hai| unake abhimata meM paropakAra kA utsa prAtmopakAra hI hai| jo apane ko ga~vAkara dUsaroM ko banAne kA yatna karatA hai, vaha auroM ko banA nahIM pAtA aura svayaM ko ga~vA detA hai| dUsaroM kA nirmANa vahI kara sakatA hai, jo pahale apanA nirmANa kara le| prAcAryazrI ko vyaktinirmANa meM jitanA rasa hai, usame kahIM adhika rasa apane nirmANa meM hai| lagatA hai, yaha svArtha hai; para unakI mAnyatA meM, paramArtha kA bIja svArtha hI hai| unhoMne apane viSaya meM jo anubhava prApta kiye haiN| ve unhIM kI bhASA meM isa prakAra haiM"merA jIvana prayogoM kA jIvana hai / maiM hara bAta kA prayoga karatA rahatA hU~; jo prayoga kharA utaratA hai, use sthAyI
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prAcAryazrI tulasI ke anubhava citra rUpa detA huuN|" prAcAryazrI kA jIvana vaiyaktika kI apekSA sAmudAyika adhika hai| unakA cintana samudAya kI paridhi meM adhika hotA hai| ve terApaMtha ke zAstA haiM / zAsana meM unakA vizvAsa hai, yadi vaha prAtmAnuzAmana me phalita ho to| saMgaThana meM unakA vizvAsa hai. yadi vaha pAtmika pavitratA me zRMkhalita hoto / unakI mAnyatA hai, "merA mAtmA jitanI adhika ujjvala rahegI, zAsana bhI utanA hI samujjvala rhegaa|"2 stavanA meM khuza na hone kI sAdhanA prAcAryazrI kI AsthA prAtmA se phalita hai aura dharma meM kriyAnvita hai| isalie ve prAtma-vijaya ko sarvopari prAthamikatA dete haiM / lakSya kI siddhi kA aMkana karate hue prAcAryazrI ne likhA hai-"lADanUM kA eka vyakti'.. 'pAyA aura usane kahA-'ina varSoM meM mere manobhAva Apake prati bahuta bure rahe haiN| maiMne avAMcchanIya pracAra bhI kiyA hai| usane jo kiyA, vaha mujhe sunAyA / use muna krodha ubharanA sahaja thA, para mujhe bilkula krodha nahIM paayaa| maiMne socA, nindA suna kara uttejina na honA, isa bAta meM to merI sAdhanA kAphI saphala hai; para stavanA yA prazaMsA suna kara khuza na honA, isa bAta meM maiM kahA~ taka saphala hotA hai, yaha dekhanA hai|" asamarthatA ko anubhUti prAcAryazrI satya kI upAsanA meM maMlagna hai| satya ko abhaya kI bahuta bar3I apekSA hai| jahA~ abhaya nahIM hotA, yahA~ manya kI gati kuNThina ho jAtI hai| satya aura abhaya kI samanviti ne prAcAryazrI ko yathArtha kahane kI zakti dI hai aura isIlie unameM apanI durbalatAoM ko svIkAra karane va dUsaroM kI durbalatAnoM ko unhIM ke sammukha kahane kI kSamatA bikasita huI hai| terApaMtha ke prAcArya jo cAhate haiM, vaha unake gaNa meM mahaja hI kriyAnvita ho jAtA hai| kintu kucha bhAvanAeMgemI haiM, jinheM prAcAryazrI mamUce gaNa me pratibimbita nahIM kara paae| isa amamatA kA ullekha AcAryazrI ne isa bhASA meM kiyA hai--"merA hRdaya yaha kaha rahA hai ki dharma ko jyAdA se jyAdA vyApaka banAnA naahie| para samUce saMgha meM maiM isa bhAvanA ko bharane meM samartha nahIM huaa| ho sakatA hai, merI bhAvanA meM itanI majabUtI na ho, athavA anya koI kAraNa ho|" grAja ravivAra ke kAraNa vizeSa vyAkhyAna thA, para merI dRSTi meM adhika prabhAvotpAdaka nahIM rhaa|"5 / prAcAryazrI kimI bhI dharma-sampradAya para AkSepa karanA nahIM cAhate; para dhArmika logoM meM jo durbalatA ghara kara gaI haiM, una para kara prahAra kiye binA bhI nahIM rahate / bIkAnera meM eka aimA hI prasaMga thaa| usakA citra prAcAryazrI ke zabdoM meM yoM hai.-'prAja sAlhe kI holI vAle cauka me bhASaNa humA / upasthiti acchI thii| lagabhaga pAMca-chaha hajAra bhAI-bahina hogeN| dasa baje taka vyAkhyAna claa| isa sthAna meM jainAcArya kA vyAkhyAna eka vizeSa ghaTanA hai| yahA~ brAhmaNa hI brAhmaNa rahate haiN| jainadharma ke prati koI abhimaci nahI; phira bhI bar3I zAnti se pravacana huaa| yadyapi grAja kA pravacana bahuta spaSTa aura kaTu thA, phira bhI kaTakauSadha-pAna-nyAyena logoM ne use bahuta acche meM grahaNa kiyaa|" 1 vi0 saM0 2010 caitra kRSNA 14 2 vi0 saM0 2014 prAzvina zuklA 5, sujAnagar3ha 3 vi0 saM0 2014 dIpAvalI, sajAnagar3ha 4 vi0 saM0 2010 caitra kRSNA 7, punarAsara 5 vi0 saM0 2010 zrAvaNa kRSNA, jodhapura 6 vi0 saM0 2010 sAla kRSNA, bIkAnera
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] bhASAbaMdhI tulasI abhinandana pantha uvAra dRSTikoNa kA pariNAma prAcAryazrI kevala vAka-paTu hI nahIM, samayajJa bhI haiN| ve kaTa bAta bhI aisI paristhiti meM kahate haiM ki zrotA ko vaha asahya nahIM hotii| prAcAryazrI bahuta bAra kahate haiM ki mujha meM vyavahAra-kauzala utanA nahIM, jitanA ki eka zAstA meM caahie| para sacAI yaha hai ki unakA kaThora maMyama unheM kRtrima vyavahAra kI ora prerita nahIM krtaa| ve praupacArikatAmoM se dUra haTate jA rahe haiM, phira bhI unakI sahRdayatA paripakva hai| prAcAryazrI ke mAnasa meM kramika vikAsa huA hai| unakI pragati nattvavetA kI bhUmikA se sthitaprajJatA kI bhUmikA kI ora huI hai| ve eka dharma-sampradAya ke prAcArya haiM, phira bhI unakA dRSTikoNa sampradAyAtIta hai / unakI vizeSatAeM isalie camakI haiM ki unhoMne dUsaroM kI vizeSatAoM ko mukta bhAva se svIkAra kiyA hai / ve isIlie sabake bane haiM ki unhoMne sabako apanatva kI dRSTi se dekhA hai| ve pratIta aura vartamAna kI talanA karate hue aneka bAra kahate haiM-"aAja hama bhI udAra bane haiM, Apa loga bhI udAra bane haiN| maiM mAnatA hU~ ki saba sampradAya udAra bane haiN| udAra bane binA koI vyakti grahaNazIla bhI nahIM bntaa|" prAcAryazrI ke sAmane jo vizeSatA pAtI hai, use ve sahasA grahaNa kara lete haiN| yaha unake udAra dRSTikoNa kA pariNAma hai| prAcAryazrI kI DAyarI ke pRSTha isake svayaMbhU pramANa haiM / "mAja dupaharI meM paune tIna baje vimalA bahina aaii| vaha vinobA ke bhUdAna-yajJa kI vizeSajJA hai, viduSI hai| bar3A acchA vaktavya detI hai| prAkRti para poja hai| thor3A pravacana sunaa| bhUdAna-yajJa ke kAryakartA praccheacche haiN| isame pragati kA sUcana milatA hai| aNuvrata-Andolana ke kAryakartA bhI aise hoM, to bahuta kAma ho sktaa|" __"aAja vRndAvana ke vana mahArAja vaiSNava saMnyAsI paae| ve vRndAvana meM eka vizvavidyAlaya banAnA cAhate haiN| prAthamika taiyArI ho gii| usameM saba dharmoM ke tulanAtmaka adhyayana ke lie teraha pITha rakhe gaye haiN| unameM eka jaina-pITa bhI hai| jaina-pITha ke lie logoM ne hamArA nAma sujhAyA, isalie ve pAe haiN| bahuta bAteM huI / samanvayavAdI va vidvAna vyakti mAlUma hue|"2 isa udAra dRSTi se hI prAcAryazrI kA anya darzanAnuyAyiyoM ke sAtha samparka bar3ha gayA hai| ve yahAM pAte haiM aura AcaryazrI unake vahA~ jAte haiN| isa krama se samanvaya kI eka sundara saSTi huI hai| prAcAryazrI ne aise aneka prasaMgoM kA ullekha kiyA hai-"Aja tIna bauddha bhikSu aae| eka laMkA ke the, eka barmA ke aura tIsare mahAbodhi sosAyaTI bambaI ke maMtrI the| pravacana sunaa| AgAmI ravivAra ko sosAyaTI kI tarapha se yahIM sikkAnagara meM vyAkhyAna rakhA hai aura mujhe apane vihAra meM le jAne ke lie nimaMtraNa dekara gae haiN|" "mAja hama bauddha vihAra meM ge| vahAM ke bhikSumo ne bar3A svAgata kiyaa| pracchI carcA clii| phira phAdara viliyamsa ke carca meM ge| ye saba bambaI maMdala sTezana kI tarapha haiN|" drutagAmI pAda-vihArI prAcAryazrI pAda-vihArI haiM; kintu unakA kAryakrama yAna vihArI se drutagAmI hotA hai| eka prasaMga hai-"aAja sikkAnagara meM vyAkhyAna huaaa| vyAkhyAna ke bAda eka 'raziyana' sundaralAla ke sAtha aayaa| usane kahA-"bhAratIya logoM kI taraha raziyanoM ko svataMtratA me phalane-phUlate kA avasara nahIM miltaa| bar3A kaSTa hotA hai|" usakI bahuta jijJAsAeM thIM, para hameM samaya nahIM thaa| Der3ha baje je. je. skUla oNpha ArTasa, jo eziyA kA suprasiddha kalA-zikSaNa kendra hai, meM pravacana karane ge| phira borIbandara sTezana hote hue laukAgaccha ke upAzraya meM yati hemacandrajI, jo do bAra apane yahA~ 1 vi0 saM0 2010 pAzvina zuklA, bambaI-simakAnagara 2 vi0 saM02016 kArtika kRSNA 7, kalakattA 3 vi0 saM0 2011 prAzvina zuklA 2, bambaI vi0 saM0 2011mAzvina zuklA 3, bambaI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranyAya ] prAcAryazrI tulasI ke anubhava citra [ 46 mA cuke the, se milane ge| kucha pravacana kiyaa| upAzraya bar3A hai| phira sikkAnagara paaye|" "gaMgAzahara se vihAra kiyaa| dUsare dina nAla phuNce| rAste meM nayusara daravAje ke bAhara lAlIbAI kA pAzrama hai, vahA~ ge| vaha puruSa-veSa meM rahatI hai| bhagavA pahanatI hai| vidhavA bahinoM ke caritra-sudhAra kA kAma karatI hai| usakI bahuta ziSyAeM haiM / ve sira ke bAla muMDAtI haiM aura sapheda vastra pahanatI haiN| lAlIbAI bolI-'prAcArya bhAzArAma jI se hama Apake viSaya meM bahuta bAteM sunatI haiM, para Aja Apake darzana ho ge| vahA~ kA vAtAvaraNa acchA mAlUma diyaa|" siddhAnta aura samajhautAvAdI dRSTikoNa prAcAryazrI sarva dharma-samanvaya ke samarthaka rahe haiN| sAmpradAyika ekatA unakI dRSTi meM asaMbhava yA asvAbhAvika prayatna hai| siddhAnta aura samajhautAvAdI dRSTikoNa unake abhimata meM bhinna vastueM haiN| ve sampradAya-maitrI ke poSaka haiM / vicAra-bheda maMtrI ke abhAva meM hI palatA hai| sahaja hI tarka hotA hai, kyA vicAra-bheda maitrI meM bAdhaka nahIM hai ? prati-prazna bhI hotA hai, kyA jinameM maMtrI hai, unameM koI vicAra-bheda nahIM hai| athavA jinameM vicAra-bheda nahIM hai unameM maitrI hai hI ? maitrI kA sambandha jitanA sadvyavahAra aura hRdaya kI svacchatA se hai, utanA vicAroM kI ekatA se nahIM hai| apane-apane siddhAntoM ko mAnya karate hue bhI saba sampradAya mitra bana sakate haiM / jo vicAroM se hamAre sAtha nahIM hai, vaha hamArA virodhI hI hai-aimA mAnanA apane hRdaya kI apavitratA kA cihna hai| do virodhI vicAroM kA sahAvasthAna yA saha-astitva sarvathA sambhava hai| isI dhAraNA kI nIti para prAcAryazrI ne vi0 saM0 2011 bambaI meM sampradAya-maitrI ke pAMca vrata prastuta kie : 1. maNDanAtmaka nIti baratI jaaye| apanI mAnyatA kA pratipAdana kiyA jaaye| dUsaroM para likhita yA maukhika prAkSepa na kiyA jaaye| 2. dUsaroM ke vicAroM ke prati sahiSNutA rakhI jaaye| 3. dUsare saMpradAya aura usake anuyAyiyo ke prati ghRNA va tiraskAra kI bhAvanA kA pracAra na kiyA jaaye| 4. koI maMpradAya-parivartana kare to usake sAtha mAmAjika bahiSkAra grAdi pravAMchanIya vyavahAra na kiyA jaaye| 5. dharma ke maulika tathya-ahimA, satya, pracaurya, brahmacarya aura aparigraha ko jIvana-vyApI banAne kA sAmUhika prayatna kiyA jaaye| una dinoM ke prAcAryazrI ke manomanthana ke citra ye haiM: "isa varSa sthAnakavAsI sAdhanoM kA sammelana bhInAsara meM hone vAlA hai| sunA hai, ve thalI kI aora bhI jaayNge| maiMne apane zrAvakoM se kahA hai ki yadi ve vahAM prAya to unake sAtha kimI prakAra kA durvyavahAra na ho, isakA pUrA dhyAna rakhA jaaye|" "aAja jayaprakAzanArAyaNa me milana huaa| eka ghaMTe taka bAtacIta huI / vicAroM kA mAdAna-pradAna huaa| ahiMmaka dRSTiyoM kA samanvaya ho, yaha maiMne sujhAyA / vAtAvaraNa bar3A mauhArdapUrNa rhaa|"" "jayaprakAzajI prAja tIna baje phira paaye| uname jIvanadAnI banane kA itihAsa munA,bar3A sphUrtidAyI thaa| phira unhoMne pUchA-"ahiMsaka zaktiyoM kA milana ho, isa bAre meM Apake kyA mujhAva haiM ? maiMne kahA vicAroM kA prAdAnapradAna ho, paraspara eka-dUsare ko bala de, kaThinAiyoM ke pratikAra ke lie saha-prayatna ho aura sAmAnya nIti kA nirdhAraNa ho|" unhoMne kahA--"maiM yaha vicAra vinobA ke pAsa rakheMgA aura mApase bhI samaya-samaya para samparka banAye rkhNgaa|"5 1 vi0 saM0 2011 bhAdrava kRSNA 11, bambaI 2 vi0 saM0 2010 dvitIya vaisAkha kRSNA 1, nAla 3 vi0 saM0 2011 magasara kRSNA 1, bambaI-carcageTa 4 vi0 saM0 2011 magasara kRSNA 3, bambaI-carcageTa 5 vi0 saM0 2011magasara kRSNA 5, bambaI-carcageTa
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. ] prAcAryamI tulasI abhimabama pampa [ prathama mauna kI sAdhanA samanvaya kI sAdhanA ke lie prAcAryazrI ne bahuta sahA hai| mauna kI bahuta bar3I sAdhanA kI hai| usake pariNAma bhI anukala hue haiM / isa prasaMga meM prAcAryazrI kI DAyarI kA eka pRSTha hai : "aAja vyAkhyAnoparAnta bambaI samAcAra ke pratinidhi mi0 trivedI paae| unheM pradhAna sampAdaka sorAvajI bhAI ne bhejA thaa| hamArA virodha kyA ho rahA hai? use jAnanA cAhate the| aura ve yaha bhI jAnanA cAhate the ki eka ora se itanA virodha aura dUsarI ora me itanA mauna / prAvira kAraNa kyA hai ?'' "aAja trivedI kA lekha bambaI-samAcAra meM aayaa| kAphI spaSTIkaraNa kiyA hai| ve kahate the, aba hamane AkSepapUrNa lekhoM kA prakAzana baMda kara diyA hai| yaha nibhegA to acchI bAta hai|"2 "samanvaya-sAdhakoM ke prati prazaMsA kA bhAva bana rahA hai--vijayavallabha sUrIjI kA svargavAsa ho gyaa| unakI bhAvanA samanvaya kI thii| ve apanA nAma kara ge|" ___ "isa dizA meM sarva dharma-goSThiyA~ bhI hotI rahIM--prAja sarvadharma-goSThI huI / usameM ImAI dharma ke pratinidhi vegna Adi tIna amarIkana; pArasI, rAmakRSNa maTha ke maMnyAsI sambuddhAnandajI, pArya mamAjI Adi vaktA the| anta meM apanA pravacana huA / phAdara viliyamsa ne usakA aMgrejI anuvAda kiyA / bar3e acche DhaMga se kiyaa| kAryakrama saphala rhaa|" unhIM dinoM bambaI-samAcAra meM eka virodhI lekha prakAzita huA / AcAryazrI ne usa samaya kI mana:sthiti kA citraNa karate hue likhA hai--"aAja bambaI samAcAra meM eka munijI kA bahuta baDA lekha pAyA hai| AkSepoM se bharA hayA hai| bhikSu-svAmI ke padyoM ko vikRta rUpa meM prastuta kiyA gayA hai / jaghanyatA kI hada ho gii| par3hane mAtra meM prAtma-pradezoM meM kucha garmI pA sakatI hai / auroM ko girAne kI bhAvanA se manuSya kyA-kyA kara makatA hai, yaha dekhane ko milaa| usakA pratikAra karanA mere to kama U~catA hai| grAgvira isa kAma meM ( auroM ko nIcA dikhAne ke kAma meM ) hama kaise bagavarI kara sakate haiM ! yaha kAma to jo karate haiM, unhIM ko mabAraka ho! alabanA spaSTIkaraNa karanA jarUrI hai, deva, kisa taraha hogaa|"5 "idhara meM virodhI lekhoM kI bar3I halacala hai| dUsare loga unakA sIdhA uttara de rahe haiN| unheM ghaNA kI dRSTi me dekha rahe haiM / apanA mauna bar3A kAma kara rahA hai|" sAdhu-sAdhviyoM kA nirmANa dama mona kA artha vANI kA prayoga nahIM, kintu umakA maMyama hai| prAcAryazrI kA jIvana saMyama ke saMskAra meM palA hai, isalie ve dUsaroM ke asaMyama ko bhI saMyama ke dvArA jItane kA yatna karate haiN| ve vyakti-vikAsa meM vizvAsa karate haiM; usakA prAdhAra bhI naMyama hI hai| unhoMne apane hAtho aneka vyaktiyoM kA nirmANa kiyA aura kara rahe hai| unakA sarvAdhika nikaTa-kSetra hai-mAdhu-samAja / pahalA dapTipAta vahIM ho, yaha amvAbhAvika nhiiN| nirmANa kI pahalI rekhA yahI hai| "sAdhu-sAdhviyoM meM prArambha me hI ucca sAdhanA ke saMskAra DAla diye jAyeM to bahuta saMbhava hai ki unakI prakRti meM acchA 1 vi0 saM0 2011 zrAvaNa zuklA 10, bambaI 2 vi0 saM0 2011 zrAvaNa zuklA 13, bambaI 3 vi0saM0 2011mAzvina kRSNA 11, bambaI 4 bi.saM 2011mAzvina kRSNA 12, bambaI-sikkAnagara 5 vi.saM. 2011mAzvina zuklA 2, bambaI-sikkAnagara vi.saM. 2011 zrAvaNa zuklA 11, bambaI-sikkAnagara
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prAcAryazrI tulasI ke anubhava citra [ 51 sudhAra ho jAye / ise prAmANika karane ke lie maiMne idhara meM nava-dIkSita sAdhunoM para kucha prayoga kiye haiN| calate samaya idharaudhara nahIM dekhanA, bAteM nahIM karanA, vastroM ke pratilekhana ke samaya bAteM nahIM karanA, apanI bhUla ko namrabhAva se svIkAra karanA, usakA prAyazcita karanA, prAdi Adi / isase unakI prakRti meM yatheSTa parivartana pAyA hai| pUrA phala to bhaviSya btaayegaa|" "mAja ke bAlaka sAdhu-sAdhviyoM ke jIvana ko prArambhata: saMskArI banAnA mega sthira lakSya hai| isameM mujhe bar3A mAnanda milatA hai|" "sAdhunoM ko kisa taraha bAhya vikAroM se bacA kara Antarika vairAgya-vRtti meM lIna banAyA jAye, isa prazna para merA cintana calatA hI rahatA hai / "3 "isa bAra sAdhu-samAja meM prAcAra mUlaka sAdhanA ke prayoga cala rahe haiN| sAdhu-sAdhviyoM se apane-apane anubhava likhAe / ve prAmANikatA ke sAtha apanI pragati va khAmiyoM ko likha kara lAye / mujhe prasannatA huii| AgAmI cAturmAsa meM bahata kucha karane kI manobhAvanA hai|"4 sAdhu-sAdhanA meM hI hai, siddhi meM nahIM / ve samaya para bhUla bhI kara baiThate haiM / prAcAryazrI ko umase bahuta mAnasika vedanA hotI hai| usI kA eka citra hai ; "prAja kucha bAtoM ko lekara mAdhuSoM meM kAphI UhApoha huA / pAlocanAeM calIM, kucha vyaMgya bhI kame gaye / na jAne, ye pAdane kyoM cala pdd'iiN| koI yuga kA prabhAva hai yA viveka kI bhArI kamI ? Akhira hamAre maMgha meM ye bAteM sundara nahIM lgtii| kucha mAdhuNoM ko maiMne mAvadhAna kiyA hai| aba hRdaya-parivartana ke siddhAnta ko kAma meM lekara kucha karanA hogaa|' gRhastho ke jIvana-nirmANa ke lie bhI prAcAryazrI ne samaya-samaya para aneka prayatna kiye haiN| unheM jo bhI kamI lagI, uma para prahAra kiyA hai aura jo vizeSatA lagI, umakA samarthana kiyA hai| "aAja mitra-pariSad ke sadasyoM ko maukA diyaa| unhoMne viziSTa mevAeM dI haiN| eka itihAsa bana gayA hai| maiMne uname eka bAta yaha kahA hai, yadi tumhe Age bar3hanA hai no pratizodha kI bhAvanA ko dila se nikAla do|" aNuvrata-Andolana imI parivartanavAdI manovRtti kA pariNAma hai / ve sthiti cAhate haiM, para aAja jo sthiti hai, umame unheM santoSa nahIM hai / ve nyUnatama saMyama kA bhI abhAva dekhate haiM to unakA mana chaTapaTA uThatA hai| ve socate rahate hai -jo iSTa parivartana pAnA cAhie, vaha paryApta mAtrA meM kyoM nahIM pA rahA hai ? isI cintana meM se aneka pravRttiyA~ janma letI haiN| 'nayA moDa' kA udbhava bhI isI dhArA meM huA hai| samAja jaba taka pracalita paramparAtroM meM parivartana nahIM lAyegA, taba taka jo saMyama iSTa hai, vaha saMbhava nahIM / umake binA eka dina mAnavatA aura dhArmikatA donoM kA palar3A halkA ho jaayegaa| unake hita-cintana meM bAdhAeM bhI kama nahI hai| kaI bAra unhe thoDI nirAzA-mI hotI hai| kintu unakA prAtma-vizvAsa phira ume jhakajhora detA hai-"idhara merI mAnasika sthiti meM kAphI utAra-car3hAva rahA / kAraNa, merI pravRtti sAmUhika hita kI ora adhika AkRSTa hai aura maiM jo kAma karanA cAhatA hai, usameM kaI taraha kI bAdhAeM sAmane pA rahI haiM, isame merA hRdaya santuSTa nahIM hai / merA prAtma-vizvAma yahI kahatA hai ki grAkhira merI dhAraNA ke anusAra kAma hokara rahegA, thor3A samaya cAhe laga jaae|"" 1 vi0 saM0 2010 caitra kRSNA 14, udAsara 2 vi0 saM02.10 zrAvaNa zuklA 15, jodhapura 3 vi0 saM0 2011 magasara kRSNA 8, bambaI-carcageTa 4 vi0 saM0 2012 jeTha zuklA 10, DAMgara-mahArASTra 5 vi0 saM0 2014 prASAr3ha kRSNA, bIdAsara 6 vi0 saM0 2016 kArtika kRSNA 6, kalakattA 7 vi.saM. 2006 pauSa zuklA 10, zrIDUMgaragar3ha
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] prAcAryazrI tulasI abhinamna praratha [prathama mAsthAkA mAloka prAcAryazrI meM cintana hai, vicAroM ke abhinava unmeSa haiN| isalie ve rUta mArga para hI nahIM calate, upayogitAnumAra naye mArga kA bhI pAlambana lete haiM, naI rekhAeM bhI khIMcate haiN| yaha sambhavataH asambhava hI hai ki koI vyakti naI rekhA khIMce aura saMgharSa kA vAtAvaraNa na bane / maMgharSa ko nimantraNa denA buddhimAnI nahIM hai, to pragati ke pariNAmasvarUpa jo mAye use nahIM jhelanA bhI buddhihInatA hai| saMgharSa burA kyA hai ? vaha saphalatA kI pahalI teja kiraNa hai| usame jo cauMdhiyA jAtA hai, vaha aTaka jAtA hai aura use jo saha letA hai, vaha saphalatA kA varaNa kara letA hai / asaphalatA aura saphalatA kI bhASA meM svAmI videkAnanda ne jo kahA hai vaha cira satya hai-"saMgharSa aura baTiyoM kI paravAha mata kro| maiMne kisI gAya ko maMTha bolate nahIM sunA; para vaha kevala gAya hai, manuSya kabhI nhiiN| isalie asaphalatAmoM para dhyAna mata do, ye choTIchoTI phimalane haiN| prAdarza ko sAmane rakha kara hajAra yAra Age bar3hane kA prayatna kro| yadi tuma hajAra bAra hI asaphala hote ho to eka bAra phira prayatna kro|" prAcAryazrI ko apanI gati meM anekAneka avarodhoM kA sAmanA karanA par3A, para ve thake nhiiN| virAma liyA, para ruke nhiiN| uma abAdha gati ke saMkalpa aura pragAdha mAsthA ne unakA patha prazasta kara diyaa| prAsthA-hIna vyakti hajAra bAra saphala hokara bhI pariNAma kAla meM asaphala hotA hai aura prAsthAvAn puruSa hajAra amaphalasAnoM ko cIra kara anta meM saphala ho jAtA hai| prAcAryazrI ne apanI prAsthA ke prAloka meM apane-aApako dekhate hA likhA hai: "yaha tIna cAra varSa kA saMkrAnti-kAla rhaa| isameM jo ghaTanA-cakra calA, usakA hareka prAdamI ke dimAga para amara hA binA nahIM rhtaa| isa samaya merA sAthI merA prAtma-bala thA aura sAtha hI maiM apane bhAgya vidhAtA garudeva ko eka ghar3I ke lie bhI bhalA hU~, aisA nahIM jAna pdd'taa| unakI smRti mAtra se merA bala hara vakta bar3hatA rhaa| merI prAmA hara vakta yaha kahatI rahI ki terA rAstA sahI hai aura yahI sanya-niSThA ma mAge banAe cala rahI hai| "virodha bhISaNa thA, para mere lie balavardhaka bnaa| naMgharSa mvataranAka thA, para mere aura saMgha ke prAnmAlocana ke lie bnaa| isame satarkatA bddh'ii| sAdhu-maMca meM prAcIna granthoM va mitAntoM ke adhyayana kI abhiruci vddhii| sajagatA bddhii| pacAmoM varSoM ke lie gastA marala ho gyaa| ityAdi kAraNoM se maiM ise eka prakAra kI guNakAraka vastu samajhatA haiN| phira bhI maMdharva kabhI na ho, zAnta vAtAvaraNa rahe, maMgaThana adhika dana rahe, hara vakta yahI kAmya hai| bhikSa zAmana vijayI hai, vijayI rhe| mAdhu-maMdha kuzala prAcAravAn hai, vaisA hI rhe|'' aparAjeya manovRtti vijaya kI bhAvanA vyakti ke prAnma bala me udabhUta hotI hai| prAramA prabala hotI hai, taba paristhiti parAjita ho jAtI hai| prAtmA durbala hotA hai, paristhiti prabala ho jAtI hai| sAdhanA kA prAzaya yahI hai ki prAtmA prabala rahe, paristhiti se parAjita na ho| isa aparAjeya manovRni kA graMkana isa prakAra huaA hai-"svAsthya kucha ThIka nahIM rhtaa| mauna ba vizrAma se kAma cala jAtA hai / varSa bhara taka davA lene kA pratyAyAna hai / prAtma-bala prabala hai, phira kyA ?" prAtmA meM ananta vIrya hai usakA udaya abhisandhi me hotA hai| abhisandhihIna pravRtti se vIrya kI sphuraNA nahIM hotii| jo kArya vIrya-abhisandhi ke binA kiyA jAtA hai, vaha maphala nahIM hotA aura vahI kArya abhisandhi dvArA viyA jAtA hai, to mahaja saphala ho jAtA hai| prAcAryazrI kA apanA anubhava hai-"parizrama kI adhikatA ke kAraNa sira meM bhAra. praoNmboM meM garmI prAja kAphI bar3ha gaI / rAtri ke vizrAma meM bhI pArAma nahIM milA, taba sabere DeDha ghaNTe kA mauna kiyA aura nAka me lambe svAma liye / isase bahuta prArAma milA / punaH zakti-saMcaya-sA hone lgaa| citta prasanna hayA / merA vizvAsa 1 vi0 saM0 2001 phAlguna kRSNA 2, saradArazahara 2 vi0 saM0 2012 bhAdra zuklA 2, ujjaina
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prAcAryako tulasI ke anubhava citra hai ki mauna sAdhanA merI prAtmA ke lie, mere svAsthya ke lie, bahuta acchI khurAka hai| bahuta bAra mujhe aise anabhava bhI hote rahate haiM / yaha mauna sAdhanA mujhe nahIM milatI to svAsthya sambandhI bar3I kaThinAI hotI / para basA kyoM ho ? svAbhAvika mauna cAhe pA~ca ghaNTA kA ho usase utanA ArAma nahIM milatA, jitanA ki maMkalpapUrvaka kiye gae eka ghaNTA ke mauna se milatA hai| isase yaha bhI spaSTa hai ki saMkalpa meM kitanA bala hai| sAdhAraNatayA manuSya yaha nahIM samajha sakatA, para tattvataH saMkalpa meM bahuta bar3I prAtma-zakti nihita hai| usame prAtma-zakti kA bhArI vikAsa hotA hai| avazya hI manapya ko isa saMkalpa-bala kA prayoga karanA caahie|" prAcArya haribhadra ne mabhisandhipUrvaka vastu ke parihAra ko hI tyAga kahA hai| sakalpa meM kitanA vIrya kendrita hai, use eka kuzala manovaijJAnika hI samajha sakatA hai| prAcAryazrI ne jo kucha pAyA hai, usake pIche unakA kartatva hai, puruSArtha hai aura lakSya pUrti kA dRr3ha saMkalpa / ve lakSya kI ora bar3he haiM, bar3ha rahe haiN| jaba kabhI lakSya kI gali meM anta rAya huA hai, usakA punaH sandhAna kiyA gayA hai-"ina dinoM DAyarI bhI nahIM likhI gii| mauna bhI chaTa gyaa| aba donA punaH prArambha kiye haiM / dhanajI seThiyA baMgalora vAle pAe, aura bole-Apane mauna kyoM chor3a diyA ? vaha cAlU rahanA caahie| usameM vizrAma, svAsthya aura bala milegaa| maiMne kahA-"pATha varSoM se calane vAlA mauna yU0pI0 se banda ho gayA, para aba cAla karanA hai| jeTha sudI 1 me punaH mauna prArambha hai|" siddhAnta-virodhI pravRtti meM asahiSNutA AcAryazrI meM samanA ke prati AsthA hai aura siddhAnta ke prati anugg| isalie ve kimI bhI siddhAnta-virodhI pravRtti ko sahana nahIM krte| "dupaharI meM saMta vyAkhyAna de rahe the| eka lAla darI bichI huI thii| saba loga baiTa the. kucha bhAbhI (harijana) bhI usa para baiTha gae / sunane lge| jaina logoM ne yaha dekhA to bar3e joza meM bole-tuma logoM meM hoga nahIM jo jAjama para pAkara baiTha ge| yaha paMcAyatI jAjama hai| ve Akroza karate hue harijanoM ko uThA kara jAjama khIMca kara ne gaye / bahatoM ko burA lagA, harijanoM ko bahuta hI dhakkA lgaa| kaI to rone laga gaye, maiMne bhItara se yaha dRzya dekhA / mana meM vedanA huii| isa mAnavatA ke apamAna ko maiM maha nahIM skaa| maiM vyAkhyAna meM gyaa| spaSTa zabdoM meM maiMne kahA-"jina tIrthakara bhagavAna mahAvIra ne jAtivAda ke viruddha prabala Andolana kiyA, unhIM ke bhakta Aja usI daladala meM phaMsa rahe hai, baDA Azcarya hai / maiMne aA~khoM meM dekhA-"manupya kisa prakAra manuSya kA apamAna kara makatA hai| darI pApako itanI pyArI thI to bichAI hI kyoM ?" maiMne unase kahA -"mAdhuoM ke sAnnidhya me isa prakAra kisI jAti kA tiraskAra karanA kyA sAdhunoM kA tiraskAra nahIM hai ?" vahA~ ke sarapaMca ko, jo jaina the, maiMne kahA-"kyA paMcAyata meM sabhI savarNa hI hai?" nahI, bhAbhI bhI haiM ! "to kaise baiThate ho?" vahAM to eka hI darI para baiThate haiN| "to phira yahA~ kyA huaa|" hamAre yahA~ aisI hI rIti hai| Akhira unhoMne bhUla svIkAra kii| unheM chamAhata kI bhAvanA miTAne kI preraNA dI aura harijanoM ko bhI zAnta kiyaa|" 1 vi0 saM0 2011 phAlguna zuklA 7, pUnA 2 vi0 saM0 2016 jeTha zuklA 1, kalakattA 3 vi0saM0 2010 sAla kRSNA 10
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgRta bhArata kA abhinandana ! aNuvisphoToM ke isa yuga meM aNuvrata hI saMbala mAnava kA, vrata-niSThA ke binA viphala hai anayaMtrita bhujabala mAnava kA ! saMghabaddha svArthoM ke tama meM aNuvrata hI pratyUSa-kiraNa-kaNa, mahAjyoti utaregI bhU para kabhI aNuvatI ke hI kAraNa ! sadA subhaga laghu laghu sundara kI mahimA se hI maMDita hai jaga, nApeMge kala diga-diganta bhI aNuvrata ke komala vAmanapaga ! aNu kI laghimA zakti karegI dezAMtara kA sahaja saMcaraNa, bhUmikiraNa ke kiraNa-bANa se hogA Urdhva bindu kA vedhana ! dyAvA kI virATa zobhA hI aNuvrata kI durvA hai bhU para, dUrvA kA atizaya laghu tRNa hI mukti-nIr3a meM sabase Upara ! aNuvrata ke prAcArya pravara, jo zIla vinaya saMyama ke dAnI, vyakti vyakti kA zubhra AcaraNa bana jAtI hai jinakI vANI ! aNuvrata ke mahimA-gAyana meM hai una zrI tulasI kA vaMdana, aNuvrata ke abhinandana meM hai jAgRta bhArata kA abhinandana ! -narendra zarmA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiksiko kI zraddhAMjali DA0 philipa pADinAsa DIna, itihAsa aura kalA saMkAya, mAIbero-pramarIkAnA vizvavidyAlaya, maiksiko maiksiko se prAcAryazrI tulasI ko vinata praNAma / prAcAryazrI tulamI ke prati zraddhAMjali prakaTa karane kA avasara pAkara maiM apane ko dhanya mAnatA hai| merI yaha choTI-sI abhilASA rahI hai ki isa bhAratIya jana prAcArya ke prati jinhoMne vizvazAnti ke lie apanA samagra jIvana samarpita kara diyA hai, vizva ke aneka vidvAn jo zraddhAMjali bhaTa kareMge, usameM maiM bhI maiksiko kI aora se apanA yoga duuN| maikmiko abhI taka eka yuvA deza hai, kintu sambhavata: unanA yuvA nahIM, jaisA bahuta loga samajhate haiN| yadyapi hamArA itihAsa arthAta meM hamAre logoM kA jIvana-vRna ImA pUrva kI do sahasrAbdiyoM se prArambha hotA hai, phira bhI hamArI spaSTa jAnakArI maiksiko kI ghATI meM avasthita TigroTihayAkana (Teotihuacan) nAmaka eka dhArmika kendra ke sambandha me prArambha hotI hai / isa kendra ke mAtha-sAtha IsA pUrva ke lagabhaga chaThI zatAbdI meM do pIra mahattvapUrNa kendra the / lA vaTA (La venta) jo vartamAna meM TAbasko prAnta meM hai aura moNTe alabAna ( Monte Alban) jo proksAkA prAnta meM hai| ina tInoM kendroM ne legvana-kalA aura tithi-patra kA vikAsa kiyA / tithi-patra kA uddezya kevala mausama para hI nahIM, samaya para niyantraNa prApta karanA thA, kAraNa tatkAlIna kRSi-pradhAna sabhyatA ke lie yaha Avazyaka thaa| sabase adhika mahatvapUrNa bAta yaha hai ki ye bar3e-bar3e nagara yuddhoM aura zastro se aparicita the| vaha zAnti kA kAla thA aura usa samaya hamAre loga zrama karate, devatAoM kI prArthanA karate aura zAntipUrvaka rahate the| dUsare kendroM ke viSaya meM bhI jo aba grATemAlA gaNarAjya meM hai, yahI bAta kahI jA makatI hai| unake nAma haiM, TikAla (Tikal) aura yAkmAkTana (Uaxactan) / yadyapi ye samArohika sAskRtika kendra ullikhita kendroM se pazcAtkAlIna the| darbhAgyavaza pazcima ke samparka meM pahale hI hamAre deza meM vinAza aura himA kA prAdurbhAva ho cukA thaa| usa mahAna yuga ke anta ko, jo karIba ImA ko sAtavIM se navIM zatAbdI ke madhya thA, hama 'viziSTa' (Classic) yaga kahate haiM / usa samaya hamAre logoM ke jIvana meM atyanta Akasmika aura gahaga parivartana huaa| prAntarika krAnti aura bAhya prabhAvoM ne ina samudAyoM meM AmUla parivartana kara diyaa| hameM bonAmpaka (Bonampak) yoddhAoM aura balidAnI puruSo ke pAzcaryajanaka bhitti-citroM meM hiMsA kA itihAsa milatA hai / durbhAgyavaza aisA pratIta hotA hai ki TheTha pAzcAtyoM ke mAgamana taka yaha naI sthiti sthAyI rhii| IsvI san 1915 meM jaba haramana korTIja ne maiksiko ke mukhya saMskRti ke kendra TenokTiTlAna (Tenoctitlan) nagara para vijaya prApta kI, taba se lekara dIrghakAla taka hiMsA kA bolabAlA rhaa| kevala antima 25-30 varSoM meM zAnti kA nayA jIvana hameM dekhane ko milA hai| yaha rocaka tathya hai ki prAcIna bhAratIya sabhyatA ke aneka vicAra hamAre logoM ke mAnama meM gahare baiThe hae hai| kintu jo loga kevala philmoM aura kucha sAhitya ke AdhAra para maiksikoM ke viSaya meM apanI dhAraNA banAte haiM, unheM yaha samajhane meM kaThinAI hogI ki hamAre logo ke mAnasa kI eka vizeSatA yaha bhI hai ki ve zAntipUrNa haiM, hisaka nhiiN| jaba Apa hamAre rAjanItika itihAsa kA nahIM, hamAre sAMskRtika itihAsa kA thor3I gaharAI ke sAtha adhyayana kareMge to pApa saralatA se hamAre ahimA-prema kA patA lagA skeNge|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] thAcAryazrI tulasI abhinambana pragya [ prathama apane pichale bhArata-pravAsa ke samaya mujhe apane vidyArthiyoM ke eka dala ke sAtha jaba apane mitra zrIsundaralAla jhaverI ke mAdhyama se aNuvrata-aAndolana aura usake mukhya siddhAntoM kA paricaya prApta humA, to bar3I prasannatA huii| isa pravAsa meM mujhe prAcAryazrI tulasI ke pAzcaryajanaka kArya aura unake mahAna jIvana ke sambandha meM jAnane kA avasara milaa| hamane maiksiko lauTane ke pazcAt TelIvijana para vyAkhyAnoM dvArA logoM kA aNuvrata-Andolana kA paricaya diyA aura logoM ne isa mAndolana ke siddhAntoM ke viSaya meM suna kara bar3I jijJAsApUrNa utsukatA prakaTa kii| isalie maiM yaha vizvAsapUrvaka kaha sakatA hU~ ki isa mahAn bhAratIya prAcArya ke kArya kA hamAre mAdhunika jagat para gaharA prabhAva pdd'egaa| hiMsA ke viruddha ekamAtra zabda aura sandeza maMtrI kA hI ho sakatA hai| manuSyoM ke prati maMtrI, jIvoM ke prati maMtrI aura prANImAtra ke prati maitrii| ataH maiM Apako yaha kahanA cAhU~gA ki yaha merI utkaTa Antarika icchA hai ki isa mahAn dharmAcArya kI vANI kA asaMkhya mAnava-prAtmAnoM dvArA zravaNa ho, jisase ki ve isa vizva ko adhika mAnavIya aura adhika zAntimaya banAne ke prayAsa meM sahayoga de ske|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka AdhyAtmika anubhava zrI bArana pherI phona blomabarga bosTana, amerikA jaba maiM jaina dharma ke pramukha prAcAryazrI tulasI ke samparka meM pAyA, taba mere lie vaha eka nayA prAdhyAtmika anabhava thA aura usase maiM atyadhika prabhAvita huA / aneka varSoM meM maiM yaha mAnane lagA hai ki adhyAtma hI saba kucha hai aura prAdhyAtmika mArga se saba samasyAeM hala ho sakatI haiN| duniyA ne kuTanIti, rAjanIti, bala-prayoga, aNubamoM aura bhautika sAdhanoM kA prayoga kiyA, kintu saba asaphala rahe / maiM svayaM eka IsAI hU~ aura mujhe spaSTa pratIta hotA hai ki jaina darzana meM saba dharmoM aura vizvAsoM kA samAveza ho jAtA hai| prAja duniyA ko prAdhyAtmika ekatA ko jitanI AvazyakatA hai, utanI pahale kabhI nahIM thii| jaba duniyA meM prAga lagI huI hai to hama bahudhA eka-dUsare ke viruddha kyoM kAma kara rahe haiM ? Aja yadi hama sacce prAdhyAtmika prema-bhAva se mila kara kAma kare to sabhI lakSya siddha ho sakate haiN| maiM prati kSaNa yahI prArthanA karatA hU~ ki merA jIvana pUrNatayA prAdhyAtmika ho; maiM vacana aura karma meM satya kA anusaraNa kruuN| yaha prakaTa satya hai ki bhautika padArthoM kA sampUrNa tyAga kara dene para bhI jaina sAdhu sukha aura zAntipUrvaka rahate hai / yathArtha rUpa meM to mujhe kahanA cAhie ki unako zAnti 'tyAga kara dene para bhI nahIM, apitu tyAga karane ke kAraNa hai| maiM cAhUMgA ki jaina dharma aura usake siddhAntoM kA hara deza ma prasAra ho / yaha vizva ke lie varadAna hI siddha hogaa| ___ maiM yaha mAnatA hU~ ki yaha mere parama bhAgya kA udaya thA ki prAcAryazrI tulasI ke samparka meM maiM aayaa| jainoM kI pustikA mere hAtha meM AI aura unake pratinidhi bambaI meM mujhase milane paae| mai isa sabake lie atyanta prAbhArI huuN| ___ maiM apane kArya ke sambandha meM duniyA ke nAnA dezoM meM jAtA hU~, barAbara yAtrA karatA rahatA hU~ aura sabhI taraha ke evaM sabhI zreNiyoM ke logoM se milatA huuN| prAja marvatra bhaya kA mAmrAjya hai-yuddha kA bhaya, bhaviSya kA bhaya, sampaniapaharaNa kA bhaya, svAsthya-nAza kA bhaya, bhaya aura bhaya ! isa bhaya ke sthAna meM hameM vizvAsa aura zraddhA kI sthApanA karanI hogI; vaha zraddhA jimame ki antataH vizva-zAnti avazya sthApita hogii| itihAsa hameM bAra-bAra yahI zikSA detA hai ki yuddha se yuddhoM kA janma hotA hai / jIta kisI kI nahIM hotI, apitu sabhI kI karuNAjanaka hAra hI hotI hai| pUrNatA prApta karane ke lie hameM pratidina aisA prayatna karanA cAhie, jisase mokSa aura Izvaratva kI prApti ho ske| prasatya, para-mindA, sAMsArika AkAMkSAe-sabhI kA tyAga karanA cAhie aura unake sthAna para jAti, dharma maura varNa kA bheda bhulAkara sabake prati saccI maMtrI kA vikAsa karanA cAhie tathA antima lakSya kI pora kadama-se-kadama milA kara mAge bar3hanA caahie| merA vizvAsa hai ki aNuvata-Andolana sthAyI vizva-zAnti kA saccA aura zaktizAlI sAdhana bana sakatA hai| dhIre-dhIre hI sahI, kintu yaha pAndolana sAre vizva meM phaila sakatA hai| jaina darzana kA mUla satya hai| satya se saba kucha siddha ho sakatA hai| hamArA bhaviSya hamAre apane hAthoM meM hai| hama apane-mApa sukha aura duHkha kI racanA kara sakate haiN| pazcima ko jaina siddhAntoM kI bar3I prAvazyakatA hai| pUrva aura pazcima ke dharma eka-dUsare kI pUrti kara sakate haiN| una sabameM prema aura satya kA sthAna hai| isa viSaya meM unameM koI antara nahIM hai| duniyA meM prAja pUrvAgrahoM ko lekara gaharI khAI par3I huI hai| usa para hamako sahamati kA pula nirmANa karanA cAhie / adhyAtma ke dvArA hI yaha sambhava ho sakatA hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava jAti ke patha-darzaka zrI helamutha geTamara, bhArata meM pazcimI jarmanI ke pradhAna vyApAra dUta prAcAryazrI tulasI ke dhavala samAroha ke avasara para mujhe kucha varSa pahale mATuMgA (bambaI) meM Ayojita jaina samAja ke dhArmika samAroha kI yAda ho pAtI hai, jo sAdhvIzrI gorajI ke tatvAvadhAna meM huA thA aura usameM maiM prathama bAra janoM ke samparka meM pAyA thaa| maiM usa samAroha se atyanta prabhAvita huaa| maiM zrAvaka aura zrAvikAmoM ke bIca baiThA huA thA aura maiMne sAdhvIjI ke mukha se dharma-zAstroM kI vyAkhyAeM sunIM / unhoMne kAma, krodha, mada lobha, hiMsA, dabha, asatya, corI, ahaMkAra aura bhautikavAda ke viruddha pravacana diyA / jaba unhoMne kahA ki ahisA parama dharma hai, sabase mukhya vidhAna aura sarvottama guNa hai, to mujhe unakA yaha kathana bahuta sundara lgaa| maiM sAdhvIjI ke bhavya AdhyAtmika aura zAnta rUpa ko kabhI vismata nahIM kara skeNgaa| isa avasara para jaina dharma. usake siddhAntoM, samyag darzana, samyag jJAna aura samyag caritra kI vidhiyoM aura aNuvrata-aAndolana kA mujha para gaharA aura sthAyI asara par3A aura maiM unakA prazaMsaka bana gyaa| merI kAmanA hai ki jaina zvetAmbara terA paMtha ke naveM prAcArya aura aNuvrata-pAndolana ke praNetA AcAryazrI tulasI dIrghAyu hoM aura mAnava-jAti kA patha-pradarzana karate rheN| mAnavatA kA kalyANa umlyU phona pokhAmmera bambaI meM jarmanI ke bhUtapUrva pradhAna vyApAra dUta jaba maiMne bhAratIya dharmo kA adhyayana zurU kiyA to mai vizeSataH jaina dharma me atyanta prabhAvita huA / vaha manuSya kA usake antara meM sthita naitika va ekamAtra devItattva ke sAtha sIdhA sambandha jor3atA hai| mai janoM kI kucha dhArmika sabhAoM meM sammilita huA hai aura mujhe yaha jAna kara prasannatA haI ki ve naitikatA ko sarvopari mahattva dete hai / ve hamako zikSA dete haiM ki kebala zrotA bana kara mata raho, apitu pAcaraNa bhI karo; sakriya manuSya bno| isakA yaha artha hA ki pratyeka satsaMga kA pariNAma vrata ke rUpa meM pAnA caahie| prAcAryazrI tulasI mujhe viziSTa puruSa pratIta hue, kAraNa vaha apane sampradAya ke anuyAyiyoM ko hI nahIM, apitu sabhI ko naitika siddhAntoM ke anusAra jIvana vitAne kI preraNA dete hai| merI hArdika kAmanA hai ki vaha apane ucca lakSya ko siddha karane meM saphala hoMge, jisake phalasvarUpa na kevala bhArata kA apitu samasta mAnavatA kA kalyANa hogaa|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ naitika jAgaraNa kA unmukta dvAra ___DA. luI renu, ema0 e0, pI-eca. DI. . adhyakSa, bhAratIya vidyAdhyayama-vibhAga, saMskRta-prAdhyApaka, perisa vizvavidyAlaya prAcAryazrI tulasI terApaMtha sampradAya ke navama adhizAstA haiM,jinase milane kA mujhe saubhAgya prApta huA hai / ve eka AkarSaka vyaktitva vAle haiN| ve yuvaka haiM jinakI zArIrika AkRti sundara hai| unakI A~khoM meM vizeSa rUpa se AkarSaNa hai, jisakA kisI bhI darzaka ke hRdaya para anAyAsa hI gaharA asara par3atA hai / ve saMskRta-sAhitya ke adhikArI vidvAn hai aura viziSTa kavi bhii| mabase adhika saba prANiyoM ke prati unakI dayAlutA aura jo sahiSNutA hai, vaha bar3I uccakoTi kI hai| unake sAr3he cha: sau ke karIba mAdha-sAdhviyA~ ziSya haiM / unake anuyAyI pA~ca lAkha ke karIba haiM, jo hindustAna ke bhinnabhinna prAntoM meM rahate haiN| mujhe jJAta hai ki bhAratIya janatA kI pravRtti bahuta dhArmika hai| maiMne isa tathya ko kumArI antarIpa me darabhaMgA taka ke apane daure meM bahudhA anubhava kiyA hai| kintu dharma ke prati jitanI zuddha evaM maccI zraddhA mujhe terApaMtha saMgha meM pratIta huI, utanI anyatra kahIM bhI nhiiN| terApaMtha saMgha ke lie yaha bar3e saubhAgya kA viSaya hai ki unakI prAcAryazrI tulasI jaise mahAna vyakti AcArya ke rUpa meM prApta hae haiN| maiM socatA hai ki unake kAraNa hI yaha saMgha apanA vyApaka vikAsa karegA tathA apanI mahattA ke sAtha sAre sasAra meM prasAra paayegaa| prAcAryazrI tulasI kA dhavala mamAroha unake prati zraddhA prakaTa karane kA avasara detA hai| Adhunika bhArata ke be eka atyanta pramukha mahApurupa hai aura isa sammAna ke pUrNatayA adhikArI hai| unhoMne na kevala terApaMtha samAja kA sahI mArga-darzana karake pUrva prAcArya ke kAma ko prabhAvazAlI rUpa se Age bar3hAyA hai, prAcIna zAstroM ke anusAra yaha samyag darzana, mamyaga jJAna aura samyag caritra kA kAryakrama hai| balki naitika jAgaraNa kA dvAra unmukta kara diyA hai| yaha kAryakrama hamArI prAja kI prazAnta aura trasta duniyA meM viveka aura zAnti kA mabala stambha hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ DhAI hajAra varSa pUrva ke jaina-saMgha meM DA0 DablyU normana brAuna abhyalA, dakSiNa-pUrva eziyAI pradeza-adhyayana vibhAga tathA adhyApaka, saMskRta, pesthAlaveniyA vizvavidyAlaya (yU0 esa0e0) terApaMtha sampradAya ke nikaTa samparka meM Ane kA saubhAgya mujhe tabhI prApta huA jaba ki maiM prAcAryazrI aura unake ziSya sAdhu-sAdhviyoM ke tathA zrAvaka-zrAvikAnoM ke paricaya meM aayaa| jaba kabhI maiM jainoM se milatA hai, mujhe atyadhika prasannatA hotI hai aura prAcAryazrI tulasI ke darzana pAkara bhI maiMne yahI anubhUti kI hai| mere lie vaha eka mUlyavAn evaM AnandadAyaka samaya thA jaba ki prAcAryazvA se bAtacIta karane kA tathA goSThI meM bhAga lene kA avasara mujhe milA thaa| prAcAryazrI kI svayaM kI vidvattA aura unake sAdhu-sAdhviyoM kI vidvatA se bhI, koI bhI vyakti prabhAvita hue binA nahIM raha sktaa| mujhe yaha bhI mAzcarya humA ki unake zrAvakoM meM bhI yaha kSamatA hai ki ve goSThI meM cacita tAttvika viSayoM ko, jo ki gujarAtI, saMskRta aura prAkRta Adi bhASAoM meM hotI rahI, samajha sakate the| yaha to mujhe, atyadhika hI adbhuta lagA, jaba ki eka sAdhu binA kisI pUrva tayArI ke prAkRta bhASA meM bhASaNa karane lge| ina saba bAtoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki prAcAryazrI ke mArga-darzana meM unakA sampradAya jaina darzana aura siddhAntoM kA parizrama pUrvaka adhyayana aura vikAsa kara rahA hai| maiM yaha mAnatA hU~ ki AcAryazrI ke sAtha vArtAlApa karane se mujhe terApatha ke viziSTa sandeza kI jAnakArI huI hai| unase terApaMtha ke pAdoM, paddhatiyo, saMghavyavasthA, vizva-zAnti kI dizA meM usake prayatnoM Adi ke viSaya meM spaSTa aura adhikArapUrNa jAnakArI mujhe prApta huI hai| AcAryazrI ke sAtha ke mere samparka ke samaya mujhe yaha anubhUti hotI thI, mAno maiM DhAI sahasra varSa pUrva ke kimI jaina-magha meM praviSTa huA huuN|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAn kArya aura mahAn sevA zrI bI0 bI0 giri rAjyapAla, kerala tIna varSa pahale kI bAta hai| maiMne kAnapura meM praNavata-Andolana ke navama vArSika adhivezana meM bhASaNa diyA thA to mujhe isa mAndAlana kA pUrA vivaraNa jAnane kA saubhAgya minA thaa| tabhI se maiM prAcAryazrI tulasI ke uma mahAna kArya aura mahAn sevA se prabhAvita hU~ jo vaha mAnava jAti kI bhAvI pragati ke lie naitika AdhAra sthApita karane ke lie kara rahe haiN| eka mazAla prAja duniyA ko naitika utthAna kI jitanI aAvazyakatA hai, utanI pahale kabhI nahIM thii| koI rASTra taba taka pragati nahIM kara sakatA athavA apane ko balavAn nahIM kaha sakatA, jaba taka usake loga ucca AdarzoM kA anusaraNa nahIM karate aura sadguNI nahIM hote / jIvana ke prati bhautika dRSTikoNa ne logoM ko svArthI banA diyA hai aura bhraSTAcAra evaM bhraSTa vyavahAroM; jaise ki rizvatakhorI aura milAvaTa ne bhAratIya jIvana ko tabAha kara diyA hai| Aja hama mAnava bhavitavya ke caurAhe para khar3e haiN| aisI sthiti meM jaba ki hamAre pAsa yugoM parAnI paramparAgoM aura sAMskRtika mUlyoM kI virAsata meM milI huI nidhi vidyamAna hai, nava mamasta andhakAra ko dUra karane ke lie kevala eka mazAla kI aAvazyakatA hai| praNavataAndolana vaha mazAla hai| jaimA ki pAnAryazrI talagI ne svayaM kahA hai, 'aNuvrata-Andolana jIvana ke prAdhyAtmika aura naitika siMcana kI yojanA hai| usakA uddezya sAmAjika athavA rAjanItika hina kI apekSA kahIM adhika vyApaka hai| vaha uddezya prAdhyAtmika kalyANa hai aura prAdhyAtmika kalyANa kevala marvocca zreya hI nahIM sampUrNa zreya hai| usameM svayaM ke zreya aura dUsaroM ke zreya donoM kA samAveza hotA hai|' naitika mUlyoM se upekSita arthazAstra asatya Aja hamane samAjavAdI DhaMga ke mamAja ko apanA rASTrIya uddezya svIkAra kiyA hai| mere vicAra meM yaha kevala rAjanItika athavA prAdhika nahIM hai jimake anumAra pratyeka vyakti ko apanI unnati ke lie samAna avamara milanA cAhie aura rASTrIya prayAsa meM bhAga lenA cAhie athavA pratyeka nAgarika ko kucha-na-kucha Arthika nyAya milanA cAhie, pratyuta aisA prAdarza hai jo sarvavyApaka hai aura rASTra ke prAdhyAtmika aura sAMskRtika jIvana ko sparza karatA hai evaM jisakA naitika prAdhAra hai| san 1924 meM gAMdhIjI ne 'yaMga iNDiyA' meM likhA thA, 'vah arthazAstra asatya hai jo naitika mUlyoM kI upekSA athavA bhavahelanA karatA hai| prArthika kSetra meM ahiMsA ke niyama ke vistAra kA isake atirikta koI artha nahIM hotA ki antarrASTrIya vyApAra kA niyamana naitika mUlyoM ke mAdhAra para kiyA jaae|' bhAratIya paddhati ke samAjavAda meM jo gAMdhIjI kA svapna thA va hamArA rASTrIya dhyeya hai| dUsare kathita samAjavAdI dezoM ke samAjavAda meM yaha antara hai ki hama apane dhyeya kI prApti ke lie satya aura ahiMsA para sampUrNa zraddhA rakhate haiM jaba ki anya samAjavAdI deza zakti ko naye samAja kI prasava pIr3A mAnate haiM athavA jaisA ki anya kucha loga kahate haiM, aNDe ko tor3e binA prAmaleTa nahIM bana sktaa| videzoM meM jo loga samAjavAda kI kalpanA ke pRSTha poSaka bane
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasI abhinandana praya [prathama hue haiM, unake nikaTa sAdhanoM kA koI mahatva nahIM yadi sAdhya nyoyocita ho| kintu gAMdhIjI kA kahanA thA ki sAdhanoM ko sAdhya se pRthak nahIM kiyA jA sktaa| isakA yaha artha hotA hai ki nyAyocita sAdhya ko anucita sAdhanoM se prApta karanA naitika nahIM hai| gAMdhIjI kA kahanA thA ki hamako logoM kA hRdaya parivartana karake sAmAjika parivartana lAnA caahie| hamArI sabhI nItiyoM aura kAryakramoM meM yahI naitika bhAvanA nihita hai| san 1937 meM gAMdhIjI ne Arthika punarracanA ke apane siddhAntoM kA vizleSaNa kiyA aura kahA, "arthazAstra ucca naitika mAnadaNDa kA kabhI virodhI nahIM hotA, jisa prakAra ki sabhI sacce naitika niyamoM ko uttama arthazAstra ke bhI anukUla honA caahie| jo arthazAstra kevala lakSmI kI pUjA karane kA prAgraha karatA hai aura balavAna ko nirbala ko hAni pahu~cA kara dhana-saMgraha karane meM samartha banAtA hai, vaha bhUThA aura dayanIya vijJAna hai| vaha mauta kA sandezavAhaka hogaa| isake viparIta maccA arthazAstra sAmAjika nyAya kA poSaka hotA hai, vaha sabakA, nirbala se nirbala kA hita sAdhana karanA hai aura uttama jIvana ke lie anivArya hotA hai|" samAjavAda ke naitika AdhAra kI isame acchI vyAkhyA dUmarI nahIM ho sktii| adhyAtma kI nakela prAcAryazrI tulasI ne yahI vicAra pratipAdita kiyA hai| unhoMne bhautikatA para AdhyAtma kI nakela lagAI hai| unakA tattva jJAna vyakti para kendrita hai aura sarvocca sAmAjika zreya prApta karane ke lie vyakti ko niyamoM kA kuzalatApUrvaka pAlana karanA caahie| yaha vidhi saMhitA koI aisI kaThora nahIM hai ki usakI avahelanA karane para nyAyAlayoM dvAga kisI ko daNDa pAnA pdd'e| nyAyAlaya vAstavika aura prabhAvazAlI samAjavAda kI sthApanA karane meM sahAyaka nahIM ho skte| yaha bahudhA kahA gayA hai ki lokatantra kI saphalatA mukhyataH ima para nirbhara karatI hai ki loga apane adhikAro aura suvidhAoM kI mAMga karane ke pahale apane kartavyoM aura uttaradAyitvoM ko pUrA kreN| lokatantra kI bhA~ti samAjavAda kI saphalatA kI bhI yahI kasauTI hogii| Adarza kI pUrti ke lie nAgarikoM ko rASTra ke sAmane upasthita sabhI kAryoM meM binA kisI bAharI sattA ke Adeza ke svecchA aura utsAhapUrvaka yoga denA caahie| ina prayatnoM meM aNuvana aura aime hI anya prAndolana rAjanItika, sAmAjika aura Arthika dAMca meM Thosa aura mithara naitika AdhAra para vyApaka parivartana lAne meM hamArI sahAyatA kara sakate haiN|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta bhI, netA bhI zrI gopInAtha 'mana' adhyakSa, jana-samparka samiti, dillI prazAsana karIba pATha-nau varSa pUrva kI bAta hai jabaki maiM dillI vidhAna-sabhA kA upAdhyakSa thA; eka dina mere mitra zrI jainendrakumArajI ne, jaba hama donoM eka adhivezana me vApasa pA rahe the, kahA ki caliye, Apako eka saMta ke darzana karAeM / maiMne pUchA, kauna? unhoMne batAyA, prAcAryazrI tlsii| maiMne prAcAryazrI tulasI kA nAma to muna rakhA thA, na maiMne unheM dekhA thA aura na unake prAndolana ko / maiM jainendrajI ke mAtha nayA bAjAra meM paayaa| vahA~ prAcAryazrI tulasI ke darzana hue| mar3aka ke kinAre unake zraddhAlu bhaktoM kI bahuta bar3I bhIr3a thii| merA thor3A hI paricaya huA aura maiM darzana karake calA paayaa| koI vizeSa bAtacIta nahIM huii| darzanoM meM maiM prabhAvita avazya huyA, parantu itanA hI ki yaha eka saMta haiM aura eka dhArmika sampradAya ke prAcArya hai| yadyapi yaha bhI apane-Apa meM bahuta bar3I bAta hai, parantu taba maiM aNavata-aAndolana ko nahIM jAnatA thaa| isakI kucha rUpa-rekhA mujhe unake maMtoM ke dvArA usa samaya jJAta huI. jaba mai eka varSa bAda dillI-rAjya kA mantrI bana gayA / munizrI nagagajajI aura munizrI buddhamalajI, munizrI mahendrakumArajI 'prathama' aura munizrI nathamalajI me merA paricaya huaA aura maiMne praNa vana-Andolana kA thor3A-bahula madhyayana kiyA / jahA~ taka mujhe yAda hai, maine jodhapura meM pahalA adhivezana dekhaa| phira to saradAra zahara aura rAjasthAna ke kaI sthAnoM meM jAne kA saubhAgya prApta huprA aura prAcAryazrI talamI ke darzana nikaTa se ho ske| jaba maiM mantrI thA, to kucha mere aNuvratI hone kI bhI carcA calI, parantu mantrI hote hue maiM aNuvrata ke niyamoM ko pUrI taraha nivAha nahIM sakatA thaa| maiM yaha nahIM kahatA ki yaha nirbAha kisI mantrI ke lie sambhava nahIM hai, parantu mere-jaise durbala manuSya ke lie asambhava avazya thaa| phira jaba vidhAna mabhA TUTI aura mai jana-samparka samiti kA pradhAna banA to usI ke kucha saptAha pIche maine eka rAtri ko prAcAryazrI talamI ke sAnnidhya meM aNuvrata bhI grahaNa kiye| aba eka aNavatI hone ke nAte aura dillI praNavata samiti ke pradhAna tathA akhila bhAratIya aNadata samiti ke upapradhAna hone ke nAte AcAryazrI se aura nikaTa samparka huA / maiM jo apane vicAra likha rahA hU~, vaha unakI pUrI rUpa-rekhA nahI hai ; parantu itanA hI hai, jitanA ki maiM dekha sakatA thaa| siddhAnta kI apekSA vyakti se prabhAvita mai siddhAnta kI apekSA manuSya se adhika prabhAvita hotA huuN| jaba maiM san 1921 meM kAMgresa meM pAyA to gAMdhIjI ke caritra se prAkarSita hokara ; aura praNuvrata-Andolana meM pAyA to AcAryazrI tulasI aura unake saMtoM se prabhAvita hokr| mahAvratI kA jIvana bIsavIM zatAbdI meM, balki saMvat ke hisAba se ikkIsavIM zatAbdI meM bar3A Azcaryajanaka hai / manuSya ne apanI prAvazyakatAeM bar3hA lI hai aura prAvazyakatAoM kA bar3hAnA sabhyatA kA cihna samajhA jAne lagA hai| eka aise daura meM koI vyakti yA usase bhI bar3ha kara koI maNDalI apanI prAvazyakatAoM ko itanA sameTa le ki usake pAsa ekado kapar3e aura pAtroM se adhika kucha na ho, yaha bar3e pAzcarya kI bAta hai| aura phira aise mahAvatiyoM kA apanA saMgaThana hai, yaha aura bhI Azcarya kI bAta hai| prAcAryazrI sulasI eka saMta hI nahIM, eka netA bhI haiN| saMta netA honA bahuta kaThina kAma hai| saMta to apanA hI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] prAcAryazrI tulasI abhimandana pragya [ prathama mudhAra karate hai aura jo unake samparka meM A jAyeM, to kabhI-kabhI prabhAvita hokara unakA bhI sudhAra ho jAtA hai; paranta eka netA to sudhAra kA mizana lekara calatA hai| prAcAryazrI tulasI ke pIche sAr3he cha: sau saMta aura sAdhviyoM haiM aura lAkhoM manuSya bhI / ina sADhe chaH sau mahAvratiyoM ko niyaMtrita rakhanA koI sAdhAraNa kAma nhiiN| netA kI dRSTi meM to vaha saccA aura pUrNa netA hai jo sabakI kamajoriyoM ko bhI, jo hotI hI haiM, nibAha detA hai| prAcAryazrI tulasI ko bhI kaI aisI kaThinAiyA~ peza grAtI rahanI hai, jaise mahAtmA gAMdhI ko pAzrama meM peza pAtI thiiN| isake vizeSa varNana kI AvazyakatA nahIM, kevala saMketa karanA hI kAphI hai| parantu prAcAryazrI tulasI meM netRtva kA itanA bar3A johara hai ki maiMne unheM kabhI prazAnta nahIM dekhaa| yaha eka netA kA sabase bar3A guNa hai aura yaha eka saMta netA meM hI ho sakatA hai| isa samaya prAcAryazrI tulasI eka to terApaMtha sampradAya ke prAcArya haiM aura dUsare aNuvrata-Andolana ke netA / terApaMthI sampradAya to eka dhArmika sampradAya hai; parantu aNuvrata-Andolana eka naitika Andolana hai, jisameM jaina hI nahIM, balki na jAne kitane mujha-jaise ajanI bhI sammilita haiN| yaha koI chipI huI bAta nahIM ki jo loga kevala jainiyoM ko praNavatoM kA adhikArI mAnate haiM yA aNavrata ko kevala isI rUpa meM mAnate haiM ki vaha mahAvatI ke lie prAthamika sAdhana hai, ve prAcAryazrI tulasI ke aNuvrata-Andolana kA virodha bhI karate haiM; parantu prAcAryazrI tulasI ne na to apane stara se utara kara kabhI ina virodhiyoM ko uttara diyA hai aura na kabhI uname prabhAvita hokara apane prAndolana ke kAma ko rokA hai| yaha bhI eka sacce netA kI hI bAta hai| virodha kI eka lambI kahAnI prAcAryazrI tulasI ke virodha meM kyA-kyA kiyA gayA, kyA-kyA kahA gayA, kyA-kyA likhA gayA, yaha bhI eka lambI kahAnI hai| kalakatte meM san 1956 ke adhivezana meM bhI mujhe nimantrita kiyA gayA thaa| vahA~ maiMne bhI ina virodho kA kucha rUpa dekhA / maiM kabhI-kabhI prAveza meM bhI pAyA, parantu prAcAryazrI muskarAte hI rahe / ye saMta mAikrophona para nahIM bolate, isalie bar3I sabhAnoM meM unakI AvAja pahuMcane meM avazya hI kaThinAI hotI hai; paranta AcAryazrI tulasI kI aAvAja bahana teja hai / maiMne dekhA ki kalakane meM unake bolate samaya jora-jora se paTAkhe chor3e gae, tAki sabhA ke kAma meM khalabalI mace; paranta prAcAryazrI na kevala svayaM zAnta rahe, balki unameM itanA prabhAva thA ki unhoMne sAre samUha ko zAnta rkhaa| uma mamaha meM mujha-jaise loga bhI the, jo jaldI Aveza meM A jAte haiN| parantu yaha unakA prabhAva aura AkarSaNa thA ki koI prAveza meM nahIM paayaa| unhoMne apane vyAkhyAna meM bhI kahA ki jo mere bhAI mere virodhI haiM, ve mujhe avasara daM ki ve mujhe samajhA deM yA maiM unako mmjhaaeN| itane bar3e mahAn netA ke lie yaha bAta kahanA usakI mahAnatA kA paricAyaka hai| maiMne prAcAryazrI se jaba-jaba bAteM kI haiM to maiMne yaha dekhA ki virodhiyoM ke prati unameM jarA bhI roSa nhiiN| saMsAra ke anya mahAna vyaktiyoM kI taraha ve virodhiyoM ko nipaTAte to haiM, parantu na unheM koI hAni pahu~cAnA cAhate haiM aura na unake stara para utara kara koI javAba denA cAhate haiM, yaha bahuta bar3I bAta hai| jIvana meM syAdvAda dusarI mahAnatA jo maiMne prAcAryazrI meM dekhI, vaha yaha ki syAvAda ko unhoMne apane jIvana meM pUrNa rUpa se grahaNa kara liyA hai| unake darzakoM meM hindU, musalamAna, IsAI sabhI vargoM ke aura mabhI jAtiyoM ke loga hote haiN| yaha bhI spaSTa hai ki jaina-dharma jitanA ahiMsA para jora detA hai, anya sabhI dharma utanA jora nahIM dete, parantu prAcAryazrI yaha dekha lete hai ki mere sAtha koI kitanA cala sakatA hai aura usame utanI hI pAzA karate haiN| isase saMgaThana meM bahuta sahAyatA milatI hai| ina dinoM prAcAryazrI ne 'nayA mor3a' prAndolana calAyA hai| samAja-sudhAra kA kAma vaise hI bar3A kaThina hai, paranta mAravADI samAja jitanA pichar3A hamA hai, usameM yaha kAma aura bhI kaThina hai / pada ke virodha meM, daheja ke virodha meM, myAhazAdiyoM meM adhika dhana kharca karane aura dikhAvA karane ke virodha meM, vidhavAoM ke tiraskAra karane ke virodha meM prAcAryazrI me eka pichar3e hue samAja meM jisa prakAra pAnAja uThAI, usame kucha loga asaMtuSTa bhI haiN| prAcAryazrI meM aise harijanoM ke
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] saMta bhI, metA bhI yahAM, jinakA khAnapAna zukha hai, apane saMtoM ko bhikSA lene ko bhI mAzA de dii| isa para bhI unakA virodha hamA aura jaba aisI bAtoM meM unakA virodha hotA hai to mujhe gAMdhIjI kI yAda pAtI hai| mahAtmA gAMdhI bhI jIvana-daryanta samAja ko uThAne kA prayatna karate rahe aura unake virodhI unheM burA-bhalA kahate rhe| prAja jo loga saccA dharma nahIM cAhate, jo lakIra ke phakIra bane rahanA cAhate haiM, jo yaha cAhate haiM ki sAdhu-saMta unheM pichalI kayAeM sunAte cale jAyeM aura bhaviSya ke bAre meM kucha na kaheM, krAnti kI bAta na kareM, aise logoM meM prAcAryazrI ke prati zraddhA aura pravizvAsa honA prAkRtika hI hai| parantu prAcAryazrI jisa mArga para cala rahe haiM yA jisa para palanA cAhate haiM, usase unheM koI vicalita nahIM kara sktaa| kuzala baktA kuzala vaktatva kA bhI prAcAryazrI meM eka viziSTa guNa hai / eka to unakI prAvAja hI bahuta U~cI hai, madhura bhI hai aura vaha yaha dekha lete haiM ki jisa janatA meM maiM bola rahA hU~, vaha kitanA grahaNa kara sakatI hai| bAz2a U~ce vyaktiyoM meM yaha doSa hotA hai ki ve kabhI-kabhI bilkula be-par3he-likhe logoM meM darzana zAstroM kA varNana karane lagate haiN| prAcAryazrI ko itanA anubhava ho gayA hai ki vaha jisa janatA meM bAta karate haiM, aisI bAta kahate haiM ki usake hRdaya meM utara jAye / yaha bAta aura hai ki vaha janatA kahA~ taka usa uddezya ko kriyA-rUpa meM pariNata kara sakatI hai| hajAroM mIla paidala cala kara lAkhoM manuSyoM me samparka rakhate hue prAcAryazrI tulasI ko kaba socane kA aura likhane kA samaya milatA hai, yaha bhI pAzcarya kI bAta hai / saba-kucha karate hue bhI ve manana bhI karate rahate haiM aura likhate bhI rahate haiN| gadya meM bhI likhate haiM aura padya meM bhI ve likhate haiN| donoM meM madhuratA hai, donoM meM sarasatA hai, donoM meM gambhoratA hai aura donoM meM eka UMce darje kA uddezya hai| U~ce vicAra kArya-buddhi meM vighna nahIM prAcAryazrI tulasI usa guNa ke bhI dhanI haiM, jo mahAtmA gAMdhI meM thaa| U~cI-U~cI bAtoM kA vicAra karate hue bhI choTI bAteM unakI A~khoM se ojhala nahIM hotI aura ve kuzalatApUrvaka choTe-choTe masaloM ko bhI nipaTAte rahate haiN| kisa saMta ko kahA~ jAnA hai, kisa gRhasthI se bAta karanI hai, kAryakrama kaise banAnA hai, sabhA meM kisa-kisa kA varNana karanA hai, kisako kahA~ baiThanA hai, kauna kisa prakAra baiThA hai, kauna muna rahA hai, kauna bAta kara rahA hai, yaha saba unakI najara meM rahatA hai| unake ucca vicAra, unakI kArya-buddhi meM vighna nahIM ddaalte| maiMne adhivezanoM meM unakA yaha guNa vizeSa rUpa se dekhA hai| choTe-se-choTA manuSya ho yA deza kA sabase baDA vyakti, yA bAhara ke deza se AyA huA koI vidvAn yA ucca padAdhikArI, uname mila kara sabako santoSa hotA hai| harijana unake kamare meM pAte jhijhakate the, parantu unake hausalA dilAne me unheM caraNa-sparza kA saubhAgya prApta hmaa| aNuvrata-pAndolana kI gati se prAcAryazrI tulasI ko nahIM jA~canA caahie| usakI pragati yadi manda hai to usake lie hama jaime akarmaNya loga jimmedAra haiN| pUrA satguru kyA kare, jo sikhA meM ck| manmA loka na lete rahyo, kahai kabIrA kUka // mAja jabaki prAcAryazrI tulasI kA dhavala-samAroha manAyA jA rahA hai, maiM namratApUrvaka unake caraNoM meM apanI zraddhAMjali prastuta karatA huuN|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika bhArata ke sukarAta maharSi binoda, ema0 e0, pI-eca0 DI0, nyAyaratna, darzanAlaMkAra pratinipi vizva zAnti prAndolana, Tokiyo (jApAna) sadasya, rAyala sosAiTI mApha pArTas, landana "tapasyA sarvazreSTha guNa hai -pauruvista (taMttarIya upaniSad, 1-6) prAcArya tulasI eka artha meM Adhunika bhArata ke sukarAta haiN| vaha eka pAraMgata tarkavid haiM, kintu unakI mukhya zikSA yaha hai ki satya kevala vAda-vivAda kA viSaya nahIM, pratyuta prAcAra kA viSaya hai| eka zatAbdI se adhika kI aMgrejI zikSA ne bhAratIya mAnasa ko tarkapradhAna banA diyA hai| mahAtmA gAMdhI aura paM0 madanamohana mAlavIya, DA0 rAdhAkRSNan ne isa burAI kA prakaTataH bahuta kucha nivAraNa kiyA hai| prAcArya tulasI ne bhArata meM mithyA tarkavAda kI burAI ko dUra karane ke lie eka nayA hI mArga apanAyA hai| unakA prAgraha hai ki manuSya ko naitika anuzAsanoM kA pAlana karake satyamaya aura IzvaraparAyaNa jIvana bitAnA caahie| choTA prAkAra, vizAla pariNAma ina dinoM hama ghaTanAmoM aura vastuoM kI vizAlatA se prabhAvita hote haiM aura unake prAntarika mahattva kI upekSA karate hai| phrAMsIsI gaNitajJa poyaMkara ne kahA hai ki eka cIMTI pahAr3a me bhI bar3I hotI hai| pahAr3a kI eka choTI-sI caTTAna lAkhoM cIMTiyoM ko mAra sakatI hai, kintu pahAr3a ko yaha patA nahIM calatA ki use svaya ko athavA cIMTiyoM ko kyA hyaa| isake viparIta hara cIMTI ko pIr3A aura mRtyu kA artha vidita hotA hai| prAcArya tulasI kI aNuvrata vicAradhArA naitika anuzAsana kA mahattva prakaTa karatI hai| yaha anuzAsana pAkAra meM choTe hote hue bhI pariNAma kI dRSTi se bahuta vizAla hai / apane prArambhika jIvana meM prAcArya tulasI ne atyanta kar3e anuzAsana kA pAlana kiyaa| ve yaha mAnate the ki kaThora tapasyA ke dvArA hI manuSya isa saMsAra meM nayA jIvana prApta kara sakatA hai| naye jIvana kA yaha puraskAra pratyeka vyakti apane hI prayatno me prApta kara sakatA hai / nayA jIvana apane pApa nahIM miltaa| use prApta karanA hotA hai| prAcArya tulasI ke kathanAnusAra pratyeka vyakti ko apanA lakSya nirdhArita karanA caahie| bhArata jaise deza meM hI prAcArya tulasI jaise mahApuruSa janma le sakate hai / tapasyA ke dvArA nayA jIvana prApta karane ke lie bhAratIya pUrvajoM kA udAharaNa aura bhAratIya mAMskRtika sampadA atyanta mUlyavAn thAtI hai| ___ maiM prAcArya tulasI me milA huuN| maiMne anabhava kiyA ki ve IzvarIya puruSa hai aura unhoMne Izvara kA sandeza phailAne aura usakA kArya pUrA karane ke lie hI janma dhAraNa kiyA hai| ve na bhUta kAla meM rahate haiM, na bhaviSya kAla meN| ve to nisya vartamAna meM rahate haiN| unakA sandeza saba yugoM ke lie aura sArI mAnava jAti ke lie hai| Izvara dvArA manuSya kI khoja azAta kAla me manuSya kA prAntarika vikAsa kevala eka satya ke prAdhAra para huA hai| vaha satya hai-mAnava kI Izvara kI khoj| isa bAta ko hama bilkula dUmarI taraha se bhI kaha sakate haiM ki Izvara bhI manuSya kI khoja kara rahA hai Izvara ko manuSya kI khoja utanI hI priya hai jitanA ki manuSya Izvara kI khoja karane ke lie utsuka hai| eka bAra yadi
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] mAdhunika bhArata ke sukarAta hama yaha samajha leM ki Izvara aura manuSya do pRthak siddhAnta nahIM haiM, pUrNa manuSya hI svayaM Izvara hota hai to duniyA ke sabhI dharma prAtma-jJAna prApta karane ke bhinna-bhinna mArga pratIta hoNge| jaba manuSya Izvara kA sAkSAtkAra karatA hai to vaha kevala apanI sarvazreSTha prAsmA kA hI sAkSAtkAra karatA hai| prAcArya tulasI ke sandeza kA Aja ke mAnava ke lie yahI mAzaya hai ki vaha svayaM apane lie apanI antarAtmA ke antima satya kA patA lgaaye| yahI devatva kA siddhAnta hai| unhoMne svayaM pUrNa darzana kI sthApanA kI hai, jisake dvArA manuSya prAtma-zAna ke mantima lakSya ko prApta kara sakate haiM / aNuvrata unake vyAvahArika darzana kA nAma hai aura vaha Aja ke aNu-yuga ke sarvathA upayukta hai| aNu zabda kA artha hotA hai-choTA aura vrata zabda kA artha hai-svayaM svIkRta anuzAsana / jaiminI ke anusAra vrata eka mano vyApAra hai, bAhya karma nahIM / aNu bhautika padArtha kA sUkSmAtisUkSma bhAga hotA hai| Adhunika vijJAna ne yaha mida kara diyA hai ki eka bhautika praNa meM ananta zakti chipI huI hai| trisUtrI upAya prAcArya tulasI ne isa vaijJAnika satya kA manuSya ke naitika aura mAdhyAtmika prayAsa ke kSetra meM prayoga kiyA hai| unhoMne yaha patA lagAyA hai ki choTe-se-choTA svayaM svIkRta anuzAsana manuSya kI hIna prakRti ko AmUla badala sakatA hai| manuSya kI prAntarika prakRti ko pariSkRta karane ke lie dikhAU tyAga karane athavA bhaktipUrNa kAryoM kA pradarzana karane kI AvazyakatA nahIM hotii| yaha upAya trisUtrI hai : 1. gaharI vyAkulatA, 2. asaMdigdha saMkalpa aura 3. ekAnta niSThA / pahale hamameM Atma-vikAsa kI gaharI vyAkulatA utpanna honI caahie| hama bAharI vastuoM aura vAtAvaraNa meM bahuna adhika vyasta rahate haiN| hamako apanI antarAtmA kI navIna vizAlatA ko pahacAnanA caahie| phAMsIsI yathArthavAdI lekhaka maratare ne isa vyAkulatA ko hI vedanA kA nAma diyA hai| jyAkulatA kI yaha bhAvanA itanI tIvra honI cAhie ki hara kSaNa becanI aura vyagratA anubhava ho| dUsare prAdhyAtmika pragati ke lie spaSTa sunizcita maMkalpa atyanta Avazyaka hai| ina dinoM kinAre para rahane kA phaizana cala par3A hai| loga kahate haiM, hama na isa tarapha haiM, na usa tarapha / rAjanIti meM yaha ucita ho sakatA hai, kintu prAdhyAtmika kSetra meM taTasthatA kA artha jar3atA hotA hai| taTasthatA kI bhAvanA bhaya kA cihna hotI hai| yadi hamame zraddhA hai aura yadi hama bhaya se prerita nahI hai to spaSTa saMkalpa karanA kucha bhI kaThina nahIM ho sktaa| tIsare ekAnta niSThA kA artha hai-sampUrNa Atma samarpaNa kI pAvana kriyA / vibhakta pAramA uma jIvana meM kucha bhI saphalatA prApta nahIM kara sktaa| anizcaya hamAre samaya kA abhizApa hai / prAyaH sArI duniyA meM zikSA praNAliyAM isa Antarika vighaTana kI burAI kA poSaNa kara rahI hai| emasana ne bahuta samaya pUrva isa burAI ke viruddha hameM cetAyA thaa| prAtma-samarpaNa kI bhAvanA hamako Antarika anuzAsana kA jIvana bitAne meM samartha bnaayegii| isa zatAbdI ke zAnti-dUta Adhunika jIvana dikhAvaTI ho gayA hai| usameM koI gaMbhIratA, koI sAra va koI artha nahIM hai| manuSya sampUrNa Atma-ghAta ke kinAre pahu~ca gayA hai| manuSya yadi prAcArya tulasI ke prAtmAnuzAsana ke mArga kA anusaraNa kare to vaha apane ko prAtma-nAza se bacA sakatA hai| aNuvata kI vicAradhArA manuSya ko apane Antarika zatruoM se lar3ane ke lie atyanta zaktizAlI astra pradAna karatI hai| alpa anuzAsana AdhyAtmika zakti kA vizAla bhaNDAra sulabha kara sakatA hai| prAcArya tulasI apane aNuvrata ke astra ke sAtha isa zatAbdI ke zAnti ke dUta haiM / hama aNuAtoM kA vyAkulatA, dRr3ha saMkalpa aura niSThApUrvaka pAlana karake unake devI patha-pradarzana ke adhikArI bneN|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sava sammata samAdhAna bhArataratna, maharSi DI0ke0 ko spUtanika ke isa yuga meM hama vijJAna dvArA prApta mahAna saphalatAmoM aura prakRti para mAnava ke prabhutva kI bAta sunate haiN| kintu sAtha hI hama naI khojoM kI burAiyoM se bhayabhIta haiM, jo mAnava jIvana kA hI mastitva samApta kara sakatI haiN| arAjakatA kI isa sthiti meM prAcAryazrI tulasI aNuvrata-pAndolana ke rUpa meM duniyA kI saba burAiyoM kA eka samAdhAna prastuta karate haiM, jo sarvasammata hai| vaha hai-prAtma-zuddhi kAbaha prAcIna sanmArga jo manuSya ke jIvana ko sukhada banA sakatA hai| cAritra aura cAturya zrI narahari viSNu gADagila rAjyapAla, caNDIgar3ha gItA ke anusAra jaba dharma kA kSaya hotA hai aura adharma kI avasthA bar3hatI hai, taba-tavabhagavAn avatAra lete haiM aura adharma ko samApta karake dharma saMsthApana kA kArya karate haiN| sarva samarza Izvara nirAkAra hone kI vajaha se avatAra kArya vyakti ke dvArA kiyA jAtA hai| Adhunika bhASA meM yadi hama isI artha ko kareM, aba koI bar3e mahAtmA yA yugapuruSa bAra-bAra nahIM hote / samAja ke mArga-darzana kA kArya naInaI vicAradhArAmoM dvArA kiyA jAtA hai| maiM to yaha samajhatA hU~ ki navIna dRSTi samAja ke parivartana meM avazya ho jAtI hai aura vaha dRSTi rakhane vAle jo sajjana hone haiM, ve pradhAna vibhUti mAne jAte haiN| vidyamAna duniyA meM prasantoSa aura prazAnti itanI phailI huI hai ki kala kyA hogA, koI kaha nahIM sktaa| na jAne jAnakInAtha prabhAte ki bhaviSyati / aNa se brahmANDa kA nAza karane kA paDyaMtra racA jA rahA hai| vaira meM vaira kA nAza karane kA prayatna kiyA jA rahA hai| pariNAma yaha najara pA rahA hai ki vaira bar3hatA jA rahA hai aura prasantoSa kI eka cinagArI kA svarUpa mahAn jvAlAmukhI meM parivartita ho rahA hai| gAnti to najara hI nahIM pAtI aura agara mUrkhatA me yA avivekI mAhasa se koI eka kadama uThAyA jAye to jagana kA nAza anivArya hai| isIlie Aja zAnti kA aura saccaritra kA mandeza prAvazyaka hai aura yahI kAma prAcAryazrI tulasI varSoM se kara rahe haiN| maNu kA mukAbalA aNuvrata se kiyA jA rahA hai| eka-eka vyakti apane jIvana meM sAdhu mAcAra kare to samAja kA jIvana sthira naMnika dRSTi se bar3hatA hI jaayegaa| pAja AvazyakatA hai, caritra kI, cAturya kI nahIM / mAja aAvazyakatA hai, samyak prAcAra kI, samalaMkRta vANI kI nahIM; kArya kI AvazyakatA hai, vivaraNa kI nahIM aura yahI mArga-darzana mAja pAcAryazrI tRpasI kara rahe haiN| unake prati zraddhAMjali arpaNa kara rahA hai| ve apane kArya meM maphala hoM aura unake dvArA deza ke caritra kI saMsthApanA ho, yahI merI prArthanA hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya kA pavitra bandhana zrImatparamahaMsa parivrAjakAcArya mahAmahima zrI raghuvallabha tIrthasvAmI bhI pAlimAra maThAdhIza, umepI prAcAryazrI tulasI dvArA pravatita aNuvrata-Andolana atyanta prazaMsanAya hai aura sahI rAste para calane meM sahAyatA pradAna karatA hai| sahamastitva ke lie yaha Andolana nizcita hI bahuta sahAyaka hogA, prataH samasta mAnava jAti satya ke isa pavitra bandhana ke prakAza se pAbaddha hogI, aisI hama kAmanA karate haiN| samAja-kalyANa ke lie zrI vidyAratna tIrtha zrIpAdAH zrI mAdhvAcArya saMsthAnam zrI kRSNApura maTha, umaopI bhautikavAda ke isa yuga meM jaba ki janasAdhAraNa kA jIvana naitika hAma aura natika patana kI ora jA rahA hai, yaha sarvathA upayukta hai ki usa patana ko rokA jAye aura logoM ke sammukha naitika mahAnatA ke samRddha pAdoM ko prastuta kiyA jAye, jinake lie. ki deza ke mahAn prAcAryoM ne apane jIvana kAla meM kaThora parizrama kiyA aura unake bAda unake dvArA sthApita maTha yahI kAma kara rahe haiN| tulasI dhavala samAroha samiti nissaMdeha abhinandana kI pAtra hai, jo terApaMtha ke prAcAryazrI tulasI kI ekacaturtha zatAbdI kI upalabdhiyoM kA vivaraNa prastuta kara rahI hai| isa abhinandana grantha kA vyApaka prasAra honA cAhie aura usame dega ke nAstiko aura bhramita navayuvakoM kI akhi khula jAnI cAhie ki isa deza ke vibhinna sampradAyoM ke sAdhunoM, saMtoM aura saMnyAsiyoM ne kitanI mahAn saphalatAeM prApta kI haiN| hama bhagavAn kRSNa se prArthanA karate haiM ki isa laukikatA ke aura rAjanItika netAmoM kI lambI-caur3I bAtoM ke prAvaraNa meM jana-sAdhAraNa kI, pavitra hinduoM kI maulika mAkAMkSAeM DUbane na paayeN| tulasI dhavala samAroha samiti ke prayAsa kI saphalatA kI kAmanA karate hue hama eka bAra punaH prArthanA karate hai ki mAcAryazrI tulasI aura unake jaise saMta samAja ke kalyANa ke lie dIrghajIvI hoN|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata kA pramukha aMga zrI gulajArIlAla nandA zrama mantrI, bhArata sarakAra mujha yaha jAna kara atyanta prasannatA huI ki aNuvrata-pAndolana ke pravartaka AcAryazrI tulasI ke sArvajanika sevAkAla ke paccIsa varSa pUre hone ke upalakSa meM unheM eka abhinandana grantha bhaMTa karane kA nizcaya kiyA gayA hai| adhyAtmavAda hA bhArata kA pramukha aMga hai / ise binA apanAye hama apane caritra ko U~cA nahIM uThA skte| isa dizA meM AcAryazrI tulasI ne jo kArya kiyA hai, vaha stutya evaM spRhaNIya hai| aise vidvAnoM kA abhinandana karane se sarvasAdhAraNa meM sphUrti pAtI hai aura unakA anukaraNa karane kI pravRtti jAgRta hotI hai| abhinandana grantha kI saphalatA ke lie merI shubhkaamnaaeN| purAtana saMskRti kI rakSA zrI zrIprakAza rAjyapAla, mahArASTa prAcAryazrI tulasI me merA prathama paricaya Aja se karIba pandraha-solaha varSa pUrva bIkAnera ke gharU nAmaka sthAna meM huyA thaa| taba me unase aura unake samudAya se merA samparka banA rahA aura kaI bAra mujhe unase milane aura unakA pravacana sunane kA muavasara milA / imase maiMne bahuta prAnanda kA anubhava kiyaa| mujhe yaha dekha kara bhI bahuta santoSa huprA ki unake anuyAyI bahuta hI utsAhI strI-puruSa hai jo ki unake vicAroM kA sakriya pracAra karate haiN| unake dvArA janasAdhAraNa kI sevA hotI hai aura janatA ko dhArmika mArga para calane kI preraNA milatI hai| apane deza meM dharma kA sadA se hI prabala prabhAva rahA hai| Adhunika vicAra zailiyoM ke kAraNa isa prora se kucha loga udAsIna hone lage haiN| aisI avasthA me unako punaH isa ora dhyAna dilAte rahanA ucita hai; kyoMki isI meM hamArA kalyANa bhI hai aura apanI purAtana saMskRti kI rakSA bhI hai| merI zubha kAmanA hai ki prAcAryazrI tulasI hamAre bIca meM bahuta dinoM taka raha kara hamArA patha-pradarzana karate rahe aura inake jIvana aura vacana se adhikAdhika nara-nArI dina-pratidina prabhAvita hote rheN| apanI zArIrika, mAnamika aura prAdhyAtmika unnati karate rahe aura vyaktigata mAnamaryAdA banAye hae deza aura samAja kI sevA bhI unake dvArA hotI rahe /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrotthAna meM sakriya sahayoga zrI jagajIvanarAma rela mantrI, bhArata sarakAra AtmotthAna aura naitika cArimya nirmANa anyonyAzrita hai eka ko choDa dUsarA sambhava nahI / dharmAcArya donoM kA mArga-darzana karane meM adhika samartha hote hai| aise bAcAyoM meM hI prAcAryazrI tulasI kA sthAna hai| AcAryazrI ne apane gata paccIsa varSo ke prAcAryatva evaM sArvajanika sevAkAla meM rASTra ke AdhyAtmika va naitika utthAna meM sakriya sahayoga diyA hai| aNuvrata Andolana ke rUpa meM ApakI sevAeM sarAhanIya hai| isa upalakSa meM unakA abhinandana karanA apane dAyitva ko nibhAnA hI hai| bAcAyaMtrI ke sandezoM va upadezoM kA samAveza karake grantha ko sthAyI mahattva kI vastu banAne kA prayatna kiyA jAyegA, isa AzA ke sAtha maiM apanI zubhakAmanA preSita karatA huuN| vizva- maitrI kA rAja mArga zrI yazavanta rAva cahvANa mukhyamaMtrI, mahArASTra sitambara mAsa ke pranta kI bAta hai, rASTrIya ekatA sammelana meM bhAga lene maiM dillI pahu~cA huA thA / akasmAt zrAcArya zrI tulasI ke anuyAyI muni ( munizrI mahendrakumArajI 'prathama' ) me sAkSAtkAra huaa| unhoMne prAcAryazrI tulasI dhavana samAroha kA byaurA mujhe btaayaa| varSo kI muSupta smRtiyAM merI A~khoM ke sAmane A gii| AcAryazrI bambaI Aye the| lagabhaga mahIne taka pradhAndolana kA prabhAvazAlI kAryakrama calA thA / maiM anekoM bAra usa samaya prAcAryazrI ke samparka meM AyA / unakA vyaktitva avismaraNIya hai / pratyeka manuSya zAnti cAhatA hai, para vaha zAnti va sukha ke mArga para calatA nhiiN| yahI to kAraNa hai ki Aja bhISaNatama ANavika astroM ke parIkSaNa cala rahe haiN| manuSya sattA lolupa hokara saskRti aura sabhyatA ke sAtha khilavAr3a kara rahA hai| yaha prAdhyAtmika zUnya bhautika pragati kA pariNAma hai| prAcAryathI jaise loga AdhyAtmikatA ke unnayana meM lage haiN| yaha cira zAnti kA mArga hai, mAnavatA ke vikAsa kA mArga hai| manuSya haivAna rahate hue candraloka meM bhI yadi pahuMca gayA to vahA~ bhI use dhAtmika zAnti ke prabhAva meM dhadhakate aMgAre hI mileMge maNuvrataAndolana vizvabandhutA aura vizvamaMtrI kA rAjamArga hai| prAcAryazrI bhUle-bhaTake logoM ko rAha lagA rahe haiN| unake prati mere hRdaya meM pragAdha zraddhA aura asIma sammAna hai /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI kA vyaktitva zrI harivinAyaka pATaskara rAjyapAla, madhyapradeza mujhe, yaha jAnakara prasannatA huI ki prAcAryazrI tulasI ke prAcAryakAla va sArvajanika sevAkAla ke paccIsa varSa pUrNa hone ke upalakSa meM unheM eka abhinandana grantha bheMTa kara zraddhAMjali arpita kI jA rahI hai| prAcAryajI kA vyaktitva tathA darzana, sAhitya Adi kSetroM ke zreSThatva ke sambandha meM do mata nahIM ho skte| maiM isa mahAn prayAsa kI sarAhanA karatA humA abhinandana grantha ke lie hArdika zubha kAmanAeM bhejatA huuN| maNi-kAMcana-yoga DA. kailAzanAtha kATajU mukhya maMtrI, madhyapradeza mujhe yaha jAna kara hArdika prasannatA huI ki aNavrata-Andolana ke pravartaka AcAryazrI tulasI ko unake sArvajanika sevA ke gauravazAlI paccIsa varSa pUre hone para abhinandana grantha bheMTa kiyA jA rahA hai| abhinandana grantha vAstava meM hama sabakI unake prati banI huI sammAna-bhAvanA kA pratIka hai| pichale varSoM meM deza ke sabhI kSetro meM paidala bhramaNa kara mApane rASTra ke naitika evaM cAritrika punarutthAna kA jo mahAna kArya hAtha meM liyA hai, vaha hamAre pUjya bhAratIya santoM kI ujjvala paramparA ke anurUpa hI hai / itihAsa jAnatA hai ki isa vizAla deza ke sabhI kSetroM ko ekatA ke pAvana sUtra meM bAMdhane ke lie kitane mahApuruSoM tathA santoM ne sAre deza kA aneka kaThinAiyoM aura bAdhAoM ke bAvajUda bhI bhramaNa kiyA hai| prAcAryazrI tulasI usI parammaparA kI naI kar3I haiM, jo deza meM naitika jAgaraNa ke lie apanA sArA jIvana de rahe haiM / sevA kI pavitra bhAvanA ke sAtha prAcAryazrI tulasI meM madhyayana kI jo gaharAI hai, vaha maNi meM kAMcana-yoga ke samAna hai / isa avasara para maiM kAmanA karatA hai ki prAcAryazrI tulasI ke sevAmaya jIvana kI prAyu bahuta bar3I ho aura unheM apane kAryoM meM saphalatA prApta ho|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika svatantratA kA Andolana zrI sujJAnendra tIrtha zrIpAdAH bhI pattagI maTha, uDIpI prAcAryazrI tulasI ne aNuvata-bhAndolana kA pravartana aise samaya para kiyA hai jabaki bhArata apanI lupta prAdhyAtmika svatantratA ko punaH prApta karane meM lagA hai| prAgaryazrI ne bhArata meM sarvatra apane anuyAyiyoM ko bheja kara isa pAndolana ke rUpa meM eka sandeza diyA hai| abhinandana grantha ke prakAzana se hameM sacamaca hI prasannatA hotI hai| sabhI loga prAcAryazrI talasI ke isa prAndolana meM apanA sahayoga deM aura ve apane pUre prayatna ke sAtha isa Andolana ko calAte raheM, aisI hamArI zabhakAmanA hai| TAMIL LAMA paMca mahAvrata aura aNuvrata svAmI nAradAnandajI sarasvatI, nemiSAraNya ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vara tyAgaH / satyapratiSThAyAM kriyAkalA. zrayatvam / prasteyapratiSThAyAM srvrtnopsthaanm| brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH / aparigrahastha jnmkthntaasNbossH| -yoga darzana rAjanIti va rASTrIya saMsthAeM inako paMcazIla kahatI haiN| maharSi pataMjali uparokta pAMcoM ko paMca mahAvata kahate haiN| sArvabhauma ekatA ke lie zAstrIya paddhati meM inake pAlana dvArA vizva apanA cAritrika nirmANa kara sarvaprakAreNa mukhI ho sakatA hai| jAtidezakAlasamayAnavachinnAH sArvabhaumA mahAvratam, maharSipataMjali ne inako paMca mahAvrata batAyA hai| prAcAryazrI tulasI ne inhIM to kI eka sugama vidhi upasthita karate hae saralatA ke proM meM inako paMca aNuvrata ke nAma se pracArita karake janatA ko caritra kI zikSA dI aura samAja kA vizeSa kalyANa kiyA hai| Izvara ke bhajana karane vAloM ko, zAstra para calane vAloM ko ina niyamoM se bar3I sahAyatA milatI hai| veda siddhAnta ke mAnane vAle prAja bhautikavAda kI jvAlA se jalate hue samAja ko bacAne ke lie ina niyamoM meM mila kara vizva zAnti karane meM saphala ho skeNge| hama vaidika dharma ko mAnane vAle bhI prAcArya jI ke dayA, satya, tyAga, tapasyA se prabhAvita hue / bhautikavAda kI kaThoratA se pIr3ita janatA ko ina niyamoM se zAnti milegii|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ko mahattara rASTra banAne vAlA Andolana DA0 balabhadraprasAda, DI0 esa-sI, epha0 ena0 prAI0 upakulapati, ilAhAbAda vizvavidyAlaya deza meM bahuta se vyakti aise hote haiM jo rASTra ke samakSa upasthita samasyAoM ko jAna lete haiM; kintu aise vyakti bahuta thor3e hI hote haiM, jo mamasyAoM kA sAmanA karate haiM aura unake samAdhAna ke lie prayatna karate haiN| prAcAryazrI tulasI eka aise hI mahApuruSa haiN| unhoMne anubhava kiyA ki rASTra kI naitika bhitti usake sAdhAraNa vikAsa ke lie bhI mudda nahIM hai, mataH unhoMne rASTrIya caritra ke nirmANa evaM vikAsa ke prAvazyaka kArya meM apanA jIvana bhoka diyA hai| isa kArya ko karate hue ve aneka prakAra kI duvidhAoM kA sAmanA karate haiN| samAja sevA aura naitika utthAna ke kArya meM milI huI saphalatA kA aMkana atyanta hI kaThina huA karatA hai| bahudhA aisA hotA hai ki varSoM pazcAt inakA pariNAma dikhAI paDatA hai| mujhe isa bAta meM to sandeha hI nahIM hai ki pUjya prAcAryazrI tulasI ne jo kArya kiyA hai, usakA phala avazya milegA aura yaha bhArata ko mahattara rASTra banAne meM sahAyaka bhI hogaa| prAcArya zrI tulasI apane isa kArya ke lie abhinandana ke pAtra haiM aura grantha ke sampAdakoM ko bhI merI badhAI hai ki ve sAcAryazrI ke kArya kA grantha rUpa meM sampAdita kara rahe haiN| AcAryazrI tulasI ko maiM apanI zubhakAmanA bhIra vandana preSita kara rahA hU~ / W mahAn vyaktitva DA0 vAlthara zubiMga ema0 e0, pI-eca0 DI0 hemburga vizvavidyAlaya 1 prAcAryazrI tulasI ke dhavala samAroha kA samAcAra milA aneka dhanyavAda / mubhe prAcAryazrI kI gata paccIsa varSa kI niHsvArtha, naitika aura sAmAjika saphalatAmra aura unake mahAn vyaktitva ke prati apanI zraddhAMjali bheMTa karate hue parama prasannatA ho rahI hai aura isa kArya meM maiM unake prazaMsakoM aura anuyAyiyoM ke sAtha hU~ | merI hArdika kAmanA hai ki terApaMtha sampradAya ke pUjya prAcArya aura praNuvrata Andolana ke praNetA apane uddezya meM aura adhika saphala hoN| mujhe yaha batAte hue prasannatA hotI hai ki sviTjaramaiNDa meM naitika utthAna kA eka Andolana cala rahA hai, jise iNTaranezanala koksa mUvamenTa (International Caux Movement ) kahate haiN| maiM ise pazcima meM pramukhatayAndolana kI hI praticchAyA samajhatA huuN| maiM abhinandana grantha va dhavala samAroha kI saphalatA ke lie zubhakAmanAeM preSita karatA hU~ /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane Apa meM eka saMsthA eca0 eca0 zrI vizvezvaratIrtha svAmI zrI paMjAvara maThAdhIza, usIpI prAcAryazrI tulasI apane Apa meM eka saMsthA hai aura prAcIna kAla ke RSiyoM dvArA pradatta hamArI sabhyatA ke sarvottama, sarvazreSTha tathA atyadhika prakAzamAna pahalugoM kA pratinidhitva karate haiN| AdhyAtmika zreSThatA kI agamya gaharAiyoM meM paMTa kara motI nikAlane kA jo kAma ve kara rahe haiM, vaha laukika mastiSka kI pahuMca ke pare kI bAta hai| nirAzA se pIr3ita jo vizva ghRNA, avizvAsa tathA chala ke kagAra para hai, usameM prAcAryazrI tulasI prakAzastambha haiN| ve sadbhAvanA evaM pArasparika vikAsa para AdhArita dayA aura kSamA ke sarvottama guNoM kA prasAra kara isa samaya vidyamAna ghora andhakAra meM sundara mArga-darzana kara rahe haiN| unake aNuvata-mAndolana meM unhIM U~ce pAdoM kA samAvega hai, jo unake apane jIvana meM phalIbhUta hue haiM / ataeva manuSya ke rogagrasta mastiSka meM santulana tathA usake kAryoM meM viveka lAne ke lie unase bahata sahayoga milanA caahie| ........ A preraNAdAyaka AcAryatva zrI ena0 lakSmInArAyaNa zAstrI, nijI saciva, jagadguru zaMkarAcArya, jagadguru mahAsaMsthAnaM, zAradA pITha, zRMgerI (maisUra rAjya) prAcAryazrI tulasI ne apanA jIvana jana-kalyANa aura unake naitika utthAna ke lie samarpita kara diyA hai| zRMgerI zAradA pITha maTha ke jagadguru zaMkarAcArya mahAsvAmIjI ne isa bAta para prasannatA vyakta kI hai ki prAcAryazrI tulasI dhavala samAroha samiti ne prAcAryazrI tulasI ke preraNA-kAla ke paccIsa varSa pUre hone para samAroha karane tathA tulasI abhinandana graMtha nikAlane kA nizcaya kiyA hai| isa samAroha kI sukhada evaM saphalatApUrNa samApti ke lie jagadguru apanI zubhakAmanA bhejate haiM aura bhagavAn candramaulezvara tathA zrI zAradambA se prArthanA karate haiM ki pAcAryazrI sulasI dIrghajIbI hokara dIrghakAla taka mAnava jAti ke kalyANArtha kArya karate rheNge|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkRSNa ke AzvAsana kI pUrti zrI TI0 ena0 baiMkaTa ramaNa adhyakSa, zrI ramaNa prAzrama bhAratavAsI kitane saubhAgyazAlI haiM ki prAcAryazrI tulasI ne jIvana ke naitika va AdhyAtmika abhisiMcana ke lie deza meM aNuvrata-Andolana kA sUtrapAta kiyA hai| ___ bhArata vaidika pora upaniSadIya gAthAbhoM kA deza hai, kintu use rAjanaitika parAdhInatA se mukta hone ke pazcAt aba isa aNuvrata-Andolana kI prAvazyakatA hai| deza ne yaha svatantratA ahiMsA ke astra dvArA prApta kI aura isa astra kA prayoga karane vAle mahAtmA gAMdhI the| gAMdhIjI satya ko hI Izvara mAnate the aura jIvana meM unakA eka mAtra dhyeya satya kI naukA khenA thA aura unakI eka-mAtra icchA thI ki asatya para satya kI jaya ho| prAdhyAtmika paramparAmoM kA dhanI deza ko svatantra hue caudaha varSa ho gye| isa avadhi meM deza kA rAjanaitika ekIkaraNa humA aura rASTra nirmANa kI bar3I-bar3I pravRttiyAM zurU huii| isakA prakaTa pramANa hai-praudyogika krAnti aura sAmAjika punargaThana / usame hamArA rApTa kramazaH balavAna hogA aura anya pUrvI aura pAzcAtya dezoM ke sAtha-sAtha vizva-kalyANa ke lie netRtva kara skegaa| pazcimI deza bhArata ke isa netRtva ko svIkAra karane ke lie udyata hai / kevala isalie nahIM ki rASTrapitA mahAtmA gAdhI ko kIrti cAroM ora phaila gaI hai, pratyuta isalie bhI ki bhArata atyanta prAcIna prAdhyAtmika paramparAmoM kA dhanI hai| kintu yadi hamAre rASTra ko dUsare dezoM ko AdhyAtmika mUlya sulabha karane kI AkAMkSA kI pUrti karanA ho to use prAtmanirIkSaNa karanA hogaa| isa prAtma-nirIkSaNa kI atyanta AvazyakatA hai| kyoMki naitika patana kA saMkaTa bhI isa samaya rASTra para maMDarA rahA hai, cAritrika aura AdhyAtmika mUlyoM ko bhulA dene kI bAta to dUra rahI, vedoM, upaniSadoM, brahmasUtroM aura bhagavadgItA ke hote hue, mahAtmA gAMdhI ko mahAn naitika aura AdhyAtmika zakti ke uTha jAne ke pazcAt bhAratIya sAmUhika rUpa meM patana kI ora agrasara ho rahe hai aura apane samasta ucca prAdazoM ko bhulAte jA rahe haiN| isalie aNuvrata jaise mAndolana kI atyanta prAvazyakatA hai| rASTra ko prAcAryazrI tulasI aura unake saMkar3oM sAdhu-sAdhviyoM ke dala ke prati kRtajJa honA cAhie jo isa Andolana ko calA rahe haiN| hameM yaha dekhakara bar3A santoSa hotA hai ki isa prAndolana kA prArambha hue yadyapi dasa-bAraha varSa hI hue hai, kintu vaha itanA zaktizAlI ho gayA hai ki hamAre rASTra ke jIvana meM eka mahAn naitika zakti bana gayA hai| hama isa mAndolana ko bhagavAn zrIkRSNa ke pAzvAsana kI pUrti mAnate haiN| unhoMne bhagavadgItA ke cauthe adhyAya ke pAThaveM zloka meM kahA hai ki dharma kI rakSA karanA unakA mukhya kArya hai aura vaha svayaM samaya-samaya para nAnA rUpoM meM avatAra dhAraNa karate hai| sAdhana catuSTaya kI prApti meM sahayogI hamAre deza ke navayuvaka hamAre saMto aura mahAtmAoM ke jIvana caritroM aura dharma-zAstroM kA adhyayana karake isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki zAzvata sukha jaisI koI vastu hai aura use isI loka aura jIvana meM prApta kiyA jAnA caahie| hamAre dharmazAstra kahate haiM-'tuma anubhava karo athavA nahIM, tuma prAtmA ho|' usakA sAkSAtkAra karane meM jitanA bar3A lAbha hai,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ padhyAya ] zrIkRSNa ke grAzvAsana kI pUrti utanI hI bar3I hAni use prApta na karane meM hai| isalie ve prAtma-sAkSAtkAra karane ke lie pravRtta hote hai| yaha prAnmA hai kyA aura use kaise prApta kiyA jAe? yahI unakI samasyA bana jAtI hai| ve prArama-zAna kA phala to cAhate haiM, kinta usakA mUlya nahIM cukAnA caahte| ve sAdhana catuSTaya (mAdhanA ke cAra prakAra ) kI upekSA karate haiM, jisake dvArA hI prAtma-jJAna prApta hotA hai| prAcAryazrI tulasI kA aNuvata-Andolana sAdhana catuSTaya kI prApti meM bar3A sahAyaka hogA aura prAtmasAkSAtkAra kA mArga prazasta kregaa| prAtma-sAkSAtkAra jIvana kA mUla lakSya hai; jaisA ki zrI zaMkarAcArya ne kahA hai aura jaisA ki hama bhagavAn zrI ramaNa maharSi ke jIvana meM dekhate haiN| bhamavAn zrI ramaNa ne apane jIvana meM aura usake dvArA yaha batAyA hai ki AtmA kA vAstavika mAnanda dehAtma-bhAva kA parityAga karane se hI mila sakatA hai| yaha vicAra chUTanA cAhie ki maiM yaha deha huuN| 'maiM deha nahIM hU~' isa kA martha hotA hai ki maiM nasthUla hU~, na sUkSma hU~ aura na Akasmika hai / 'maiM prAtmA hU~' kA artha hotA hai maiM sAkSAt caitanya hU~, turIya hU~ jise jAgRti, svapna aura muSupti ke anubhava sparza nahIM krte| yaha 'sAkSI caitanya' athavA 'jIva sAkSI sadA 'marSa sAkSI ke sAtha saMyukta hai jo para, ziva aura guru hai| prataH yadi manuSya apane zuddha svarUpa ko pahacAna le te phira usake lie koI anya nahIM raha jAtA, jise vaha dhokhA de sake athavA hAni pahu~cA ske| usa dazA meM saba eka ho jAte haiN| isI dazA kA bhagavAn zrIkRSNa ne isa prakAra varNana kiyA hai- gur3Akeza, maiM prAtmA haiM jo hara prANI ke hRdaya meM nivAsa karatA hU~; maiM saba prANiyoM kA prAdi, madhya aura anta huuN|' AcAra-mevana ke mahAvata dvArA aura zravaNa, manana, nididhyAsana ke dvArA ahaMkAra-zUnya avasthA athavA grahama brahmAsmi kI dazA prApta hotI hai| mahAvata ke pAlana ke lie prAcAryazrI tulamI dvArA pratipAdita aNavata prathama caraNa hoNge| prAcAryazrI tulasI ne naitika jAgRti kI bhUmikA meM ThIka hI liyA hai, "manuSya burA kAma karatA hai| phalasvarUpa usake mana ko azAnti hotI hai| prazAnti kA nivAraNa karane ke lie vaha dharma kI zaraNa letA hai| devatA ke Age gir3agir3AtA hai / phalasvarUpa ume kucha sumva milatA hai, kucha mAnamika gAnti milatI hai| kintu puna: usakI pravRni galata mArga pakar3atI hai aura punaH prazAnti utpanna hotI hai aura vaha punaH dharma kI zaraNa jAtA hai|" asala meM dharma aura dhArmika abhyAsa nirvANa ke lie hai| jaba manuSya ekadama nirAbaraNa hotA hai, vaha mumba aura duHsva se Upara uTha sakatA hai aura sukha evaM duHkha ko samabhAva se anubhava kara sakatA hai| yahI kAraNa hai ki viSNu sahasranAma meM, nirvANam, bheSajam, mukham prAdi nAma ginAye haiM / nirvANa hamAre maba rogoM kI bhaiSaja hai aura agara vaha prApta ho jAye to vahI saccA sukha hai--sarvocca prAnanda hai| niSedha vidhi se prabhAvaka prApakA pAdarza jAna-yoga, bhakti-yoga athavA karma-yoga kucha bhI ho, apane aham ko mAranA hogA, miTAnA hogaa| eka bAra yaha anubhUti ho jAye ki ApakA ahama miTa gayA, kevala cidbhAsa zeSa raha gayA hai, jo apanA jIvana aura prakAza pAramArthika se prApta karatA hai| pAramArthika aura Izvara eka hI hai, taba prApakA astitvahIna aham ke prati prema apane-Apa naSTa ho jAyegA / bhagavAn zrI ramaNa maharSi ke samAna saba mahAtmA yahI kahate haiN| isalie hama saba aNuvratoM kA pAlana kareM, jinake binA na to bhautika mora na AdhyAtmika jIvana kI upalabdhi ho sakatI hai| aNuvrata kI niSedhAtmaka pratijJAeM vidhAyaka pratijAmoM meM adhika prabhAvakArI haiM aura ve na kevala dharma aura AdhyAtmika sAdhanA ke premiyoM ke lie pratyuta sabhI mAnavatA ke premiyoM ke lie pUrI naitika AcAra-maMhitA bana sakatI haiN| bhagavAn ko praNoraNIyAn mahato mahIyAn kahA hai| prAtmA hRdaya ke antaratama meM sadA jAgRta aura prakAzamAna rahatA hai, isalie vaha manuSya ke hAtha-pA~va kI apekSA adhika nikaTa hai aura yadi mAnavatA isa bAta ko sadA dhyAna meM rakhe to mAnava apane maha mAnavoM ko dhokhA nahIM de sakatA aura hAni nahIM pahuMcA sktaa| yadi vaha romA karatA hai to svayaM apanI prAtmA ko hI dhokhA degA athavA hAni pahu~cAegA, jo use itanA priya hotA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavIM sadI ke mahApuruSa mahAmahima mAra prathaneziyasa je0 esa0 viliyamsa, ema0 e0, DI0 DI0 sI0 TI0, ema0 dvAra0 esa0 To0 ( iMglaiNDa) bambaI ke prArtha bizapa evaM prAimeTa, AAjAda hinda varSa saMsAra meM hajAroM dhArmika netA ho cuke haiM aura paidA hoNge| parantu unameM kucha aise bhI haiM, jinhoMne logoM ke hRdaya parivartita kiye haiM, saMsAra meM prema aura zAnti ke srota bahAye haiM aura logoM ke diloM ko isI duniyA meM svargIya Ananda se sarobAra karane ke amUlya prayatna kiye haiN| bIsavIM sadI meM hamArI ina AMkhoM ne bhI eka aise hI mahApuruSa prAcAryazrI tulasI ko dekhA hai| yahI vaha vyakti hai jisake pavitra jIvana meM jainI bhagavAn zrI mahAvIra ko dekhate haiM aura bauddha bhagavAn buddha ko dekhate haiN| hama jo mahAprabhu yIzU strISTa ke anuyAyI haiM yIzu strISTa kI jyoti bhI unameM dekhate haiN| AcAryazrI tulasI ne 'mahAprabhu yIzU strIpTa ke usa kathana ko apane vairiyoM se bhI prema karo, ko itanA sundara rUpa diyA hai ki virodha ko vinoda samajha kara kisI kI ora se mana meM maila na zrAne do| carca se bidAI pRthvI para koI aisA sthAna nahIM hai jA prAcAryazrI tulasI ko pyArA na ho hameM yaha dina bhI yAda hai, jaba prAcAryapravara bambaI kI belAsisa roDa para 'AjAda hinda carca meM padhAre the| apane anuyAyiyoM ke sAtha mila kara unhoMne bhajana sunAye the aura bhASaNa diyA thaa| carca meM grAzIrvAda dekara apane sAdhu aura sAdhviyoM ko bhArata ke kone-kone meM naitikatA aura dharma prasAra ke lie vidA kiyA thaa| isa dRzya ko dekha kara bambaI meM hajAroM vyaktiyoM ko yaha Adacarya hotA thA ki jaina sAdhu IsAiyoM ke carca meM kaise A jA rahe haiN| kevala yaha to mrAcAryazrI hI kI mahimA thI jo IsAiyoM kA girajA ghara bhI hindU bhAiyoM ke lie pavitra sthAna aura dharma-sthAna bana gayA thaa| jIvana meM eka bar3I krAnti praNuvrata Andolana kA prasAra kara prAcAryazrI ne janatA ke jIvana meM eka bahuta bar3I krAnti kara dI hai| yaha hamArA saubhAgya hai ki Aja bhArata ke kone-kone meM satya aura prema kA prasAra ho rahA hai| janatA janArdana apane sAdhAraNa jIvana meM ImAnadArI kA vyavahAra kara rahI hai| sarakArI karmacArI bhI apane kartavya ko ImAnadArI se pUrA karane kA upadeza le rahe haiM / vyApArI varga se dhokhebAjI auaura corabAjArI dUra hotI jA rahI hai| kevala bhAratIya hI nahIM, dUsare deza bhI prAcAryazrI ke ucca vicAroM se prabhAvita ho rahe haiN| yaha merA saubhAgya hai ki maiM bhI aNuvrata Andolana kA eka sAdhAraNa sadasya hU~ aura mujhe deza-deza kI yAtrA karane kA saubhAgya bhI prApta huA hai| jaba yUropa aura rUsa kI kar3akatI ThaMDaka meM bhI maiMne cAya aura kaoNphI taka ko hAtha nahIM lagAyA to vahA~ ke logoM ko bhApacarya hotA thA ki yaha kaise sambhava hai? kintu yaha kevala prAcAryazrI ke una zabdoM kA camatkAra hai jo Apane san 1954 ke navambara mahIne ke prArambha meM bambaI meM kahe the phAdara sAhaba, bhApa zarAba to nahIM pIte haiM ?
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] bIsavIM sadI ke mahApuruSa [ 76 prAcAryazrI ke sAtha saikar3oM sAdhu aura sAdhvI jana-sevA meM apanA jIvana balidAna kara rahe haiN| ina terApaMthI janI sAdhuSoM jaisA tyAga, tapa aura mevA hamAre deza aura mAnava samAja ke lie bar3e gaurava kI bAta hai| prAcAryazrI ke ziSya aura ve loga bhI jo pApake samparka meM prA cake haiM, apane AcAra-vicAra se manuSya jAti kI anamola sevA kara rahe hai| prAcAryazrI ne hara jAti ke aura dharma ke logoM ko aisA prabhAvita kiyA hai ki Apake Adarza kabhI bhulAye nahIM jA sakate aura ve sadA hI manuSya jAti ko jIvana jyoti dikhAte rheNge| . VIII in Marwadi T uuuN
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI tulasI kA eka sUtra prAcArya dharmendranAtha tIna varSa pUrva san 1958 meM prAcAryazrI tulasI bhAgarA jAte hue jayapura pdhaare| usa samaya unake pravacana sunane kA avasara mujhe bhI prApta huaaa| AcAryazrI jisa terApaMtha-sampradAya ke prAcArya haiM, use udbhava-kAla se hI svakIya samAja meM aneka virodhoM aura bhedoM kA sAmanA karanA pdd'aa| kisI bhI sampradAya meM jaba naI zAkhA kA prasava hotA hai to usake sAtha hI vaira aura virodhoM kA avasara bhI mAtA hI hai| pUrva samAja naye samAja ko purAtana lIka se haTAne vAlA aura adhArmika batAtA hai aura nayA samAja pahale samAja kI vyavasthA ko sar3I-galI aura naye jamAne ke lie anupayukta batAtA hai| bAda meM donoM eka-dUsare ko anivArya mAna kara sAtha rahanA sIkha jAte haiM aura virodha kA rUpa utanA mukhara nahIM raha jAtA, lekina mauna-dveSa kI gA~Tha par3I ho raha jAtI hai| prAcAryazrI ke jayapura-pAgamana ke avasara para kahIM-kahIM usI purAnI gAMTha kI pUMjI khala-khula pdd'tii| virodhI jitanA nindA-pracAra karate, usase adhika prazaMsaka unakI jaya-jayakAra krte| sampanna logoM kI durabhisandhi isa saba nindA-stuti meM kitanA pUrvAgraha aura kitanA vastu virodha hai, isa utsukatA se maiM bhI eka dina prAcAryazrI kA pravacana sunane ke lie paNDAla meM calA gyaa| paNDAla mere nivAsasthAna ke pichavAr3e hI banAyA gayA thaa| prAcAryazrI kA vyAkhyAna tyAga kI mahattA aura sAdhuoM ke prAcAra para ho rahA thA : "."kisI dhanika ne sAdhu-mevA ke lie eka cAturmAsa-vihAra banavAyA jise sAdhuoM ko dikhA-dikhA kara vaha batA rahA thA ki yahAM mahArAja ke vastra raheMge, yahI pustake, yahA~ bhojana ke pAtra aura yahA~ yaha, yahA~ vaha / sAdhu ne dekhabhAla kara kahA ki eka pAMca khAnoM kI alamArI hamAre paMca-mahAvratoM ke lie bhI to banavAI hotI, jahA~ kabhI-kabhI unheM bhI utAra kara rakhA jA sktaa|" prAcAryazrI ke kahane kA matalaba thA ki mAdhu ke lie parigraha kA prapaMca nahIM karanA cAhie, anyathA vaha usameM lipta hokara uddezya hI bhUla jaayegaa| maiM jisa paNDAla meM baiThA thA, use zraddhAlu bhAvakoM ne ruci se sajAyA thaa| zrAvaka-samAja ke vaibhava kA pradarzana usameM abhipreta na rahane para bhI hotA avazya thaa| nirantara parigraha kI upAsanA karane vAloM kA apane aparigrahI sAdhanoM kA pradarzana karanA aura dAda denA mujhe khAsA pAkhaNDa lagane lgaa| prAcAryazrI jitanA-jitanA aparigraha kI maryAdA kA vyAkhyAna karate gaye, utanA-utanA mujhe vaha sampanna logoM kI dubhisandhi mAlUma hone lgaa| hamArA parigraha mata dekho, hamAre sAdhuoM ko dekho ! aho! prabhAvamtApamAm! agale dina ke lie bhojana taka maMcaya nahIM krte| vastra jo kucha nitAnna Avazyaka haiM, vaha hI apane zarIra para dhAraNa karake calate haiN| ye upavAsa, yaha brahmacarya, ye adRzya jIvoM ko hiMsA se bacAne ke lie bA~dhe gae maMchIke, yaha tapasyA aura yaha aNubama kA javAba praNavata ! mujhe lagA ki apane sampradAya ke meToM kI lipsA aura parigraha para pardA DAlane ke lie mAdhuoM kI yaha sArI ceSTA hai, jisakA puraskAra anuyAyiyoM ke dvArA jayajayakAra ke rUpa meM diyA jA rahA hai| jaba aura nahIM raha gayA to maiMne vahIM baiThe-baiThe eka patra likha kara pAnAryazrI ko bhijavA diyA, jisameM aisA hI kucha bukhAra utArA gayA thaa| prazraddhA aura haTha kA bhAva prAcAryazrI me jaba maiM agale dina pratyakSa milA, taba taka prazraddhA aura haTha kA bhAva mere mana para se utarA nahIM thaa|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ macyAva] prAcAryazrI tulasI kA eka sUtra mAcAryazrI praNavata-pAndolana ke pravartaka kahe jAte haiM, isa para aneka itara jaina-sampradAyoM ko aitarAja rahA hai| "praNavata to bahuta pahale se cale mAte haiN| sAdhuoM ke lie ahiMsA, brahmacarya, aparigraha prAdi paMca vratoM kA nivizeSatayA pAlana mahAvata kahalAtA hai aura inhIM vratoM kA praNu (choTA) kiMvA gRhasthadharmIya suvidhA-saMskaraNa aNuvrata hai| phira prAcAryazrI aNuvratoM ke pravartaka kaise ?" isa prakAra kI Apatti maksara uThAI jAtI rahI hai| prAcAryazrI ke parikara vAloM ko khyAla huA ki 'praNavata-pAndolana ke pravartaka' zabda se cir3ha kara maiMne prAcAryazrI ko yaha saba likhA hai| lekina mujhe taba taka isakA bhAna bhI nahIM thaa| aNuvratoM aura mahAvratoM kA cAhe pUrva muniyoM ne nirUpaNa bhI kiyA ho, lekina isako eka janAndolana kA rUpa prAcAryazrI tulasI ne hI diyA hai, isalie unake Andolana ke pravartakatva se mujhe virodha kyoM hotaa| vastutaH mere virodha ke mUla meM aMzataH parigraha kI pRSTha-bhUmi meM aparigraha ke virodhAbhAsa se utpanna eka tAtkAlika pratikriyA thI aura aMzataH kucha pUrva dhAraNAeM thIM, jinakI saMgati maiM Aja bhI jaina-darzana se pUrNataH nahIM milA pAyA huuN| udAharaNa ke lie maiM isa niSkarSa se sahamata rahA hU~ ki pAhAra kI dRSTi se manaSya na bher3a-bakarI kI taraha zAkAhArI hai aura na zera-teMduoM kI taraha mAMsAhArI / balki ubhayAhArI jantuoM jaise bhAlU, cUhe yA kaue kI taraha zAkAhAra aura mAMsAhAra donoM prakAra kA pAhAra khA-pacA sakatA hai| isalie mAnava-prakRti ke viruddha hone se prAdamI ke lie pAhAra kA dAvA mUlataH galata hai| dUsare; AhAra cAhe vAnaspatika ho athavA prANija, usameM jIvarUpatA hotI hI hai, anyathA pAhAra deha meM sAtmya kiMvA tadrUpa nahIM bana sakatA / ataH jaiva AhAra ke Upara, sthiti aura hiMsA kA tyAga, ye donoM bAteM eka sAtha nahIM cala sktiiN| pAhAra-mAtra hiMsAmUlaka hai, balki AhAra aura hiMsA abhinna athaca paryAyavAcI haiM, gesI merI dhAraNA rahI hai| isake atirikta Izvara kI sanA aura dharma kI AvazyakatA Adi kitane hI viSayoM para merI mAnyatAgaM jaina vizvAmo me bhinna thiiN| jaba bAta cala nikalI to maiMne apanA kaisA bhI matabheda prAcAryazrI tulasI se chipAyA nhiiN| __ merA khayAla thA ki AcAryazrI isa viSaya ko takoM se pATa deMge; lekina unhoMne tarka kA rAstA nahIM apanAyA aura itanA hI kahA ki "matabheda bhale hI rahe, manobheda nahIM honA caahie|" mai to yaha sanate hI cakarA gyaa| taka kI to aba bAta hI nahIM rhii| cupa baiTha kara ise hRdayaMgama karane kI hI ceSTA karane lgaa| zraddhA bar3hI vAda meM jitanA-jitanA maiM isa para manana karatA gayA, utanI hI prAcAryazrI tulasI para merI zraddhA bar3hatI gii| vAstava meM vicAroM ke matabheda se hI to samAjoM aura vargoM meM itanA pArthakya huaA hai| eka hI jAti ke do sadasya jima dina meM bhinna mata apanA lete haiM, to mAno umI dina se unakA saba-kucha bhinna hotA calA jAtA hai| bhinna AcAra, bhinna vicAra, bhinna vyavahAra, bhinna saMskAra, saba-kucha bhinna / yahA~ taka ki saba taraha se alaga dikhanA hI parama kAmya bana jAtA hai| matabheda huA ki manobheda usake pahale ho gyaa| manobheda se pakSa utpanna hotA hai aura pakSa para bala dene ke sAtha-gAtha uttaronara prAgraha kI kaTTaratA bar3hatI jAtI hai / anta meM prAgraha kI adhikatA se eka dina vaha sthiti A jAtI hai, jaba bhinna matAvalambI kI hara cIja me napharata aura usake prati hamalAvarAnA rukha hI apane mata ke astitva kI rakSA kA ekamAtra upAya mAlUma detA hai| mujhe yahA~ taka yAda AtA hai, kisI bhI vicAraka ne isake pUrva yaha bAta isa taraha aura itane prabhAva se nahIM khii| mata kI svatantratA kI rakSA kI vAMchanIyatA kA havA meM zora hai| janatantra ke svastha vikAsa ke lie bhI matabheda Avazyaka batAyA jAtA hai aura vyakti ke vyaktitva ke nikhAra ke lie bhI matabheda rakhanA jarUrI samajhA jAtA hai| balki matabheda kA prayojana na ho, to bhI matabheda rakhanA phaizana kI koTi meM Ane ke kAraNa jarUrI mAnA jAtA hai| pariNAma yaha hai ki cAhe logoM ke dila phaTa kara rAI-kAI kyoM na ho jAyeM, lekina asUla ke nAma para matabheda rakhane se Apa kisI ko nahIM roka skte| yadi mujhe kisI eka cIja kA nAma lene ko kahA jAye, jimane mAnava-jAti kA sabase jyAdA khUna bahAyA hai
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya aura mAnavatA ko sabase jyAdA kAMToM meM ghasITane para majabUra kiyA hai to vaha yahI matabheda hai| isI ke kAraNa alaga dharma, sampradAya, paMtha, samAja Adi bane haiM, jinhoMne apanI kaTTaratA ke prAveza meM bhatabheda ko mAmUla aura samUla naSTa kara DAlanA cAhA hai / matabhedoM kA nipaTArA jaba maukhika nahIM ho pAyA to talavAra kI dalIla se unheM sulajhAne kI kozizeM kI gaI haiN| eka ne apane mata kI saccAI sAbita karane ke lie kurbAna hokara apane mata ko amara mAna liyA hai, to dUsare ne apane mata kI zreSThatA siddha karane ke lie apane hAtha khuna se raMga kara apane mata kI jIta mAna lI hai| duniyA kA adhikAMza itihAsa inhIM matabhedoM aura inake mulajhAne ke lie kiye gae hRdayahIna saMgharSoM kA eka lambA duHkhAnta kathAnaka hai| aba prazna uThatA hai ki jaba matabheda rakhanA itanA viSAkta pora vipariNamya hai, to kyA matabheda rakhanA aparAdha karAra diyA jA sakatA hai, yA zAstrIya upAya kA avalambana karake ise pApa aura naraka meM le jAne vAlA ghoSita kara diyA jAye ? na raheMge matabheda, na hogI yaha khUna-kharAbI aura mshaanti| lekina samAdhAna isase nahIM hogaa| magara AdamI ke socane kI aura mata sthira karane kI kSamatA para samAja kA kAnana aMkuza lagAyegA, to kAnUna kI jar3eM hila jAyeMgI aura yadi dharmapITha se isa para pratibandha lagAne kI prAvAja uThI to manuSya dharma se Takkara lene meM bhI hicakegA nhiiN| dharma ne jaba-jaba mAnava ko socane aura dekhane se manA karane kI koziza kI hai, tabhI use parAjaya kA muMha dekhanA par3A hai| apanA svatantra mata banAne aura matabheda ko vyakta karane kI svatantratA to mAnava ko denI hI hogI; jo pAtra haiM unako bhI aura jo pAtra nahIM haiM unako bhii| phira ise niviSa kaise kiyA jAye ? vizuddha tarka se to sabako anukUla karanA sambhava hai nahIM, aura zastra-bala se bhI ekamata kI pratiSThA ke prayoga hamezA asaphala hI rahe haiM / kriyA, phira pratikriyA-phira prati-pratikriyA; hamale aura phira javAbI hamale / matoM aura matabhedoM kA anta isase kabhI hayA nhiiN| aisI avasthA meM prAcAryazrI tulasI kA sUtra ki 'matabheda ke sAtha manobheda na rakhA jAye', mujhe prapUrva samAdhAnakAraka mAlUma detA hai| viSa-bIja ko nirviSa karane kA isame adhika ahimaka, yathArthavAdI aura prabhAvakArI upAya merI najaroM se nahIM gujraa| bhArata ke yuga-draSTA RSi isake uparAnta bhI maiM prAcAryazrI tulasI se aneka bAra milA, lekina phira apane matabhedoM kI carcA maiMne nahIM kii| bhinna muNDa meM bhinna mati to rahegI hii| mere aneka vizvAsa haiM, unake aneka mAdhAra haiM, unake sAtha aneka mamatva ke mUtra sambaddha haiN| sabhI ke hote haiN| lekina ina saba bhedoM se atIta eka aisA bhI sthala honA cAhie, jahA~ hama paraspara sahayoga se kAma kara skeN| maiM samajhatA hU~ ki yadi ceSTA kI jAye to samAna prAdhAroM kI kamI nahIM raha sktii| prAcAyazrI sulasI eka sampradAya ke dharmaguru haiN| aura vicAraka ke lie kisI sampradAya kA guru-pada koI bahuta naphe kA saudA nahIM hai / bahudhA to yaha padavI vidhArabandhana aura taMganajarI kA kAraNa bana jAtI hai / lekina prAcAryazrI kI dRSTi unake apane sampradAya taka hI nigaDita nahIM hai| ve sAre bhArata ke yuga-draSTA RSi hai| jaina-zAsana ke prati merI Adara-buddhi kA udaya unase paricaya ke bAda hI hamA hai, ataeva maiM to vyaktizaH unakA prAmArI haiN| unake dhavala samA. roha ke isa avasara para merI vinamra aura hArdika zraddhAMjali!
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ do dina se do saptAha DA0 harbaTa TisI, ema0 e0, DI0 phila0, zrAsTriyA 1 maiM apane nizcita kAryakrama ke anusAra kevala do dina hI Thaharane vAlA thA, lekina do saptAha TaharA maiM usa sadbhuta manuSya kA citra khIMcanA cAhatA thA aura usa mAnava kA, jo mahAtmA pada ke upayukta thA, adhyayana karanA cAhatA thA / prAyaH eka manuSya dUsare manuSya ke bAre meM kvacit hI aisA kara sakatA hai| jaise hI maiMne unake prathama bAra darzana kiye, unakA asAdhAraNa vyaktitva mere hRdaya ko chUne lgaa| unake netra snehila aura tejasvI the| jaise hI unhoMne merI zrora dRSTipAta kiyA, merA aham naSTa ho gayA aura mujhe unakI mahAnatA kA anubhava huA / maiM vahA~ gayA to thA unake kucha phoTU khIMcane ke lie, kintu jaise hI maiMne unako jAnA, unakA paricaya pAyA, phoTU khIMcanA to bhUla ho gayA / unake vicAroM ko aura zabdoM ko samajhane lagA / unake anuyAyiyoM va sAdhu-sAdhviyoM ke lie ve mahAn preraka ke rUpa meM hone cAhiye, jo ki unake prati zragAva zraddhA rakhate haiM aura unake bAre meM niHzaMka haiN| unakA prabhAva itanA adhika hai ki yadi ve cAheM to ve eka bahuta hI bhayaMkara vyakti bana sakate haiM aura manuSyoM ko prazAnti ke kagAra taka pahu~cA sakate haiM aura apanA kaThinatama lakSya bhI prApta kara sakate haiM / kintu unakA kevala eka hI vicAra va dhyeya hai jise ki ahiMsA-vikAsa kaha sakate haiM / : pUrNa ahiMsA para unakI baDA kA spaSTa se prakaTIkaraNa hI mere hAMsI jAne kA kAraNa banA hai| isa dharma ke anuyAyI mu~ha para paTTI bA~dhate haiM jaise DAkTara loga Aparezana ke samaya muMha para 'mAska' lagAte haiN| usakA prayojana hai ki unakI AvAja se niHsuta dhvani taraMgoM se havA kI, jo ki unake pabhimatAnusAra rAjIva hai, hatyA na ho| ve andhere meM calate samaya bhUmi kA pramAjana kara pAMva rakhate haiM tAki kisI bhI jIva kI hatyA na ho isalie maiM hAMsI gayA aura vahA~ para isa saMgha ke prAcArya ne mujhe smjhaayaa| unakA pUrA nAma hai pUjya zrI 1008 AcAryazrI tulasIrAmajI svAmI / Apa jaina zvetAmbara terApaMtha ke navama prAcArya haiN| unakA nAma utanA hI bar3A hai, jitanA ki unakA namratA guNa 1008' kI saMkhyA jo do zrI ke bIca meM hai. vaha 1008 guNoM kI dyotaka hai| 'tulasIrAma' unakA vyaktigata nAma hai aura usake pIche jo 'jI' jur3A hai, vaha jarmana bhASA ke Chen ke samAna Adara kA sUcaka hai| 'svAmI' kA artha hai- vaha vyakti jo gRhastha jIvana kA tyAga karatA hai / 'jaina' eka bahuta hI prAcIna dharma hai jo hindU dharma kI apekSA bauddha dharma ke adhika nikaTa hai| zvetAmbara terApaMthI sampradAya jaina dharma meM hI eka sudhAraka prAndolana ke rUpa meM 200 varSa kA prAcIna sampradAya hai| maiM unake sAmane baiTha gayA auaura ne merI mora dekhane lage / vaha eka prAntarika anubhava thA jo ki kevala hRdayagrAhI hI thA, vANI ke dvArA vyakta nahIM ho sakatA / kintu yadi prathama anubhava ko vyakta na kara sakA to prastuta upakrama adhUrA hI raha jaayegaa| maiM jaba vahA~ gayA, ve eka U~ce takhta para baiThe hue the aura dainika pravacana kara rahe the| unake sAmane lagabhaga hajAra prAdamI jamIna para baiThe hue the| maiM akelA hI vahA~ videzI thA, ataH mere mitra mujhe prAcAryazrI ke samIpa le gaye / zrAcAryazrI bolate hue thor3e ruke dhaura merA paricaya unako diyA gyaa| hama prAcAryazrI kI zrora dekhate hue zAnti se baiTha gaye / durbhAgyayaza bahuta sAre logoM kA dhyAna merI ora siMcA rahA, kintu kucha samaya bAda maiM yaha bhUla gayA aura maiM aura prAcAryazrI akele raha gye|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasImAbhinandana prastha [prathama prAyaH yaha hotA hai ki yadi manuSya kisI bhI vyakti ko mora atyanta dhyAnapUrvaka dekhatA hai to usake mukha para dveSa, prema yA uttejanA ke bhAva utpanna ho jAte haiM, kintu prAcAryazrI ke vizAla viveka pUrNa aura kAle netroM meM inameM se eka bhI nahIM pAyA gayA / mujhe aisA lagA unakI dRSTi mere zarIra ko cIra kara hRdaya taka pahuMca rahI hai aura unhoMne merA antara hRdaya pahacAna liyA hai| pahale-pahala mujhe isa prakAra kA akelApana thor3A akharA, kintu bAda meM unake sAmane merI yaha bhAvanA lupta ho gii| mere hRdaya meM nAnA prakAra ke bhAva taraMga uchalane lge| maiMne ekAeka hI anubhava kiyA ki maiM aya akelA nahIM huuN| mujhe lagA ki mere anukUla vicAra samajhe gaye haiM aura pratikUla vicAroM kI nindA nahIM kI gaI hai / arthAt mere acche vicAra ke kAraNa majhe svAgata mila rahA hai aura bure vicAroM ke kAraNa merI nindA nahIM kI jA rahI hai / acAnaka hI merI smRti meM apane zaizava kAla kA vistRta svaNima jagata spaSTa ho gayA-nirAzA ke kAraNa se nhiiN| yuvAkAla kI smRti rahatI hai, kintu usake sAtha jo saMzaya hotA hai, vaha naSTa ho gyaa| merA hRdaya acche aura prAnandadAyaka vicAroM me bhara gyaa| maiM jAnatA hai ki ina zabdoM meM jo kucha maiMne likhA hai, vaha atizayokti-sA lagatA hogA, kintu vaha apanA kArya samacita rUpa se karatA hai aura prAcAryathI ke sAtha vArtAlApa ke samaya pratyeka kSaNa meM mere hRdaya para niyantraNa karane vAlI bhAvanAoM kA varNana maiMne kiyA hai| vAstava meM to, saMta puruSoM kA yaha svabhAva hI hotA hai ki ve dUsaroM ke mana meM acche vicAroM ko utpanna kara dete haiM aura una vicAroM ko acche kArya ke rUpa meM pariNata karanA to yaha hamArA kAma hai| pratidina tIna bAra prAcAryazrI pravacana dete haiM, jinameM sahasroM kI saMkhyA meM logoM kI upasthiti hotI hai| unake anuyAyI loga bahuta aMzoM meM rAjasthAna aura paMjAba ke vAsI haiM aura unameM se adhikatara mAravAr3I haiM, jo ki bhArata ke vyApAriyoM meM sabase adhika panika aura parigrahAsakta haiN| prAcAryazrI unako aparigraha aura sadAcAra kA upadeza dete haiM / vaha eka kaisA virodhAbhAma thaa| eka mora jahA~ unake anuyAyI-jo ki bachuta acche vyApArI loga haiM, jo ki dhokhAbAjI se lAkhoM rupaye kamAte haiM, jo sArI duniyA ke sAtha vyApAra kA sambandha rakhate haiM, jo kara kI corI karane ke maba tarIkoM ko kAma meM lete haiM aura vizvAsaghAta karate hai| dumarI pora ye choTe kada ke prAcAryazrI jinake pAsa apanA kucha nahI hai na ghara hai, na mandira hai, na pastaka hai-kevala hAtha se likhe hue sundara zAratra haiM, mAmUlI bichAne kA kapar3A aura pratyanta sAmAnya prakAra ke vastra aura svAbhAvikanayA magna - vastrikA aura rajoharaNa-yahI unakA saba kucha hai| eka kuzala manovaijJAnika hai| ve jAnate hai ki jo vyakti isa prakAra se antarrASTrIya stara para kAlebAjAra karate haiM, unake pAsa me bar3e nyAga kI prAzA nahIM rakhI jA sktii| unameM se kisI ko bhI gaMsAra ko tyAga karane kA upadeza nahIM diyA jA sktaa| kintu unake pAsa se kama-se-kama yaha pAyA to kI jA sakatI hai ki ve sacce artha meM mAnava vaneM, isalie unhoMne aNuvrata-aAndolana kA pravartana kiyA hai| yaha prAndolana choTe-choTe vratoM kA Andolana hai| unake anuyAyiyoM ko isa prakAra ke vrata dilAye jAte haiM ki maiM apramANikatA nahIM kruuNgaa| maiM anaitikatA aura ADambara ko chor3a dNgaa| maiM anya striyoM para burI dRSTi nahIM ddaaluuNgaa| kula milAkara 46 ta ahimA, satya, avaurya, brahmacarya, aura aparigraha ina pAMca vibhAgoM meM vibhakta hai| inameM me prAyaH sabhI kA svAbhAvika haiM, aura prAyaH sabhI dharmoM ke mUla-bhUta siddhAnta hai| uname se thoTe vrata me hai jo ki kevala bhAratIya saMskRti se jur3e hue haiM, jaise ki maiM madyapAna nahIM karUMgA, do sau vyaktiyoM meM adhika bRhat bhoja nahIM kruuNgaa| ye niyama bahuta hI kama yUropavAmiyoM dvArA grAhya ho sakate haiN| kintu eka ausata bhAratIya vivAha ke prasaMga meM ukta maMkhyA kA ullaMghana mAmAnyatayA karatA hai, tathApi prAcArya zrI ke isa AhvAna se unake anuyAyiyoM meM eka naI cetanA AI hai| maiM apane eka mitra ke ghara ThaharA thaa| vaha eka bahuta hI acche svabhAva kA aura moTA AdamI thaa| usane derI ke vyApAra se dhanArjana kiyA thaa| eka bAra sAyaMkAla maiM usakI cUdha kI dukAna para usake sAtha gyaa| usane utsAha se batAyA ki aba maiM pahale kI taraha adhika dhana nahIM kamAtA hai kyoMki maiM aNuvratI hai| isalie dUdha ke vyApAra meM kamAI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ maNyASa ] do dina se do saptAha kama hotI hai| yaha svAbhAvika hai ki aNuvrata meM milAvaTa chor3a dene se mere mitra ke kahane ke anusAra usako kamAI pahale jaisI nahIM hotii| aNuvratI banane se pUrva vaha mitra yaha saba jAnatA thaa| yaha ho sakatA hai ki aNuvratoM ke bAre meM merA adhyayana kevala Upara-Upara kA hI ho, kintu maiM videzI ke sAtha maitrI karane se avazya lAbhAnvita huA huuN| eka prasaMga aisA banA, jisase maiM hA~sI ko kabhI nahIM bhUla sktaa| kevala eka rupaye ke bAre meM bAta thii| maiM pratidina eka dukAnadAra ke pAsa se sigareTa kharIdatAthA / maiM jo sigareTa pItA thA, usa prakAra kI gA~va meM aura koI nahIM pItA thaa| mujhe sar3aka para sigareTa pIne meM bhI lajjA kA anubhava hotA thaa| usa sigareTa kI bImata usa dukAna para likhI huI thii| maiM jaba usake lie paisA dene lagA, taba usa dukAnadAra ne bahuta hI namra bhASA meM mere se paisA lene se inkAra kiyA / yadi garmI ke dinoM meM mujhe kisI hoTala para TaMDA lemana pilAyA jAtA, to usako bhI mujhe, bheMTa rUpa meM hI svIkAra karanA hotaa| aNuvrata ke niyama bahuta hI sarala hai / kyoMki ve aNu yAnI choTe-choTe vrata hai| prAcAryazrI vrata lene ke lie kisI para bhI dabAva nahIM ddaalte| apane pravacanoM meM ve anuyAyioM ko upadeza dete hai ki yadi ve pAralaukika sukha cAhate haiM to unheM pAga karane se DaranA caahie| jaba ve burAiyoM ko chor3ane kI pratijJA karate hai, taba hI prAcAryazrI prasanna hote haiM / jo 46 vratoM ko pAlana karane kI pratijJA karatA hai, vahI pUrNa praNavatI ho sakatA hai| prAcAryazrI ke adhikAMza anuyAyI vyApArI haiN| AcAryazrI aNuvratoM ke bAre meM unake sAtha ghaNToM taka utmAhapUrvaka carcAeM karate haiM / usa carcA meM ve loga itane jaldI-jaldI bolate the ki mujhe unakI bAta kA kucha patA nahIM calatA thaa| kintu jaba bhI ve loga bnaMka mArakeTa zabda kA prayoga karate the, mujhe patA cala jAtA thA; kyoMki prAyaH bhAratIya loga bAtacIta meM aMgrejI zabda blaika mArakeTa kA prayoga karate hai| ye vyApArI loga apane vyApAra-sambandhI kAgajAta prAdi mAya lekara prAcAryazrI ke pAsa Aye aura ve prAcAryazrI ko yaha batAnA cAhate the ki binA kAlAbAjAra Adi anaitika kArya kiye yadi ve vyApAra karato, nizcita hI unakA dIvAlA nikala jAye / prAcAryazrI ne unakI saba bAtoM ko dhyAna meM munA, una kAgajAtoM ko dhyAna se dekhA aura unake munAphA aura ghATA sambandhI saba bAtoM ko sunA / anta meM to ve apanI mAMga para nizcala hI rahe ki vyApAriyoM ko anaitika vyApAra ko chor3anA caahie| isa prakAra se carcA ke bAda meM sabhI vyApArI kAlAbAjAra prAdi ko pUrNa rUpa se chor3ane ke lie to naMyAra nahIM hue, kintu bahuta se vyApAriyoM ne thor3I haTake sAtha meM niyama lie ki mai anaitika vyApAra ko amuka maryAdA se adhika nahIM kruugaa| maiM rizvata nahIM luuNgaa| maiM jhUThe khAte nahIM rgdduuNgaa| maiM samAhita ho gayA thA ki ve loga ina niyamoM ko acchI taraha se paalge| isake bAda prAcAryazrI ne mujhase kahA-maiM cAhatA hU~ ki loga saMyama ko apanAyeM / aNuvrata AsAnI se apanAye jA sakate haiM / ina vratoM kA nAma aNuvata isalie rakhA hai ki hame aNubama ke sAtha lar3anA hai aura usase sambandhita sabhI burAiyoM se lar3anA hai| yadi thor3e lAkha vyakti bhI aNuvatI bana jAye to yaha vaijJAnika saphalatA-aNubama ke bhaya ko naSTa kara degii| isa para maiMne pUchA-kyA ApakA uddezya rAjanaitika hai| unhoMne uttara diyA-nahIM, hamArA uddezya kevala dhArmika hai| gAMdhIjI mahAtmA bhI the aura rAjanaitika netA bhI / maiM kevala eka mahAtmA bananA cAhatA huuN| ___ maiMne unase prAtmA, paramAtmA, punarjanma jaise dArzanika prazna pUche va kucha unake vaiyaktika jIvana tathA unake sAdhu saMgha ke bAre meM bhI jijJAsAeM kii| unhoMne mere pratyeka prazna va jijJAsA kA atyanta madhuratA ke sAtha samAdhAna kiyaa| mujhe bhaya thA ki kahIM prAcAryazrI ko maiMne nArAja to nahIM kara diyaa| mere lambe-lambe prazna jo ki maiMne unake pavitra jIvana ko jAnane kI dRSTi se pUche the, mUla viSaya se kAphI dUra the aura mere tuccha utsAha ko prakaTa karane vAle the, unase zAyada ve nArAja ho gaye hoN| phira bhI unhoMne usa prakAra kA koI bhI bhAva vyakta nahIM kiyA, pratyuta mere
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] prAcAryagrI tulasI abhinambana pratya prathama jaise eka videzI vyakti ke Upara prAcAryazrI kI pUrNa kRpA rahI aura isalie sambhavataH maiM logoM kI IyA kA pAtra bhI bnaa| eka bAra vinoda meM maiMne bhAcAryazrI se kahA-maiMne mApake dharma kI eka prArthanA (namaskAra)mantra ke kucha pada kaNThastha kiye haiN| kyA pApa sunane kI kRpA kreNge| prAcAryazrI ne dhIre se hAtha hilAte hue logoM ko zAnta kiyaa| vaha namaskAra maMtra mujhe unake muniyoM ne sikhAyA thaa| usako maiMne kaNThastha kara liyA thA aura kaI bAra punaruccAraNa bhI kara liyA thA tAki binA koI bhUla kiye maiM usakA uccAraNa kara skuu| maiMne kahA namo marihaMtANaM namo siddhArNa namo mAyariyANa namo ubajhAyANaM namo loe sabbasAhUrNa maiM una mahAtmAnoM ko namaskAra karatA haiM jinhoMne moha, rAga aura dveSa rUpa zatrayoM ko jIta liyA hai| maiM una mahAtmAoM ko namaskAra karatA hU~ jo ki mukta avasthA ko prApta kara cuke haiN| maiM dharmanAyakoM ko, prAcAryoM ko namaskAra karatA huuN| maiM dhArmika zikSA guruSoM ko-upAdhyAya ko namaskAra karatA huuN| maiM saMsAra ke sabhI sAdhu sAdhviyoM ko namaskAra karatA huuN| prAcAryazrI ne smita hAsya ke sAtha kahA-yaha to tumhArA isa dizA meM prathama caraNa hai| aba tuma muMha para mukha vastrikA aura hAtha me rajoharaNa kaba lene vAle ho ? isa prakAra se anta meM vaha dina A gayA, jisake dUsare dina subaha pAMca baje hI maiM dillI ke lie prasthAna karane vAlA thaa| jaba maiM bidA lene lagA, taba AcAryazrI ne hAtha U~cA kara AzIrvAda diyaa| HARMA BULAND970
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ deza ke mahAna AcAya zrI jayasukhalAla hAthI vica t upamaMtrI, bhArata sarakAra kizora ke lie eka kasauTI duniyA meM sabhI saMtoM ke jIvana meM eka vizeSatA hotI hai, vahI vizeSatA prAcAryazrI tulasI ke jIvana meM bhI dikhAI detI hai| unake bAlyakAla meM hI unakI mahAnatA ke cihna dikhAI dene lage the| bacapana meM hI unhoMne aise guNoM kA paricaya diyA, jinase yaha patA calatA thA ki ve bhaviSya meM eka mahAn dharma guru baneMge / gyAraha varSa kI avasthA meM unhoMne dIkSA lene kI icchA prakaTa kii| unake parivAra ke sabhI logoM ko bar3A prAzcarya huA ki gyAraha varSa kA kizora inanI kama avasthA meM dIkSA lene kI bAta kaise soca sakatA hai| unake bar3e bhAI anumati dene ko taiyAra nahIM the, kintu kigora tulasI kI antarAtmA ne unako sAdhu-zreNI meM praviSTa hone ko prerita kiyA aura ve apane saMkalpa se virata nahIM hue| kyA unheM tyAga kA artha vidita thA? unake pArivArika janoM ke lie yaha eka samasyA thii| jisa dina ve saMnyAsa lene vAle the, usake pUrva pahalI rAta ko unake bar3e bhAI mohanalAlajI ne unako sau rupae kA eka noTa diyA aura kahA ki vaha ige apane pAsa rakha le, jaba ki vaha una sabase agale dina bidA le rahe tha / prAcAryazrI tulasI ko yaha patA thA ki sAdhu kA kyA kartavya hotA hai aura unhoMne haMsakara pUchA-"maiM ina rupayoM kA kyA kruuNgaa| sAdhu to eka paisA bhI apane pAsa nahIM rakha sktaa|" yaha kizora tulasI ke lie eka kasauTI thii| unhoMne siddha kara diyA ki duniyA ke pralobhanoM aura bhAMgavilAma kA unake lie koI artha nahI hai| unameM prArambha se hI tyAga aura saMyama ke guNa maujUda the / mAge cala kara unakA sAdhu-jIvana vikasita huA aura va mahAn dharma-garu bana ge| bAIsa varSa kI avasthA meM AcAryazrI kAlugaNI ne munizrI tulasI ko apanA uttarAdhikArI manonIta kiyaa| prAcArya banane ke lie yaha avasthA choTI hI thI, kintu munizrI tulasI ne jo guNa vikasita kara lie the, unake kAraNa unakA yaha cunAva sarvathA ucita siddha humA / saMskRta meM eka ukti hai : guNAH pUjAsthAnaM guNiSu, na ca ligaM na ca vayaH arthAt na to prAyu kA aura na liMga kA mahatva hai; asalI mahattva to gaNoM kA hI hotA hai / AcAryazrI tulasI bhI apane gaNoM ke kAraNa apane ziSyoM kI zraddhA aura pAdara ke adhikArI bne| aNuvrata kA pravartana san 1946 meM unhoMne aNuvrata-pAndolana claayaa| naitika mApadaNDoM kI girAvaTa ke viruddha yaha Andolana thaa| naitika patana ke pAza se rASTra ko mukta karanA usakA uddezya hai| Aja jaba ki duniyA prAdhyAtmika kendra se dUra jA rahI hai. mAnava kA dRSTikoNa adhikAdhika bhautikavAdI banatA jA rahA hai, naitika mUlyoM ko vismRta kiyA jA rahA hai, aNuvatamAndolana manuSya ko naitika pradhaH-patana ke daladala meM phaMsane se rokatA hai aura use prAntarika zAnti aura sukha kI upalabdhi karAtA hai| jaisA ki 'aNuvrata' zabda se hI prakaTa hai, vaha choTI-choTI pratijJA se prArambha hotA hai| pratyeka vyakti ke lie 'pUrNa' bananA sambhava nahIM ho sakatA, kintu alpa prArambha karake vaha sarvocca prAdarza ko prApta kara sakatA hai| aNuvata. mAndolana samAja ke naitika caritra kA nirmANa karanA cAhatA hai| isa Andolana ke mukhya uddezya ye haiM---1. jAti, varNa, rASTrIyatA aura dharma kA koI bheda na karate hue saba logoM ke lie saMyama kA Adarza prastuta karanA aura usa pAdarza ke anu
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya sAra adhikAdhika jIvana bitAne ke lie prerita karanA; 2. samAja meM vizva-zAnti kA pracAra karane ke lie pracAraka taiyAra karanA aura unheM prerita krnaa| ina uddezyoM kI pUrti ke lie praNavata-grAndolana ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha kI pA~ca pratijJAeM lene ko kahatA hai / yadi manuSya svatantra rUpa meM ina pAMca vratoM kA pAlana karane kA prayatna kare to vaha pUrNa Adarza ko prApta kara skegaa| jIvana ke hara kSetra meM vaha ina vratoM kA pAlana kara sakatA hai| hama Aja dekhate haiM ki dharma, bhASA, jAti aura sampradAya ke nAma para loga paraspara lar3a rahe haiN| dharma kI bhAvanA ko logoM ne ThIka prakAra se nahIM samajhA hai| dharma kevala mandira jAne aura dainika karmakANDoM kA pAlana karane meM nahIM hai| vaha ina sabase kucha adhika hai / vAstavika dharma sabhI dharmoM ke prati sahiSNutA dikhAne meM hai| pUjA kI vidhi kucha bhI ho, usakA tAtparya yaha hai ki manuSya apane ko naitika aura AdhyAtmika daSTi se U~cA uThAe aura racanAtmaka dRSTikoNa apanAe binA yaha lakSya siddha nahIM kiyA jA sktaa| udAra manovRtti kA paricaya prAcAryazrI tulasI ne eka dharmAcArya ke rUpa meM apanI udAra manovRtti kA paricaya diyA hai; kAraNa vaha kahate hai ki dUsare dharmoM ke prati kisI ko nindAtmaka bhASA kA lekhanI yA vANI dvArA prayoga nahIM karanA caahie| kevala apane vicAroM kA hI pracAra karanA cAhie / dUsare dharmoM ke prati sahiSNatA dikhAnI cAhie / dusare dharmoM ke saMtoM aura prAcAryoM ke prati ghRNA yA tiraskAra nahIM phailAnA caahie| agara koI vyakti apanA dharma yA sampradAya badala letA hai to usake sAtha duvyavahAra nahIM karanA cAhie aura na usakA sAmAjika bahiSkAra hI karanA caahie| dharma ke sarvamAnya gUla tattvoM kA yathA-ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha kA pracAra karane kA sAmUhika prayAsa karanA caahie| agara manuSya ina AcAra-niyamoM kA pAlana karane lage to vartamAna duniyA meM mahAna krAnti ho jaayegii| rASTra kA nirmANa karane ke lie naMtika aura AdhyAtmika pRSThabhUmi kI sadaiva aAvazyakatA hotI hai aura praNavataaAndolana eka prakAra se deza ke naitika utthAna kA prAndolana hai| jo Andolana vartamAna yuga kI canautI kA mAmanA nahIM kara sakatA, vaha cala nahIM sakatA / aNuvrata Andolana vartamAna yuga kI cunautI kA uttara detA hai| vaha logoM ko kevala bhautika vicAroM kA parityAga karane aura naitika evaM prAdhyAtmika utthAna ke lie kAma karane kA AhvAna karatA hai| sata aura dharmAcArya yuga-yuga se zAnti kA pracAra karate pAe haiM; kintu jaba taka ahiMsA aura satya ke gaNoM kA vikAsa nahIM hogA,taba taka zAnti kI sthApanA nahIM ho sktii| isameM koI sandeha nahIM ki yadi aNuvata-Andolana ke pAMco vratoM kA pAlana kiyA jAye to yuddhoM kI sambhAvanA Tala jaayegii| isa prakAra yaha aAndolana vartamAna yuga kI cunautI kA samAdhAna hai| aura jaba aNuvrata-Andolana ke praNetA AcAryazrI tulasI apane prAcArya-pada ke paccIsa varSa pUre kara rahe hai, yaha ucita hI hai ki deza apane isa mahAn prAcArya ke prati zraddhAMjali arpita kara rahA hai| Here:
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ naitika punarutthAna ke naye sandezavAhaka zrI gopAlacandra niyogI sampAvaka-nika vasumati, baMgalA, kalakattA naI prAzA kA nayA sandeza manuSya kA jIvana kevala khAne-pIne aura mauja ur3Ane athavA kaSTa aura duvidhAeM jhelane ke lie hI nahIM hai| vaha upanyAsa ke pRSThoM kI bhA~ti bhI nahIM hai| manuSya samAja kA prANI hai aura samAja bhI mAnava prANiyoM se hI banA hai| usakA jIvana sAmAjika jIvana hai aura sAmAjika vAtAvaraNa meM usakA ghaniSTha sambandha hai| sAtha hI vaha sAmAjika sambandhoM se utpanna hone vAlI samasyAoM para vijaya prApta kara sakatA hai| manapya ko kevala adhikAra hI prApta nahIM hai, uge kUcha kartavyoM kA pAlana aura dAyitvoM kA nirvAha bhI karanA hotA hai| svabhAva me vaha cetana aura satriya prANI hai aura use tarka zakti prApta hai| usakA pArivArika, sAmAjika rAjanaitika aura Arthika jIvana hotA hai aura vaha bhinnabhinna vyaktiyoM ke lie bhinna-bhinna prakAra kA hotA hai| anivAryataH vaha jIvana kI aisI yojanA banAne kA prayatna karatA hai, jisase usake zarIra aura mana kI AvazyakatA pUrI ho sake gaura vaha jIvana kI yAvazyaka samarayAoM ko hala kara sake / kintu use mArga meM aneka rukAvaToM kA sAmanA karanA par3atA hai, jo durladhya pratIta hotI haiN| sAmAjidaH paristhitiyA~ hI ye samasyAe haiN| unhoMne eka suvidhA bhogI varga ko janma diyA hai jo pragati ke phaloM kA upabhoga karatA hai| samAja sattA-prema, munAphAkhorI aura bhraSTAcAra ke dRr3ha pAza meM jakar3A huA hai| phalasvarUpa bahusaMkhyaka jana samAja ghora duHkha meM jIvana bitA rahA hai / kaThora parizrama karane para bhI adhikatara loga do jUna peTa bhara kara roTI nahIM khA sakate / viphalatA aura nirAzA kA aMdherA unake mAnasa para chAyA rahatA hai| varSoM ke gahare cintana ke bAda AcAryazrI tulasI karor3oM zoSitoM aura zramajIviyoM ke lie naI prAzA aura mAnava jAti ke lie naitika punarutthAna kA nayA mandeza lekara avatarita hue hai| prAcAryazrI tulasI jaina dharma ke ivetAmbara terApatha sampradAya ke AdhyAtmika prAcArya hai| sAdhAraNata: kahA jAtA hai ki jaina dharma kA sabase pahale bhagavAn mahAvIra ne pracAra kiyA, jo bhagavAna buddha ke samakAlIna the| kintu aba yaha svIkAra kara liyA gayA hai ki jaina dharma bhArata kA atyanta prAcIna dharma hai, jisakI jar3a pUrva aitihAsika kAla huI haiN| lagabhaga do sau varSa pUrva prAcArya bhikSu ne jaina dharma ke terApaMtha sampradAya kI sthApanA kI; jisakA artha hotA haivaha samudAya jo tere (bhagavAn ke) patha kA anusaraNa karatA hai| prAcAryazrI tulasI isa sampradAya ke navama guru athavA prAdhyAsmika patha pradarzaka haiM / kevala gyAraha varSa kI alpa Ayu meM unhoMne dIkSA grahaNa kI aura phira gyAraha varSa kI prAdhyAtmika sAdhanA ke pazcAt ve usa sampradAya ke pUjanIya gurupada para prAsIna hue| prAcAryazrI tulasI kA hRdaya janasAdhAraNa ke kaSToM ko dekha kara dravita ho gyaa| unake prati asIma prema se prerita hokara unhoMne aNuvrata Andolana kA sUtrapAta kiyaa| usakA uddezya ucca naitika mAnadaNDa ko protsAhana denA aura vyakti ko zuddha karanA hI nahIM hai, pratyuta jIvana ke pratyeka pahalU meM praveza kara samAja kI punarracanA karanA hai| aNuvrata jIvana kA eka prakAra aura samAja ko eka kalpanA hai| praNavatI banane kA artha isake atirikta aura kucha nahIM hai ki manuSya bhalA aura saccA manuSya bane /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasIprabhinandana pantha maitika zAstra kA prAviSkAra pratyeka pAndolana kA apanA mAdarza hotA hai aura aNuvata-Andolana kA bhI eka mAdarza hai / vaha eka aise samAja kI racanA karanA cAhatA hai jisameM strI aura puruSa apane caritra kA soca-samajha kara parizrama pUrvaka nirmANa karate haiM aura apane ko mAnava jAti kI sevA meM lagAte haiM / aNuvrata-pAndolana puruSoM aura striyoM ko kucha vizeSa mamyAsa karane kI preraNA detA hai,jinase lakSya kI prApti hotI hai| hamAre sAdhAraNa jIvana meM bhI hamako yaha vicAra karanA par3atA hai ki hamako kyA kAma karanA cAhie aura kyA nahIM karanA cAhie / phira bhI hama sahI mArga para nahIM cala paate|hm kyoM asaphala hote haiM aura kisa prakAra sahI mArga para calane kA dRr3ha saMkalpa kara sakate haiM, yaha atyanta mahattvapUrNa prazna hai| pUjya prAcAryazrI tulasI ne una viSayoM para paryApta prakAza DAlA hai aura maNavata-mAndolana ke viSaya meM apane vibhinna sArvajanika aura vyaktigata pravacanoM meM unakI atyanta vaijJAnika DhaMga se vyAkhyA kI hai| lokatantra eka aisI rAjanaitika praNAlI hai, jisake dvArA samAja kA aisA saMgaThana kiyA jAtA hai ki saba manuSya usameM sUkhI raha skeN| kintu jaba hama lokatantrI sAmAjika jIvana kI mora dekhate haiM to hameM hRdayahIna dhana-sattA aura zoSaNa ke darzana hote haiN| rAjya zAsakoM aura zAsitoM meM vibhakta dikhAI detA hai| lokatantra kI ujjvala kalpanA praura bhayAnaka vAstavikatA meM antara bahuta spaSTa dikhAI detA hai| mAnava prema aura agAdha niSThA se prerita hokara bAraha varSa pUrva prAcAryazrI tulasI ne aNuvrata ke naitika zAstra kA prAviSkAra kiyA aura usako vyAvahArika rUpa diyaa| praNavrata zabda niHsandeha jaina zAstroM se liyA gayA hai, kintu aNuvrata-Andolana meM sAmpradAyikatA kA lavaleza bhI nahIM hai| isa Andolana kA eka pramukha svarUpa yaha hai ki vaha kisI vizeSa dharma kA prAndolana nahIM hai| koI bhI strIpuruSa isa mAndolana meM sammilita ho sakatA hai aura isake lie use apane dhArmika siddhAntoM se tanika bhI idhara-udhara hone kI AvazyakatA nahIM hotii| anya dharmoM ke prati sahiSNutA isa aAndolana kA mUla mantra hai| vaha na kevala prasAmpradAyika hai, pratyuta sarvavyApI Andolana hai| praNavata jaisA ki usake nAma se prakaTa hai, atyanta sarala vastu hai| aNu kA artha hotA hai-kisI bhI vastu kA choTe-se-choTA aMga / ataH aNuvata aisI pratijJA huI, jisakA prArambha choTe-se-choTA hotA hai| manuSya isa lakSya ko prora apanI yAtrA sabase nIcI sIr3hI se prArambha kara sakatA hai / koI bhI vyakti eka dina meM, athavA eka mahIne meM vAMchita pariNAma prApta nahIM kara sakatA / usako dhIre-dhIre kintu gaharI niSThA ke sAtha prayatna karanA cAhie aura zana:-zana: apane kArya-kSetra kA vistAra karanA caahie| manuSya yadi vyavasAya meM kisI udyoga meM yA aura kisI dhandhe meM lagA hamA ho to praNavata-pAndolana use ucca naitika mAnadaNDa para calane kI pratijJA lene kI preraNA detA hai| isa pratijJA kA pAcaraNa bahuta choTI bAta se prArambha hotA hai aura dhIre-dhIre usameM jIvana kI sabhI pravRttiyoM kA samAveza ho jAtA hai| praNavrata manaSyoM ko buddhi-saMgata jIvana kI siddhi ke lie prAtma-nirbhara banane meM mahAyatA detA hai| usake phalasvarUpa ahiMsA, zAnti, sadbhAvanA aura antarrASTrIya sahamati kI sthApanA ho skegii| naitika krAnti kA sandeza bhArata caudaha varSa pUrva videzI zAsana ke jue se svatantra hmaa| vizAla paMcavarSIya yojanAoM ke dvArA bhI hama Arthika aura sAmAjika zAnti nahIM kara pAye / jaba taka hama aisI naI samAja vyavasthA kI sthApanA nahIM kareMge, jisameM nidhana se nirdhana vyakti bhI sukhI jIvana bitA sakegA, taba taka hamArA svarAjya isa vizAla deza ke karor3oM vyaktiyoM kA svarAjya nahIM ho skegaa| antarrASTrIya kSetra meM hamAre sira para sarvasaMhArakArI aNuyuddha kA bhayAnaka khatarA maMDarA rahA hai| isa prANavika yuga meM jabaki zastroM kI pratiyogitA cala rahI hai, sarvanAza prAyaH nizcita dikhAI detA hai| hamAre rASTrIya aura antarrASTrIya donoM kSetroM meM samasyAeM adhikAdhika jaTila hotI jA rahI haiM aura aisA pratIta hotA hai ki lokamata
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 naitika punarutthAna ke naye samdezavAhaka sambandhita sarakAroM ko prabhAvita nahIM kara pA rahA hai| isa saMkaTa meM prAcAryazrI tulasI kA praNuvrata pAndolana eka naI sAmAjika prArthika,rAjanItika aura naitika krAnti kA sandeza dekara hamako mArga dikhA rahA hai| yaha na to dayA kA kAryakrama hai aura na hI dAna-puNya kA / yaha to prAtma-zuddhi kA kAryakrama hai / isameM kevala vyakti kI hI pAtma-rakSA nahIM hai, pratyuta saMsAra ke sabhI rASTroM kI rakSA nihita hai| jabaki vinAza kA khatarA hamAre sammukha hai, aNuvrata-pAndolana hameM aisI rAha dikhA rahA hai, jisa para cala kara mAnava jAti trANa pA sakatI hai| svIkRta kara vara ! cira abhinandana zrI momaprakAza droNa amala akula nava jyoti vibhAkara sArvabhauma hita dyoti dipAkara jana-jana ke mana ke dUSita vara bandhana sakala prabandhanamaya kr| aNuvrata, satya, ahiMsAtmaka bala pA kara ho jana-jana-mana avicala paMkila jala rata jyoM nava utpala kiMjalakorata, tyoM jaga-hRtthala / prasarita dhavala-kamala-vara-candana pulakita capala bhramara dala jana-mana gujita amala samala jaga-kAnana 'caraiveti' rata vara jana-jIvana aruNa rAga lAMchita mama vandana svIkRta kara vara ! cira abhinandana JAIN
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudhAraka tulasI DA0 vizvezvaraprasAba, ema0e0, DI0 liTa adhyakSa-tihAsa vibhAga, dillI vizvavidyAlaya vizva ke itihAsa meM samaya-samaya para aneka samAja-sudhAraka hote rahe hai, jinake prabhAva se samAja kI gati eka sIdhe rAste para banI rahI hai / jaba-jaba vaha rAjamArga yA dharmamArga ko chor3a kara idhara-udhara bhaTakane lagatA hai, taba-taba koI mahAn netA, upadezaka aura sudhAraka pAkara samAja kI nakela pakar3a use ThIka mArga para lA detA hai| bhAratavarSa ke itihAsa meM to vaha bAta aura bhI sahI hai| isIlie gItA meM bhagavAna kRSNa ne kahA thA ki "jaba-jaba dharma kI hAni hotI hai, taba-taba adharma ko haTAne ke lie maiM avatarita hotA huuN|" mahAn sudhAraka Izvara ke aMza hI hote hai aura usI kI preraNA se vaha samAja ko dharma ke rAjamArga para lAte haiM / samAja kI sthiratA aura dRr3hatA ke lie Avazyaka hai ki vaha dharma kI rAha pkdd'e| yaha dharma kyA hai ? merI samajha meM dharma vahI hai, jisase samAja kA astitva bne| jisa calana me samAja vizRMkhala ho aura usakI ikAI ko Thema lage, vaha adharma hai| samAja ko zRMkhalAbaddha rakhane ke lie aura usake aMgoM-pratyaMgoM meM ekatA aura mahAnubhUti banAye rakhane ke lie dharma ke niyama banAye jAte haiM / yadyapi samAja kI gati ke sAtha ina niyamoM meM parivartana bhI hotA rahatA hai, phira bhI kucha niyama maulika hote haiM jo sadA hI samAna rahate hai aura unake akulita hone para samAja meM zithilatA A jAtI hai, anAcAra bar3hatA hai aura samAja kA astitva hI naSTa hone lagatA hai| ye niyama sadAcAra kahalAte hai aura hara yuga tathA kAla meM eka samAna hI rahate haiN| zAstroM meM dharma ke dasa lakSaNoM kA varNana hai / ye lakSaNa maulika haiM aura uname uthala-puthala hone me samAja kI sthiti hI khatare meM par3a jAtI hai / satya, asteya, aparigraha prAdi aise hI niyama haiM jo samAja ke prArambha se Aja taka aura bhaviSya meM samAja ke jIvana ke sAtha sadaiva hI mAnya hoMge aura unameM zraddhA ghaTane para yA unake viruddha prAcaraNa hone para samAja miTa jaayegaa| isIlie pUrvakAla se nirantara samAja-sudhArakoM tathA gurujanoM kA saMketa sadaiva ina niyamoM ke pAlana kI ora rahA hai aura jaba bhI sAmudAyika rUpa se vyaktiyoM ne inake viruddha prAcaraNa kiyA hai| sudhAra kI AvAja teja huI hai aura koI bar3A netA utpanna huA hai jisane samAja kI gati ko phira dharma kI ora mor3a diyA hai| vaidika kAla meM vedoM aura upaniSadoM meM sadAcAra aura dharma ke kucha niyama banAye ge| upaniSadoM ne pAcaraNa para bala diyA aura mokSa yA nirvANa ko vyakti ke karmoM para pravalambita maanaa| parantu yaha rAstA kaThina thA, ata: logoM ne eka sahaja mArga ko khoja nikAlA aura yajJAdi ke phala para bharosA karake apane aura paramAtmA ke bIca purohita ke mAdhyama ko svIkAra kiyaa| isakA pariNAma yaha huA ki yajJoM kI bharamAra hone lagI aura sabhI prakAra kI bali dI jAne lgii| himA kA bolabAlA huA aura dharma kevala DhoMga raha gyaa| yaha bhAvanA manuSya ke jIvana ke dUsare aMzoM meM bhI vyApta ho gaI aura pArasparika kalaha, rAjyoM ke jhagar3e, lar3AI aura atyAcAra kA jora humA / sAmAjika sambandhoM meM sthiratA ke sthAna para asthiratA pAne lagI aura sainya yA pAzavika bala ke AdhAra para sAmrAjya bane tathA vibhinna vargoM ke sambandhoM meM bhI yahI AdhAra hone lagA jisame nirbala aura pichar3e hue varga pada-dalita hue aura unake adhikAroM ko kSati phuNcii| aise samaya para do mahApuruSoM ne isa deza meM janma liyA, bhagavAn mahAvIra tathA gautama buddha / unhoMne dharma ke sacce tatvoM kA vizleSaNa kiyA aura samAja kI dRSTi bAhya rUpa se haTA kara punaH maulika niyamoM kI ora AkRSTa kii| AcaraNa para bala diyA gayA aura nirvANa ko, samAja meM manuSya ke pArasparika vyavahAra para hI prApya btaayaa| himA se haTa kara ahiMsA meM prAsthA haI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyApa] sudhAraka tulasI [63 paura azoka ne isa sadAcaraNa ko hI rAjya kA dharma banAyA / vyakti kA apane parivAra, apane par3osI aura samAja ke prati kyA kartavya hai, yaha azoka ne pUrNa rUpa se aMkita kiyA aura ahiMsA ko zAsana-daNDa bnaayaa| samAja phira dharma-mArga kI ora unmukha bnaa| parantu isa avasthA meM punaH parivartana huaA aura sadAcaraNa kI bAgaDora phira DhIlI par3ane lgii| buddha aura mahAvIra ke anuyAyI hI usa sacce mArga se vicalita hone lage aura dharma ke sacce tattvoM ko bhUla kara punaH karma-kANDa meM lipta hue| maThoM aura mandiroM ke nirmANa, vratoM aura bAharI libAsa ko hI saba kucha mAnA gayA, jisase prAvaraNa meM zithilatA paayii| samAja DhIlA par3ane lagA aura phira ApasI sambandha bigar3ane lge| rAjanItika stara para sAmrAjyoM kA bananA-bigar3anA sainika bala para hI AdhArita thA aura deza kI ekatA ko hAni phuNcii| harSa ke kAla meM yaha bhAvanA unarosara aura pravala hotI gaI tathA deza para vAhya AkramaNa hue| deza ke bhItara yuddhoM kI paramparA cala par3I aura videzI dharma kA bhI prAdurbhAva humA / janasamUha ghabar3A uThA aura sacce mArga ko pAne ke lie chaTapaTA utthaa| isa kAla meM aneka dharmasudhAraka aura netA deza meM avatarita hue jinakA upadeza phira yahI thA ki apanA AcaraNa ThIka karo, bhakti-mArga kA avalambana karo aura pArasparika sahAnubhUti, sAmaMjasya aura sahaSNuitA ko bar3hAno jisame mata-matAntaroM ke jhagar3oM se Upara uTha kara satya-mArga kA Azraya liyA jaaye| atyAcAra se isI mArga dvArA mukti mila sakatI thii| zaMkarAcArya, rAmAnuja, rAmAnanda, kabIra, nAnaka, tulasI, dAdU aAdi aneka sudhAraka kaI sau varSoM meM hote rahe aura samAja ko sIdhe mArga para calAne kA prayatna karate rahe, jisame usa samaya ke zAsana aura gajanIni kI kaThoratAnoM ke bAvajada hindU-samAja aura vyakti zAnti aura Atma-vizvAsa kAyama rakha skaa| deza para punaH eka saMkaTa aThArahavIM zatI meM pAyA aura isa bAra videzI zAsana aura videzI saMskRti ne eka joradAra prAkramaNa kiyA, jisase bhAratIya samAja aura deza ke dharma kA pUrNa astitva hI nATa prAya ho gayA thaa| pazciga ke IgAI-sampradAya ne hinduoM ko apane mata meM lAne kA ghora prayanna kiyA aura isa kArya meM mizanarI logoM ko zAsana me sarvavidha mahAyatA prApta thii| unnIsavIM zatI ke prArambha meM deza meM andhavizvAsa, AimbarapUrNa dhArmika AcaraNa aura zAstrayukta nigama aura pAcaraNa ke prati prathaddhA bar3he, jisase yahA~ ke vAmI pAzcAtya dharma aura saMskRti ke mahaja hI zikAra hone lge| vizeSataH naI aMgrejI zikSAyukta kalakatte kA navayuvaka-samudAya to deza kI sabhI paramparAoM, burI yA bhalI, sabhI kA ghora virodha karane lagA aura IsAI mata yA nAstikatA kI ora agrasara hayA / isa marvagrAsI prAyojana se deza aura saMskRti ko bacAne kA zreya rAmamohanarAya, dayAnanda sarasvatI, rAmakRSNa paramahaMsa, vivekAnanda prabhRti mahAn sudhArakoM aura dharmopadezakoM ko hai, jinhoMne bhAratIya darzana aura dharma kA zuddha rUpa balapUrvaka darzAyA aura usake prati vizvAsa aura zraddhA kI punaHsthApanA kI / ina sabhI sudhArakoM ne sAmayika kurItiyoM aura saMyamazUnya paddhatiyoM kA joradAra khaMDana kiyA aura batAyA ki unake lie zAstroM meM mora punIta vaidika dharma yAdi meM koI bhI puSTi nahIM hai| unhoMne vaidika hindu dharmamA pavitra rUpa sAmane rakhA aura usI kA anugamana karane kA upadeza diyaa| uma dharma meM grAvaraNa para bala diyA gayA; jJAna ko sarvopari mAnA gayA; aura manuSya apane zubha karmoM dvArA apane bhAgya kA svayaM nirmAtA hai, isa tathya ko banAyA gyaa| isa prakAra zAzvata, sanAtana dharma kevala pAkhaMDa aura popalIlA na hokara buddhi siddha (rational) aura mamAja ke lie kalyANakArI hai, isa bAta ko darzAyA gyaa| ina sudhArakoM ke yatna se deza kI saMskRti jAgRta huI aura jana samudAya meM naI cetanA aura AtmavizvAsa kA vikAsa huA, jisase rASTrIyatA kA janma huA aura deza svatantratA ko prora agrasara huaa| isa zatAbdI ke prArambha meM jisa samaya rASTrIya mAndolana bar3ha rahA thA aura hiMsA kI pravRtti prabala ho rahI thI, usa samaya mahAtmA gAMdhI ne usakI bAgaDora sa~bhAlI aura Andolana ko ahiMsAtmaka mArga para calAyA aura satya va sadAcAra para jora diyA; kyoMki inake binA svatantratA prApta hone para bhI rASTra unnati nahIM kara sakatA hai| tyAga satya kA preraka hai aura sadAcAra kA praNetA / isI tyAga para gAMdhIjI ne bala diyA aura satyAgraha kA mArga dikhA kara deza ke janasamudAya ko rASTrahita ke lie tyAga kI pora prerati kiyaa| jahA~ tyAga aura sevA pramukha kartavya haiM, vahA~ U~ca-nIca kA bheda, choTe-bar3e aura aphasara-mAtahata kI saMjJA kA hI lopa ho jAtA hai aura samAja meM ekatA, samatA aura sad-vyavahAra kA Adhipatya ho jAtA hai| binA ina guNoM ke samAveza ke samAja sumaMgaThina nahIM hotaa| isa mahAn tathya ko mahAtmA gAMdhI
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryacI tulasI abhinandana samma ne deza ke sAmane rakhA aura isI ke AdhAra para deza ko svatantra kiyaa| unake nirvANa ke bAda jaba bhAratavarSa sarvasattAsampanna gaNarAjya banA aura deza meM vikAsa kI yojanAeM banAyI gaI, taba lAbhakArI kAryoM kI kamI na raha gaI aura vibhinna vargoM kI unnati ke naye rAste khula gye| deza ko vikAsa kI ora le jAnA thA, usakI Arthika unnati karanA thA, jisase sampUrNa janatA kA utthAna ho aura usakI mArthika dazA sudhre| isa yojanA ke lie Avazyaka thA ki saccaritra, parahitarata, kartavya-parAyaNa, sadAcArI netA, hAkima, vyApArI, zikSaka, kArIgara prAdi deza ke vikAsa kI bAgaDora apane hAtha meM leN| yadi ina vargoM meM sadAcAra kI kamI huI to deza kA hita na hokara ahita ho jAye aura deza unnati kI pora agrasara nahIM ho sktaa| durbhAgyavaza jisa samaya yaha suavasara pAyA aura pAzA huI ki aba itane varSoM ke kaThora parizrama aura tyAga ke phalasvarUpa deza kI unnati hogI aura garIbI miTegI, usa samaya dekhA gayA ki karmacAriyoM, netAoM, vyApAriyoM Adi meM anAcAra aura svArtha kI vRddhi ho rahI hai| kyoMki aba inake lie nitya naye avasara mAne lge| agara yahI krama banA rahA to naI yojanAoM kA koI lAbha na hogA aura unakI saphalatA saMdigdha bana jaayegii| deza meM cAroM ora yahI AvAja uThane lagI ki zAsana ko isa prakAra ke magaramacchoM se bacAyA jAye aura bhraSTAcAra (Corruption) ko dUra kiyA jaaye| aise samaya meM prAcArya tulasI ne apane aNuvrata-aAndolana ko prabala kiyA aura aneka vargoM ke sadasyoM ko puna: sadAcAra kI ora prerita kiyaa| prAcArya tulasI ne yaha kAma pahale hI zurU kara diyA thA, para isakI pradhAnatA aura gatizIlatA svataMtratA ke bAda, vizeSa rUpa se bddh'ii| inakA yaha Andolana apane DhaMga kA nirAlA hai| dharma ke sahAre vyakti ko ye pratI banAte haiM aura usako isa prakAra bala dekara kumArga aura kurItiyoM se alaga karake sadAcAra kI ora agrasara karate haiM / yaha vrata choTe-choTe hote haiM, para inakA prabhAva bahuta hI gambhIra hotA hai, jo vyakti tathA samAja ke jIvana meM kAnti lA detA hai| vyApAriyoM, sarakArI karmacAriyoM, vidyArthiyoM Adi meM yaha Andolana cala cukA hai aura isake prabhAva meM sahasroM vyakti A cuke haiN| Aja isakI mahattA spaSTa na jAna par3e, para kala ke samAja meM isakA asara pUrI taraha dikhAI par3egA, jaba samAja punaH sadAcAra aura dharma dvArA anuplAvita hogA aura bhaviSya meM prAja kI burAiyoM kA astitva na hogaa| prAcArya tulasI aura unake ziSya munigaNa kA kArya bhaviSya ke lie hai aura naye samAja ke saMgaThana ke lie sahAyaka hai| isakI saphalatA deza ke kalyANa ke lie hai| prAzA hai, yaha saphala hogA aura prAcArya tulasI sudhArakoM kI usa paramparA meM, jo isa deza ke itihAsa meM barAbara unnati lAte rahe haiM, apanA mukhya sthAna banA jaayge| unake upadeza aura netatva se samAja gauravazIla bnegaa|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA samparka kA0 yazapAla lAhaura SaDyantra ke zahIda sukhadeva aura maiM lAhaura ke nezanala kAleja meM sahapAThI the| eka dina lAhaura jilAkacaharI ke samIpa hameM do zvetAmbara jaina sAdhu sAmane se prAte dikhAI diye / hama donoM ne mantraNA kI ki ina sAdhunoM ke mahilA-vasa kI parIkSA kI jaaye| hama unheM dekhakara bahuta jora se ha~sa par3e sukhadeva ne unakI ora saMketa karake kaha diyA, "dekho to inakA pAkhaMDa !" uttara meM hameM jo koSa-bharI gAliyAM sunane ko milIM, usase usa prakAra ke sAdhuyoM ke prati hamArI paDA, gaharI virakti meM badala gii| merI pravRtti kisI bhI sampradAya ke adhyAtma kI ora nahIM hai| kAraNa yaha hai ki maiM ihaloka kI pArthiva paristhitiyoM aura samAja kI jIvana-vyavasthA se svatantra manuSya kI, isa jagat ke prabhAvoM se svatantra cetanA meM vizvAsa nahIM kara sakatA / zradhyAtma kA prAdhAra tathyoM se parakhA jA sakane vAlA jJAna nahIM hai, usakA prAdhAra kevala zabda-pramANa hI hai / isalie maiM samAja kA kalyANa prAdhyAtmika vizvAsa meM nahIM mAna sktaa| adhyAtma meM rati, mujhe manuSya ko samAja se unmukha karane vAlI aura tathyoM se bhaTakAne vAlI svArtha paraka zrAtmarati hI jAna par3atI hai| isalie praNuvrata Andolana ke lakSyoM meM, sAmAjika aura rAjanaitika unnati kI apekSA AdhyAtmika unnati ko mahattva dene kI ghoSaNA se, mujhe kucha bhI utsAha nahIM huA thA / jaina darzana kA mujhe samyaka paricaya nahIM hai| 'kAkacaMcu nyAya se aisA samajhatA hai ki jaina darzana brahmANDa dhaura saMsAra kA nirmANa aura niyamana karane vAlI kisI Izvara kI zakti meM vizvAsa nahIM karatA / vaha kabhI ajara-amara AtmA meM vizvAsa karatA hai, isalie jaina muniyoM aura grAcAyoM dvArA prAdhyAtmika unnati ko mahattva dene ke dhAndolana kI bAta mujhe bilkula asaMgata aura nirarthaka jAna pdd'ii| aise prAndolana ko maiM kevala antarmukha cintana kI bhrAtmarati hI samajhatA thA / do-tIna varSa pUrva prAcArya tulasI lakhanaU meM prAye the| prAcAryadhI ke satsaMga kA prAyojana karane vAle sajjanoM ne mujhe sUcanA dI ki prAcAryazrI ne anya kaI sthAnIya nAgarikoM meM mujhe bhI smaraNa kiyA hai| lar3akapana kI kaTu smRti ke bAvajUda unake darzana karane ke lie calA gayA thaa| usa satsaMga meM bhAye hue adhikAMza loga prAyaH dhAcArya tulasI ke darzana karake hI santuSTa the / maiMne unase saMkSepa meM mAtmA ke prabhAva meM bhI punarjanma ke sambandha meM kucha prazna pUche the aura unhoMne mujhase samAjavAda kI bhAvanA ko vyAvahArika rUpa de sakane ke sambandha meM bAta kI thii| prAcArya kA darzana karake lauTA, to unakI saumyatA aura sadbhAvanA ke gahare prabhAva se santoSa anubhava huprA / anubhava kiyA, jaina sAdhuyoM ke sambandha meM lar3akapana kI kaTu smRti se hI dhAraNA banA lenA ucita nahIM thA / do bAra aura eka bAra prakele maura eka bAra patnI sahita prAcArya tulasI ke darzana ke lie calA gayA thA aura unase mAtmA ke prabhAva meM bhI punarjanma kI sambhAvanA ke sambandha meM bAteM kI thiiN| unake bahuta saMkSipta uttara mujhe tarkasaMgata lage the| usa sambandha meM kAphI socA aura phira soca liyA ki punarjanma ho yA na ho, isa janma ke dAyitvoM ko hI nivAha sake, yahI bahuta hai| eka dina muni nagarAjajI va muni mahendrakumArajI ne mere makAna para padhArane kI kRpA kii| unake Ane se pUrva unake baiTha sakane ke lie kursiyA~ haTA kara eka takhta DAla kara sItalapATI bichA dI thii| muniyoM ne usa takhta para bichI sItalapATI para grAsana grahaNa karanA svIkAra nahIM kiyaa| takhta haTA denA pdd'aa| pharza kI darI bhI haTA denI pdd'ii| taba
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 ] pAcAryazrI tulasI pabhinandana anya [ prathama muniyoM ne apane hAtha meM liye vara se pharza ko jhAr3a kara apane prAsana bichAye aura baiTha gye| maiM aura patnI unake sAmane pharza para hI baiTha ge| donoM maniyoM ne mAksavAdI dRSTikoNa se zoSaNahIna samAja kI vyavasthA ke sambandha meM mujhase kucha prazna kiye| maiMne apane jJAna ke anusAra uttara diye / muniyoM ne batAyA ki AcAryazrI ke sAmane aNuvata-Andolana kI bhUmikA para eka vicAraNIya prazna hai / aNuvrata meM pAne vAle kucha eka udyogapati apane udyogoM ko zoSaNa-mukta banAnA cAhate haiM, para aba taka unheM eka samucita vyavasthA isa dizA meM nahIM dIkha rahI hai / lAbha-vibhAjana kA mAna-daNDa kyA ho, yaha eka prazna aNuvatI nahIM sulajhA pA rahe haiN| isa dizA meM santulana biThAne ke lie ve apanA lAbhAMza kama karane ke lie bhI taiyAra haiN| maiMne arthazAstra ke dRSTikoNa se uttara diyA ki udyoga-dhandhoM se yadi lAbha nahIM hogA, to hAni hogii| udyogadhandhoM athavA utpAdana kA to prayojana hI yaha hotA hai ki utpAdana meM zrama aura vyaya ke rUpa meM jitanA mUlya lage usase adhika mUlya kA phala ho / sera-bhara gehU~ bokara sera-bhara gehU~ pAne ke lie khetI nahIM kI jaatii| zoSaNa udyoga-dhandhoM se hone thAle lAbha ke kAraNa nahIM hotA, balki vaha lAbha eka vyakti dvArA hI hathiyA liyA jAne ke kAraNa yA lAbha kA vitaraNa saba zrama karane vAloM meM samAna rUpa se na kiyA jAne ke kAraNa hotA hai| aNuvratI janahita ke vicAra meM udyoga-dhandhe prArambha kareM to unakI saphalatA nyUnatama vyaya aura adhika-se-adhika utpAdana meM hogii| una udyoga-dhandhoM dvArA zramikoM ko ucita jIvikA dene ke bAda bhI yatheSTa lAbha honA cAhie, parantu vaha lAbha kisI vyakti-vizeSa kI sampatti nahIM, balki zramikoM ko hI sammilita sampatti mAnI jAnI caahie| sAdhanoM ko kAyama rakhane aura bar3hAne ke atirikta vaha lAbha-dhana una udyoga-dhandhoM meM lage hue zramikoM ko zikSA, cikitsA tathA sAMskRtika suvidhAeM dene ke lie upayoga kiyA jA makatA hai| parantu udyoga-dhandhoM se lAbha avazya honA cAhie; samAjavAdI dezoM meM aisA hI kiyA jAtA hai| merI bAta se muniyoM kA samAdhAna nahIM humaa| unhoMne kahA-jisa praNAlI aura vyavasthA meM lAbha kA uddezya rahegA, usa byavasthA se nizcaya hI zoSaNa hogaa| vaha vyavasthA pora praNAlI ahiMsA aura pArasparika sahayoga kI nahIM ho skegii| maiM muniyoM kA samAdhAna nahIM kara sakA; parantu isa bAta se mujhe avazya santoSa prA ki praNavata-grAndolana ke antargata goSaNa-mukti ke prayogoM para socA jA rahA hai| maiMne munijI se anumati lekara eka prazna pUchA-Apa apane vyaktigata svArtha ko chor3a kara samAja-sevA karanA cAhate haiM; aisI avasthA meM ApakA samAja aura sAmAjika vyavahAra se pRthak rahakara jIvana bitAnA kyA tarkasaMgana aura sahAyaka ho sakatA hai ? isameM vaicitrya ke atirikta kauna mArthakatA hai ? isase Apako amuvidhA hI to hotI hogii| munijI ne bahuta zAnti se uttara diyA-hameM asuvidhA ho, to usakI cintA hame honI caahie| hamAre veNa prathavA kucha vyavahAra prApako vicitra lage haiM, to unheM hamArI vyaktigata ruci yA vizvAsa kI bAta samajha kara ume mahanA caahie| hamAre jo prayatna Apako samAja ke lie hitakArI jAna par3ate haiM, unameM to pApa sahayogI bana hI sakate haiN| munijI kI bAta tarkasaMgata lgii| unake cale jAne ke bAda khayAla pAyA ki yadi kisI kI vyaktigata ruci aura santoSa, samAja ke lie hAnikAraka nahIM hai, to unase khinna hone kI kyA jarUrata ? yadi maiM dina-bhara sigareTa kaMkate rahane kI apanI pAdata ko asAmAjika nahIM samajhatA, usa mAdata ko kSamA kara sakatA hU~, to jaina muniyoM ke mukha para kapar3A rakhane aura hAtha meM caMbara lekara calane kI icchA se hI kyoM khinna hU~? prAcArya tulasI kI preraNA se aNuvrata-yAndolana yadi prAdhyAtmika unnati ke lie udbodhana karatA hA bhI janasAdhAraNa ke pArthiva kaSToM ko dUra karane aura unheM manuSya kI taraha jIvita raha sakane meM bhI yogabhUta banatA hai to maiM usakA svAgata karatA huuN|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tuma aise eka niraMjana. bhI kanhaiyAlAla seThiyA tuma aise eka visarjana jo sRjana liye calate ho! kaba ghana apanI bUMdoM se apanI hI tRSA bujhAtA? kaba taru apane sumanoM se apanA zRGgAra sajAtA? tuma aise eka samarpaNa jo grahaNa liye calate ho ! dete ho dAna vibhA kA lete ho jaga kI jvAlA, tuma sudhA bAMTa kara ziva sama pIte ho viSa kA pyAlA, tuma aise eka niraMjana jo bhuvana liye calate ho ! tuma mahAmukti ke paMthI bandhana kI mahattA kahate, tuma prAtma rUpa apane meM para deha rUpa se rahate / tuma aise eka vicakSaNa jo dvaita bane dalate ho ! tuma aise eka visarjana . jo sRjana liye calate ho.!
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ acAryazrI tulasI merI dRSTi meM sevAbhAvI munizrI campAlAlajI prAcAryazrA tulasI niHsandeha eka mahApuruSa haiN| mahApuruSa koI janma se nahIM hotA, vaMza-paramparA, samAja yA sthAna use mahAn nahIM bnaataa| vyakti apanI cAritrika pravRtti se hI mahAna hotA hai| usakI pratyeka kriyA eka pravicchinna satya se prota-prota hotI hai, kintu usa kriyA kA prayoga hotA hai-sarvajana hitAya / hita kA jahA~ taka prazna hai, vaha manonIta nahIM hotaa| use sImAoM kI paridhi meM bhI nahIM bA~dhA jA sakatA aura jo rekhAMkita hotA hai, sambhavataH vaha vizuddha hita bhI na ho| hita sadA unmukta rahA hai| usakI kasauTI mAtma-bhAvanA hai| jahA~ nivivAda nirmamatva, nimbArthanA ho, vahI prasaMdigdha kriyA hita hai| sIdhe zabdoM meM jo kriyA jIvana narmalya kA pratIka hai, auroM ko jisase prAtma-saMbala mile; vahI sarvottama hita hai| prAcAryazrI tulasI marvajanahitAya bar3ha rahe haiN| unakA vaha bahamugbI vyaktitva sabake sAmane hai| ____ mujhe prAja bhI ve dina yAda haiM, jina dinoM prAcAryazrI tulasI kA janma huA thaa| usa samaya merI prAyu chaH varSa ko pAra kara cukI thii| apane nanhe bhAI ko dekhane ke lie mana meM tIvra utsukatA thii| janma ke tIsare hI dina maiMne savage pahale tulasI ko dekhA / eka pIta vastra meM lipaTA huA gulAbI phaloM kA gulchA-sA, siMdUra DhAlate me nanhe-nanhe para, khilanA huprA ceharA, eka prabhA-mI sAmane praaii| harSa-vibhora mana nAca uThA / jI cAhatA thA ki use goda meM le laM, para nahI minA / nAmakaraNa ke avasara para ghara meM eka navIna cahala-pahala thii| hama talamI, tulasI pukArane lge| tulasI mujhe bahuta bhaataa| maiM nahIM bhUna rahA hai, jaba tulamI do varSa kA huA hogA, gaDAlI calane aura bar3I karane hI lagA thA: na jAne kisa kAraNa se, prApasI khIcAtAna me yA gira jAne meM usakA eka para car3ha gyaa| tulasI bahuta royA, bahuta royA / DAkTara ko bulAyA, vaidyoM ko bulAyA, mayAna ko bulAyA, para para nahIM utg| hamAre mAmA zrI nemIcandajI koThArI acche anubhavI vyakti the| maiM unheM bulA laayaa| mAM ne kahA-bhAI tulamI kA pr"| aba mAmAjI ne lohe kA eka bhArI-sA kar3A tulasI ke pairoM meM pahanA diyaa| usako godI meM liye liye rakhanA hotaa| sArI-sArI rAta mAtAjI khar3I-khar3I nikaaltii| dhIre-dhIre kucha dinoM meM paira bojha ke khicAva se apane pApa pUrvavata ho gyaa| una dinoM jo mAnasika kaSTa hotA, vaha anubhava kI hI bAta hai| talamI ko rotA dekha mai rotA to nahIM, para bAkI kucha nahIM rhtaa| maiMne bhI una dinoM ghaNToM ghaNToM taka tulasI ko goda meM rkhaa| mujhame choTA bhAI sAgara bar3A hI tUphAnI thaa| jaba taba vaha tulasI ko taMga karatA, para tulasI nahIM jhlktaa| bahudhA tulasI kI ora se maiM DaTatA aura mAgara ke tUphAnoM se bcaataa| kabhI-kabhI to tulasI ke lie mujhe, jhar3apa bhI karanI hotii| prAyaH tulasI baccoM meM nahIM kheltaa| ekAnta-priyatA aura apane prApameM vyasta rahanA usakA sahabhAvI dharma-sA thaa| bAlya-capalatA jo sahaja hai aura honI bhI cAhie, para tulasI kI capalatA usase sarvathA bhinna thii| una dinoM pustaka bahata kama thiiN| prAyaH vidyArthI sleTa (pATI) bastA hI rakhate the| tulasI varate kA zaukIna thaa| maiM use bahadhA choTe-choTe baratoM ke TakaDe diyA karatA aura tulasI dina bhara una Tukar3oM me A~gana meM ulTI-sIdhI lAineM khIcate rahatA yA ekAnta pA apane Apa gunagunAnA hI usakI capalatA thii| niSkAraNa na kabhI hemanA, na ronA aura na bolanA tulamI kA svabhAba bhaa| eka dina tulasI barate se kAna kureda rahA thaa| kisI acAnaka dhakke me baratA andara TUTa gyaa| sunAra ke yahA~
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] pAcAryazrI tulasI merI dRSTi meM [EL barate ko samANI se nikAlane kA prayatna kiyA, para nahIM nikalA / DAkTara ke yatna bhI asaphala rahe / zAyada tulasI samasta vidyA ko mastiSka meM likha lenA cAhatA ho, isIlie kAna ke dvAra se use apane andara praveza karavAyA ho / usI kAraNa me kAna kA paradA vikRta ho gyaa| usameM rasI, mavAda-pIpa par3a gaI, kAna bahane lagA / DAkTaroM ne salAha dI ki ime picakArI se sApha karo / eka dina kAna meM picakArI mArate-mArate baratA bAhara nikala pdd'aa| taba se kAna meM thor3I-sI kamI raha gii| maiM isa bIca kalakattA yAtrA ko gyaa| tulasI udAsa thA, khinna-sA DabaDabAI pA~kheM liye mujhe pahu~cAne paayaa| vaha kitanA snehila,mRdu aura muMha lagA thaa| bhAI kA alagAva bahuta dinoM taka akharA / maiM punaH lauttaa| tulasI ke lie kucha khilone lAyA, kintu tulasI bahuta nahIM khelA / khelanA pasanda bhI kama thaa| eka par3hane kI dhuna meM vaha magna rhtaa| tulasI bacapana meM jitanA sarala, gambhIra aura dhairyazIla thA, utanA hI jiddI bhI thaa| jiddI isa mAne meM thA ki jaba taka use kucha nahIM jacatA, vaha nahIM mAnatA, cAhe koI kitanA hI samajhAmo aura kaho / jaba samajha meM AtI to usakA prAgraha vahIM samApta ho jaataa| kabhI-kabhI ati prAgraha hotA to vaha khaMbhA pakar3a kara baiTha jaataa| jaba vaha thor3A samajhane lagA,cintana jaisI sthiti meM prAyA, maiMne pravajyA le lii| terApaMtha ke praSTamAcArya zrImad kAlagaNI ke caraNa kamaloM meM baiThane kA saubhAgya milaa| unake dayAdra hRdaya meM thor3A-sA sthAna mere liye bhI surakSita thaa| unakI kRpA aura vAtsalya zabdoM meM nahIM, A~khoM meM tairatA hai| Aja bhI vaha diggaja mUrti jyoM kI tyoM A~khoM ke Age sadRza ho uThatI hai| prajita hone ke Der3ha sAla bAda zraddheya gurudeva sasaMgha lADanUM samavasarita hue| vahA~ mujhe tulasI kI manaHsthiti prAMkane ko milii| ekAnta vArtAlApa kiyaa| usakI bhAvanA kI kasauTI para car3hAne kI socane lgaa| vaha sazaMka manovRtti, bhadratA aura bAlya-bhIrutA vaza eka-do bAra to merI bAtoM ko TAlatA rahA, para TAlane se matalaba hala nahIM hotA thA / tulasI ne mAhama baTora kara hRdaya khola diyaa| usakI dRr3hatA hRdaya ko cihnita kara gii| maiM gurudeva ke samakSa apanI aura tulasI kI bhAvanA vyakta karane lgaa| muskarAhaTa ne utsAha bddh'aayaa| tulasI sAdhvocita prAcAra-prakriyA mIkhane lgaa| anekoM prayatna kiye, mAtAjI rAjI huI, para bar3e bhAI zrI mohanalAlajI ke binA kAma bana nahIM sakatA thaa| ve baDe kar3e aura nizcaya ke pakke jo the / baMgAla se unheM saMvAda dvArA bulAyA gyaa| kaI dinoM taka vArtAlApa calA, anta meM unhoMne svayaM tulasI kI parIkSAeM kii| bahina lADAMjI ke sAtha hI dIkSA-maskAra nizcita huA aura vi0 saM0 1982 poSa kRSNA 5 ko dIkSA-saMskAra sampanna huaa| ekAdaza varSIya bAlaka tulasI aba muni tulasI ke rUpa meM parivartita huprA / ve prArambha se hI kRzakAya aura tIva pratibhA ke dhanI the / saMyama sAdhanA ko murita karane kA mAdhyama adhyayana bnaa| ve dattacita se adhyayana meM juTa gye| eka garukula ke vidyArthI kI taraha ve rAta ko mabake sone para sote aura sabase pahale jagate, utthte| kaha denA cAhie rAna-dina eka kara diyaa| jaba dekho, pustaka hAtha meM rahatI aura adhIta pATha-prAvartana satata cAlU rhtaa| dhIre-dhIre tulasI muni chAtra se adhyApaka kI sthiti meM prAye, phira bhI unameM zAsaka bhAva nahIM jAge / manA kA vyAmoha unheM nahIM staayaa| maiMne kabhI nahIM dekhA pradhyApaka tulasI ne muni chAtroM ke sAtha hAsya-vinoda yA vyartha samaya kA apavyaya kiyA ho| pUrI chAtra-maNDalI tulasI muni sahita eka kamare meM baiTha jaatii| pahare para darabAna bana kara maiM baitthnaa| jisa zrama se tulasI muni ne jJAnArjana kiyA, vaha kisI zramopalabdhi se kama nahIM thaa| maiM kabhI-kabhI tulasI muni kI truTiyA~ DhU~Dhane ke lie luka-chipa kara jAyA krtaa| merA prAzaya spaSTa thA-maiM apane bhAI ko nitAnta nirdoSa dekhanA cAhatA thaa| eka dina tulasI muni mere pAsa Aye aura bole-pApako mere prati kyA avizvAsa hai, mApa luka-chipa kara kyA dekhA karate haiM ? itanA pUchane kA sAhasa sambhavataH unhoMne kaI dinoM ke cintana ke bAda kiyA hogaa| maiMne adhikAra kI bhASA meM kahA-tumheM koI jarUrata nhiiN| mujhe jaisA ucita jacegA, karU~gA,delU~gA, puuchgaa| spaSTa pAU~ yA luka-chipa, tumheM kyA prayojana ? maiM mAnatA hU~ tulasI muni ne jo merA sammAna rakhA, pAja kA vidyArthI kyA apane bar3e kA rakhegA? na vizeSa maiM bolatA aura na the| Upara meM bIsa-bIsa chAtra unake chAtrAvAsa meM rahe,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.] bhAvAmI tusatI abhinandana prAya para tulasI ke prati saba meM samAna mAdara bhAva aura zradA dekhii| eka dina maiMne tulasI muni se kahA- tulasI ! tuma apanA samaya auroM hI pauroM ke lie dete rahoge yA svayaM kA bhI kucha karoge? pahale apanA pATha pUrA karo phira poroM ko kraamro| merI isa bhAvanA ko tatrastha chAtroM ne viparIta liyA aura yadA-kadA yaha bhI sAmane AyA--ye campAlAlajI hameM par3hAne ke lie prAcAryazrI ko Tokate haiM, kintu merA prAzaya yA ki pahale svayaM adhyayana nahIM karoge to phira vizeSa jimmevArI pAne para nahIM hogaa| tulasI muni ne bar3e viveka se usakA uttara ThIka meM diyaa| garudeva zrI kAlagaNI kA vaha vAtsalya bharA mAdeza mAja bhI kAnoM meM gUMja uThatA hai-campAlAla ! yadi tulamI meM koI kasara rahI to daNDa tujhe milegaa| maiM una hRdaya bhare zabdoM kA vistAra kaise karU~; nahIM paataa| Aja bhI likhate-likhate aise saikar3oM saMsmaraNa mastiSka meM daur3a rahe haiN| eka ke zabdoM meM prAbaddha hone se pUrva hI dUsarA aura sAmane A khar3A hotA hai| use lenA cAhatA hU~, itane meM tIsarA usase adhika priya lagane laga jAtA hai| lekhamI likha nahIM paatii| eka dina zrIkAlUgaNI ne mujhe prAdeza pharamAyA-tulamI ko bulaayo| maiM bulA lAyA / acchA tuma daravAje para bAhara baiTha jaayo| maiM baiTha gayA / kaI dinoM taka yaha krama calatA calA / una dinoM gurudeva rugNAvasthA meM the| unhoMne apane utaravartI kA bhAra halakA karanA zurU kara diyA thaa| tulasI dina-pratidina aura vinayAvanata hote gye| eka dina vaha bhI pAyA, jaba maiMne apane hAthoM me sUryodaya hote-hote syAhI nikAlI aura eka zveta patra, legvanI bamamIdAna le gurudeva ke zrI caraNoM meM upasthita humA / gaMgApura mevAr3a kA vaha raMgabhavana, usake madhyavartI uma vizAla hAla meM izAnonmukha pUjya gurudeva birAje aura apanA uttarAdhikAra tulasI muni ko samarpita kiyA / vi0 saM0 1963 bhAdrava zuklAha ko prApa zrI ne prAcArya-bhAra mNbhaalaa| taba se aba taka kI pratyeka pravatti meM maiM hI kyoM samUSA sAhitya-jagata kisI na kisI rUpa meM paricita hai hii| pAja unake zAmana kAna ko pUre paccIsa varSa ho bale haiN| maMca kI udIyamAna avasthA kA yaha amAdhAraNa kAla rahA hai| : 4LODA MOME E AND SHAN
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavatA ke poSaka, pracAraka va unnAyaka zrI viSNu prabhAkara kisI vyakti ke bAre meM likhanA bahuta kaThina hai| kahaMgA, saMkaTa se pUrNa hai| phira kisI paMtha ke prAcArya ke bAre meM / taba to vivekabuddhi kI upekSA karake zraddhA ke puSpa arpaNa karanA hI sugama mAga hai| isakA yaha artha nahIM hotA ki zraddhA sahaja hotI hI nahIM; parantu jahA~ zraddhA mahaja ho jAtI hai, vahA~ prAyaH lekhanI uThAne kA mavasara hI nahIM paataa| zraddhA kA svabhAva hai ki vaha bahudhA karma meM jItI hai| lekhanI meM aksara nirNAyaka buddhi hI jAgRta ho pAtI hai aura vahI sakaTa kA kSaNa hai| usase palAyana karake kucha lekhaka to prazaMsAtmaka vizeSaNoM kA prayoga karake mukti kA mArga hu~na lete hai| kucha aise bhI hote haiM jo utane hI vizeSaNoM kA prayoga usakI viparIta dizA meM karate haiN| saca to yaha hai ki vizeSaNa ke moha se mukta hokara cintana karanA saMkaTApanna hai| vaha kisI ko priya nahIM ho sakatA / isIlie hama prazaMsA mathavA nindA ke prayoM meM socane ke AdI ho ge| phira yadi lekhaka mere-jaisA ho, to sthiti aura bhI viSama ho jAtI hai| prAcAryazrI tulasI gaNI jaina zvetAmbara terApaMtha kI guru-paramparA ke navama paTTadhara prAcArya haiM aura maiM terApaMthI to kyA, jaina bhI nahIM haiN| saca pUchA jAye to kahI bhI nahIM huuN| kisI mata, paMtha athavA dala meM apane ko samA nahIM paataa| dharma hI nahIM, rAjanIti aura sAhitya ke kSetra meM bhI..."! lekina yaha saba kahane para bhI mukti kyA mUlabha hai ! yaha saba bhI to kalama se hI likhA hai| aba taka mAzvasta kareM yA na kare, parAjita to kara hI detA hai| isIlie likhanA bhI anivArya ho uThatA hai| hAgA viSa pramata bana sakatA hai ? grAja ke yuga meM hama kagAra para khar3e hai| antarikSa-yuga hai| dharatI kI golAI ko lekara sudUra vyatIta meM hatyAe huI hai| usI tathya ko Aja kA mAnava prAMkhoM meM dekha pAyA hai| isa pragati ne mAnasa kI paTabhUmi ko Andolita bhI kiyA hai| dRSTi kI kSamatA bar3hI hai| viveka-buddhi bhI jAgRta huI hai, para mAnava kA antara-mana abhI bhI vahIM hai / hiMsA aura ghRNA kI bAta vivAdAspada mAna kara chor3a bhI deM, lekina sAmpradAyikatA aura jAtIyatA, arthalolupatA aura mAtsarya-ye saba use abhI pUrI taraha jakar3e hue hai / dharma, mata athavA paMtha meM na hoM, rAjanIti aura sAhitya meM hoM to kyA unakA viSa amRta bana sakatA hai ? bhale hI hama candraloka meM pahu~ca jAeM athavA zukra para zAsana karane lge| usa saphalatA kA kyA artha hogA, yadi manuSya apanI manuSyatA se ho hAtha dho baiThe? manuSyatA sApekSa ho sakatI hai, parantu dUsare ke lie kucha karane kI kAmanA meM, arthAt 'sva' ko gauNa karane kI pravRtti meM, sApekSatA hai bhI, to kama-se-kama / vahA~ sva ko gauNa karanA sva ko uThAnA hai| prAcAryazrI tulasI gaNI ke pAsa jAne kA jaba avasara milA, taba jaise isa satya ko hamane phira se pahacAnA ho| yA kaheM, usakI zakti se phira se paricaya pAyA ho| jaba-jaba bhI unase milane kA saubhAgya hamA, taba-taba yahI bhanubhava hamA ki unake bhItara eka aisI sAtvika agni hai jo mAnavatA ke hitArtha kucha karane ko pUrI ImAnadArI ke sAtha Atura hai| jo apane cAroM pora phailI manAsthA, pAcaraNahInatA mora mamAnavIyatA ko bhasma kara denA cAhatI hai| kalA meM saundarya ke darzana pahalI bheMTa bahata saMkSipta thii| kinhIM ke prAgraha para kinhIM ke sAtha jAnA pdd'aa| jAkara dekhatA hU~ ki zubhra-zveta
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 1 prAcAryazrI tulasI abhinandana grantha vastradhArI, maeNjhale kada ke, eka jaina prAcArya sAdhu-sAdhviyoM se ghire hamAre praNAma ko madhura-manda muskAna se svIkAra karate hue AzIrvAda de rahe haiN| gaura varNa, jyotirmaya dIpta nayana, mugva para vidvattA kA jar3a gAmbhIrya nahIM, balki grahaNazIlatA kA tAralya dekha kara Agraha kI kaTatA dhula-pucha gii| yAda nahIM par3atA ki kucha bahuta bAta huI hoM; para unake ziSya-ziSyAoM kI kalA-sAdhanA ke kucha namUne avazya dekhe / sundara hastalipi, pAtroM para citrAMkana ; samaya kA sadupayoga to thA hI, sAdhuoM ke nirAlasya kA pramANa bhI thaa| yaha bhI jAnA ki yaha sAdhu-dala zuSkatA kA anumodaka nahIM hai, kalA meM saundarya ke darzana karane kI kSamatA bhI rakhatA hai| saumya aura prAgraha-vihIna dUsarI bAra jodhapura meM milanA huyA / koI utsava thA, bhASaNa dene vAloM aura sunane vAloM kI acchI-khAsI bhIr3a gata-satkAra meM bhI koI kamI nahIM thii| kucha bahata acchA nahIM lgaa| bhASaNa aura bhIDa me mujhe aruci hai; aura agara svAgata-satkAra ke pIche sahaja bhAva nahIM hai, to vaha bhI eka bojha bana kara raha jAtA hai / parantu yahI para prAcAryazrI talasI ko jI bhara kara pAsa se dekhaa| vicAra-vinimaya karane kA avasara bhI milA / bahuta acchI taraha yAda hai ki rAta ko vAla-dIkSA Adi kucha praznoM ko lekara prAcAryazrI se kAphI spaSTa bAta huI thiiN| tabhI pAyA ki ve saumya aura prAgrahavihIna haiM / ahimA aura aparigraha ke apane mArga meM unheM itanA sahaja vizvAsa hai ki zakAla kA samAdhAna karane meM mastiSka para kucha adhika jora denA nahIM pdd'taa| pAlocanA me uttejita nahIM hote| sahiSNutA unake lie sahaja hai, isIlie udvignatA bhI nahIM hai| hai kevala ekAgratA aura prAgraha-vihIna pakSa-samarthana / ve kuzala vaktA hai| jo kucha kahanA cAhate hai, binA kisI AkSepa ke prabhAvazAlI DhaMga se prastuta kara dete haiM / Azvasta to na tava hA thA, na aAja taka ho sakA hU~; parantu virATa mAnavatA meM unakI aTUTa AsthA ne mujhe nizcaya hI prabhAvita kiyA thaa| vaha aNuvrata-Andolana ke janmadAtA hai| unakI dRSTi meM caritra-utthAna kA vaha eka sahaja mArga hai| kavi kI bhAMti maiM aNuvrata kI aNu-bama se kAvyAtmaka tulanA nahIM kara sakatA / karanA cAhU~gA bhI nhiiN| usa sAre Andolana ke pIche jo udAtta bhAvanA hai, usako svIkAra karate hue bhI usakI saMcAlana-vyavasthA meM merI AsthA nahIM hai| parantu una vrato kA mUlAdhAra vahI mAnanA hai, jo kAlAnIta hai, abhinna hai aura hai prajeya / vizva meM sattA kA khela hai / sattA, arthAt sva kI mahimA; isIlie vaha akalyANakara hai / isI akalyANa kA daMga nikAlane ke lie yaha aNuvrata-Andolana hai| ina sabakA dAvA hai ki caritra-nirmANa dvArA sannA ko kalyANa kara banAyA jA sakatA hai| parantu mujhe lagatA hai ki uddezya zubha hone para bhI yaha dAvA hI sabase bar3I bAdhA hai| kyoMki jahA~ dAvA hai, vahIM sAdhana aura sAdhana juTAne vAle svayaM sattA ke zikAra ho jAte haiM,isIlie unake pAsa-pAsa dala uga Ate haiM / paMmA dete hai aura dekara mana-hI-mana sahasra gunA pAne kI AkAMkSA rakhate haiM / isIlie jaise hI middhi-prApta vyakti kA mArga-darzana mUlabha nahIM rahatA, ve sattA ke daladala meM prAkaNTha pha~sa jAte haiN| svayaM prAcAryazrI ne kahA hai-"dhana aura rAjya kI sattA meM vilIna dharma ko viSa kahA jAye to koI atireka na hogaa|" isase adhika spaSTa aura kaThora zabdoM kA prayoga hama nahIM kara skte| kriyAtmaka zakti aura saMvedanazIlatA para zAyada yaha to viSayAntara ho gyaa| yaha to merI apanI zaMkAmAtra hai| isase aNuvrata-pAndolana ke janmadAtA kI mAnavatA meM prAzaMkA kyoM ho! jo vyakti nivRttimUlaka jaina dharma ko jana-kalyANa ke kSetra meM le pAyA, mAnavatA meM usakI prAsthA nizcaya hI adbhata hai| isIlie anukaraNIya bhI hai| unakI kriyAtmaka zakti aura unakI saMvedanazIlatA nizcaya hI kisI dina mAnavatA ke registAna ko nAnA varNoM ke puSpoM se prAcchAdita hare-bhare suramya pradeza meM parivartita kara degii| kAralAila ne kahIM likhA hai, "kisI mahApuruSa kI mahAnatA kA patA lagAnA ho to yaha dekhanA cAhie ki vaha apane se choTe ke sAtha kaisA bartAva karatA hai|" prAcAryazrI svAbhAva se hI sabako samAna mAnate haiN| bacapana se hI dharma meM unakI ruci rahI hai aura ye saMskAra unheM apanI mAtuzrI kI ora se virAsata meM mile haiN| unhoMne zUdroM ko kahIM choTA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] mAnavatA ke poSaka, pracAraka umnAyaka nahIM samajhA / spaSTa zabdoM meM unhoMne kahA hai, "dharma prAhmaNoM kA hai, baniyoM kA hai; zUdroM kA nahIM, yaha bhrAnti hai| dharma kA dvAra sabake lie khulA hai|" ve dharma ko satya kI khoja, apane svarUpa kI khoja, mAnate haiN| jo satya kA khojI hai, jo apane ko jAnanA cAhatA hai, usake lie na to koI bar3A hai, na choTA / yahI nahIM, ve mAnava ke ekIkaraNa me vizvAsa rakhate haiN| unakI dRSTi samAnatA aura samanvaya ke tatvoM ko hI dekhatI hai; viSamatA aura vizRMkhalatA ke tattvoM ko nhiiN| unhoMne bAra-bAra kahA hai, "dharma-sampradAyoM meM samanvaya ke tattva adhika hai| virodhI tattva km|" isIlie unake praNavata-prAndolana meM prajana to haiM hI, hindU dharma ke bAhara ke loga bhI haiN| saba virodhoM, visaMgatiyoM aura matabhedoM ke bAvajUda ye saba tayya kyA yaha pramANita nahIM karate ki prAcAryazrI tulasI gaNI kA jIvana-lakSya virATa aura akhaNDa mAnavatA kA kalyANa hai, laghu aura khaNDita mAnavatA kA nahIM aura unakA yaha vizvAsa zAbdika bhI nahIM hai, kriyAzIla hai| tabhI yaha praNavata-Andolana hai| tabhI unakA bala prAcAra para adhika hai| kyoMki vyAsa bhagavAna ke zabdoM meM 'prAcAra hI dharma hai' aura bIsavIM sadI meM prAcArahI mAnavatA hai| prAcAryazrI tulasI isI mAnavatA ke poSaka, pracAraka aura unnAyaka haiN| AINOR 14
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna zatAbdI ke mahApuruSa pro0 ena0 vI0 vaidya, ema0 e0 phasana kAleja, pUnA sadaboSaM vidadhAti hanti kumati mithyAvRzaM bAdhate, dhatte dharmati tanoti parame sNvegnirverne| rAgAdIn vinihanti nItimamalA puSNAti hansyutpathaM, yahA ki na karoti sadgurumukhAibhyudgatA bhaartii| mahAn aura sadguru ke mukha se nikale hue vacana sadjJAna pradAna karate haiM, durmati kA haraNa karate haiM, mithyA vizvAsoM kA nAza karate haiM, dhArmika manovRtti utpanna karate haiM, mokSa kI AkAMkSA aura pArthiva jagata ke prati viravita paMdA karate haiM, rAga-dveSa prAdi vikAroM kA nAza karate hai, saccI rAha para calane kA sAhasa pradAna karate haiM aura galata evaM bhrAmaka mArga para nahIM jAne dete| saMkSepa meM, sadgaru kyA nahIM kara sakatA? dUsare zabdoM meM, sadguru ima jIvana meM aura dUsare jIvana meM jo bhI vAstava me kalyANakArI hai, usa sabakA udgama aura mUla srota hai|' zalAkApuruSa ina paMktiyoM kA asalI rahasya maiMne usa samaya jAnA, jaba maine cAra varSa pUrva rAjagRha meM prAcAryazrI tulamI kA pravacana munaa| kucha aise vyakti hote haiM, jo prathama darzana meM hI mAnasa para atikramaNIya chApa DAlate haiN| pUjya AcAryazrI sacamuca meM aise hI mahApuruSa haiN| jaina zvetAmbara terApaMtha sampradAya ke vartamAna prAcArya ko unake cumbakIya AkarSaNa aura prANavAn vyaktitva ke kAraNa prAsAnI se yugapradhAna, vartamAna zatAbdI kA mahApuruSa athavA zalAkApuruSa (uccakoTi kA paruSa athavA ati mAnava) kahA jA sakatA hai / merA yaha atyanta sadbhAgya thA ki mujhe unake samparka meM Ane kA avasara milA aura maiM uma samparka kI madhura aura ujjvala smRtiyoM ko hamezA yAda rakheMgA; kAraNa satAM sadbhiH saMgaH kathamapi hi puSpena bhavati arthAt satsaMga kisI puNya se hI prApta hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM likhA hai ki cAra bAtoM kA sthAyI mahattva hai| vaha zloka isa prakAra hai : battAri paramaMgANi dullahANIha jNtunno| mANusattaM suIsabA saMjamammiya pIriyaM // 3-1 // arthAt kisI bhI prANI ke lie cAra sthAyI mahatva kI bAteM prApta karanA kaThina hai / manuSya janma, dharma kA jJAna, usake prati zraddhA mora mAtma-saMyama kA sAmarthya / usI prakaraNa meM mAge kahA gayA hai mANussa viggahaM lavaM suI dhammassa dullhaa|3-8|| arthAt manuSya janma mila jAne para bhI dharma kA zravaNa kaThina hai| 1 usarAdhyayana para devendra ko TIkA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] vartamAna zatAbdI ke mahApuruSa dumapatayaM nAmaka dazama adhyayana meM bhI isI bhAvanA ko doharAyA gayA hai : grahoNa paMcibiyara pise lahe uttama dhamma saI hllhaa| 10-15 arthAt yadyapi manuSya pAMcoM indriyoM se sampanna ho, kintu uttama dharma kI zikSA milanA durlabha hotA hai| isalie kisI vyakti ke lie yaha parama saubhAgya kA hI viSaya ho sakatA hai ki use mahAn guru athavA sacce patha pradarzaka kA samparka prApta ho-aise guru kA jo vizvadharma ke sacce siddhAntoM kA pratipAdana karatA ho| sabase mahattvapUrNa bAta yaha ki jo apane upadeza ke anusAra svayaM prAcaraNa bhI karatA ho| prAcAryazrI tulasI ke cumbakIya prAkarSaNa, saccI zraddhA aura unakI ucca aura bhavya zikSAmoM kA prabhAva tatkAla hI mana para par3atA hai| unakA dRSTikoNa tanika kaTTaratApUrNa athavA saMkucita sAmpradAyikatA yukta nahIM hai| isake viparIta ve apane cAroM prora udAratA, vyApakatA aura vizAlatA kA vAtAvaraNa vikIrNa karate haiN| jaba hajAroM vyakti dhyAna magna hokara unakA pravacana sunate hai to kama-se-kama thor3e samaya ke lie to ve nitya-prati kI cintAmoM aura bhautika svArthoM ke lie hone vAle apane narantarika saMgharSoM ko bhUla jAte haiM aura saMkucita aura dakiyAnUsI dRSTikoNa tyAga kara mAno kisI ucca, bhavya aura mAlaukika jagata meM pahu~ca jAte haiN| burAiyoM kI rAma bANa auSadhi aNuvrata-Andolana jisakA pUjya AcAryazrI saMcAlana kara rahe haiM aura jo prAyaH unake jIvana kA dhyeya hI hai, vAstava meM eka mahAn varadAna hai aura vartamAna yuga kI samasta burAiyoM kI rAmabANa auSadhi siddha hogii| duniyA meM jo vyakti logoM ke jIvana aura bhAgya-vidhAtA bane hue haiM, yadi ve isa mahAn Andolana para gambhIratA se vicAra kareM to hamAre pRthvI-maNDala kA mukha hI ekadama badala jAe aura duniyA meM jo paraspara prAtma-nAza kI unmana aura AvezapUrNa pratispardhA cala rahI hai, banda ho jaae| taba nizzastrIkaraNa, prANavika astroM ke parIkSaNa ko rokane aura mAnava jAti ke sampUrNa vinAza ke khatare ko TAlane ke lie lambI-caur3I bekAra kI bahasa karane kI koI AvazyakatA nahIM raha jaaegii| manuSya apane ko sRSTi kA mukuTa samajhane meM garva anubhava karatA hai| kintu akasmAt ye udgAra phUTa par3ate haiM, 'manuSya ne manuSya ko kyA banA diyA hai|' aNuvrata-Andolana vAstava meM asAmpradAyika Andolana hai aura usako hamArI dharma nirapekSa sarakAra kA bhI samarthana milanA caahie| yadi isa Andolana ke mUlabhUta siddhAntoM kI naI pIr3hI ko zikSA dI jAe to ve bahuta acche nAgarika bana sakeMge aura vAstava meM vizva nAgarika kahalAne ke adhikArI ho skeNge| rAjanaitika netAoM kI lambI-caur3I bAtoM ke bajAya jo prAyaH kahate kucha haiM aura karate kucha haiM, isa prakAra kA Andolana rASTrIya ekatA ke dhyeya ko adhika zIghratApUrvaka siddha kara skegaa| dhavala samAroha samiti ke AyojakoM ne pUjya AcAryazrI ke prati apanI vinamra zraddhAjali bheMTa karane kA jo avasara mujhe pradAna kiyA hai, usake lie maiM apane ko gauravAnvita aura parama saubhAgyazAlI samajhatA huuN| abhinandana grantha ke prabandha sampAdaka ne jaba mujhase prAcAryazrI ke bAre meM apane saMsmaraNa likhane kA anurodha kiyA to maiMne use turanta saharSa svIkAra kara liyA, kAraNa kavi ne kahA hai : pratibadhnAti hi zreyaH pUjyapUjA vyatikramaH
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-saMsthApana kA daivI prayAsa zrI ela0 pro0 jozI mukhya saciva, dillI prazAsana manuSya aura zeSa sRSTi meM eka mukhya antara yaha hai ki manuSya meM manana va vicAra kI zakti adhika prakhara evaM prabala hotI hai| man' (=mocanA, vicAra karanA) dhAtu se hI 'manuSya' zabda kI bhI vyutpatti mAnI jAtI hai, ata: manana manuSya kI na kevala svAbhAvika pravRtti hI hai, balki usakA vaiziSTya bhI hai| yahI pravRtti nara ko nArAyaNa banAne kI AzA bhI upajAtI hai aura vAnara banAne kI prAzaMkA bhii| isIlie kahA gayA hai, mana eva manuSyANAM kAraNaM baMdhamokSayoH mana hI manuSyoM ke bandhana kA kAraNa hai aura mokSa kA bhii| yaha mana, yaha buddhi, manuSya ko sAmAnyata: nivikAra zAnta nahIM rahane detaa| 'sAmAnyataH' isalie ki isa para svAmitva prApta kara lene vAle manISiyoM para to imakA vadA nahIM calatA; kintu zeSa saba to isI ke nacAye nAcate rahate haiN| eka daSTi se isa pravRtti kA, aura isase utpanna jijJAsA kA, bar3A mahattva hai / aMgrejI kavi evaM dArzanika pAuniMga' likhatA hai ki manuSya eka miTTI kA DhelA to nahIM hai, jisame zaMkA va jijJAsA ko eka cinagArI bhI na camakatI ho| aura jo samajha ki jIvana kevala isIlie hai ki khAmo-pIo aura mauja karo-athavA jaise ki TAlsTAya ne apanI mukti kI kahAnI' (Confessions and What I believe) meM savistara vyAkhyA kI hai-pratyeka vicArazIla vyakti ke mana meM eka prazna uThatA hai, TAlsTAya ke lie bhI yaha prazna thA-"isa sasIma jIvana kA koI niHmIma prayojana athavA artha hai yA nahIM?" aura yaha prazna use isa taraha jhakajhora detA hai, abhibhUna kara letA hai ki jaba taka usakA samAdhAna na ho na korTa zAnti milatI hai, na vishraam| meM kauna hU~? kisa lie yaha janma pAyA? kyA-kyA vicAra mana meM phisane paThAyA? mAyA kise ? mana kise ? kiptako zarIra? prAtmA kise kahe saba dharma dhIra ? ye prazna anAdikAla se manuSya ke mastiSka me uThate cale Aye haiM aura mahApuruSoM ne bhinna-bhinna deza, kAla evaM paristhitiyoM meM atyanta utkaTa sAdhanA, ananya niSThA evaM prakhara pratibhA ke dvArA inakA uttara khojA hai| isa khoja meM unhe jisa satya ke darzana hue, use unhoMne prANI-mAtra ke hita ke lie abhivyakta tathA prasArita bhI kiyA hai| kAlAntara meM inhIM uttaroM kA vargIkaraNa ho gayA aura ve deza, kAla athavA vyakti-vizeSa se sambaddha hokara kisI viziSTa dharma ke nAma se sambodhita kiye jAne laga gye| mAnava samAja kI apUrva nidhi isa sandarbha meM eka vilakSaNa tathya kI ora dhyAna sahasA prAkRSTa hotA hai| jisa prakAra adhyAtma athavA darzana ke kSetra meM isa prakAra ke anubhava evaM prayoga mAnava-itihAsa ke prArambha se cale pA rahe haiM, usI prakAra bhautika vijJAna ke kSetra Finished and finite clods, untroubled by spark.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] dharma-saMsthApanakA devI prayAsa [ 100 meM bhI hote prAye haiN| parantu ina donoM meM eka mahAn antara yaha dRSTigocara hotA hai ki jahA~ bhautika vijJAna ke kSetra meM eka ke bAda eka siddhAnta prayoga aura parIkSaNa kI kasauTI para kase jAkara prasthApita hote haiM aura uttarottara prayogoM tathA parIkSaNoM se unake prasatya pramANita hone para naye siddhAnta navInatama satya ke rUpa meM pratipAdita hote haiM, vahA~ jIvana darzana ke kSetra meM RSi-mahaSi, vibhUtiyA~, avatAra, masIhA, paigambara, saMta bhinna-bhinna deza-kAla prAdi meM satya kI khoja karane nikale aura mUlataH eka hI pariNAma para pahu~ce / kitanI adbhuta hai yaha anubhUti ! yahI dharma kI sanAtanatA hai / isI ke phalasvarUpa uttarottara prayatnoM dvArA adhyAtma ke kSetra meM pUrvavartI anusandhAna se prApta satya kI hI puSTi evaM vyAkhyA huI / yaha zAzvata avikala dika-kAlAdi-anavacchinna tattva, yaha satya darzana, mAnava-samAja kI apUrva nidhi hai, yahI usakI mAnavatA kA mApa-daNDa hai| durbhAgya se, samaya-samaya para bar3I carcA hotI hai-dharma aura adharma ke bhedoM kI, unase utpanna kaTutAoM kI aura dharma-yAcaraNa ke duSpariNAmoM kii| aAjakala hamAre deza meM bhI dharma eka vibhISikA-sA banA huA hai / dharma ke nAma para jo vikRta paramparAeM Adi dharma kA hrAsa hone para mabala ho jAtI haiM, una paramparAoM, andhavizvAsoM, saMkucita dRSTikoNoM ko hI dharma mAna kara hama dharma ke zAzvata tattvoM kI upekSA karane lageMge to vaha vinAza kA mArga apanAne jaisA hogA / dharma kI vikRtiyoM se haTa kara gaharAI meM ghusane aura dharmoM kI mUlabhUta ekatA tathA samatA kA anubhava karane ke lie dharma-niSThA, dharma-cintana, dharma-AcaraNa kA mArga grahaNa karanA hogA; dharma-dveSa, dharma-upekSA yA dharma-prajJAna kA nhiiN| dharmoM meM mUlabhUta bheda nahIM vAstava meM eka dharma aura dUsare dharma meM koI mUlabhUta bheda na to hai, na ho sakatA hai / ina bhedoM kI kalpanA aura unake AdhAra para dharmA ke viruddha lagAye jAne vAle Aropa-pratyAropa saba bhrAmaka evaM bhrAntimUlaka hai| vAstava meM koI virodha yA maMgharSa hai to vaha dhaga aura dharma ke bIca nahIM, varana dharma aura adharma ke bIca hai aura yaha virodha anAdi kAla se calA A rahA hai aura cirakAla taka calatA rhegaa| isa dRSTi se soca to kitanI sundara lIlA yaha hai-manuSya yuga-yuga me pratipAdita uccatama darzana (dharma tattva) ke uttarAdhikArI ke rUpa meM janmatA hai ; usameM svayaM itanI kSamatA nihita hai ki vaha ina tattvoM kA pAcaraNa tathA cintana karake vikAsa kI carama sImA taka pahuMca sake; phira bhI,prAyaH vaha moha me par3a kara pathabhraSTa ho jAtA hai aura pazuvat athavA paza se bhI nimna zreNI kA jIvana vyatIta karatA hai ; phira yahI mAnava-samAja kimI sI vibhUti ko janma detA hai jo phira manuSya kA dhyAna usakI manuSyatA ke mUla srotoM kI ora khIMcatA hai, jo naye-naye tuga se usa zAzvata satya ko pratipAdita karatA hai aura dharma kI phira se acchI taraha sthApanA karane kA prayAsa karatA hai| manuSya ko Urdhva gati kI ora tathA adhogati kI ora le jAne vAlI zaktiyoM ke isI anavarata saMgharSa-surAsura-saMgrAma ke kAraNa jaganniyantA ko svayaM pravatIrNa hokara dharma-sasthApana karanA par3atA hai, jisase ki ina zaktiyoM kA santulana bigar3a na jAye, adharma dharma para hAvI na ho jaaye| isa saMgharSa kA eka sundara kalAtmaka evaM preraka citra upasthita karate hue jagannAthaprasAda milinda ne apanI kavitA 'satya aura svarNa' meM kitanA sundara kahA haisvarNa bhI cirakAla se hai isa dharA para, sasya bhI rahatA calA pAyA nirantara / svarNa kI ceSTA sA se ho rahI yaha, satya kA mukha Dhake mAyA-jAla se baha / satya kA yaha basna utanA hI purAnA, svarNa ke mohaka pralobhanameM na mAnA / mAvi se maha dana calatA pA rahA hai, panta koI bhI isakA pA rahA hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108] prAcAryazrI tulasIpabhinandana anya isa cirantama iva ko mo hai kahAnI, kathA mAna-sAdhanA kI baha puraanii| satya antarbAhya sama pravirAma pravijita, svarNa se saMgharSa karatA hai prakampita / svarNa ke jo bAsa be haiM hAya usake, satya ke ni:svArtha sAthI sAtha usake / jo na isake, samarthaka usake bane haiM, ___ mArga do hI mAnadhoM ke sAmane haiM / tIsarA dala vizva meM koI nahIM hai, satya ne prAzA kabhI khoI nahIM hai| prazna yaha itihAsa kA sabase satata hai 'kauna kisake sAtha isa raNa meM nirata hai ?' zreya praura preya se upalabdhi saba dharmoM ke sAra athavA aparivartanIya mUla tattva kA saMkSepa meM ullekha karanA sarala nahIM hai, tathApi prastuta saMdarbha meM yaha kahanA aprAsaMgika na hogA ki yaha hai AdhyAtmikatA-athavA zAnti yA sukha kI khoja bAhara na karake andara karanA / yahI zreya mArga hai, jise upaniSadoM ne preya mArga se bhinna batAyA aura kahA ki zreya mArga grahaNa karane se kalyANa hotA hai, parantu praya mArga grahaNa karane se aisA hIyate'rthaH' prayojana hI viphala ho jAtA hai| isa zreya mArga kA Ananda tyAga ke dvArA milatA hai, bhoga ke dvArA nahIM; ataeva yaha prAnanda vAstavika, pUrNa tathA zAzvata hotA hai| bhoga dvArA prApta sukha mithyA, apUrNa tathA anitya hotA hai, isalie yadi rAkha hI abhISTa ho to viSayendriya-saMyoga-janya vipAkna sukha ke sthAna para pratIndriya sukha kA Ananda lenA manuSya ko zobhA detA hai| zrImadbhagavadgItA me bhagavAn kahate hai"maiM hI brahmA kI pratiSThA hU~, maiM hI avyaya amRta kI, zAzvata dharma kI, tathA ekAntika mukha kI pratiSThA huuN|" arthAt cAhe amatatva ke lie sAdhanA ho, cAhe dharma ke athavA sukha ke lie, hamArI dRSTi yaha honI cAhie ki jisa amRta kI hama cAha karate haiM, vaha mavyaya ho; jisa dharma meM hamArI niSThA hai, vaha zAzvata (aparivartanazIla)dharma ho, jima mugva kI hama khoja kareM, vaha ekAntika ho aisA na ho ki vaha duHkha meM pariNata ho jaaye| upayukta prakAra se jIvana kI dizA nizcita ho jAne para yaha kahA jA sakegA ki samyag vyavasito hi saH yaha dizA ThIka sthira huii| isake pazcAt lakSya kI ora bar3hane kI bAta AtI hai| yaha pragati hamAre dainika mAcaraNa, vyavahAra va abhyAsa para nirbhara hai| isa kSetra meM hameM bhAcAryo, saMtoM aura mahApuruSoM kI jIvana-caryA se bar3I preraNA tathA mArga-darzana milate haiN| sAdhanA-patha kI ora unmukha vyakti ke paira patha kI vikaTatA ke varNanoM se DagamagAte haiMjaise ki bhurasya dhArA nizitA duratyayA durga papastat kavayo vadanti; Strait is the gate and narrow the path; athavA kabhI-kabhI isa bhaya se ki kahIM baha ubhayataH vibhraSTa na ho jAye-mAyA milI na raam| garudeva ravIndranAtha ThAkUra ne 'gItAMjali' ke eka gIta meM isa duvidhA kA eka sundara citra khIMcA hai : mere bandhana bar3e jaTila hai, kintu jaba maiM unheM tor3ane kA prayatna karatA hai to merA dila dukhane lagatA hai| merA vizvAsa hai kitujhameM amUlya niSi hai aura
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] dharma-saMsthApana kA devI prayAsa [ 101 tU hI merA saccA sakhA hai, kintu mujha meM itanA sAhasa nahIM ki mere antara ke kUr3e-karakaTa ko nikAla pheNk| yaha mAvaraNa jo mujhe abhibhUta kiye hue hai, miTTI aura mRtyu kA banA haimaiM isase ghRNA karatA hUM, parantu ise hI prema se prAliMgana kiye huuN| mujha para bhArI bhAbhAra hai, merI viphalatAeM virATa hai, merI samjA gopanIya evaM gaharI hai, kintu jaba maiM apane kalyANa kI yAcanA karane lagatA hUM to isa prAzaMkA se kAMpa uThatA hU~ ki kahIM merI prArthanA svIkAra na ho jaaye| aisI manaHsthiti meM hI sAdhaka ko prAvazyaka jIvana dRSTi tathA mAhasa pradAna karane ke lie bhagavAna zrIkRSNa ne kahA hai-"isa mArga meM abhikrama kA nAza yA pratyavAya nahIM hotA; isa dharma kA svalpAMza bhI mahAna bhaya se rakSA karatA, hai"; -"kalyANa mArga kA koI pathika durgati ko nahIM jAtA"; "nimsandeha manuSya kA mana bar3A caMcala hai aura bar3I kaThinAI me nigraha meM AtA hai, phira bhI vairAgya tathA abhyAsa meM yaha sambhava hai ?" praadi-aadi| prAdhyAtmikatA ke punarjAgaraNa kA zaMkhanAda prAcAryazrI tulasI ne Aja ke bhautikatA-pradhAna yuga meM dharma arthAt prAdhyAtmikatA ke punarjAgaraNa ke lie jo zaMkhanAda kiyA hai, vaha dharma-saMsthApana ke samaya-samaya para hone vAle devI prayAgoM kI zRMkhalA kI hI eka kar3I hai / vyavahAra kSetra meM unhoMne 'aNuvrata' kI naI vyAkhyA karake mAdhanA ke mArga ko sarala banAyA hai| dharma-patha para eka aNu ke barAbara bhI pragati kI to umake aneka hitakara prabhAva hoMge, yaha spaSTa hai| gabase bar3A hita to yahI hai ki pradharma se vimukha hone para hI dharma-patha para eka paga bhI bar3hA jA sakegA, ataeya hama adhogati me pUrNataH baca jaayeNge| dUsare, sAdhanA ke patha kI lambAI yA durUhatA para dhyAna lagane se jo aAzaMkA va duvidhA hameM abhibhUta kara letI hai, usake bajAya hama kevala agale eka kadama kI hI soceM to rAstA saralatA se kaTatA jaayegaa| bahuta calanA hai, muzkila calanA hai, isa bhaya ke sthAna para praNavata yaha bhAvanA sAmane rakhatA hai ki eka kadama to clo| mahAtmA gAMdhI kahate the, "mere lie eka kadama kAphI hai" (One step enough for me) / maMmAra jAnatA hai ki eka-eka karake ve kitane kadama cale aura manuSya-mAtra ke lie sAdhanA kA kitanA U~cA mAnadaNDa sthApita kara ge| yadi hama isa prakAra eka-eka kadama bhI caleM to usa pazcAtApa ke garta meM na par3eMge, jisake bAre meM eka IsAI saMta ne kahA hai jise sammAna samajhA, usa para cala na paayaa| jise kumArga samajhA, usase ela na paayaa| mathakA kimahaM sAdhu nAkaravam kimahaM pApamakaravamiti / satya, ahiMsA, asteya, brahmacarya, aparigraha Adi kA upadeza prAdhyAtmika jIvana-darzana kI mAnI huI prAdhArazilAeM haiM / yaha upadeza dharma ke prArambhakAla se diyA jAtA rahA hai / zAzvata dharma ke ina mUla siddhAntoM ko mAnava-jIvana ke prArambhika yuga meM hI tapasyA, cintana evaM svAnubhava ke AdhAra para pratipAdita kiyA gayA thA, kintu isakA yaha artha
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [ prathama nahIM ki isa kAraNa hama praNavata-grAndolana ke mUlya ko na samajhe aura kaheM ki isameM to navInatA nahIM hai| jaisA ki pahale kahA gayA hai-jIvana-darzana ke kSetra meM maulika navIna siddhAntoM kI khoja ne prAcInatama siddhAntoM kI satyatA ko khaMDita nahIM, puSTa hI kiyA hai| yahA~ naI khoja, naye prayAsa kA lakSya pichale siddhAnta kA ukhAr3anA nahIM, vartamAna sthitiyoM meM usakI vyAvahArikatA pratipAdita karake use nayA-nayA rUpa denA hotA hai| isa dRSTi se aNuvrata-pAndolana atyanta mahattvapUrNa evaM upayogI kArya kara rahA hai / kAlAntara me dharma aura vyavahAra meM jo khAI par3a gaI hai, jo dvaita utpanna ho gayA hai, use miTA kara dharma ko vyAvahArika jIvana meM samyak prakAra se sthApita karane kA yaha navInatama prayAsa isa dRSTi se pratyanta abhinandanIya hai| isa punIta avasara para prAcAryazrI ke prati zraddhA prakaTa karane ke hetu me ina kucha vAkya-puSpoM kI aMjali arpita hai| saccI zraddhAMjali to yahI hogI ki AcAryazrI ke upadezoM kI ora hamArA dhyAna jAye, hama una para vicAra kareM, unheM samajhe una para AcaraNa kareM jimame hamameM mAnavocita AdhyAtmikatA phira me jAge, hamArI dharma meM prAsthA dar3ha ho aura dharma-vyavahAra meM utare / fi.. Nidar
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama darzana aura usake bAda zrI satyadeva vidyAlaMkAra ve prathama darzana maiM kabhI bhUla nahIM sktaa| rAjasthAna ke kucha sthAnoM kA daurA karane ke bAda maiM jayapura phuNcaa| una dinoM jayapura ke jaina samAja meM kucha sAmAjika saMgharSa cala rahA thA / jayapura pahuMcane para usake bAre meM kucha jAnakArI prApta karane kI icchA svAbhAvika thii| jaina samAja ke sAtha merA bahuta purAnA sambandha thaa| akhila bhAratIya digambara jaina mahAsabhA ke pradhAnamaMtrI lAlA prasAdIlAlajI pATanI, kaI varSa hue, 'jaina-daNDanam' nAmaka pustaka lekara mere pAsa Aye / pustaka meM jaina samAja para kucha gahita mAkSepa kiye gae the| unake kAraNa ve usako sarakAra dvArA jabta karavAnA cAhate the| mere prayatna me unakA vaha kArya ho gyaa| isa mAdhAraNa-sI ghaTanA ke kAraNa merA akhila bhAratIya digambara mahAsabhA ke mAdhyama me jaina samAja ke sAtha sambandha sthApita hamA aura pATanIjI ke anugraha me vaha nirantara bar3hatA hI calA gyaa| isI kAraNa uma maMgharSa ke bAre meM mere hRdaya meM jijJAsA paidA huii| maine eka mitra se usakA kAraNa pUchA; ve kucha udAsIna bhAva meM bole ki Apako isameM kyA dilacaspI hai| maiMne vinoda meM uttara diyA ki patrakAra ke lie hara viSaya meM ruci rakhanI Avazyaka hai| isa para bhI unhoMne mujhe TAlanA hI caahaa| kucha prAgraha karane para unhoMne kahA ki jaina samAja ke vibhinna sampradAyoM meM bahuta purAnA saMgharSa calA pAtA hai| digambara aura zvetAmbara sampradAyoM meM to phaujadArI tathA mukadamebAjI taka kA lambA silamilA kaI varSoM taka jArI rhaa| isI prakAra ina mampradAyoM kA sthAnakavAsiyoM tathA terApaMthiyoM ke sAtha aura unakA pApasa meM bhI mela nahIM baitthtaa| yahA~ terApaMtha-sampradAya ke prAcAryazrI tulasI kA cAturmAsa cala rahA hai aura unake pravacanoM ke prabhAva ke kAraNa dUsare sampradAyoM ke loga unake prati ISyA karane lage haiN| unakA Apasa kA purAnA ra naye sire se jAga uThA hai| merI dilacaspI ke kAraNa unhoMne svayaM hI yaha prastAva kiyA ki kyA Apa AcAryazrI ke darzana karane ke lie cala sakege? maine kahA ki mujhe isameM kyA Apatti ho sakatI hai ! eka prAcArya mahApuruSa ke darzanoM se kucha lAbha hI milegaa| unhoMne kucha samaya bAda mujhe sUcanA dI ki dopahara ko do baje bAda kA samaya ThIka rhegaa| prathama darzana lagabhaga DhAI baje maiM unake sAtha usa paNDAla meM pahuMca gayA, jisameM prAcAryazrI ke pravacana hA karate the| maiM apane mitra ke sAtha ajanabI-sA banA huA upasthita logoM kI pIche kI paMkti meM eka kone meM jA baiThA / yadi maiM bhUlatA nahIM, to pUjya prAcAryazrI usa samaya ucca nyAyAlaya ke nyAyAdhIza zrI daulatamala bhaNDArI ke sAtha bAtacIta karane meM saMlagna the| prAcAryazrI kI nirmala, svaccha aura pavitra veza-bhUSA tathA unake raubIle cehare meM kucha adbhuta-sA pAkarSaNa dIkha pdd'aa| maiM capacApa 20-25 minaTa baiTha kara calA paayaa| maiMne koI bAtacIta usa samaya nahIM kI aura na karane kI mujhe icchA hI huii| kAraNa kevala yaha thA ki maiM unakI bAtacIta meM khalala paidA nahIM karanA cAhatA thaa| parantu jaise hI uTha kara maiM calA, pUjya prAcAryazrI kI dRSTi mujha para par3I mora mujhe aisA lagA jaise ki unakI A~khoM ne mujhe ghera liyA ho| phira bhI japacApa vahA~ me lauTa praayaa| vaha the pahale darzana, jinakA citra mere sAmane prAja bhI vaisA hI banA hamA hai| jayapura se pravAsa karane ke bAda prAcAryazrI kA dillI meM pAgamana humA / aNuvrata-Andolana kA sUtrapAta kiyA jA cukA thaa| naitika caritra-nirmANa ke, praNavata-prAndolana ke sandeza ko lekara prAcAryazrI apane saMgha ke sAtha rAjadhAnI padhAre
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ] prAcAryazrI tulasI abhimabana pAya [ prathama the| isI kAraNa prAcAryazrI ke padhArane kI vizeSa carcA thii| naI dillI hote hue apane saMgha ke sAtha prAcAryazrI ne jaba dillI-daravAje kI ora se rAjadhAnI kI purAnI nagarI meM praveza kiyA aura dariyAgaMja se cAMdanI cauka hote hue pApa nayAbAjAra pahu~ce to darzaka vaha dRzya dekha kara mugdha raha gye| aisA pratIta hotA thA jaise ki mahAkavi tulasI ke santa haMsa guNa gahahi paya pariharipAri vikAra zabdoM ke anusAra kSIra-nIra kA manyana karane ke lie mAnasarovara se rAjahaMsoM kI TolI rAjadhAnI meM avatarita huI ho| sacamuca bhraSTAcAra, corabAjArI, munAphAkhorI, milAvaTa tathA anaitikatA ke vAtAvaraNa ko zuddha va pavitra karane ke lie prAcAryazrI ke aNuvrata-Andolana kA naitika sandeza dUdha ko dUdha aura pAnI ko pAnI kara dene vAlA hI thaa| tIna ghoSaNAeM nayAbAjAra meM padArpaNa karane ke bAda jo pahalA pravacana hamA, usake kAraNa mere lie AcAryazrI kA rAjadhAnI kI aitihAsika nagarI meM zubhAgamana eka anokhI aitihAsika ghaTanA thI / vaha pravacana mere kAnoM meM sadA hI gUMjatA rahatA hai aura usake kucha zabda kitanI hI bAra uddhRta karane ke kAraNa mere lie zAstrIya vacana ke samAna mahattvapUrNa bana gaye haiN| prAcAryazrI kI pahalI ghoSaNA yaha thI ki yaha terApaMtha kisI vyakti vizeSa kA nahIM hai / yaha prabhu kA paMtha hai| isIlie isake pravartaka prAcAryazrI bhikhanajI ne yaha kahA ki yaha merA nahIM, prabhu ! terA paMtha hai / isa ghoSaNA dvArA prAcAryazrI ne yaha vyakta kiyA ki ve kisI bhI prakAra kI saMkIrNa sAmpradAyika bhAvanA se prerita na hokara, rASTra-kalyANa tathA mAnava-hita kI bhAvanA se prerita hokara rAjadhAnI pAye haiN| dUsarI ghoSaNA prAcAryazrI kI yaha thI ki maiM aNuvrata-Andolana dvArA una rASTrIya netAoM ke usa Andolana ko balapAlI tathA prabhAvazAlI banAnA cAhatA hU~, jo rASTrIya jIvana ko U~cA uThA kara umameM pavitratA kA saMcAra karane meM lage haiN| isI prakAra tIsarI ghoSaNA bhAcAryazrI ne yaha kI thI ki maiM apane samasta mAdhu-saMgha tathA sAdhvI-saMgha ko gAr3ha ke naitika utthAna ke isa mahAna kArya meM lagA denA cAhatA huuN| ina ghoSaNAoM kA spaSTa abhiprAya yaha thA ki jisa naitika nava-nirmANa ke mahAna prAndolana kA satrapAta rAjasthAna ke saradArazahara meM kiyA gayA thA, usako rASTravyApI banA dene kA zubha saMkalpa karake prAcAryazrI rAjadhAnI padhAre the| sthAnIya samAcArapatroM meM isI kAraNa prAcAryazrI ke zubhAgamana kA hArdika svAgata evaM abhinandana kiyA gyaa| maiM una dinoM meM dainika 'amara-bhArata' kA sampAdana karatA thaa| ina ghoSaNAoM se prabhAvita hokara maiMne 'amara bhArata' ko praNavataAndolana kA pramukha patra banA diyA aura usake lie bhArI-me-bhArI lokApavAda ko sahana karane hue maiM apane isa vrata para aDiga rhaa| upekSA, upahAsa aura virodha bhayAMsi bahu vighnAni kI kahAvata AcAryazrI ke isa zubhAgamana aura mahAn naitika Andolana para bhI caritArtha huI / Andolana kA rAjadhAnI meM sUtrapAta hone ke sAtha hI virodha kA bavaNDara bhI uTha khar3A hmaa| aise pratyeka Andolana ko upekSA,upahAsa,bhrama aura virodha kA prArambha meM sAmanA karanA hI par3atA hai| phira usake lie saphalatA kI jhAMkI dIkha par3atI hai| praNavata-prAndolana ko upekSA aura upahAsa kA itanA sAmanA nahIM karanA par3A, jitanA ki virodha kA / isa virodhapUrNa vAtAvaraNa meM hI aNuvrata-pAndolana ke prathama akhila bhAratIya sammelana kA Ayojana dillI meM TAuna-hAla ke sAmane kiyA gayA / na kevala rAjadhAnI meM, apitu samasta deza ke kone-kone meM usakI pratidhvani gUMja utthii| kucha pratikriyA videzoM meM bhI hii| hamAre deza kA kadAcit hI koI aisA nagara bacA hogA, jisake pramukha samAcArapatroM meM aNuvrata-pAndolana pAra sammelana kI carcA pramukha rUpa se nahIM kI gaI aura usa para mukhya lekha nahIM likhe gye| bambaI, kalakattA, madrAsa tathA anya nagaroM ke samAcArapatroM ne bar3I-bar3I prAzAoM se pAndolana evaM sammelana kA svAgata kiyaa| bAta yaha thI ki
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prathamavarjana aura usake pAra [ 113 anaitikatA aura bhraSTAcAra dUsare mahAyuddha kI dena hai aura ina burAiyoM se sAre hI vizva kA mAnava-samAja pIr3ita hai| yaha inase mukti pAne ke lie becaina hai / isase bhI kahIM adhika bibhISikA vizva ke mAnava ke sira para tIsare sambhAvita mahAyuddha kI kAlI ghaTAmoM ke rUpa meM maMDarA rahI hai| taba aisA pratIta hotA thA, jaise ki prAcAryazrI ne aNuvrata-Andolana dvArA mAnava kI isa pIr3A va becainI ko hI prakaTa kiyA ho aura usako dUra karane ke lie eka sunizcita abhiyAna zurU kiyA ho, isIlie usakA jo vizvavyApI svAgata humA, vaha sarvathA svAbhAvika thaa| sabase bar3A prAkSepa isa vizva-vyApI svAgata ke bAvajUda rAjadhAnI ke aneka kSetroM meM aNuvrata-Andolana ko sandeha evaM pAzaMkA se dekhA jAtA rahA aura usako avizvAsa tathA virodha kI dhanI dhAdiyoM meM se gujaranA pdd'aa| virodhiyoM aura mAlocakoM kA sabase bar3A grAkSepa yaha thA ki prAcAryazrI eka paMtha-vizeSa ke prAcArya haiM aura vaha paMtha saMkIrNa sAmpradAyikatA, anUdAratA tathA asahiSNutA se prota-prota hai| prAndolana kA sUtrapAta usa sampradAya kI pratiSThA bar3hAne ke lie kiyA gayA hai aura usa sampradAya ke anuyAyI apane prAcArya ko pujavAne ke lie usameM lage hue haiN| yaha bhI kahA jAtA thA ki isa sampradAya kI sArI vyavasthA adhinAyakavAda para AdhArita hai| usake prAcArya usake sarvatantra svatantra adhinAyaka haiN| vartamAna prajAtantra-yuga meM adhinAyakavAda para prAzrita Andolana bar3A khataranAka hai| isI prakAra ke taraha-taraha ke prAropa va prAkSepa Andolana para kiye jAte the| terApaMthI sampradAya kI mAnyatAoM va maryAdAyoM ke sambandha meM saMkucita va saMkIrNa sAmpradAyika dRSTikoNa se vicAra va virodha karane vAle isI pakSapAtapUrNa cazme se praNavata-aAndolana ko dekhate the aura usa para manamAne pAropa va AkSepa karane meM tanika bhI saMkocana karate the / taraha-taraha ke hastapatraka chApa kara bAMTe gae aura dIvAroM para baDebar3e posTara bhI chApa kara cipakAye ge| virodha karane vAloM ne bharasaka virodha kiyA aura pAndolana ko hAni pahu~cAne meM kucha bhI kasara uThA na rkhii| isa bavaNDara kA jo prabhAva par3A, usako prakaTa karane ke lie eka hI udAharaNa paryApta honA caahie| kucha sAthiyoM kA yaha vicAra humA ki aNuvrata-pAndolana kA paricaya rASTrapati DA. rAjendraprasAda ko dekara unakI sahAnubhUti prApta karane kA prayatna kiyA jAnA cAhie / unakA yaha anumAna thA ki rASTrapatijI naitika nava-nirmANa ke mahatva ko anubhava karane vAle mahAnubhAva haiM / unako yadi isa naitika Andolana kA paricaya diyA gayA to avazya hI unakI mahAnubhUti prApta kI jA skegii| zrImAna meTha mohanalAlajI kaThautiyA ke sAtha maiM rASTrapati-bhavana gayA aura unake nijI saciva me carcA-vArtA haI, to usane spaSTa kaha diyA ki yaha prAndolana vizuddha rUpa meM sAmpradAyika hai aura aise kisI sAmpradAyika prAndolana ke lie rASTrapati kI sahAnubhUti prApta nahIM kI jA sktii| maine anurodha kiyA ki rASTrapatijI se eka bAra milane kA avasara to pApa deM, parantu ve usake lie bhI sahamata na hue| yaha eka hI udAharaNa paryApta honA caahie| yaha dikhAne ke lie ki prAcAryazrI ko rAjadhAnI meM prArambhika dinoM meM kame virodha, bhrama, udAsInatA tathA pratikala paristhitiyoM meM praNavata-pAndola kI nAva ko khenA pdd'aa| isake viparIta jisa dhairya, saMyama, sAhasa, utsAha, vizvAsa tathA niSThA se kAma liyA gayA, usakA paricaya itane se hI mila jAnA cAhie ki virodhI prAndolana ke uttara meM eka bhI hasta-patrikA prakAzita nahIM kI gii| eka bhI vaktavya mamAcArapatroM ko nahIM diyA gayA aura kimI bhI kAryakartA ne apane kisI bhI vyAkhyAna meM usakA ullekha taka nahIM kiyA-prativAda karanA to bahuta dUra kI bAta thii| jabaki prAcAryazrI ke prabhAva, nirIkSaNa aura niyantraNa meM isa apUrva dhairya aura apAra saMyama se kAryakartA Andolana ke prati apane kartavya-pAlana meM saMlagna the, taba yaha to apekSA hI nahIM kI jA sakatI thI ki pUjyazrI ke pravacanoM meM kabhI koI aisI carcA kI jaatii| aNuvrata-sammelana ke adhivezana meM bhI kucha vighna DAlane kA prayatna kiyA gayA, parantu sampUrNa adhivezana meM virodhiyoM kI barSA taka nahIM kI gaI aura pratiroSa athavA asantoSa kA eka zabda bhI nahIM kahA gyaa| pAndolana apane munizcita mArga para anyAhata gati me nirantara mAge bar3hatA gyaa|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114] mAcArya mI tulasI prabhinayama pragya [ prathama adhikAdhika saphalatA prAcAryazrI ke usa prathama dillI-pravAsa meM rAjadhAnI ke kone-kone meM aNuvrata-aAndolana kA sandeza pUjyazrI ke pravacanoM dvArA pahuMcAyA gayA aura dillI se prasthAna karane se pUrva hI usake prabhAva ke anakala pAmAra bhI cAroM ora dIkhane laga gae the / rAjadhAnI ke atirikta prAmapAsa ke nagaroM meM Andolana kA sandeza aura bhI adhika tejI ge phailA / yaha prakaTa ho gayA ki tapasyA aura sAdhanA nirarthaka nahIM jA sktii| vizvAsa, niSThA aura zraddhA apanA raMga dikhAye binA nahIM raha skte| racanAtmaka aura nava-nirmANAtmaka pravRttiyoM ko asaphala banAne ke lie kitanA bhI prayatna kyoM na kiyA jAye, ve asaphala nahIM ho sakatIM / aNavrata-Andolana kA 10-12 varSa kA itihAsa ima nathya kA mAkSI hai ki koI bhI lokakalyANakArI zubha kArya, pravRtti athavA Andolana asaphala nahIM ho sktaa| rAjadhAnI kI hI daSTi se vicAra kiyA jAye to prAcAryazrI kI pratyeka dillI-yAtrA pahalI kI apekSA dumarI, dUsarI kI apekSA tIsarI aura tIsarI kI apekSA cauthI adhikAdhika saphala, AkarSaka aura prabhAvazAlI rahI hai| rASTrapati-bhavana, mantriyoM kI koThiyoM, pragAmakIya kAryAlayo aura vyApArika tathA praudyogika saMsthAnoM evaM zahara ke galI-kUcoM va muhalloM meM aNuvrata-Andolana kI gUMja ne eka-marogyA prabhAva paidA kiyaa| usako sAmpradAyika batA kara athavA kisI bhI anya kAraNa se usakI upekSA nahIM kI jA sakI aura usake prabhAva ko dabAyA nahIM jA skaa| pichale bAraha varSoM meM pUjya prAcAryazrI ne dakSiNa ke miyAya prAyaH sAre hI bhArata kA pAda-vihAra kiyA hai aura usakA ekamAtra lakSya nagara-nagara, gA~va-gA~ba tathA jana-jana taka aNuvrata-aAndolana ke sandeza ko pahu~cAnA rahA hai| rAjasthAna se uThI huI naitika nirmANa kI pukAra pahale rAjadhAnI meM gUMjI aura usake bAda sAre deza meM phaila gii| rAjasthAna, paMjAba, madhyabhArata, madhyapradeza, khAnadeza, bambaI aura pUnA; isI prakAra dUsarI dizA meM uttarapradeza bihAra tathA baMgAla aura kalakattA kI mahAnagarI meM padhArane para pUjya AcAryazrI kA svAgata tathA abhinandana jima hArdika samAroha va dhUmadhAma se huA, vaha saba aNuvrata-Andolana kI lokapriyatA, upayogitA aura prAkarSaNa zakti kA hI mUcaka hai| maiMne bahuta mamIpa se pUjya prAcAryazrI ke vyaktitva kI mahAnatA ko jAnane va samajhane kA prayatna kiyA hai| graNaprata-pAndolana ke sAtha bhI merA bahuta nikaTa-samparka rahA hai| mujhe yaha garva prApta hai ki pUjyazrI mujhe 'prathama praNavatI' kahate haiN| prAcAryazrI ke prati merI bhakti aura praNavata-aAndolana ke prati merI anurakti kabhI bhI kSINa nahIM pdd'ii| prAcAryazrI ke prati zraddhA aura aNunana-Andolana ke prati vizvAsa aura niSThA meM uttarottara vRddhi hI huI hai| mahAtmA gAMdhI ne deza meM naitika nava nirmANa kA jo milasilA zurU kiyA thA, ugako prAcAryazrI ke aNavata-pAndolana ne nirantara prAge hI bar3hAne kA maphala prayatna kiyA hai| yaha bhI kucha atyukti nahIM hai ki naitika nava-nirmANa kI dRSTi me pUjya prAcAryazrI ne use aura bhI adhika tejasvI banAyA hai| caritra-nirmANa hamAre rASTra kI sabase bar3I mahattvapUrNa samasyA hai| usako hala karane meM aNuvrata-pAndolana jaisI pravRttiyA~ hI prabhAvazAlI DhaMga se maphala ho sakatI haiM, yaha ekamata se svIkAra kiyA gayA hai| rASTrIya netAnoM, sAmAjika kAryakartAmoM, vibhinna rAjanaitika daloM ke pravaktAmo aura lokamata kA praninidhitva karane vAle samAcAra-patroM ne eka svara se umake mahattva aura upayogitA ko svIkAra kiyA hai| saMta vinobA kA bhUdAna aura pUjya AcAryazrI kA aNuvrata-pAndolana, donoM kA pravAha donoM ke pAdavihAra ke sAtha-sAtha gaMgA aura jamunA kI punIta dhArApoM kI taraha sAre deza meM pravAhita ho rahA hai| donoM kI amRtavANI sAre deza meM eka jaisI gaMja rahI hai aura bhautikavAda kI panI kAlI ghaTAyoM meM vijalI kI rekhA kI taraha camaka rahI hai| mAnava-mamAja aise hI saMta mahApuruSoM ke nava jIvana ke prAzAmaya sandezoM ke sahAre jIvita rahatA hai| vartamAna vaijJAnika yuga meM jaba praNabamo aura mahAvinAzakArI sAdhanoM ke rUpa meM usake dvAra para mRtyu ko khar3A kara diyA gayA hai, taba aise saMta mahApurupoM ke amRtamaya sandeza kI aura bhI adhika AvazyakatA hai| prAcArya prayara zrI tulasI aura saMta-pravara zrI vinobA isa vinAzakArI yaga meM nava jIvana ke amRtamaya sandeza ke hI jIvanta pratIka haiM / dhanya haiM hama, jinheM aise maMta mahApuruSoM ke samakAlIna hone aura unake naitika nava-nirvANa ke amRta sandeza sunane kA maubhAgya prApta hai ! praNavata-prAndolana ke pichale gyAraha-bAraha varSoM kA jaba meM mihAbalokana karatA hai, taba mujhe sabase adhika
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prathama darzana aura usake bAda [ 115 prAzAjanaka jo prAsAra dIkha par3ate haiM, unameM ullekhanIya hai--prAcAryazrI ke sAdhu-saMgha kA aAdhunikIkaraNa / merA abhiprAya yaha nahIM hai ki sAdhu-saMgha ke anuzAsana, vyavasthA athavA maryAdAnoM meM kucha antara kara diyA gayA hai| ve to merI dRSTi meM aura bhI adhika dRr3ha huI haiN| unakI dRr3hatA ke vinA to sArA hI khela bigar3a sakatA hai| isalie zithilatA kI to maiM kalpanA taka nahIM kara sktaa| merA abhiprAya yaha hai ki prAcAryazrI ke sAdhu-maMgha meM apekSAkRta anya sAdhu saMghoM ke sArvajanika bhAvanA kA atyadhika mAtrA meM saMcAra huA hai aura usakI pravRttiyoM pratyadhika mAtrA meM rASTronmukhI banI haiM / prAcAryazrI ne jo ghoSaNA pahalI bAra dillI padhArane para kI thI, vaha akSarazaH satya siddha huI hai| unhoMne apane sAdhu saMgha ko jana-sevA tathA rASTra-sevA ke lie arpita kara diyA hai| eka hI udAharaNa paryApta honA caahie| vaha yaha ki jitane janopayogI sAhitya kA nirmANa pichale dama-gyAraha varSoM meM prAcAryazrI ke sAdhu-saMgha dvArA kiyA gayA hai aura janajAgRti tathA naitika caritra nirmANa ke lie jitanA pracAra-kArya huA hai, vaha pramANa hai isa bAta kA ki mamaya kI mAMga ko pUrA karane meM prAcAryazrI ke mAdha-saMgha ne abhUtapUrva kArya kara dikhAyA hai aura deza ke samasta sAdhunoM ke sammukha lokamevA tathA jana-jAgati ke lie eka anukaraNIya Adarza upasthita kara diyA hai| yuga kI pukAra sunane vAlI saMsthAeM hI apane astitva ko sArthaka siddha kara sakatI haiN| isameM tanika bhI mandeha nahIM ki prAcArya zrI ke terApaMtha sAdha-saMgha ne apane astitva ko pUrI taraha maphala evaM mArthaka siddha kara diyA hai| tubhyaM namaH zrItulasImunIza ! prAzukaviratna paNDita raghunandana zarmA, prAyurvedAcArya aNuvrataiH gAntinitAntazIle rastra ramoghaH kalahaM vijetum / tvaM bhAratoyA' kuraSa vihAraM, tubhyaM nama: zrItulasImanIza // 1 // tvaM lokabandhoH sadRzo vibhAsi, lokAndhakArasya vinAzanAya / pApAdhamaidhAMsi vidagdhumarhaH, prAjaiH pratIto'syakaza: kRzAnuH // 2 / / cintAgninA prajvalitAGgabhAjAM, zAntaM mugIta hRdayaM karoSi / dopairazepa rahitaM bruvanni, vidAMvarA stvAmazazaM zazAGkam / / 3 / / ranopamAni pravaravratAni, dInAya dAridraya-hatAya datse / vidvadvarA stvAM madhuraM vadantamakSAratoyaM jaladhi vidanti / / 4 / / ahiMsayA nihata lokaduHkhaM, sad brhmcryvrtbhuupitaanggm|| prapatrabhArya vijahada gahaM tvAM, manyAmahe gAndhimagAdhabaddhima // 5 // azeSazabdAmbudhipArayAtaM, sArasvatAH saMprati sandihanti / tvaM pANini vA tulasImuni vA, dAkSI' sutaM vA vadanA sutaM vA / / 6 / / sAdhU stvadIyAn sama bhojyavastrAn, eka kriyA neka gurau nibaddhAn / vIkSya pravINA iha nirNayanti, na sAmyavAdaM na samAjavAdam / / 7 / / gotAmapi tvAM paritaH paThantaM, jainAgamAn pUrNatayA raTantam / zauddhodane granyavarAn bhaNantaM, sva-svaM vidurvaidikajainabauddhAH / / 8 / / 1vAkSI, pANinimAtA 2 vadanA, tulasI mAtA
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ samprati vAsavaH munizrI kAnamalajI surasabheva sabhA tava rAjati, surasabhAva sabhA nava raajti| tvamapi saMsadasaMprati vAsavaH, kutuhalaM mama bibhrati vAsavaH // 1 // yamavalokya bhavantamivojjvalaM, parivRtaM bhagaNaiH riva sAdhubhiH / / avakirantamivAmRtadhArayA, sitarucaM paramaMcasitAmbare // 2 // kumudinI mudinI mudinIradhi radhipatiH svagRhaM svagRhaM prti|| subhagavAM bhagavAn bhagavAMchayA, sakala sAdhyala mAdhyala nAdhyaya / / 3 / / niIndro dvandvamAzritaH munizrI candanamalajI vinayena varAvidyA, viveko vidyayA saha / vakAratrayamAvAlyAt, samagasta tvayi prabho / / 1 / / pAThakaH pAThakAleyaH, sevyamAnomi sevakaH / titIrSa stArakazcApi, nirdvandvo dvandvamAzritaH / / 2 / / vRddhikRd barddhamAno yaH, zramaNaH zramatatparaH / virodhiSu mahAvIraH, maMgatAbyAtrayI tvayi // 3 // paJcavizativarSeSu, bhrAmaM bhrAmaM bhuvastale / guptaM naidaMyugInaistad, ganvayopakRtaM gaNaM / / 4 / / putrastvamati jAtosi, deva ! putra catuSTaye / vRtti sarva janInAM yat, samAzritya virAjase // 5 // dhvAntaM durNayamaMbhUtaM, dUrayan dhavalezvara / dhavalaste samAroho, vizva dhavalayipyati / / 6 / / svayaM prakAzamAnotho, arthasArtha prakAgayan / bhAnumAniva lokemmin, jayatAttulamI prabhuH / / 7 / / tulasoM vande thI yatIndra vimala caudharI mantrI-vaGgIya saMskRta zikSA pariSad prAcAryatulasIM vande jainadharmasvarUpakam / 'terApanthi' mahAsaGgha-maitrIbandhanahetukam / / 1 / / mahAvIra mahAdharma-sudhArasapradAyakam / / aNuvrata-pracAreNa vizvazuddhividhAyakam / / 2 / /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ciraM jayatu zrItulasAmunIndraH munizrI navaratnamalajI prarhana tvameva bhagavannupakArakatvAt siddhopi vizvavasudhAtala AzrayatvAt prAcAracintanapaToranuyogakRccopAdhyAya Arya ! muni ujjvalasAdhakatvAt / / 1 / / vidyArthinovinayazAsanazIlayuktAn vyApAriNaH saralasatyapathapraviSTAn / karmAdhikArimanujAn nayanIti niSThAn kurvan ciraM jayatu zrItulasImunIndraH / / 2 / / na manujo'manujo'Iti tattulam munizrI puSparAjajI mu tulasI bhuvane styamaraH priyo, na manujo'manujo'rhati tattulam / ___ hata vidhi suvidhi zaraNAgataM, prakurute harate ca tadApadam // 1 // tadamale kamale calane'dhunA, sumanasaM manamopaharannaram, sumanasA praNamannavhamutsukaH, susamaye dhavale hyabhinandanam // 2 // nirmalAtmA yazasvI munizrI vatsarAjajI lokoddhAraM samayaviduraH kartu mudyad vacasvI. svAtmoddhAraM samayaviduro nityamIzo manasvI / svAnyodbhAsI gRhamaNinibhaH sattapasvI mahasvI, cetastalpe lasatu tulasI nirmalAtmA yazasvI // 1 // ko no vidyAt taruNataraNi tIvra tejaH pratApaM, bhUmyAkAzaMyadudayavazAd bhAsate saprakAzam / toSaM yAtaM nikhilabhuvanaM krAntizIlaM nirIkSya, zoSaM yAto janapatha tata: kevalaM paMkarAziH / / 2 / / kalyANAbhaM divi dinarmANa nitya muccaizcariSNu, mIryA-mlAnA tirayitu mime vArivAhA ytnte| pAtasteSAM bhavati tarasA vIkSaNIyo vipAkaH, zraddhA sphItA bhavati bhuvane bhAsvatAM tad virodhAt // 3 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ kopi vilakSaNAtmA munizrI DUMgaramalajI zrAcAryavaryapadamApya muzAstrasindhu, nirmadhya tattvasumaNInupagamya pUjya / zrImAn svayaM samabhavat kRtavAMzca saGgha, viSNurbhavAnajani kopi vilakSaNAtmA // 1 // yogAtmavad vaidika brahmavat kim, vyAptaM triloke suyaza stvadIyam / teSAM tu vAdhA'nupalabdhimAtrAt, pratyakSataste suyazaH - prasiddhiH ||2|| astaM kadA yAti kadA hyadeti, na jJAnamApnoti janastavAntike / vaizeSikaM muktipada samarpayan, vaizeSikaH kopi vilakSaNAM bhavAn ||3|| pratyakSasiddhAn suguNAMstvadIyAn mImAMsakA naiva vilokayanti / guNA na saMtIti mataM mataM yat satyepi sUrye pratibhayA cakitaM jagatItalaM, madhurayA sugirA tamabhinanditavAn dhavalotsave, guruvaraM tulasI nirantarAyaM padamAptukAmaH vandyo na keSAM bhavet ? kalyANakAMkSin sukRtin prayogin kRtin prayogin tulasImunIza / sarvAn sadA pAhi nirantarAyaM nirantarAyaM padamAptukAmaH || 1 || jIyAcciraM vizvadinezatejo, dinezatejopi bhavedaNIyam / gatAgatiprajJa samAgamajJa, samAgamajJa sthitadhin mumukSo // 2 // rASTre nityamaNuvratAdiSu janAn saMyojayan pAvayan, tattacchAstranayAdizodhanaparaH januSAndhakA yathA ||8| tRSitA narAH / muni DuMgaraH ||5|| ratnaM bhAratasaMskRte munivaro mAnyo manasvI mahAn, munizrI zubhakaraNajI bhraSTAcAratamaH sadA svaviSayAt sonmUlamucchedayan / ziSya pradeyAgamaH, zrAcAryastulasI sabhAdinakaro vandyo na keSAM bhavet // 1 // bhavye'smin dhavale mahotsava dine vibhrAjamAno'dhikam, zrI vidyAdhara zAstrI, ema0 e0 netA ko'pi kRtI svazubhrayazasA sarvA dizaH pUrayan / zrAcAryastulasI vilakSaNamatirjAto'bhinaMdyo'khilaiH // 2"
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSThAzIla zikSaka munizrI dulIcandajI prAcAryazrI tulasI kevala bhArata meM hI nahIM, antarrASTrIya jagat me khyAti prApta mahApuruSa hai / isameM unake maulika vicAra aura una para pUrNa niSThA hI mukhya kAraNa hai| jaina paramparA meM, eka bar3e saMgha ke adhinAyaka hone ke kAraNa unheM apane maMdha meM vidyA aura pracAra-kArya meM anavarata rata rahanA par3atA hai| jaina sAdhuoM ke lie niyamAnusAra nirantara eka sthAna meM rahanA to niSiddha hai hI, phira bhI ve sAdhAraNataH eka kSetra meM eka mahIne taka aura cAturmAsa kI sthiti ho to eka kSetra meM cAra mahIne taka raha sakate haiN| isake atirikta ve ghUmate rahate haiN| kintu aAnAryazrI imase bhI kucha bhAge bar3e aura unhoMne eka dezavyApI yAtrA prArambha kii| ina kucha varSoM meM unhoMne karIba 15-16 hajAra mIla kI yAtrAeM kI ho to koI Azcarya kI bAta nhiiN| gujarAta, mahArASTra, madhyapradeza, rAjasthAna, paMjAba, uttarapradeza, bihAra, baMgAla Adi aneka prAntoM meM ghUmaghama kara unhoMne janatA meM naitikatA kI mazAla jgaaii| yaha saba kArya cAturmAsa ke atirikta nirantara vihAra karate rahane para hI bana pAyA hai| yadi eka-eka gA~va meM mahIne-mahIne bhara baiThe rahate to isa prakAra eka dezavyApI yAtrA kabhI sambhava nahIM thii| paMdala vihAra karate hue bhI unhoMne apane saMgha meM vidyA kI eka mandAkinI bahAyI hai| yaha unakI eka niSThA kA phala hai| prAtaH aura mAyaM donoM samaya vihAra karate rahanA aura usake sAtha-sAtha adhyayana kArya bhI cAlU rakhanA, yaha eka anahonI-sI bAta lagatI hai / dina-bhara meM 15-16 mIla cala lene ke pazcAta zarIra kI kyA dazA hotI hai, yaha to sarvavidita hai hii| isake uparAnta bhI prAcAryazrI apanI ziSya magaralI ko vidhAma karane kI belA meM adhyayana rata rakhate the| sAdhu-mata bhI isa samaya atyanta manoyoga ke sAtha adhyayana kArya meM saMlagna rahate the| kabhI-kabhI jaba prAcAryazrI ekaniSTa hokara apane ziSya samudAya ko adhyayana karavAte to prAcIna mahaSi-muniyoM kI yAda ho pAtI thii| AcAryazrI aneka kAryoM meM vyasta hote hue bhI apane ziSyoM ko saMskRta-vyAkaraNa, darzana, siddhAnta, sAhitya Adi aneka kaThina viSayoM kA adhyayana karAne meM pUrNa ruci rakhate hai| isa prakAra prAcArya pravara ne adhyayana-paramparA ko Age bar3hAne ke lie eka parIkSAkrama bhI banAyA / yogya, yogyatara aura yogyatama yaha eka parIkSA krama hai| yogya meM tIna varSa, yogyatara meM do varSa aura yogyatama meM do varSa; ima prakAra sAta varSa kA yaha AdhyAtmika zikSA-krama hai / isa parIkSAkrama meM adhyayanArtha kucha vaidivaH, vauddha aura jainetara dharma ke grantha bhI lie gae haiN| udAharaNArtha---gItA, mahAbhArata, dhammapada prAdi-prAdi / isa parIkSA krama ke Upara bhI eka 'kalpa' nAmaka parIkSA hai joki darzana, siddhAnta, vyAkaraNa Adi kisI bhI viSaya meM vizeSajJa hone kI icchA rakhane vAlA de sakatA hai / uparyukta vihArAdi kI kaThinAiyoM ke bAvajUda bhI aneka sAdhu saMtoM ne isa parIkSA krama meM parIkSA dekara maphalatA prApta kI hai|| vastutaH yaha dekhA jAye to prAcAryazrI ke sAnnidhya meM calane vAlA yaha adhyayana kArya kisI bhI vidyAlaya se kama nahIM kahA jA sktaa| isako yadi hama eka calatA-phiratA vizvavidyAlaya bhI kaheM to koI atyukti nahIM hogii| eka sthAna para raha kara adhyayana-adhyApana honA bar3A sarala hai, kintu isa prakAra grAmAnugrAma ghUmate hue isa kArya meM dakSatA prApta kara lenA, eka Ter3hI khIra hai| yaha eka prAcAryazrI jaisI tapaHpUta AtmA kI preraNA kA hI suphala hai; anyathA Aja hama dekha rahe haiM ki anekAneka suvidhAoM va pralobhanoM ke bAvajUda bhI Aja ke vidyArthI kaisA adhyayana karate haiM, yaha kisI se
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana prAya chipA huyA nahIM hai / sAdhunoM ne, jisa prakAra AcArya pravara ke isa tAttvika adhyayanakrama ko saphala banAne ke lie prANapraNa me ceSTA kI, usI prakAra sAdhvI samAja ne bhI dattacitta hokara jJAna prApti meM koI kamI nahIM rkhii| phalataH unake sAdhu saMta saMskRta, prAkRta, hindI, baMgalA, gujarAtI, marAThI, kannar3a, aMgrejI, mAravAr3I Adi anekoM bhASAyoM ke prabhAvazAlI paMDita bne| AcAryazrI ke sAdhu samAja meM prAja aneka sAdhu saMskRta va hindI ke mAzu kavi haiN| aneka sAdhu-sAdhviyoM kavitA likhane meM siddhahasta hai| aneka sAdhu gadya-padya ke lekhaka haiN| unake kucha sAdhunoM ne saMskRta, hindI va prAkRta kI navIna vyAkaraNoM kI bhI racanA kI hai| udAharaNArtha-bhikSuzabdAnuzAsanamahAvyAkaraNa, kAlUkaumudI,tulasI prabhA, tulasI maMjarI va jaya hindI vyAkaraNa Adi / aneka sAdhu tAttvika granthoM ke lekhaka ya anuzIlaka bane / aneka sAdhu pravadhAna vidyA ke pAraMgata bhI bne| jinameM kucha zatAvadhAnI, paMcazatAvadhAnI, sahasrAvadhAnI aura sArdhasahasrAvadhAnI bhI haiN| isa prakAra prAcArya pravara kI utsAhadAyinI preraNA pAkara aneka sAdhu uccakoTi ke vidvAn bane / pArasa lohe ko kaMcana banAtA hai, 'pArasa' nahIM, kintu prAcAryazrI apane aneka ziSyoM ko apane samakakSa laaye| prAcAryazrI meM yaha eka vizeSa dhyAna dene kI bAta hai ki ve vidyAdhyayana karAne ke lie kisI ke bhI sAtha saMkIrNatA kA baratAva nahIM krte| prAcArya pravara ne apane kucha ziSyoM ko jana-siddhAntoM ke zodhakArya meM bhI jotaa| vaha kArya itanI yAtrAoM ke hote hue bhI sucAru rUpa se cala rahA hai| jahA~ para pracAra, paryaTana, jana-samparka, adhyayana, adhyApana Adi aneka kArya sAtha-sAtha cala rahe hoM, vahA~ saba kAryoM kI gati svabhAvataH hI maMda par3a jAtI hai| kintu prAcAryapravara ke vacanoM meM na jAne kauna-sI adbhuta zakti bharI huI hai ki unake sAnnidhya meM calane vAle aneka kArya usI tIvra gati me cala rahe haiN| aneka kAryakramoM kI vyastatA meM bhI unakA eka bhI ziSya paThana-pAThana ke parizrama se pIche nahIM htttaa|| prAcAryazrI ke kandhoM para saMgha ke garutara dAyitva kA bhAra hai, ataH unheM anyAnya kAyoM ke lie avakAza mila pAnA AsAna nahIM hai, phira bhI ve vyAkhyAna, pracAra, bAtacIta, carcA mAdi anekAneka kAryoM meM vyasta rahate haiN| terApatha sampradAya kI praNAlI ke anusAra choTe-se-choTe aura bar3e-se-bar3e sAre kArya unhI kI AjJA ke anusAra sampAdita hote haiN| ataH ina choTe-moTe kAryoM meM bhI unheM hI dhyAna baTAnA par3atA hai| isa prakAra pratyeka samaya meM ye kAryoM meM 'sAyana bhAdoM' meM bAdaloM se nIle nabha kI taraha ghire rahate haiN| subaha cAra baje se lekara rAta ko nau baje taka ve atyanta utsAhapUrvaka apane eka-eka kArya ke lie sajaga rahate haiN| yahA~ taka ki ve apane niyojita kAryoM ke lie kabhI-kabhI bhojana ko bhI gauNa kara dete haiN| carcA, praznottara, madhyayana, adhyApana Adi kArya karate samaya to ve apane-Apako bhUla se hI jAte hai| carcA, bArtA va praznottaroM ke kAraNa rAta ko kabhI-kabhI gyAraha va bAraha baje taka jAgate rahate haiN| udhara padicama rAtri meM sAdhunoM ko svAdhyAya va par3hAne ke lie ve niyamita rUpa se cAra baje uThate hai| isa prakAra unakI ekaniSThA ne mAdhusamAja ko jo vidyA kI eka amogha zakti dI hai, vaha atulanIya hai| bihAra, baMgAla, uttarapradeza, rAjasthAna, gujarAta, mahArASTra Adi aneka dezoM meM AcAryazrI ke anuyAyI loga rahate haiM / ve loga sahasroM hI nahIM, apitu lAkhoM kI saMkhyA meM haiM / ve loga bhI tAttvika aura sadvyavahArika jJAna se vaMcita na raha jAeM, isako dRSTigata rakhate hue unhoMne uparyukta pratyeka prAnta ke pratyeka gAMva va nagara meM apane sAdhu-sAdhvIgaNa ke dala bheja kara unheM bhI jJAnArjana karane kA avasara pradAna kiyaa| isa prakAra logoM ko tAttvika jJAna kI pravagati karAne ke lie prAcAryapravara ne eka naI dizA dii| isakA bhI eka parIkSAkrama nirdhArita kiyA gyaa| kalakattA terApaMthI mahAsabhA dvArA prativarSa isa parIkSAkrama meM adhyayana karane vAloM kI parIkSA lI jAtI hai| sahasroM bAlaka, bAlikAeM va taruNa isameM adhyayana kara apane jJAnAMkura ko vikasita karane meM agrasara hote haiN| AcAryapravara mAcAra ke kSetra meM jitane niSThAzIla prAcArI, vicAra ke kSetra meM jitane niSThAzIla vicAraka, sadvyavahAra ke kSetra meM jitane sadvyavahArI aura carcA ke kSetra meM jitane carcAvAdI haiM, utane hI zikSA kSetra meM eka niSThAzIla zikSaka bhI haiN| terApaMtha saMgha meM Aja jo apratyAzita zaikSaNika pragati dekha rahe haiM, usakA sArA zreya usI eka utkaTa niSThAzIla pAtmA ko hai, jisane apanA pramUlya samaya dekara caturvidha saMgha ko prAge lAne kA prayala kiyA hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ AJjaneya tulasI prAcArya jugalakizora zikSA maMtrI, uttarapradeza sarakAra saMjIvana vidyA kA rahasya mAnava vicAra, manana aura manthana meM anekAneka zaktiyoM kA puMja hai| vaha apane jIvana ko sAdhanA dvArA nitAnta ujjvala banA sakatA hai| vaise to prANImAtra meM siddhatva aura buddhatva jaise guNoM kI upalabdhi kI sambhAvanAeM haiM, kintu ve apanI zArIrika evaM mAnasika durbalatAoM ke kAraNa isake mahatva ko hRdayaMgama karane meM bahuta kama kSamatA rakhate haiN| mAnava ke alAvA dhanya prANiyoM kA yaha durbhAgya hai ki ve usakI bhAMti apane hitAhita va kRtyAkRtya ko parala nahIM sakate / vivekabuddhi kA unameM abhAva hai| isa bhA~ti kevala mAnava hI eka aisA vicArazIla evaM mananazIla prANI hai, jisameM apane hita-ahita aura kRtya prakRtya ko parakhane kI adbhuta kSamatA pAyI jAtI hai| mAnava hI apane jIvana ko saMjIvana vidyA ke rahasya ko samajha sakatA hai| yaha saba hote hue bhI prAja paristhiti kucha bhinna-sI najara AtI hai| kisI kAraNavaza Aja mAnava kI vaha cetanA zakti manda par3a gaI hai| yahI mUlabhUta kAraNa hai, jisase vaha svArtha meM andhA hokara dhanaitikatA kI ghora agrasara ho gayA hai| usake jIvana meM sAtvikatA kI kamI ho rahI hai aura avAMchanIya tatva ghara karane lage haiN| mAnava mAnava meM vizvAsa kI bhAvanA kA hrAsa ho rahA hai| yaha dUsaroM ke adhikAroM kI paravAha nahIM krtaa| aisI sthiti meM usake viveka ko jagAne kA koI upakrama caahie| anaitikatA kI vyAdhi ko svAhA karane ke lie koI pramogha zrauSadhi caahie| I mAnava kI yaha suSupta cetanA tabhI punarjAgRta ho sakatI hai jaba usameM caritra kA vana ho usake pratyeka kArya meM mahisA va naitikatA kI puTa ho janabaMdha prAcAryazrI tulasI dvArA pravartita aNuvrata prAndolana isa dizA meM eka abhinava prayAma kara rahA hai| vaha digbhrAnta mAnava samAja ko naitikatA kI khurAka de rahA hai aura use eka dizA darzana detA hai / aNuvrataghAndolana vAstava meM eka aise samAja kI racanA karanA cAhatA hai jisameM milAvaTa, corabAjArI, durAcAra, anAcAra, beImAnI, ThagI, dhUrtatA aura svArthAndhatA zrAdi kA pUrNa rUpa se anta ho jAye tathA mAnava zIlavAn, saccaritra va sadguNasampanna ho / eka racanAtmaka anuSThAna prAcAryazrI tulasI ne samasta mAnava samAja ko maMtrI, prema aura sadbhAvanA kA sandeza aise samaya meM diyA hai jabaki use usakI parama AvazyakatA thii| bhAratavarSa ke gA~va-gA~va meM paidala ghUma-ghUma kara prAcAryazrI ne janatA ko yaha batAyA ki unake vicAroM kI yaha triveNI kisa prakAra mAnava-samAja kA kalyANa kara sakatI hai| mahAtmA gAMdhI ne jisa samaya agA ke bala para svarAjya dilAne kA vacana diyA thA, taba adhikAMza logoM ne yaha socA thA ki kyA gAMdhIjI apane sampUrNa jIvana meM bhI yaha kara dikhAne meM saphala hoNge| unhoMne AlocakoM kI paravAha na karate hue apanA prayAsa jArI rakhA aura anta meM paratantratA kI sadiyoM purAnI ber3iyA~ tor3a pheNkii| jisa prakAra svatantratA prApti ke lie ahiMsA va satya kA Azraya liyA gayA, usI prakAra usakI rakSA ke lie bhI mahisA aura satya kA hI prazraya lenA hogaa| ina guNoM ko vikasita karane kI AvazyakatA hai| praNuvrata mAndolana isa dizA meM eka spRhaNIya prayAsa hai| yaha hamAre saubhAgya aura ujjvala
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 ] prAcAryazrI tulasI abhinambara pramya [prathama bhaviSya kA sUcaka hai| rAjasthAna kI tapobhUmi se ni:mRta pAja yaha Andolana kevala bhAratavarSa kI hI cAradIvArI meM sImita nahIM rahA hai, balki videzoM meM bhI isakI carcA hone lagI hai| vAstava meM yaha eka racanAtmaka anuSThAna hai| apane jIvana-kAla ke vigata lagabhaga bAraha varSoM meM isa Andolana ke antargata vibhinna pravRttiyoM kA vikAsa huA hai aura unameM pAzAtIta saphalatA bhI milI hai| saMkSepa meM yaha Andolana jana-jIvana kA parimArjana cAhatA hai| jahA~ vaha naitika patana kI ora jAte hue mAnava ko naitika nava-jAgaraNa kI preraNA detA hai, vahA~ vaha manomAlinya, vaimanasya va saMgharSa kI ora jAte hue mAnava-samAja ko maMtrI kI bAta bhI kahatA hai| vAstava meM yaha Andolana eka vicAra-krAnti hai / yaha manuSya ko Adi se anta taka jakar3atA nhiiN| isakA kAma vicAroM meM svacchatA lA denA hai| niHsandeha yaha upakrama sabhI arthoM meM vicAra-uccatA kA poSaka hai aura isake pravartaka janavaMdya AcAryazrI tulasI saba ke lie vandanIya haiM; kyoMki unhoMne eka sampradAya-vizeSa ke adhizAstA hote hue bhI sAmpradAyika bhAvanAoM me pare raha mAnava-mAtra ko dharma granthoM kA navanIta nikAla kara jIvana-saMhitA ke rUpa meM aNuvrata-Andolana kA anupama pAtheya diyA hai, jisakA upabhoga kara vaha (mAnava) apane jIvana ko to sAttvika DhaMga se bitA hI sakatA hai, para sAtha-hI-sAtha dUsaroM ke lie bhI vaha suvidhAzIla bana sakatA hai| aise kalyANakArI mahApuruSa ke caraNoM meM mAnava kA zIza svayaM hI bhuka jAtA hai aura usakI hattatrI se svataH hI yaha bhAvanA mukhara ho uThatI hai ki aisA yugapuruSa sadiyoM taka mAnava-mAtra kA patha-pradarzana karatA rahe aura apane AdhyAtmika bala se mUJchita naitikatA meM prANa pratiSThita karane ke lie saMjIvanI kA avatAraNa kara prAJjaneya bane / AcAryazrI tulasI ke prAcArya kAla evaM sArvajanika mevAkAla ke paccIsa varSa pUrNa hone para unake prati maiM apanI hArdika zubhakAmanAeM prakaTa karatA huuN| ina paccIsa varSoM ke sevAkAla meM aNuvrata-Andolana ko jo bala prApta huyA hai, vaha kisI se chipA nahIM hai / hama sabakI yahI kAmanA hai ki usa bahumukhI vyaktitva evaM rASTrIya caritra punanirmANa ke kArya meM unakA netRtva hameM sarvadA prApta hotA rhe| isa zubha avasara para mai aNavata-Andolana ke pravartaka AcAryazrI tulasI ko apanI vinamra zraddhAMjali arpita karatA huuN| RAV
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ taruNa tapasvI AcAryazrI tulasI zrImatI dinezanandinI DAlamiyA, ema0 e0 prAcAryazrI tulasI abhinandana-grantha meM mujhe bhI kucha likhane ke lie grAmantrita kiyA gayA, para maiM kyA likha ? jinako hama itanI nikaTatA se jAnate hai, unake bAre meM kucha kahanA utanA hI kaThina hai, jitanA prasupta prajJA ke dvArA zakti ko sImA-baddha krnaa| mai unheM bacapana se jAnatI haiN| kaI bAra socA bhI thA ki maiM muvidhA meM unake bAre meM apanI anubhUtiyA~ limNgii| unake vyaktitva ko jitanI nikaTatA me dekhA, utanA hI nikharA humA paayaa| usa jamAne meM ve itane vikhyAta na the, kintu vilakSaNa avazya the| unakI tapazcaryA, mana aura zarIra kI adabhana zakti pIra prAdhyAtmikatA ke tatvAMkura garu kI divyadaSTi me chipa na sake aura ve isa jaina saMgha ke unarAdhikArI cana liye ge| inhoMne prAcIna maryAdAoM kI rakSA karate hae, mampUrNa vyavasthA ko, maulikatA kA eka nayA rUpa diyaa| mAra madha kI bala-vRddhi aura zakti ko ikaTThA kara tapazcaryA aura Atma-zuddhi kA mugama mArga batalAte hue, maMkIrNatA ke bandhanoM ko kATate hue, zAnti sthApanA kA saMkalpa le aAge bar3e / jana-samUha ne inakA svAgata kiyA aura nava inakA mevA-kSetra dropadI ke cIra kI taraha vistRta ho gyaa| prAcAryazrI tulamI ne dhArmika itihAsa kI paramparAoM para hI bala nahI diyA, balki vyakti aura mamaya kI AvazyakatAnoM ko gamajha usake anurUpa hI apane upadezoM ko modd'aa| saMgha ke ravatantra vyaktitva aura vaiziSTaya kA nirvAha karate hue mAmpradAyika bhado ko haTAna kA bhagIratha prayanna kiyaa| matya, ahimA, amleya, brahmacayaM aura aparigraha ko jIvana-vyavahAra kI mUla bhini mAnane vAle ima magha ke mUtradhAra ke upadezo ge janatA pAzvasta huii| Aja ke vizva kI isa viSama paristhiti meM, jaba mevA kA sthAna svArtha ne, vizvAsa kA mandeha ne, sneha aura zraddhA kA sthAna ghRNA ne le liyA hai, taba inhoMne bhagavAna mahAvIra kI himA-nIti kA hara vyakti meM samanvaya karate hue naye dRSTikoNa se eka naI pRSThabhUmi naiyAra kii| mAnava ko deva nahI, mAnava banAne kA inakA gambhIra prayatna, binA kisI phala aura kIti kI AkAMkSA ke nirantara calatA hai| inako apane jIvana athavA mevA ke lie koI Arthika mAdhana nahIM juTAne pdd'te| binA kimI pratidvandvitA kI bhAvanA meM prabhAvita hue apane kAryoM ko racanAtmaka rUpa dete rahate hai| pada aura prazasA kI bhAvanA se uparAma hokara ye mAnava kI asahiSNa hRdaya-bhUmi ko naitika hala se jotate haiN| prema aura dharma ke bIjoM ko bote hai| zAstroM ke nicur3e hue prakaM se unheM sIMcate haiM / kSetrajJa kI taraha usakI rakhavAlI karate hai, yahI unake astitva aura saphalatA kI kajI hai| yahI isa paMtha kA guhyatama itivRtta hai ki itane thor3e kAla meM vijJAna aura vinAza kI isa kasamasAtI belA meM bhI samAja meM inhoMne apanA sthAna surakSita kara liyA hai| nagaroM aura grAmoM meM ghUma kara, chAyA, pAnI, zIta, Atapa Adi yAtanAeM sahana kara loka-kalyANa karate hai| jIvana kI saphalatA ke acUka mantra isa aNuvrata ko ima ahiMsA ke devadUta ne eka sarala jAmA pahanA kara logoM ke sAmane rakhA / sugandhita dravyo ke dhUmrasamUha-sA yaha ananta pAsamAna meM uThA aura ihaloka aura paraloka ke dvAra para prakAza ddaalaa| jaba prAcAryazrI padmAsana kI taraha eka sugama grAsana meM baiThate hai to unake pAradarzI jyoti-visphArita netroM se vizada Ananda aura nIrava zAnti kA srota bahatA hai| unakI vANI meM miThAsa, mArmikatA aura sahaja jJAna kA eka pravAha-sA rahatA hai, jise sarva-sAdhAraNa bhI sahaja hI grahaNa kara sakatA hai| jIvana ko sundara banAne ke lie inake
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasI abhinandana prantha [ prathama pAsa paryApta sAmagrI hai| maiM itanA kucha jAnate hue bhI isa dharma ke gar3ha tattvoM ko prAja taka hRdayaMgama nahIM kara sakI hU~, kyoMki inhoMne apane Apako itanA vizAla banA liyA hai ki inako jAna lenA hI inake AdarzoM ko saTIka samajha lenA hai, kyoMki ye hI inakI satyatA ke sAkAra pratIka haiM / vaise to sAre hI dharma-paMtha bar3e kaThina aura Ubar3a-khAbar3a haiM, parantu isa paMtha ke pathika to khA~r3a kI tIkhI dhAra para hI calate haiN| guru ke prati ziSyoM kA pUrNa prAtma-samarpaNa aura unake vyaktitva isa taruNa tapasvI ke AdezoM meM isa taraha samA jAte haiM, jaise bRhat sAma kA stuti-pATha indra meM samA jAtA hai| tyAga kI vedI para kamoM kA homa karane ke bAda bhI ye bar3e kamaMTa haiN| sUryodaya se lekara sUryAsta taka inake kSaNa baMdhe hue hote haiN| kAla kI anantatA meM vizvAsa karate hue bhI inakA palArdhapala kA hisAba usI taraha hotA hai, jamA avasAna-velA meM vaNik kI dukAna kaa| inake jIvana kI koI misala yA masalA dUsare dina ke lie nahIM chor3A jaataa| sAre dina kI AlocanA karane ke bAda inakA mAnasa-paTala usa gahare jalAzaya-sA mAlama detA hai, jisakI taraMga vilIna ho gaI hoM-thAha hIna, zAnta ! isa dhArmika phirake ke maMtoM ne apane-Apako Adhunika pralobhana me itanA Upara uThA rakhA hai ki grAja ke apUrNa yuga meM ye apanI kaThina maryAdAoM se ba~dhe hue jIte kaise hai ? tyAga aura tapa kI pratimUtti ye prAcArya aura sUI kI anI se UMTa ko nikAlane vAlA inakA dharma zreya aura preya kA jJAna karAne meM samartha hai|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ caraiveti caraiveti kI sAkAra pratimA zrI prAnanda vidyAlaMkAra sahasampAdaka-navabhArata TAimsa, dillI 'caraiveti' kA prAdi aura sambhavataH antima prayoga aitareya brAhmaNa ke zunaHzepa upAkhyAna meM huA hai| usameM indra ke mukha se rAjaputra rohita ko yaha upadeza dilAyA gayA hai ki pazya sUryasya zremANaM yo na tandrayate caran / caraveti caraiveti / isakA artha hai---'he rohita ! tU sUrya ke zrama ko dekha / vaha calate hue kabhI prAlasya nahIM krtaa| isalie tu calatA hI raha, calatA hI raha / ' yahA~ 'calatA hI raha' kA nigUDhArtha hai ki 'tU jIvana meM nirantara zrama karatA raha / ' indra ne isa prakaraNa meM sUrya kA jo udAharaNa prastuta kiyA hai, usame mundara aura satya anya koI udAharaNa nahIM ho sktaa| isa samasta brahmANDa meM mUrya hI sambhavataH eka aisA bhAsamAna evaM vizva-kalyANakara piNDa hai, jimane sRSTi ke prArambha me apanI jima grAdiananta yAtrA kA prArambha kiyA hai, vaha Aja bhI nirantara jArI hai| isa brahmANDa meM gatimAna piNDa aura bhI haiM parantu jo gati pRthvI para jIvana kI janaka tathA prANimAtra meM prANa kI sarjaka hai, usakA srota gUrya ho hai / vaha mUrya kabhI nahIM thktaa| apane antahIna patha para anAlasa-bhAva se vaha nirantara gatimAna hai| zrama kA eka atulanIya pratIka hai vaha ! 'navani' apane sampUrNa rUpa meM usI meM mAkAra hA hai / jIvana kI zreSTha upalabdhi sUrya ke lie jo satya hai, vaha isa yuga meM isa pRthvI para prAcAryazrI tulasI ke lie bhI gatya hai| jodhapura-sthita lADanaM nagara ke eka mAmAnya parivAra meM janma-prApta yaha purUSa zArIrika dRSTi me bhale hI sUrya kI taraha vizAla evaM bhAsamAna na ho, parantu umakA jo antarmana aura prakhara buddhi hai, usakI tulanA sUrya se sahaja hI kI jA sakatI hai| usake mAnamika jyoti-piNDa ne apane vetanya-kAla me janahitakArI kiraNoM kA jo vikiraNa prArambha kiyA hai, usakA koI anna nahI hai| vaha avigama jArI hai| bhautika zarIra jarA-maraNa aura kalAnti-dharmA hai, kintu prAcAryazrI tulamI ne avigama thama me yaha siddha kara diyA hai ki kAla-krama ke anusAra jarA-maraNa unhe bhale hI yAtmamAla kara le, parantu klAnti unheM yAvajjIvana sparza nahIM karegI / jIvana meM yaha kitanI bar3I va zreSTha upalabdhi hai| kitanA mahAna prAdarza hai usa mAnavasamAja ke lie, jisakA bhautika aura AdhyAtmika kalyANa bhI isameM hI nihita hai--nAnAdhAntAya shriirsti| bhAgya aura zrama donoM hI mAnava kI anamola nidhi haiN| iname se eka mahaja prApta hai aura dUsarI yatna-mAdhya / bhAgya kI mahimA maMsAra meM kitanI hI dRSTigocara hotI ho aura bhAgyaM phalita sarvatra para mAnava kA kitanA hI akhaNDa vizvAsa ho, parantu zrama kI jo garimA hai, usakI tulanA umase nahIM kI jA sktii| bhAgya to paropajIvI hai aura zrama bhAgya kA nirmAtA / yaha zrama kA hI pratApa hai, jisame dharatI sasyazyAmalA honI hai aura manuja mahimA ko prApta hotA hai| saMsAra meM jo kucha makha-samRddhi dRSTigocara hai, usake pIche yadi koI sarjaka zakti hai to vaha zrama hI hai| nitAnta vanya jIvana se unnati aura vikAsa ke jisa svarNa zikhara para mAnava prAja khar3A hai, vaha zrama kI mahimA kA hI svayaM-bhApI pratIka hai| jisa zrama meM itanI zakti ho aura jo gUrya kI taraha usa zakti kA mAgara ho, usage adhika 'caraiveti' kI sAkAra pratimA anya kauna ho sakatA hai ? prAcAryazrI tulasI ne apane aba taka ke jIvana me yaha siddha kara diyA hai ki zrama hI jIvana kA mAra hai aura zrama meM hI mAnava kI mRkina nihita hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI sulasI abhinandana prAya [ prathama bhAcAryazrI tulamI ne apane bAlyakAla se jo athaka zrama kiyA hai, usake do rUpa haiM-zAna-prApti aura janakalyANa / bAlaka talamI jaba dasa varSa ke bhI nahIM the, tabhI me jJAnArjana kI durdamanIya abhilASA unameM vidyamAna thii| apane bAlyakAla ke saMsmaraNoM meM eka sthala para unhoMne likhA hai-'adhyayana meM merI sadA se bar3I ruci rhii| kisI bhI pATha ko kaNThastha kara lene kI merI Adata thii| dharma-mambandhI aneka pATha maiMne bacapana meM hI kaNThAgra kara liye the|' adhyayana ke prati unakI tIva lAlagA aura zrama kA hI yaha pariNAma thA ki gyAraha varSa kI alpa vaya meM terApaMtha meM dIkSita hone ke bAda do varSa kI avadhi meM hI itane pAraMgata ho gae ki unhoMne anya jaina sAdhuoM kA adhyApana prArambha kara diyaa| unakI yaha jJAna-yAtrA kevala apane lie nahI, apitu dUsaroM ke lie bhI thii| nirantara zrama ke pariNAmasvarUpa ve svayaM to saMskRta aura prAkRta ke prakANDa paNDita ho hI gae, apitu unhoMne eka aisI ziSya-paramparA kI sthApanA bhI kI, jinhoMne jJAna ke vibhinna kSetroM meM asAdhAraNa unnati kI hai| unameM se aneka prasiddha dArzanika, khyAtanAmA lekhaka, zreSTha kavi tathA saMskRta aura prAkRta ke prakANDa udbhaTa vidvAn hai| AcAryazrI kI smRti-zakti to adbhata evaM sahajagrAhI hai hI; parantu unakI jihvA para mAkSAt sarasvatI ke rUpa meM jo bIma hajAra zloka vidyamAna haiM, ve uThate-baiThane nirantara unake zrama-sAdhya pArAyaNa kA hI pariNAma hai| unameM jo kavitva aura kuzala vaktRtva prakaTa huaA hai, usake pIche thama kI kitanI zakti chipI hai, isakA anumAna sahaja hI nahIM lagAyA jA sktaa| brahma maharna se lekara rAtri ke dasa baje taka kA unakA mamasta samaya jJAnArjana aura jAna-dAna meM hI bInatA hai| bhagavAna mahAvIra ke eka kSaNa ko bhI vyartha na ga~vAyo' ke Adarza ko unhoMne mAkSAt apane jIvana meM utArA hai| svayaM kI nintA na kara madA dUsaroM kI cintA kI hai| ve prAyaH kahA karate haiM ki 'dUsaroM ko samaya denA apane ko mamaya dene ke samAna hai| maiM apane ko dUsaroM se bhinna nahIM maantaa|' jima paruSa kI mamaya aura zrama ke prati yaha bhAvanA ho aura jo svayaM jJAna kA gomagna hokara jJAna kI jAhnavI bahA rahA ho, usage adhika 'caraiveti' ko sArthaka karane vAlA kauna hai? upadepTA indra ko kabhI svapna bhI nahIM huA hogA ki kisI kAna meM para aisA mahApuruSa ima pRthvI para janma legA jo umakA mUnimanta upadeza hogaa| sarvataH agraNI sampradAya AcAryazrI tulasI ke terApaMtha kA prAcAryatva grahaNa karane se pUrva, adhikAMza sAdhviyA~ bahuta adhika zikSita nahIM thiiN| yaha pAnAryazrI tulamI hI the, jinhoMne unake andara jAna kA dIpa jgaayaa| jisa samaya unhoMne sAdhviyoM kA vidyArambha kiyA thA to kevala teraha ziSyAeM thIM parantu Aja unakI saMkhyA do sau se adhika hai aura ve vibhinna viSayoM kA adhyayana kara rahI hai| itanA hI nahIM, unhoMne zikSA-paddhati meM bhI maMgodhana kiye| pAThayakrama ko unhoMne tIna bhAgo meM bA~Ta diyA-prathama meM unhoMne darzana, sAhitya, vyAkaraNa, gabdakoSa, itihAsa, phalita jyotipa tathA vibhinna kalA evaM bhASAyoM ke jJAna kI vyavasthA kI; dUsare meM jaina dharma kI zikSA kI tathA nImare meM dharma-granthoM ke jJAna kii| sAdhu-sAdhviyoM ke bauddhika evaM mAnasika stara ko unnana karane ke uddezya meM prabandha-lekhana, kavitA-pATha aura dhArmika evaM dArzanika vAdavivAdoM kI vyavasthA bhI kii| gyAraha varSa taka ve nirantara jJAnArjana aura jJAna-dAna kI pavitra pravRttiyoM meM saMlagna rhe| isa adbhuta zrama kA hI yaha phala hai ki terApaMtha Aja bhArata ke sarvataH agraNI sampradAyoM meM se eka hai| jJAna ke kSetra meM prAcAryazrI tulasI ne jo mahAna kArya kiyA hai, usakA eka mahattvapUrNa aMga aura bhI hai aura vaha hai-jaina dharma-granthoM-nAgamoM para unakA anusandhAna / ye pAgama bhagavAn mahAvIra ke upadezoM kA saMgraha haiN| ve jJAna ke bhaNDAra haiM; parantu bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke uttarakAlIna paccIsa so varSa ke samaya-pravAha ne ina AgamoM meM aneka sthaloM para durbodhyatA utpanna kara dI hai| prAcAryazrI tulasI ke patha-pradarzana meM aba ina prAgamoM kA hindI-anuvAda tathA zabdakoSa taiyAra kiyA jA rahA hai| jisa dina yaha kArya pUrNataH sampanna ho jAyegA, usa dina saMsAra yaha jAna sakegA ki tapaHpUta isa vyakti meM zrama ke prati kaisI aTUTa bhakti hai ! yaha kahanA atizayoktipUrNa na hogA ki apanI jJAna-sAdhanA me prAcAryazrI tulamI ne yaha siddha kara diyA hai ki ve zrama ke hI dUsare rUpa haiN|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] paraveti paravetikI sAkAra pratimA [ 127 prAcAryazrI tulasI kI dinacaryA bhI avirAma zrama kA eka udAharaNa hai| ve brahma muhUrta meM hI zayyA chor3a dete haiM / eka-do ghaNTe taka prAtma-cintana aura svAdhyAya ke anantara pratikramaNa-saba niyamoM aura pratijJAyoM kA pArAyaNa karate haiM / halAsana, sarvAMgAsana, padmAsana unakA priya evaM niyamita vyAyAma hai| isake pazcAta eka ghaNTe se adhika kA samaya ve janatA ko upadeza tathA unakI jijJAsAoM ko zAnta karane meM vyatIta karate haiN| bhojanAnantara vidhAma-kAla meM halkA-phulkA sAhitya par3hate haiN| usake bAda do se DhAI ghaNTe taka kA unakA samaya sAdhuoM aura sAdhviyoM ke adhyApana meM bItatA hai| vibhinna viSayoM para vibhinna logoM se vArtA ke bAda ve do ghaNTe taka mauna dhAraNa karate haiM aura isa kAla meM ve pustaka-lekhana aura adhyayana karate haiM / sUryAsta se pUrva hI rAtri kA bhojana grahaNa karane ke anantara pratikramaNa aura prArthanA kA kAryakrama rahatA hai| eka ghaNTe taka punaH svAdhyAya athavA jJAna-goSThI ke bAda prAcAryazrI zayyA grahaNa kara lete haiN| unakA yaha kAryakrama ghar3I kI suI kI taraha calatA hai aura usameM kabhI vyAghAta nahIM hotaa| jaba taka kisI vyakti meM zrama aura vaha bhI parArtha ke lie zrama karane kI hArdika bhAvanA na ho,taba taka ukta prakAra kA yaMtravat jIvana asambhava hai| prAcAryazrI ke zrama kA dUsarA rUpa hai-jana-kalyANa / vaise to jo jAnArjana aura jJAna-dAna ve karate haiM, vaha saba hI jana-kalyANa ke uddezya se hai; kintu mAnava ko apane hiraNyamaya pAza meM bAMdhane vAle pApoM se mukti ke lie unhoMne jo dezavyApI yAtrAeM kI haiM aura apane ziSyoM se karAI haiM, unakA jana-kalyANa ke kSetra meM eka viziSTa mahattva hai| ina yAtrAoM se Aja se paccIsa sau varSa pUrva bhagavAna buddha ke ziSyoM dvArA kI gaI ve yAtrAeM smaraNa ho pAtI haiM jo unhoMne mAnavamAtra ke kalyANa ke lie kI thii| jisa prakAra bhagavAna buddha ne isa yAtrArambha se pUrva apane sATha ziSyoM ko paMcazIla kA sandeza prasArita karane kA Adeza diyA thA, ThIka usI prakAra AcAryazrI tulasI ne Aja me bAraha varSa pUrva apane cha: sau pacAma ziSyoM ko sambodhita karate hue kahA thA--"mAdhuno aura sAdhviyo! tumhAre jIvana prAtma-mukti aura janakalyANa ke lie sagarpita hai| samIpa aura mudUra-sthita gA~voM, kasboM aura zaharo ko 'dana jaayo| janatA meM naitika punarutthAna kA sandeza phuNcaao|" terApaMtha kA jo vyAvahArika rUpa hai, usake tIna aMga hai-1 pavitra evaM sAdhutApUrNa pAcaraNa, 2 bhraSTAcAra se mukta vyavahAra aura 3. satya meM niSThA evaM ahisaka pravRtti / prAcAryazrI tulamI ne apane ziSyoM ko jo ukta Adeza diyA thA, usakA uddezya terApaMtha ke imI rUpa kI janatA-janArdana ke jIvana meM pravatAraNA thii| aNuvrata cakra pravartana vartamAna meM bhAratIya samAja kI jo dazA hai, vaha kisI se chipI nahIM hai| prAcIna AdhyAtmikatA kA sthAna nitAnta bhautikatA ne le liyA hai / antarmukha hone ke sthAna para vyakti sarvathA bahirmakha ho gayA hai| vilAsitA saMyama para prArUTa ho gaI hai aura sarvatra bhoga aura bhraSTAcAra kA hI vAtAvaraNa dRSTigocara hotA hai / yaha sthiti kisI bhI samAja ke lie bar3I dayanIya hai| isa duravasthA se mukti ke lie hI AcAryazrI ne janatA meM praNavata cakra pravartana kA nizcaya kiyaa| yaha aNuvrata hI vastutaH terApaMtha kA vyAvahArika rUpa hai| isa 'aNuvrata' zabda meM aNu kA artha hai-rAbase choTA aura vrata kA artha hai-vacana-dana maMkalpa / jaba vyakti isa vrata ko grahaNa karegA to usase yahI abhipreta hogA ki usane antima maMjila para pahu~cane ke lie pahalI sIr3hI para paira rakha diyA hai| isa aNuvrata ke vibhinna rUpa ho sakate haiM aura ye saba rUpa pUrNatA ke hI prArambhaka bindu haiM / AcAryazrI tulasI ne isI aNuvrata ko deza ke sudUra bhAgoM taka pahu~cAne ke lie apane ziSyoM ko aAja me bAraha varSa pUrva Adeza diyA thaa| taba se lekara aba taka ye ziSya zimalA se madrAsa tathA baMgAla se kaccha taka saikar3oM gAMvoM aura zaharoM meM paidala pahu~cakara aNuvrata kI dundubhI bajA cuke haiN| isa avadhi meM prAcAryazrI ne bhI aNuvrata ke sandeza ko jana-jana taka pahu~cAne ke lie jo atyanta prAyAsakara evaM dIrgha yAtrAeM kI hai, ve unake sUrya kI taraha avirAma zrama kI zAnadAra evaM bhavismaraNIya pratIka haiM / rAjasthAna ke chApara gA~va se unhoMne apanI aNuvata-yAtrA kA prArambha kiyaa| usake bAda ve jayapura Aye aura vahA~ se rAjadhAnI dillii| dillI se unhoMne padala-hI-paidala paMjAba meM bhivAnI, hA~sI, saMgarUra, ludhiyAnA, ropar3a aura ambAlA kI yAtrA kI / isake bAda rAjasthAna hote hue ve bambaI, pUnA aura haidarAbAda ke samIpa taka gye| vahAM se lauTakara unhoMne madhyabhArata ke vibhinna sthAnoM tathA rAjasthAna kI puna: yAtrA kii| isI prakAra
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] prAcAryamI tulasI abhinandana anya unhoMne uttarapradeza, bihAra aura baMgAla ke lambe yAtrA-paya taya kiye| bhArata ke prAdhyAtmika srota prAcAryazrI tulasI kI ye yAtrAeM caritra-nirmANa ke kSetra meM apanA abhUtapUrva sthAna rakhatI haiN| unakI talanA panetikatA ke viruddha nirantara jArI dharmayuddhoM se kI jA sakatI hai| apane ziSyoM sameta svayaM yaha mahAn evaM avirAma zrama karake prAcAryazrI tulasI ne samasta deza meM zAnti evaM kalyANa kA eka aisA pavana pravAhita kiyA hai, jisakI zItalatA janamAnasa ko sparza kara rahI hai aura jo apane meM sAgaraM sAgaropamaH kI taraha anupama hai| jo prAdhyAtmika santoSa aura mAtmavizvAsa kI bhAvanA ina yAtrAmoM ke pariNAmasvarUpa janatA ko prApta huI, usane samAja ko caritra ke cAru, kintu kaThina patha para calane ke lie navIna preraNA pradAna kI hai| aba taka lagabhaga eka karor3a vyakti aNuvrata-Andolana ke samparka meM A cake haiM aura eka lAkha se adhika vyaktiyoM ne usase prabhAvita hokara burI AdatoM kA parityAga kara diyA hai| prAcAryazrI tulasI sUrya kI taraha hI na kevala divyAMga haiM, apitu sUrya kI taraha hI unakI samasta dinacaryA hai / ve bhArata ke prAdhyAtmika srota haiN| unhoMne apane caitanya kAla se aba taka jo kArya kiyA hai, usa saba para unake zrAntihIna zrama kI chApa vidyamAna hai| vaha janatA-janArdana kA eka aisA itihAsa hai jisakI tulanA dharma-saMsthAnoM ke itihAsa se kI jA sakatI hai| isa sakAma saMsAra meM vaha niSkAma dIpa kI taraha jala rahA hai / jIvana kA eka pala bhI unakA aisA nahIM hai, jisameM unhoMne apanI jyoti kA dAna dUsaroM ko na diyA ho| vaha 'caraiveti' kI taraha eka aisI sAkSAt pratimA hai jisake sammukha sira sahaja hI zraddhA se nata ho jAtA hai| 3 . ZEEP S 12
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ navotthAna ke sandeza-vAhaka zrI amaranAtha vidyAlaMkAra zikSAmaMtrI, paMjAba sarakAra prAcArya tulasI kA aNuvrata-prAndolana vastutaH deza meM naitikatA aura niyantraNa ke pracAra kA prAndolana hai| mahAtmA gAMdhI ne apanI pacAsa varSa kI kaThora tapasyA dvArA deza ke naitika stara ko UMcA uThAyA, jisase hama khUna kA eka katarA bahAye binA hI AjAda ho gye| itihAsa meM ahiMsA aura naitikatA kI itanI bar3I vijaya itane bar3e vizAla rAjanatika kSetra meM prathama bAra hI prApta huii| Aja jaba mAnava samAja ko saMgaThita tathA vyavasthita karane ke lie itane prakAra soce jA rahe haiM aura mAnava svabhAva tathA bhAvanAmoM ke vikAroM ko bAhya bhautika upAyoM dvArA zAnta karane ke naye-naye prakAra upasthita kiye jA rahe haiN| isa bAta kI nitAnta prAvazyakatA hai ki naitika tathA prAdhyAtmika upAyoM ko yathArthatA tathA zreSThatA vyAvahArika rUpa se siddha kI jAye / bhAratIya vicAradhArA ke anusAra itihAsa meM aneka bAra kSAtra bhAvanAoM para brahmatva kI zreSThatA vyAvahArika rUpa se siddha kI jA cukI hai| mahAtmA gAMdhI ke pazcAta prAcArya vinobA aura prAcAryazrI tulamI ne naitikatA ke sandezavAhaka kA kaThina bhAra apane kandhoM para liyA hai / aura hameM unakA anusaraNa karanA caahie| prAcAryazrI tulasI kI gaNanA una mahAn dharma-nAyakoM aura saMtoM meM hai, jo kevala dharmopadeza dene hI meM apane kartavya kI itizrI nahIM karate, apitu jana-kalyANa kI bhAvanA se prota-prota hokara apane samasta kriyA-kalApa ko janasevA kI sAdhanA meM samarpita kara dete haiN| hamAre deza meM bahuta thor3e aise dharma-guru haiM jo svayaM vidvAn tathA jJAnavAna hote hae bhI apanI vidvatA tathA pANDitya para santuSTa hokara nahIM baiThe rahate, apitu lokeSaNAtroM se nilipta raha kara hI jana sAdhAraNa ke sAtha uThate-baiThate, calate-phirate haiM aura isa prakAra apane sadAcaraNoM ke mAdhyama se sAmAnya janoM kA mArga-darzana karate haiN| prAcAryazrI tulasI ne jaina muniyoM aura thero ke paramparAgata mahAn darzana zAstra ko jIvana darzana kI bhASA meM anadita kiyA aura use 'aNuvata-Andolana' kA rUpa diyaa| prAcIna darzana navotthAna kA sandeza lekara bhAratIya jana-sAdhAraNa ko nava yuga kI preraNA dene lgaa| samAja vyavasthA ke binA kSaNa-bhara bhI jIvita nahIM raha sktaa| vizRMkhala vyaktiyoM ko paraspara jor3a kara samAja ke rUpa meM susaMgaThita karane vAlI kar3iyAM kAnUna kI talavAroM se gar3hI nahIM jA sktii| mAnava ko mAnava se jor3ane vAlI kar3iyA~ bhAvanAtmaka hotI haiM / lAThI se hA~ke jAne vAle bher3oM ke revaDa kI bhAMti insAna bhI majame ke rUpa meM ikaThe bhale hI kiye jA sakate haiM, parantu jaba taka unakI hRdayatantrI ke tAra sammilita hokara eka sura meM baja nahIM uThate, taba taka samAja nahIM bntaa| maiM jAnatA hai, prAcAryazrI tulasI ke saMvedanazIla vyaktitva tathA naiSThika naitikatApUrNa sadAcaraNa me prabhAvita hokara aneka tara duniyAdAra bhautika saphalatA ke upAsakoM ne naitikatApUrNa jIvana kA prasAda pAyA hai| prAcAryapravara kA sArvajanika abhinandana kiyA jA rahA hai, isa avasara para zuddha prasUnoM kI yaha tuccha bheTa unake caraNoM meM samarpita karate hue maiM apane-pApako dhanya mAnatA huuN| - -
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuzala vidyArthI munizrI mIThAlAlajI vastutaH kuzala vidyArthI hI kuzala adhyApaka hotA hai aura kuzala adhyApaka hI pauroM ko prazikSita kara sakatA hai| jo bahuta abhijJa hone para bhI jijJAsu bhAva ko maMjoye rakhe aura satya ke anusandhAna meM 'mama-tava' ke bheda meM na ulajhe vahI vyakti kuzala vidyArthI evaM adhyApaka hotA hai| vidyAlaya vizeSa se usakA lAga-lagAva nahIM hotaa| vaha jahA~ hotA hai, vahI usake lie vidyAlaya bana jAtA hai aura niravakAza usakA kArya sucAru rUpa se cAlU rahatA hai / merA yaha kahanA sambhavataH logoM ko acaraja meM DAlegA ki prAcAryazrI tulamI eka vidyArthI haiN| maiM kyA kahU~, ve svayaM apane ko aisA mAnate haiM aura aisA bane rahane meM hI unheM apanA aura saMsAra kA bhAvI vikAsa-darzana hotA hai / ve bahuta bAra dUsaroM ko parAmarza bhI yahI dete haiM ki sAhitya kI taha taka pahu~cane ke lie sadA pratyeka vyakti ko vayovRddha aura mAna-vRddha ho jAne para vidyArthI hI banA rahanA cAhie / jJAna kI jaba iyattA nahIM taba thor3A-sA jJAna pAkara apane ko iyattA-prApta yA satya ke antima chora taka pahu~cA mAna lenA nirA ajJAna hai| vaicArika durAgraha bhI isI sthiti meM panapatA hai aura vahI vyakti ko satya me bahuta pare Dhakela detA hai / satya kA prAgraha avazya upAdeya hai, kintu satya vahI nahIM hai jo vyakti ne jAnA, mAnA yA apanA liyA / to satya ko pAne ke lie pratyeka vyakti ko atha se ini taka vidyArthI bane rahanA mAvazyaka hI nahIM, anivArya hai| satya ko upalabdha karane kI kuMjI vidyArthI durAgrahI yA svamatAgrahI nahIM hotA aura jo durAgrahI yA svamatAgrahI hotA hai, vaha vidyArthI bhI nahI hotA / vidyArthI meM nikevala satya kA Agraha hotA hai / vaha apane abhimata ko hI satya nahIM, kintu satya ko hI apanA abhimata mAnatA hai| vaha kisI bhI abhimata ko apanA taba taka hI mAnatA hai, jaba taka use vaha satya lagatA hai| asatya lagane ke pazcAta usake parityAga meM use tanika bhI maMkoca nahIM hotaa| prAcAryazrI ne eka cintana goSThI meM apanA cintana navanIta prastuta karate hue kahA thA-'hameM jo mamIcIna lage use niHsaMkoca bhAva se prAtmasAt karanA hai / hama anukaraNa priya nahIM, satya-priya pora matya-gaveSaka haiM / satya para AdhArita bar3e-me-bar3A parivartana hamAre lie apekSaNIya hai aura prasanya para prAdhArita choTe-se-choTA parivartana hamAre lie upekSaNIya hai, heya hai| korI anukaraNa-priyatA meM satya projhala rahatA hai| navIna cintana ke lie apane mastiSka ko sadA unmukta rakhanA caahie| kisI bhI samaya satya kA koI pahalU spaSTa ho sakatA hai jo pratIta meM hamAre liye aspaSTa rahA ho| cintana kA dvAra banda karane meM vikAsa kI itizrI ho jAtI hai| yaha hai satya ko upalabdha karane kI prAcAryazrI kI kuNjii| prAcAryazrI prAcIna paramparA ko prAvazyaka aura ucita mahattva pradAna karate haiM, kintu prAcInatA ke sAtha satya kA gaTha-bandhana hai aura arvAcInatA ke sAtha nahIM, aisA unheM svIkArya nhiiN|| ve sarvathA na prAcInatA ke samutthApaka haiM aura na sarvathA arvAcInatA ke sampoSaka / ve prAcInatA aura prarvAcInatA donoM ko tulya mahatva dete haiM, bazarte ki usameM sacAI aura aucitya ho| saccAI se rikta na prAcInatA unake lie upAdeya hai aura na arvAcInatA / saccAI prAcInatA meM bhI ho sakatI hai aura arvAcInatA meM bhii| prAcInatA mAtra heya nahIM aura arvAcInatA mAtra upAdeya nhiiN| donoM meM heya graMza bhI hai aura upAdeya aNshbhii| ye haiM unake eka aura eka do jaise
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 kuzala vidyArthI [ 131 spaSTa vicAra / prAcInatA ke heya aMza ko chor3ane meM aura prarvAcInatA ke upAdeya graMza ko svIkAra karane meM ve kabhI bhI nahIM skucaate| yaha unakI spaSTa aura mUlabhUta rIti hai| yahI to unakI kuzala vidyArthitA hai| vidyArthI pArakhI hotA hai| usakA lagAva satya ke sivAya dUsare ke sAtha ho bhI kaise sakatA hai ! taTastha dRSTi vidyArthI kI dRSTi taTastha hotI hai aura usake pAloka meM vaha sabako par3hatA hai| prAcAryazrI ne taTastha dRSTi ke pAloka meM bhAratIya darzanoM kA adhyayana kiyaa| darzanoM meM jahA~ prataTastha dRSTivAle logoM ko pUrva-pazcima kA vibheda dIkhatA hai, vahAM prAcAryazrI ko abheda adhika diikhaa| ve kahate haiM -"sabhI Astika darzanoM ke mUlabhUta uddezya meM sAmya hai, upAsanA yA sAdhanA paddhati meM thor3A-bahuta vibheda avazya hai| sabhI darzanoM meM hameM ekya ke bIja adhika upalabdha hoMge aura anakya ke kama / thor3e se anakya ke AdhAra para lar3anA, jhagar3anA aura rAga-dveSa ko uttejanA denA dharma ke nAma para adharma kA sampoSaNa karanA hai| ucita yaha hai ki hama anaikya ke prati, mahiSNu baneM pora eka svara se ekya ke prasAra meM dattacitta bana / yaha sahI hai ki taTastha dRSTi rakhe binA kisI bhI darzana ke hRdaya ko chupA nahIM jA sktaa| kisI bhI darzana ke prati galata dhAraNA ko lekara use par3hanA usake prati anyAya karanA hai| ataH darzana ke vidyArthI ke lie taTastha dRSTi hI spRhaNIya hai, jisakA ki prAcAryazrI meM spaSTa pratibhAsa hotA hai| prAcAryazrI samanvaya kI bhASA meM bolate haiM, samanvaya kI dRSTi se socate haiM aura likhate haiN| samanvayamUlaka vRtti ne hI unheM janapriya banAyA hai| ve jo bAta kahate hai, vaha sIdhI logoM ke gale utara jAtI hai| unakI vANI meM poja, hRdaya meM pavitratA aura sAdhanA meM utkarSa hai / utsAha unakA anucara hai / atyadhika kArya vyastatA bhI unake satata prasanna svabhAva ko gvinna banAne meM sarvathA akSamya hI rahatI hai / jana-jana ke jIvana ko naitikatA se prazikSita karanA hI unakA vyasana hai| unakA jIvana eka preraka jIvana hai, isalie ve naisargika kuzala adhyApaka haiN| unake jIvana se logoM ko jo vizva-bandhutA aura naitikatA kI prabala preraNAeM upalabdha huI hai, ve satata avismaraNIya hai| bhArata ke kone-kone se samAyojyamAna dhavala samAroha AcAryazrI kI avismaraNIya mevAoM kI smani mAtra hai| isa avasara para maiM bhI apane ko prAcAryazrI ke abhinandana me baMcita rakheM, yaha mujhe abhISTa nhiiN| -
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAn dharmAcAryoM kI paramparA meM zrI pI0 esa0 kumArasvAmI bhUtapUrva rAjyapAla, ur3IsA jaba maiM yaha socatA hU~ ki mAnava janma kitanA durlabha hai aura vaha bhI bhArata jaisI puNya bhUmi meM, to merA mastiSka mahAna vicAroM se bhara uThatA hai / yaha hamAre deza kA saubhAgya hai ki samaya-samaya para isameM mahAn vivekI puruSoM ne janma liyA hai aura unhoMne hamAre dharma para car3he hue maila ko dhoyA hai tathA logoM ko sahI mArga dikhAyA hai| vAstava meM aise puruSoM ne deza kI kIti ko pAlokita kiyA hai aura unake vicAroM ne sabhI ke hRdaya ko prabhAvita kiyA hai| yaha bhavya parampaga vaidika yuga me prArambha huii| jaina aura bauddha dharma ke saMsthApakoM ne bhI hamako jJAna kA prakAza pradAna kiyA hai aura unake bAda bhI aise suprasiddha mahApuruSa hue haiM, jinhoMne isa deza kI prAdhyAtmika zakti meM vRddhi kI hai| Aja bhArata ke lie yaha samajhA jAtA hai ki vaha mAnava-kalyANa ke lie apanA naitika yoga dAna dene meM samartha hai to isakA kAraNa yahI hai ki bhUtakAla meM saMtoM aura RSi-muniyoM ne bhArata ke logoM ko prAdhyAtmika zakti sampanna banAyA thaa| isa paramparAgata jJAna aura viveka kA prAdhAra yaha vicAra hai ki sad vicAra, sadjJAna aura sadAcAra se sukha kI prApti hotI hai| mujhe yaha jAnakara bar3I prasannatA huI hai ki yahI zAzvata aura preraka sandeza praNuvrata-Andolana kA bhI mUlAdhAra hai jisase jIvana kI zuddhi hotI hai aura dainika mAnava-vyavahAra meM naitikatA aura satya kA samAveza hotA hai| vartamAna samaya meM jaba mAnava mana bhautikavAda ke jAla meM phaMsa rahA hai, hameM apanA patha pAlokita karane ke lie eka vyAvahArika aura preraka dharma kI AvazyakatA hai| prAcAryazrI tulamI upayukta avasara para avatarita hue haiN| ve hamAre mahAna dharmAcAryoM kI paramparA meM hai / ye hameM sadvicAra aura sadAcAra kA mArga dikhA rahe hai| Aja jagata kI kyA avasthA hai, yaha kisI se chupA humA nahIM hai| hamAre deza ne bhI yadi vartamAna prasaMskArI vicAradhArAnoM ko apanAyA hotA to vaha bure mArga para cala pdd'taa| kintu saubhAgya se mahAtmA gAMdhI ne hamArI samAjanIti ko prabhAvita kiyaa| unhoMne hamArI rAjanIti ko AdhyAtmika rUpa dene kA prayAma kiyA aura hameM gahita bhautikavAda meM bacA liyaa| mujhe vizvAsa hai ki aNuvrata-mAndolana bhI ahiMsA, satya, svAvalambana aura svArtha-tyAga para bala de kara rASTra kA kalyANa siddha karane ke lie kaThora parizrama kregaa| ye siddhAnta kisI eka dharma kI bapautI nahIM haiM, mabhI dharma unako mAnyatA dete haiM / yaha ho sakatA hai ki koI dharma unake pAlana para nyUnAdhika bala detA ho| mujhe yaha jJAta huA hai ki prAcAryazrI tulasI jaina zvetAmbara terApaMtha sampradAya ke navama prAcArya hai| isase mujhe khyAla pAnA hai ki jaina dharma kA kitanA vyApaka pracAra rahA hai / usake prAcIna aura udAtta siddhAntoM ne akabara jaise mahApRruSoM ko aura Adhunika kAla meM mahAtmA gAMdhI ko bhI preraNA dI hai| jaina jIvana-dRSTi rASTrIya dRSTikoNa kA aMga hI bana gaI hai| ataH yaha koI pAzcarya kI bAta nahIM hai ki jaina mAhitya aura usakI kalAtmaka paramparA bhAratIya saMskRti ke mamakakSa bana gaI hai| yaha maiM isalie kahatA hai ki dakSiNa bhArata meM bhI jaina granthakAroM ne tamila sAhitya ko samRddha banAyA hai| isase prakaTa hotA hai ki unhoMne isa kSetra kI bhASA ko apane dharma kI mahattA aura sandeza kA mAdhyama banAne meM koI hAni nahI smjhii| kalA aura naitikatA ke kSetra meM jainoM kI upalagdhiyAM bhaura jIvana ke isa kSetra meM jana samAja kI ullekhanIya
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 abhinandana gauta [ 133 saphalatAeM mahatvapUrNa rahI haiN| yaha bhI sarvavidita hai ki gAMdhIvAda para jaina dharma kA kitanA bhArI prabhAva paDA thaa| maiM AzA karatA hU~ ki prAcAryazrI tulasI uttama aura vyavahArika nAgarikatA kA vikAsa karane kA apanA pAvana kArya nirantara karate raheMge aura sabhI satya zodhakoM ke lie samAna maMca upalabdha kreNge| merI kAmanA hai ki vaha logoM ko sahI mArga batAeM aura unameM sarala aura sAhasI jIvana evaM sadAcAra kI naI cetanA utpanna karake rASTra kA nainika kalyANa siddha karane meM yazasvI hoM / abhinandana gIta he ! yuga sraSTA, yugadraSTA, yuga ke nUtana paMtha pravartaka he ! vizva zAnti ke agradUta, he, nUtana vizva-pradarzaka SaTzata karor3a bhayabhIta hasta bhauntika pravAha meM par3e pasta tava abhaya-paMtha lakhate prazasta kara rahe tumhArA vandana, he, loka- vandya ! tava vandana tava koTi-koTi abhinandana / tuma prati udAra, unnata, vizAla, jAjvalyamAna zubhadAyaka yuga ke cintana- manthana - darzana ke tuma prakANDa vidhAyaka udbhava tuma se lakha aNu- prakIrNa ho rahA ruddha timirAvatIrNa bhara rahe patra saba jIrNa-zIrNa bana rahA indravana maruvana, he loka-dIpa ! tava vandana tava koTi-koTi abhinandana / bhautika suSupti meM lIna loka netroM ke tuma unmeSaka adhyAtma prAta ke navala sUrya, aNuvrata ke tuma anveSaka tumane uccArA divya mantra hara vyakti dharA kA hai svatantra hai maitri-bhAva suzastra-astra hai tAjya Aja raNa-arcana, he loka deva tava arcana tava koTi-koTi abhinandana / zrI matavAlA maMgala
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ tulasI AyA le 'caraiveti' kA nava sandeza zrI kotinArAyaNa mizra, ema0 e0 phailA jaba cAroM ora timira kA andha jAla anyAya-anaya-hiMsA kA nita daMzana karAla, zoSaNa-mardana kI pIr3A se jaba trasta deza tulasI pAyA le 'caraiveti' kA nava sndesh| isakI vANI meM navayuga kA nUtana prakAza saMskRti-darzana kA teja amita jIvana-vikAsa, Adarza-samujjvala zAnta-snigdha-zuci-saumya-rUpa gar3hatA vikRtiyoM meM mAnava-prAkRti anUpa / yaha tumheM na koI nayI bAta kahane jAtA yA tarka-vitarkoM meM na tumheM yaha ulajhAtA; jo bhUla cuke tuma mArga use phira apanAyo sAtvika jIvana ke tattvoM se paricaya paao| saMyamita banAlo mAja ki apane jIvana ko parigraha kI ora na le jAmo apane mana ko, saMkalpa-varaNa kara jIvana ko pAvana kara lo antara jyotita karane kA vrata dhAraNa kara lo| tuma bhUla cuke usa tIrthakara kA zubha sandeza jisakI kiraNoM se jyotita hotA thA svadeza, yaha Aja usI kA gAna sunAne AyA hai jAgo-jAgo yaha tumheM jagAne pAyA hai| tulasI kA 'aNuvrata' jAgRti kA abhinava pratIka adhyAtmavAda kA paripoSaka, saddharma-lIka; digbhrAntoM kA vaha karatA hai patha-nirdezana sabhyatA-saMskRti ke tattvoM kA anushiiln|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 135 adhyAya 1 tulasI pApA le 'paravati' kA naba sammeza yaha anAcAra kI prAja rahA dIvAra toDa jAgaraNa ke lie nIti-bhIti ko rahA jor3a prajJAna timira ko cIra, jJAna kA bhara prakAza kara rahA prAja vaha mAnava kA antarvikAsa / karatA na kabhI prAmarSa-kalaha kI eka bAta yA dharmabheda ko isake sammukha kyA visAta ? basa eka lakSya isakA-'jIvana maMgalamaya ho anyAya-anaya prau' kalmaSakA kSaNa meM laya ho / ' ho gaye prAja tuma ho atizaya AcaraNa-bhraSTa kara rahe Aja tuma svayaM prAtma-bala ko vinaSTa ; apanI A~kheM kholo, yadi tuma kucha sako dekha to dekho apane dharmadUta kI jyoti-rekha / vrata karate haiM kucha loga svArtha kI siddhi-hetu vrata karate haiM kucha loga, banAne svarga-setu ; lekina yaha 'aNuvrata' kaisA jisameM nahIM svArtha niSkAma karma yaha hai naitikatA pracArArtha /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura buddha kI paramparA meM munizrI sukhalAlajI bhagavAn mahAvIra aura buddha kA nAma una atyalpa vyaktiyoM meM se hai, jinhoMne bhAratIya saMskRti ko eka naI cetanA dI hai| vaise ratnagarbhA vasundharA para na jAne kitane mahAvIra aura buddha utare hoMge, para unakI apanI yaha eka vizeSatA rahI hai ki apane pIche ve eka puSTa-paramparA-pravAha ko chor3a gaye haiN| nizcaya hI paramparA meM avirala caitanya nahI rhtaa| kabhI-kabhI use mandatA kA prakopa bhI sahanA par3atA hai, para satatavAhitA kI yaha eka sahaja upalabdhi hai ki usameM samaya-samaya para kucha aise unmeSa pAte rahate haiM jo usakI atIta kI mandatA ko bhI kucha hone se bacA dete hai| yahI kAraNa hai ki DhAI hajAra varSoM ke bAda bhI hama mahAvIra aura buddha ko bhUla nahIM pAye haiN| zramaNa-saMskRti ke kSitija para Aja eka aise teja-puja kA udaya ho rahA hai, jo bhagavAn mahAvIra aura buddha ko eka bAra punaH abhivyakti dene kA prayAsa kara rahA hai| hamArA saMsAra pratidhvaniyoM kA eka srota hai| yuga-yuga meM yahA~ sadA koI-na-koI mahAmahima mAnava pratidhvanita hotA hI rahatA hai| para bhArata kI pratidhvani-paMkti meM bhagavAn mahAvIra aura buddha kA vizeSa prabhAva rahA hai / unhoMne na jAne kitane mahApuruSoM ko paidA kara adhyAtma ke aMkura ko prakAzasikta kiyA hai| nizcaya hI bhagavAna mahAvIra aura buddha bhI apane ApameM kisI dhvani kI hI pratidhvani rahe hoNge| para unakI pratidhvani apane ApameM itanI dUragAmI thI ki vartamAna meM bhI hama use prAcAryazrI tulasI ke rUpa meM suna rahe haiN| mahAvIra aura buddha Aja hamAre bIca sAhitya ke rUpa meM upasthita hai| yadyapi itihAsa kI yaha durbalatA hai ki vaha saba sthitiyoM ko apane meM pratibimbita nahIM kara paataa| para isake bAda bhI prAja unake viSaya meM jo kucha avazeSa raha gayA hai, vaha unake mahattva ko acchI prakAra meM vyakta kara detA hai| kAlakrama me una para bahuta se prAvaraNa bhI caDhAye gaye haiM, isalie hameM unakA vAstavika svarUpa samajhane meM kaThinAI bhI ho sakatI hai| para bhagavAn ke mahattva ko bhakta hI bar3hAtA hai, yaha bhI hameM bhUla nahIM jAnA caahie| isa prakAra kula milA kara unakA svarUpa jo hamAre sAmane hai, vaha atyanta prAkarSaka hai| apane samaya meM mahAvIra aura buddha ko kitanA mahattva milA thA, yaha eka vivAdAspada viSaya hai / usa samaya bhI eka sAtha chaH tIrthaMkaroM kA astitva jaina aura bauddha donoM sAhitya svIkAra karate haiN| para paristhiti ke AghAtapratyAghAtoM se baca kara hama taka kevala ve do hI pahuMca pAye haiM / yaha tathya pUrNa anAvRta hai; ataH unake sAhitya ko par3ha kara prAcAryazrI tulasI ke jIvana para dRSTipAta kiyA jAye to bahuta-sI ghaTanAeM unameM eka alamya-sAmya rekhA hamAre sAmane khIMca detI haiM / ataH kucha ghaTanAmoM ko maiM yahA~ aMkita karanA cAhatA hU~, jinako maiMne apanI prAMkhoM se dekhA hai| kyoMki vicAroM kA hima hI pighala kara ghaTanAoM ke salila-pravAha ke rUpa meM hamAre sAmane bahatA hai / nizcaya hI prAcAryazrI tulasI ke sAmane ve hI Adarza haiM jo zramaNa saMskRti ke udbhAvakoM ke sAmane rahe the| ataH vicAra-sAmya to unameM hogA hI, para prAcAryazrI ne una para apane apanatva kI jo mudrA lagAI hai, vaha nizcaya hI unake apane vyaktigata vyavahAra kI dena hai| mahAvIra aura buddha ke jIvana ko par3hate samaya aisA lagatA hai ki hama kisI aisI mUrti ke sAmane baiThe haiM jo cAroM mora se zraddhAmaya hai| sacamuca zraddhA jIvana kA eka vizeSa guNa hai| kucha loga use andhI kahakara usase paraheja kara sakate
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ bacAya ] bhagavAna mahAvIra aura yuddha ko paramparA meM [ 137 haiM, para vyavahAra meM usase kisI bhI prakAra se bacA jA sakatA haiN| aisA nahIM lgtaa| balki pratyeka sarasa vyaktitva meM zraddhA kA apUrva sthAna rahegA hii| zraddheya svayaM zradAzIla bana kara hI apane pada taka pahuMca pAtA hai| jimane zraddhA kA manugamana nahIM kiyA, vaha kabhI zraddheya nahIM bana sktaa| bhagavAna mahAvIra aura buddha bhI zraddhA ke prAdAna-pradAna meM pUrNa pravINa the / yahI kAraNa hai ki hama unheM sadA zraddhAluoM se ghirA pAte haiN| unake cAroM ora lipaTA zraddhA-sicaya kabhI-kabhI itanA apAradarzI ho jAtA hai ki ve svayaM bhI usameM chipa jAte haiN| para zraddhA meM itanI prakalpya zakti hotI hai ki kabhIkabhI tarka usakA sAtha hI nahIM de paataa| mahApuruSa kA puNya prasAda mujhe kalakatte kI vaha SaTanA yAda hai / usa dina AcAryazrI kalakattA ke vivekAnanda ror3a para mAsthita copar3oM ke makAna meM Thahare hue the| logoM kA AvAgamana bharapUra thaa| usI ke bIca eka baMgAlI dampati ne prAcAryazrI ke kakSa * meM praveza kiyaa| baMgAla kI bhakti-bhAvanA to bhArata vizruta hai hI, ataH pAte hI usa yugala ne praNipAta kiyA aura eka ora haTa kara khar3A ho gyaa| prAcAryazrI ne apanI dRSTi unakI ora uThAI to pati kahane lagA-garadeva ! sacamuca Apa hamAre lie bhagavAn haiN| prAcAryazrI ke lie yaha zabda prayoga nayA nahIM thA, ata: unakI prazasti suna zAnta ho ge| para pati ne phira doharAyA-gurudeva ! Apa sacamuca hamAre lie bhagavAn hI haiN| usakI mukha-mudrA meM itanI svAbhAvikatA thI ki isa bAra AcAryazrI ke cehare para eka prazna cihna ubhara aayaa| pati apanI patnI kI ora saketa kara kahane lagA-yaha merI patnI hai| kaI varSoM se kSaya-grasta thii| aneka upacAra karavAne para bhI koI lAbha nahIM humA / Akhira bar3hate-bar3hate yaha antima kinAre para A gaI aura hama logoM ne moca liyA, vama aba yaha ThIka hone kI nahIM hai, prataH davA banda kara dI aura zAntipUrvaka Ayu zeSa kI pratIkSA karane lge| para isI bIca eka dina maiMne 'aNuvrata-paNDAla' meM ApakA pravacana mnaa| no mujhe usameM kucha divya-dhvani-sI anabhava huI / maiM ApakI mukhAkRti me aparicita hokara hI to paNDAla meM pAyA thA aura jana prApakI vINA-vANI ke svarAlApoM ko sUnA to mana meM pAyA---jarUra yaha koI divya puruSa hai| usa dina maiM phira Apake darzana kI bhAvanA lekara apane ghara lauTa gyaa| para dUsarI bAra jaba maiM pravacana-paNDAla se lauTA to khAlI hAtha nahIM lauTA / usa dina mere sAtha ApakI caraNa-dhali bhI thii| ghara pAkara maiMne use svaccha bartana meM rakha diyA aura patnI se niyamita rUpa se thor3I-thor3I karake isa puNya-prasAda ko khAte rahane kA Adeza de diyaa| maiMne ise yaha bhI batA diyA ki yaha eka mahApuruSa kI caraNa-reNu hai| patnI ne zraddhA se isa krama ko nibhAyA aura isI kA yaha pariNAma hai ki Aja yaha bilkula svastha hokara Apake sAmane khar3I hai| sunane vAloM ko thor3A vismaya humA, para zraddhA meM aparimita zakti hotI hai, yaha jAna kara maiMne mana-hI-mana prAcArya caraNoM meM sira jhukA diyA / maiM nahIM jAnatA svAsthya-vijJAna isa prasaga ko kaise sulajhAyegA? para itanA nizcita hai ki zraddhA se bar3e-bar3e akalpya kArya sugama ho jAte hai| prAcAryazrI ne vaisA sthAna pAyA hai, yaha na kevala yahI ghaTanA batA rahI hai, apitu isa prakAra kI anekoM ghaTanAeM likhI jA sakatI haiN| ho sakatA hai, yaha saba svAbhAvika hI hotA ho, para yadi koI vyakti itanI zraddhA ajita kara sakatA hai, use mahApuruSa kahane meM zabdoM kA durupayoga nahIM hai, aimA merA vizvAsa hai| samAna zradeya kucha logoM kA vizvAsa hai ki zrayA ajJAna kI sahacAriNI hai, para prAcAryazrI ne apane vyaktitva-bala se jahA~ sAdhAraNa jana ko zraddhA kA arjana kiyA hai, vahA~ deza-videza ke zikSita mAnasa ko bhI apanI ora khIMcA hai| yaha saca hai ki jJAna-vijJAna meM mAja bahuta tejI se pragati ho rahI hai aura isa yuga meM kisI ko purAnI bAteM nahIM suhAtI haiM, para ruci aura maruci ke prazna ko mere vicAra se naye aura purAne ke sAtha nahIM jor3anA cAhie; kyoMki jyoM-jyoM naI bAteM purAnI hotI jA rahI haiM, tyoM-tyoM purAnI bAteM bhI navInatA dhAraNa karatI jA rahI hai| usameM prAvazyakatA kevala ucita mAdhyama kI hai|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ] bhAcAcI tulasI abhinambana grantha yadi use saMprasArita karane vAlA vyaktitva prabuddha hogA to purAnI bAteM bhI navatA kA AkAra grahaNa karane lgeNgii| yahI kAraNa hai, prAcAryazrI ke vyaktitva ne bIsavIM sadI ke isa vijJAna bahula yuga meM bhI padayAtrA ke mahattva ko dhvanita kiyA hai| saMyama aura sAdhanA ke prati yuga meM eka anurAga bhAvanA saMprasArita huI hai| bhagavAn mahAvIra aura buddha ko jisa prakAra jhopar3I se lekara rAjaprasAdoM kI zraddhA samAna rUpa se milatI thI, usI prakAra prAcAryazrI ne bhI jhoMpar3iyoM se lekara rAjaprasAdoM taka kA samAna sammAna pAyA hai| rASTrapati bhavana meM bhI unheM jisa prakAra eka saMta ke rUpa meM dekhA gayA thA; usI prakAra garIboM ko jhoMpar3I meM bhI unheM eka saMta ke samAna hI samajhA gayA / rASTrapati ne unase rASTra ke sudhAra ke lie praNavata-Andolana kI AvazyakatA batAI to use harijana-dampati kI ghaTanA bhI unake mahattva para kama prakAza nahIM DAla prAcAryazrI jayapura se Age zrI mAdhopura kI ora jA rahe the / bIca ke eka gAMva meM vizrAma ke lie Thahare to unake cAroM ora loga ekatrita ho ge| prAcAryazrI ne unheM vyasana mukti kA upadeza diyA aura prAge cala par3e / bIca mArga meM eka harijana mahilA AI aura bolI-bAbAjI ! kyA Apa mere ghara meM bhI pA sakate hai ? prAcAryazrI ne tatkSaNa apane caraNa usake ghara kI ora bar3hA die / mahilA ke harSa kA pArAvAra nahIM rhaa| apane ghara meM prAcAryazrI ko pAkara kahane lagI-bAbAjI! yaha merA pati tamAkhU bahuta khAtA hai / maiMne ise bahuta samajhAyA, para yaha merI bAta mAnatA hI nahIM hai| maiM isase kahatI hU~-tU koI kamAI na kara sake to mata kara, ghara kA kArya maiM calA lUMgI, para kama-se-kama vyasanoM meM to paisoM ko barbAda mata kara / aba Apane Aja hamAre prAMgaNa ko pavitra kara diyA hai to isakI tamAkhU bhI char3avA diijiye| AcAryazrI ne apanI bar3I A~kha usa harijana para gar3AI aura bole-tU tamAkhU nahIM chor3a sakatA? eka kSaNa ke lie usake hRdaya meM indra huA aura phira vaha bolA-acchA bAbA ! aAja se nahI khAU~gA, pratijJA karavA diijiye| prAcAryazrI yaha bhikSA pAkara prasanna mukha vApasa lauTa Aye, mAno kahanA cAhate hoM, merA parizrama vyartha nahIM gayA hai| puSkarajI jA rahA hU~ ! prAcAryazrI jaba grAmINoM se bAta karate haiM to aisA lagatA hai jaise unase unakA gAr3ha paricaya rahA hai| eka bAra lAina meM madhyAhna ke samaya AcAryazrI bhAI-bahinoM ke bIca baiThe the ki do kisAna bhAI jaldI se Aye aura vaMdanA kara jAne lge| prAcAryazrI ne unheM pUchA-kauna ho? kahA~ se Aye ho bhAI ? jAne kI itanI kyA jaldI hai ? unameM se eka ne kahA-mahArAja hama kisAna haiM / yaha Aja isI gAr3I se puSkarajI jA rahA hai / ataH jaldI hai / prAcAryazrI-acchA ! puSkarajI jA rahe ho? kyoM jAte ho vahA~ ? kisAna-vahA~ snAna kareMge / bhagavAna ke darzana kareMge, sAdhunoM ke bhI darzana hoNge| prAcAryazrI-snAna karane se kyA hogA? kisAna-saba pApa dhula jaayeNge| bhAcAryazrI-taba to vahAM tAlAba meM rahane vAlI machaliyoM ke pApa sabase pahale dhulage? bAta kucha camakAne vAlI thii| kisAna bolA-tahA~ hamAre sAdhuoM ke darzana hoNge| prAcAryazrI-to kyA sAdhuoM meM bhI hamAre aura tumhAre do hote haiM ? sAdhu to sabhI ke hote haiM, bazarte ki ve vAstava meM hI sAdhu hoM aura samajho ki sacce sAdhu ve hI hote haiM jo apane pAsa paisA nahIM rkhte| acchA to tuma vahA~ sAdhunoM ko kucha bheTa bar3hAnoge ? kisAna-jarUra (mAvAja meM dRr3hatA thii)| prAcAryazrI-to tuma sAdhu ke pAsa mAye ho, kyA koI bheMTa lAye ho ? apanI jeba TaTola kara usane eka rupayA nikAlA aura prAcAryazrI ko dene lgaa| prAcAryazrI ne use hAtha meM liyA aura kahane lage-pare ! eka rupaye se kyA hogA?
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] bhagavAn mahAvIra aura buddha kI paramparA meM [ 136 kisAna-basa, mahArAja ! hama to eka rupayA hI car3hAte haiM aura Apake pAsa to aneka bhakta loga Ate haiM, ekaeka rupayA deMge to bhI bahuta ho jaayeNge| prAcAryazrI-para batAyo rupaye kA hama kareM kyA ? kisAna-kisI dharmArtha kAma meM lagA denaa| prAcAryazrI-para dharma ke lie paise kI jarUrata nahIM hotii| vaha to prAtmA se hI hotA hai| taba phira sAdhmo ke pAsa paisA kisa kAma kA? hama to paisA nahIM lete / yaha lo tumhArA rupyaa| kisAna ko bar3A Azcarya huaa| kahane lagA-mahArAja ! hamane to prAja taka aisA sAdhu nahIM dekhA jo paMsA nahIM letA ho| vaha kucha duvidhA meM par3a gyaa| socane lagA puSkarajI meM nahAne se pApa nahIM utarate aura una saMtoM ke darzana karane se koI kalyANa nahIM ho sakatA jo paMsA rakhate haiM, taba phira puSkarajI jAU~ yA nahIM jAU~ ? prAcAryazrI-bhAI ! vaha tuma tumhArI jaano| hamane tumheM rAstA batA diyA hai| karane meM tuma svatantra ho| kisAna kucha vicAra kara bolA-acchA mahArAja ! aba puSkara jI nahI jaauuNgaa| Apake pAsa hI paauuNgaa| prAcAryazrI-para yahA~ pAne mAtra se kalyANa nahIM hone vAlA hai, kucha niyama karoge to kalyANa hogaa| kisAna-kyA niyama mahArAja! prAcAryazrI ne use pravezaka praNavatI ke niyama batAye aura vaha usI samaya soca-samajha kara aNuvatI bana gyaa| bhagavAn mahAvIra aura buddha ke hAtha meM koI rAjya sattA nahIM thI, para unhoMne deza ke mAnasa ko badalane ke lie jo prayAsa kiyA hai, vaha sambhavataH koI bhI rAjya-sattA nahIM kara sktii| prAcAryazrI ne bhI yahI kArya karane kA prayAsa kiyA hai| sattA aura upadeza eka bAra prAcArya zrI mahArASTra meM vihAra kara rahe the| bIca meM eka gAMva meM sar3aka para hI aneka loga ikaTe ho gye| kahane lage-prAcArya jI! hameM bhI kucha upadeza dete jaayN| apanI ziSya maMDalI ke sAtha prAcAryazrI vahIM vRkSa kI chAyA meM baiTha gaye aura pUchane lage-kyoM bhAI ! zarAba pIte ho? grAmINa eka-dUsare kA muMha dekhane lge| prAcAryazrI-tumhAre yahA~ to zarAbabandI kA kAnana hai na? grAmINa-hA~ mahArAja! hai to shii| prAcAryazrI-taba phira tuma zarAba to kaise pIte hoMge? koI nahIM bolaa| cAroM ora mauna thaa| phira prAcAryazrI kahane lage-dekho bhAI ! hama sarakAra ke AdamI nahIM haiM, hama to sAdhu haiN| tuma hamase Daro mt| saccI-saccI bAta batA do| dhIre-dhIre loga khulane zurU hue aura kahane lage-mahArAja ! kAnUna hai to bAhara hai / ghara meM to nahIM hai na? ataH lukachipa kara pIne se kauna gavAha karane vAlA hai| AcAryazrI--para marakAra ke prAdamI to dekha-rekha karane pAte hoMge? grAmINa-dekha-rekha kauna karatA hai mahArAja ! ve to ulTe hamAre ghara pIkara jAte haiN| prAcAryazrI ne hama sAdhunoM se kahA-yaha hai kAnUna kI viDambanA / para upasthita samudAya kI ora unmukha hokara kahane lage-dekho bhAI ! zarAba pInA acchA nahIM hai| isase manuSya pAgala bana jAtA hai| grAmINa-bAta to ThIka hai mahArAja! para hamAre se to yaha chUTatI nahIM hai| AcAryazrI-dekho tuma manuSya ho / manuSya zarAba ke vaza ho jAye, yaha acchA nahIM, chor3a do ise / grAmINa-para mahArAja ! yaha hameM bahuta pyArI ho gaI hai| prAcAryazrI--pracchA to tuma aisA karo, ekadama nahIM chor3a sakate to kucha dinoM ke lie to chor3a do| upasthita janasamudAya meM se aneka logoM ne yathAzakya maya pIne kA tyAga kara diyaa| kucha ne apanI maryAdA kara lI kucha vyaktiyoM ne bilkula bhI tyAga nahIM kiyaa| eka naujavAna bhAI pAsa meM khar3A thaa| prAcAryazrI ne usakA nAma pUchA, to vaha bhAga
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.] prAcAryazrI tulasI abhinandana grantha khar3A humaa| loga use samajhA-bujhA kara vApasa laaye| prAcAryazrI ne usase pUchA-~-kyoM bhAI ! tuma mAma kyoM gaye ? kahane lagA maiM nahIM chor3a sakatA / pApa sarakAra meM kahIM riporTa kara deM to? prAcAryazrI-hama kisI kI riporTa nahIM krte| hama sAdhu hai / hama to upadeza ke dvArA hI samajhAte haiN| tuma soco, yaha acchI nahIM hai| bahuta samajhAne-bujhAne ke bAda usane mahIne meM kevala cAra dina zarAba pIne kA tyAga kiyaa| yaha hai kAnana aura hRdaya-parivartana kA eka citra / hamane pApako nahIM pahicAnA pahale paricaya meM prAcAryazrI ko samajhanA jarA kaThina hotA hai| kyoMki Aja sAdhu-veSa meM jo anyAya pala rahe haiM, unheM dekhate yaha sambhava bhI nahIM hai / para jyoM hI unhoMne prAcAryo kA paricaya pAyA, unheM apane-aApa para pazcAttApa huA hai| . prAcAryazrI jaba saurASTra ke samIpa se gujara rahe the,rAste meM eka gAMva aayaa| hamArA vahA~ jAne kA pahalA hI avamara thaa| eka sAtha itane bar3e saMgha ko dekha kara vahA~ ke loga dahala gaye aura hamAre viSaya meM taraha-taraha kI bAteM karane lge| kaI loga kahate-ye kAMgresI haiM, ataH voToM ke lie pAye haiN| kaI loga kahate-ye sAdhu kA veSa banAye DAya haiN| kaI loga kahateye apane dharma kA pracAra karane Aye haiN| isa prakAra aneka prakAra kI AzaMkAnoM ke kAraNa logoM ne hameM vahA~ rahane ko sthAna bhI bar3I muzkila se diyaa| eka TUTA-phUTA mandira thaa| usI meM hama saba jAkara Thahara gye| aneka prakAra ke kutUhala lekara kucha loga pAye to prAcAryazrI ne pravacana karanA zurU kara diyaa| loga baiTha gaye aura pravacana sunane lge| pravacana suna kara una logoM ke sAre saMzaya ucchinna ho gye| phira hama bhikSA ke lie gaye / hamArI bhikSA vidhi ko dekha kara to ve aura bhI prabhAvita hue / dopahara ko aneka loga mila kara pAye / bAtacIta kI, pravacana munA to unakI akhi khula gii| prAcAryazrI vahA~ me vihAra kara zAma ko jAne vAle the, ataH unameM se eka bUDhA AdamI pAge pAyA aura kahane lagA--"vApu! pAjaAja to prApako yahA~ rukanA pdd'egaa| A~khoM meM A~sU bharakara vaha bolA-maiM Apako maca batAUM, hamane Apako pahacAnA nhiiN| hamane samajhA ye koI DAka haiN| isalie na to hama yApakI bhakti kara pAye aura na Apame kucha lAbha hI uThA ske| Apa to mahAn hai, hameM kSamA kareM aura Aja rAta-rAna yahA~ jarUra tthhre| para prAcAryazrI ko prAge jAne kI jaldI thI, ataH Thahara nahIM sake aura cala pdd'e| logoM ne prA~sU bhare cehare se prAcAryazrI ko bidAI dii| mahApuruSoM kA kSaNamAtra jIvana meM prakalpya parivartana kara detA hai, usI kA eka citra hai| Dhalate dina DhalatI avasthA kA eka jarjara deha harijana AcAryazrI ke pAsa AyA aura kahane lagA-mahArAja ! Apake darzana karane AyA hai| pichalI bAra jaba Apa yahA~ Aye the to maiMne Apame tamAkha nahIM pIne kA vrata liyA thaa| yAda hai na Apako? prAcAryazrI ke uma samaya mauna thA, ataH bole nhiiN| kucha saMketa hI kiye ; vRddha ne apanA kahanA jArI rkhaa| kyoM yAda nahIM mahArAja Apake sAmane hI to maiMne apanI cilama tor3I thii| aba taka pUrA pAlana karatA hU~ usa niyama kaa| AcAryazrI ko bhI ghaTanA yAda ho paaii| apanI gardana hilAkara unhoMne usakI svIkRti dI aura izAre meM batAyA-abhI mere mauna hai / vRddha ne phira kahanA prArambha kiyA-mahArAja! vaha niyama to maiMne pUrA nibhAyA hai, para merI eka burI Adata aura hai| maiM aphIma khAtA haiN| binA usake rahA nahIM jaataa| para socatA hU~, mAja Apake pAsa AyA hU~ to use bhI chor3atA jaauuN| maiM khada to chor3a nahIM sakatA, para Apake pAsa tyAga karane para kisI prakAra maiM use nibhA hI luuNgaa| ataH grAja mujhe aphIma-sevana karane kA tyAga dilavA dIjie aura sacamuca usane aphImasevana kA tyAga kara diyaa| prAtma-vizvAsa kA jItA-jAgatA citraNa eka choTA-sA gA~va / pAThazAlA kA makAna / sAyaMkAlIna prArthanA se thor3e samaya pahale kA samaya / eka praur3ha kisAna prAcAryazrI ke sAmane kara-baddha khar3A hai| prAcAryazrIne pUchA-kahA~ se pAye ho mAI ! kahane lagA-yahIM thor3I dUra para eka gA~va hai, vahAM se pAyA huuN|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] - prAcAryazrI-itanI dera se kaise pAye ? kisAna - dina meM merA lar3akA tathA strI prA gaye the| unhoMne kahA tuma bhI jA graamro| so kheta me sIdhA hI zrApake darzana karane pAyA hU~ mahArAja ! AcAryazrI - para kevala darzana karane se kyA hogA ? kyA tamAkhU pIte ho ? kisAna pItA hU~ mahArAja! bacapana se hI pItA hU~ / bhagavAn mahAvIra aura buddha kI paramparA meM [ 141 prAcAryazrI hAtha dikhAo to tumhAre ? dekho inameM tamAlU ke dAga baiTha gye| dhone se bhI nahIM utarate, to kyA peTa meM aise dAga nahIM baiTheMge? aura saca to yaha hai ki tamAkhU me jIvana meM bhI dAga baiTha jAtA hai| yaha acchI nahIM hai bhAI ! - kisAna - to kyA chor3a dUM ise ? AcAryazrI-hA~, jarUra chor3a do| kisAna to to bhAja se hI tamAlU pIne kA tyAga hai| AcAryazrI para nibhAnA par3egA ise ? kevala tyAga karane se hI kucha nahIM ho jAtA / kisAna- isameM kyA gaka hai| prANa bane jAyeM, para praNa nahIM jaayegaa| mAnava ke prAtma-vizvAsa kA yaha eka jItA-jAgatA citraNa hai| itanA saba kucha hote hue bhI prAcAryazrI apane-Apako eka akiMcana bhikSu mAnate haiN| usa samaya jeTha kA mahInA thaa| jodhapura se lAina kI ora vihAra ho cukA thA / prA~dhiyAM calane lagI thIM, ataH zrAcAryazrI kA sArA zarIra alAzyoM se bhara gayA thaa| bAra-bAra khujalI pAnI bhI eka sAdhu haijalIna' lAye aura nivedana kiyA ise lagAne meM Apako bhArAma rhegaa| mAcAryazrI ne kahA- bhAI! yaha to amIra logoM kI dayA hai| hama to akiMcana phakIra haiN| hamAre aisI davAiyA~ kAma nahIM A sakatI ? hamArI davAI to java varSA pAyegI aura ThaNDI-ThaNDI havA calegI to apane-Apa ho jAyegI / -- prAcAryazrI ne jahA~ lAkhoM logoM kI zraddhA pAI hai, vahA~ aneka logoM ke virodha ko bhI unheM sahana karanA par3A hai / para unhoMne ise isa prakAra ha~sa kara TAla diyA jaise mAno bhagavAn mahAvIra aura buddha kI bhrAtmA hI unameM bola rahI ho| yaha jodhapura kI ghaTanA hai| dIkSA prasaMga ko lekara virodha bAtUla prabala vega se baha rahA thaa| kucha logoM ne virodha meM koI kamI nahIM rakhI thii| ataH unhoMne eka dina usa sar3aka ko, jisase hokara prAcAryazrI jaMgala jAte the, posTaroM se pATa diyaa| thor3e-thor3e phAsaloM para posTara cipake hue the| usa virodha- belA meM bhI prAcAryatrI ke magharoM se smita phUTa rahA thaa| bole ina logoM ne kitane posTara cipakAeM hai; para eka kamI inhoMne rakha dii| yadi posTara najadIka najadIka lagAye hote to hamAre paira tArakola se gande hone se baca jAte / sacamuca aisI bAta koI mahApuruSa hI kaha sakatA hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaisA maiMne dekhA zrI kailAzaprakAza, ema0 esa-sI0 svAyatta zAsanamaMtrI, uttara pradeza sarakAra yUga Aye aura cale gye| anekoM usake kAla-pravAha meM baha gaye / unakA astitva ke rUpa meM nAma-nizAna taka nahIM rhaa| astitva umI kA rahatA hai jo kucha kara-gujaratA hai| vyakti kI mahAnatA isI meM hai ki vaha yuga ke anusrota meM nahIM bahe, balki mAnava-kalyANakAraka kArya-kalApoM se yuga ke pravAha ko apanI ora mor3a le / isa ralagarbhA vasundharA ne samayasamaya para aise nararatna paMdA kiye haiM jo ki yuga ke anusrota meM nahIM bahe, balki sva-sAdhanA ke sAtha-sAtha unhoMne mAnava mAtra kA kalyANa kiyaa| svanAmadhanya prAcAryazrI tulasI bhI usI gagana ke eka ujjvala nakSatra haiM jo ki apanI sAdhanA meM nirata rahate hae bhI Aja ke yuga meM parivyApta avAMchanIya tattvoM kA nivAraNa karane ke hetu mAnava-samAja meM naitikatA kA udghoSaNa kara rahe haiN| varSoM ke prayAsa ke bAda hameM videzI dAsatA se mukti milI / apanI marakAra banI, janatA ke pratinidhi zAsaka bane / yadyapi hama rAjanaitika dRSTi se pUrNarUpeNa svatantrata haiM, lekina anaitikatA kI dAsatA se mAnava-samAja Aja bhI jakar3A hai; ataeva sahI svatantratA kA prAnanda hama taba taka anubhava nahIM kara sakate, jaba naka jana-mAnama meM anaitikatAko jagaha naitikatA ghara na kara le, pArasparika dveSa-bhAvanA miTAkara usakA sthAna maitrI na le le / vAstava meM, hamAre rASTra kI nIMva tabhI majabUta ho sakatI hai, jabaki vaha naitikatA para AdhArita ho, varanA vaha dhUla ke TIle kI taraha havA ke jhoMke mAtra se hila jaayegii| phira bhI hamAre bIca eka prAzA kI kiraNa hai / janavandha prAcAryazrI tulasI isa dizA meM abhinava prayAsa kara rahe haiM aura jana-jana meM prAdhyAtmikatA kA pAJcajanya phUMka rahe haiN| unake dvArA pravartita aNuvrata-Andolana eka prakAza-stambha hai jo mAnava ke lie eka dizA-darzana hai tathA usake lie kyA heya, jJeya yA upAdeya hai, yaha mArga batAtA hai| vaise to 'aNuvata' koI navIna vastu nhiiN| yagoM se unakI carcA dharmazAstroM meM pAtI hai| ahiMsA, manya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ina pAMca mahAvratoM ko anekoM nAmoM me abhihita kiyA gayA hai, jinakA uddezya lagabhaga eka-sA hai| parantu jahA~ taka aNuvrata-Andolana kA sambandha hai, unameM eka navInatA hai| isake niyamoniyama banAte samaya prAcAryazrI ne nissandeha bahuta hI dUradarzitA me kAma liyA hai| jahA~ taka maiM samajhA hU~, unhoMne pramukha rUpa se yahI prayAsa kiyA hai ki mAnava-samAja meM bahulatA me burAiyA~ vyApta haiM, pahale unhoM para prahAra kiyA jaaye| ve yaha bhI jAnate haiM ki Aja kA mAnava AdhibhautikatA kI cakAcauMdha meM cuMdhiyA gayA hai, AdhArabhUta naitika mAnyatApro ke prati usakI zraddhA kama hotI jA rahI hai, zAstroM meM pratipAdita siddhAntoM kA pAlana nahIM kiyA jA rahA hai| ataeva isa Andolana ke rUpa meM Apane mAnava-samAja ko eka vyAvahArika saMhitA dI hai, jisa para prAcaraNa kara kama-se-kama vaha dUsaro ke adhikAroM ko na har3apa, anaitikatA me dUra rahakara, caritravAn banane kI ora agrasara ho| merA aAndolana se kucha sambandha rahA hai| isake sAhitya ko par3hA, usa para manana kiyA aura isa niSakarSa para pahu~cA hU~ ki vAstava meM yaha eka Andolana hai, jisame mAnava-kalyANa sambhava hai| isa Andolana kI vizeSatA yaha pAI ki isake pravartaka prAcAryazrI tulIsI yA isake pracAraka unake antevAsI jitanA svayaM karate haiM, usase kahIM kama karane kA upadeza dete haiM / vAstava meM prabhAva bhI aise.hI puruSoM kA par3atA hai, jo svayaM sAdhanA-rata haiM aura jinakA jIvana tyAga va sapasyA me majA hai, jinake jIvana meM sAttvikatA hai| prAcAryazrI meM saMyama kA teja hai, unakI vANI meM proja hai, mukha-maNDala
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] sAmane rakhA para adbhuta prAdhyAtmika pAkarSaNa hai| aise satpuruSa jaba isa prakAra ke pAndolanoM kA saMcAlana karate hai to usakI saphalatA meM tanika bhI saMzaya nahIM raha jaataa| AcAryazrI tulasI ne isa Andolana kA pravartana kara mAnava-samAja kA hita kiyA hai| ve sabake vandanIya haiM, pUjanIya haiM, prAdaraNIya haiN| unake prAcArya-kAla ke isa dhavala samAroha ke puNya avasara para maiM bhI ina zabdoM ke sAtha apanI bhAva-bharI dhAMjali arpita karatA hai tathA yaha kAmanA karatA hU~ ki ve yugoM-yugoM taka isI prakAra mAnava-jAti kA kalyANa paura prAdhyAtmikatA kA prasAra karate raheM ! zata-zata abhivandana ___munizrI mohanalAlajI 'zArdUla' prArya ! tumhAre caraNoM meM zata-zata abhivandana dIrgha dRSTi tuma; isIlie yaha jagata tumhAre pada vinyAsoM kA karatA pAyA abhinandana mAnava ucca rahA hai sadA tumhArI mati meM aura usI para TikA aTala vizvAsa tumhArA kaba mAnA usako nRzaMsa, viSayAndha, vihita kyoMki hRdaya kA svaccha sadA AkAza tumhArA bAhara satata vahI locana patha meM mAtA hai jo hotA hai nihita nigopita aMtaraMga meM jaisA salila payonidhi meM rahatA bahatA hai vaisA hI ubharA karatA caMcala taraMga meM tuma mAnavatA ke unnAyaka bane pratikSaNa kATa-kATa kara yuga ke saba jar3atA maya bandhana Arya ! tumhAre caraNoM meM zata-zata abhivandana / prANa tumhAre sadA satya ke lie nichAvara prApya satya se bar3ha kara koI hai na tumhArA rAga, roSa ke sAre timira tirohita hote satya acala hai vimala vibhAsvara vaha ujiyArA jahA~ asatya kA poSaNa hotA, dukha hI dukha hai isIlie basa satya-sAdhanA tuma batalAte Atmodaya kI usa prazasta paddhati kA gaurava apane mukha se gAte gAte nahIM aghAte tApa zamana kA kArya sahA karate rahate ho miTA rahe ho pratipala vitatha janita prAkrandana mArya ! tumhAre caraNoM meM zata-zata abhivandana /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata, AcAryazrI tulasI aura vizva-zAMti zrI mananta mizra sampAdaka-sagmArga, kalakattA nAgAsAko ke khaNDaharoM se prazna vizva ke kSitija para isa samaya yuddha aura vinAza ke bAdala maMDarA rahe haiM / antarikSa yAna aura prANavika visphoToM kI gar3agar3AhaTa se sampUrNa saMsAra hila uThA hai / hiMsA, dveSa aura ghRNA kI bhaTTI sarvatra sulaga rahI hai / saMsAra ke vicArazIla aura zAntipriya vyakti prANavika yuddhoM kI kalpanA mAtra se AtaMkti haiN| briTena ke vikhyAta dArzanika baTTaiNDa ramela ANavika parIkSaNa-visphoToM para pratibandha lagAne ke lie 86 varSa kI Ayu meM satyAgraha kara rahe haiN| prazAnta mahAmAgara, sahArA kA registAna, sAiberiyA kA maidAna aura amerikA kA dakSiNI taTa bhayaMkara aNubamoM ke visphoTa se abhigaMjita ho rahe hai| soviyata rUsa ne 50 se 100 megAnaTa ke aNabamoM ke visphoTa kI ghoSaNA kI hai to amerikA 500 megATana ke bamoM ke visphoTa ke lie prastuta hai| soviyata rUsa aura amerikA dvArA nirmita yAna saikar3oM mIla U~ce antarikSa ke parde ko phAite hue candraloka taka pahu~cane kI taiyArI kara rahe haiN| choTe-choTe dezoM kI svatantratA bar3e rASTroM kI kRpA para Azrita hai| aise saMkaTa ke samaya svabhAvataH yaha prazna uThatA hai ki maMsAra meM vaha kauna-sI aisI zakti hai jo aNubamoM ke prahAra me vizva ko bacA sakatI hai| jina logoM ne dvitIya yuddha ke uttarArddha meM jApAna, nAgAsAkI aura hirozimA jaise zaharoM para aNubamoM kA prahAra hote dekhA hai, ve una nagaroM ke khaNDaharoM se yaha pUcha sakate haiM ki manuSya kitanA kara aura paizAcika hotA hai| nimsandeha mAnava kI krUratA aura paizAcikatA ke zamana kI kSamatA ekamAtra ahisA meM hai / satya aura ahiMsA meM jo zakti nihita hai, vaha aNu aura udjana bamoM meM kahA~ ! bhAratavarSa ke loga satya aura ahiMsA kI amogha zakti se paricita haiM; kyoMki imI deza meM tathAgata buddha aura zramaNa mahAvIra jaise ahiMsA-vratI hA haiN| buddha aura mahAvIra ne jisa satya va ahiMsA kA upadeza diyA, usI kA pracAra mahAtmA gAMdhI ne kiyaa| briTiza sAmrAjya ko samApta karane ke lie gAMdhIjI ne ahiMsA kA hI prayoga kiyA thaa| satya aura ahiMsA ke sahAre gAMdhIjI ne sadiyoM se paratantra deza ko rAjanaitika svatantratA aura cetanA kA patha pradarzita kiyaa| ataH bhAratavarSa ke loga ahiMsA kI amogha zakti se paricita haiN| satya, ahiMsA, dayA aura maMtrI ke sahAre jo lar3AI jItI jA sakatI hai, vaha aNubamoM ke sahAre nahIM jItI jA sktii| vartamAna yuga meM satya, ahiMsA, dayA aura maitrI ke sandeza ko yadi kisI ne adhika samajhane kA yatna kiyA hai to niHsaMkoca aNuvrata-Andolana ke pravartaka ke nAma kA ullekha kiyA jA sakatA hai / aNubama ke mukAbale prAcAryazrI tulasI kA praNavata adhika zaktizAlI mAnA jA sakatA hai / aNuvrata se kevala bar3I-bar3I lar3AiyA~ hI nahIM jItI jA sakatIM, balki hRdaya kI durbhAvanAmoM para bhI vijaya prApta kI jA sakatI hai| yuddha ke kAraNa kA unmUlaka ___jaina-sampradAya ke prAcAryazrI tulasI kA aNuvrata-Andolana naitika pamyutthAna ke lie kiyA gayA bahuta bar3A abhiyAna hai| manuSya ke caritra ke vikAsa ke lie isa pAndolana kA bahuta bar3A mahatva hai| corabAjArI, bhraSTAcAra, hiMsA,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 aNuvrata, prAcAryazrI tulasI paura vizva-zAnti dveSa, ghRNA aura anaitikatA ke viruddha prAcAryazrI tulasI ne jo aAndolana prArambha kiyA hai, vaha aba sampUrNa deza meM vyApta hai| praNavata kA abhiprAya hai una choTe-choTe vratoM kA dhAraNa karanA, jinase manuSya kA caritra unnata hotA hai| sarakArI karma cArI, kisAna, vyApArI, udyogapati, aparAdhI aura anIti ke poSaka logoM ne bhI aNvata ko dhAraNa kara apane jIvana . ko svaccha banAne kA yatna kiyA hai| kaThora kArAdaNDa bhogane ke bAda bhI jina aparAdhiyoM ke caritra meM sudhAra nahIM hamA, be praNavatI banane ke bAda saccaritra aura nItivAn hue| isa prakAra aNuvrata mAnava-hRdaya kI una burAiyoM kA unmUlana karatA hai jo yuddha kA kAraNa banatI haiN| prAcAryazrI tulasI kA maitrI-divasa zAnti aura sadbhAvanA kA sandeza detA hai| amerikA ke bhUtapUrva rASTrapati prAijana hovara aura soviyata pradhAnamaMtrI zrI nikitA ra zceva ke milana ke avasara para prAcAryazrI tulasI ne zAnti aura maitrI kA jo sandeza diyA thA, use vismRta nahIM kiyA jA sktaa| ant| rASTrIya tanAva aura saMgharSa ko rokane kI dizA meM aNuvrata-Andolana ke pravartaka AcAryazrI tulasI ko ullekhanIya saphalatA milI hai| unhoMne vibhinna dharmoM aura vizvAsoM ke madhya samanvaya sthApita karAne kA prayAsa kiyA hai| yahI prAcAryazrI tulasI ke aNuvrata-Andolana kI sabase bar3I vizeSatA hai| vizva-zAnti ke prasAra meM ullekhanIya yoga-vAna antarrASTrIya vicArakoM ke mana meM prAcAryazrI tulasI ne aNuvrata ke mAdhyama se vizva-zAnti aura sadbhAvanA ke prasAra meM ullekhanIya yoga-dAna kiyA hai| hiMsA kI dahakatI huI jvAlA para ve ahiMsA kA zItala jala chir3aka rahe haiN| prAcAryazrI tulasI kA aNuvrata-Andolana aba kevala bhArata taka hI sImina nahIM hai, balki usakA prasAra videzoM meM bhI ho gayA hai / himAlaya se kanyAkumArI naka sampUrNa bhArata kA paidala bhramaNa karake prAcAryazrI tulamI ne aNuvrata kA jo mandeza diyA hai, usame rASTra ke cAritrika utthAna meM mUlyavAna sahayoga milA hai| agara maMmAra ke sabhI bhAgoM meM loga aNavatoM ko grahaNa kareM to yuddha kI sambhAvanA bahuta aMzoM taka samApta ho jaayegii| vizva yuddha ko rokane ke lie AcAryazrI tulamI kA aNuvrata eka amogha astra hai| yUropa meM calane vAle 'naitika punarutthAna Andolana' kI tulanA meM aNuvrata-Andolana kA mahattva adhika hai| agara saMsAra ke viziSTa rAjanItijJa aNuvratoM ke prati apanI prAsthA prakaTa kareM to yuddha kA nivAraNa karanA prAmAna ho sakatA hai| keneDI, maikamilana, dagAla aura sAiceva jaise rAjanItijJa jisa dina aNavana grahaNa kara leMge, umI dina yuddha kI sambhAvanA samApta ho jaayegii| CN
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ santulita vyaktitva sAhU zAntiprasAda jaina zrI prAcArya tulasIjI mahArAja ne lagabhaga do varSa pUrva jaba eka pUrA cAturmAsa kalakale meM vyatIta kiyA to mujhe aneka bAra unake nikaTa samparka meM Ane kA praya sara milaa| do dina unakA vAsa mere nivAsa sthAna para bhI rahA / unakA saMyama unakI sAdhu vRtti ke anurUpa to hai hI, mujhe sabase adhika prabhAvita kiyA unake santulita vyaktitva kI usa pAvana madhuratA ne jo saMyama kA alaMkAra hai| unakA tasvabhradAna jitanA paramparAgata hai, usase adhika usameM ve aMga hai jo unake apane cintana, manana aura dhAtmAnubhAva se upaje haiN| unakI jIvanacaryA kA paramparAbada mArga kitanA kaThina aura kaSTasAdhya hai| maiMne pAyA hai ki prAcArya zrI dUsaroM ke zrAgrahoM ko panautI nahI dete, nanautiyoM ko AmaMtrita karate haiM aura dRSTi kA sAmaMjasya khojate haiN| tasvacarcA aura dhArmika pravacana ko unhoMne manuSya ke dainika jIvana kI samasyAoM se jor3a kara dharma ko jIvana kI gati aura hRdaya kA spandana diyA hai| aNuvratoM kI vyavasthA jina prAcAryoM ne kI thI, unake lie ye vrata samAja ke naitika gaMgaTana aura nirAkula saMrakSaNa ke sAdhArabhUta siddhAnta the jyoM-jyoM dharma jIvana se vicchinna hokara rUr3ha hotA gayA, aNuvrata kI mahattA usI anupAta meM zAstragata adhika aura jIvanagata kama ho gyii| praNayata carcA kI sArthakatA Andolana ke rUpa meM jo bhI ho, AcArya zrI tulasI ko isa bAta kA zreya prApta hai ki unhoMne dhanoM kA pratipAdana yuga ke saMdarbha meM kiyA aura vyApaka stara para samAja kA pyAna kendrita kiyaa| 1 AcAryazrI tulagI dhavala samAroha ke avasara para maiM apanI zraddhAMjali arpita karatA hU~ / ESYAN AzA kI jhalaka zrI trilokasiMha netA, virodhI bala, u0 pra0 vidhAna sabhA zrAcAryazrI tulasI prAdhunika yuga ke una logoM meM meM hai, jinhoMne samAja ke utthAna ke lie mahAna prayatna kiyA hai| unake dvArA saMcAlita prata cAndolana daraasala girate hue mAnava ko uThAne ke lie mahAna prayatna hai| kahane ko to vaha choTe-choTe vrata hai, kintu unake apanAne ke bAda koI aisI bAta nahIM raha jAnI jo manuSya ke vikAsa meM bAdhA phuNcaaye| saca bAta to yaha hai ki ve samaya ke khilApha canna rahe haiN| isa samaya aisA vAtAvaraNa hai ki cAroM aura DIla khAna najara mAtI hai / samAja bajAya jAti-vihIna hone ke maryAdA vihIna hotA jA rahA hai| aise samaya meM kisI kA yaha prayatna ki naI maryAdA kAyama ho, sAdhAraNa bAta nahIM hai| prAcAryajI jo kArya kara rahe haiM. usase isa deza meM bhASA kI jhalaka nikalanI mAlUma hotI hai| mujhe isameM sandeha nahIM hai ki samAja kA kalyANa inake batAye hue rAste se ho sakatA hai| mujhe isameM bhI sandeha nahIM ki jisa prakAra ve isa prAndolana kA saMcAlana kara rahe haiM, usameM avazya saphala hoNge|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra va buddha ke sandeza pratidhvanita zrI karaNasiMhajI, sadasya lokasabhA mahArAjA, bIkAnera aNuvrata-Andolana koI rAjanItika yajJa nahIM hai / yaha to mAnava mAtra kI zrAdhyAtmika unnati kA prayAsa hai| isakA uddezya hai ki jIvana pavitra bane / dainika jIvana meM saccAI va prAmANikatA shraaye| thor3e meM kahA jAye to aNuvrata prAndolana caritra kA prAndolana hai| yaha kisI sampradAya, jAti, dharma va vyakti vizeSa kA na hokara sabakA hai| isameM kisA adhikAra athavA pada kI vyavasthA nahIM hai| Aja ke yuga meM jaba hama apane cAroM ora dekhate haiM to bar3e duHkha ke sAtha anubhava karate haiM ki deza meM sarvatra bhraSTAcAra, jAtivAda, kSetravAda prAdi aneka viSaile kITANu hamAre samAja ko naSTa karane meM vyasta haiN| aisI dazA meM usakA uddhAra kevala aNuvrata jaise prAndolanoM dvArA hI ho sakatA hai / isake sAtha-hI-sAtha pratyeka Andolana ke saMcAlana meM usake pramukha kAryakartAoM meM usa prAndolana kI maryAdAnusAra kArya karane kI kSamatA kA honA bhI utanA hI Avazyaka hai jitanA ki usakA uddeshy| yaha kitanI prasannatA kI bAta hai ki praNavrataAndolana ko prAcAryazrI tulasI kA AzIrvAda prApta hai / Aja se lagabhaga 2500 varSa pUrva deza ke pUrvI aMcala se bhagavAn zrI mahAvIra aura gautama buddha ke prAdhyAtmika sandeza samaya bhAratavarSa meM gUMje the| bhagavAn zrI mahAvIra kA sandeza paca aNuvrata ke rUpa meM thA aura gautama buddha kA sandeza paMcazIla ke rUpa meM dhAvAvaMzrI tulasI kA praNava sandeza pazcima se pUrva kI ora pratidhvanita huA hai| yaha isa aMcala kA saubhAgya hai| unake dhavala samAroha ke avasara para unake kAryoM ke prati zraddhA prakaTa karanA pratyeka vicArazIla apanA kartavya samajhatA hai / | vikAsa ke sAtha dhArmika bhAvanA zrI dIpanArAyaNasiMha sicAI maMtrI, bihAra sarakAra AcArya zrI tulasI ke darzana prathama bAra kaI sAla pahale mujhe jayapura meM hue / taba se anekoM bAra unake darzana kA avasara mujhe milA hai| jana-samAja ke nainika bala ko bar3hAne ke lie unakA pravacana asaradAra hotA hai| barAbara paidala yAtrA kara samAja ke kalyANa ke lie ve rAstA banAte haiN| unakA sarala jIvana tathA sundara svAsthya bahuta hI prabhAvazAlI hai| bhAratavarSa prAja svatantra hai| vikAsa kA kAma joroM se cala rahA hai| aise samaya meM dhArmika bhAvanAoM kA samucita vikAsa hotA rahe aura samAja naitikatA ke rAste para cale, isakI bar3I AvazyakatA hai| aise kAryoM ke lie prAcAryathI tulamI jaise mArga darzaka kI zrAvazyakatA hai| merI zubha kAmanA hai ki prAcAryazrI tulasI svastha rahakara sadA samAja kA mArgadarzana karAte rheN|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ VAA AdhyAtmikatA ke dhanI zrI praphullacandrasena, mAtra maMtrI, baMgAla prAcAryazrI tulasI ne aNuvrata-pAndolana kA pravartana kara bhArata ke dharma guruSoM ke lie eka anukaraNIya udAharaNa upasthita kiyA hai| Aja jabaki jAti, prAnta, bhASA va dharma ke nAma para anekAneka jhagar3e khar3e ho rahe haiM, svArtha-bhAvanA kI prabalatA hai, sAmpradAyikatA niSkAraNa hI panapa rahI hai, prAcAryazrI tulasI dvArA naitika krAnti kA AhvAna macamuca hI unake dUradarzI cintana kA pariNAma hai / prAcAryajI vizuddha mAnavatAvAdI haiM aura pratyeka varga meM vyApta burAI kA nirAkaraNa karanA cAhate hai / mujhe unake darzana karane kA anekazaH saubhAgya milA hai aura nikaTa vaTha kara unake pavitra upadeza munane kA bhii| ve prAdhyAtmikatA ke dhanI haiM aura unameM sAdhanA kA prakhara teja hai| ve bhAratIta RSi-paramparA ke vAhaka haiM, ata: bhAratIya janatA ko unheM apane bIca meM pAkara gaurava kI anubhUti bhI hai| unake prati zraddhA abhivyakta karanA pratyeka dezavAmI kA apanA kartavya hai| AIRS OPERA W Apta-jIvana meM amRta sIkara zrI udayazaMkara bhaTTa prANayika yuddha ko rokane kA ekamAtra upAya aNvata-sAdhanA hai / yaddha yo ko nahIM roka skte| maraNa ke sAdhanoM se jIvana nahIM mila sktaa| zAnti, aparigraha, kSamA, prAtma-maMtoSa, sarvabhUtahite rati hI jIvana ke kalyANa-mArga hai| manuSya kA sabase bar3A duHkha tRSNAnoM ke pIche bhaTakanA hai| isa bhaTakAva kA kahIM anta nahIM hai| mRgatRSNA prajJAna saMbhRta hai, jo nirantara eka tRSNA meM dUsarI, tImarga isa prakAra ananta tRSNAoM ko utpanna karatI hai| tRSNA ajJAnAndha tama hai| usameM svArthoM kA prakAza hai, prakAzAbhAsa; evaM kAmanA kI pUrti me anya kAmanApro, ananta kAmanApoM ke cakkara meM hamArA jIvana bhramita hokara apti kA grAma ho jAtA hai| aisI avasthA meM Atma-saMtoSa, prAtma-cintana hI hameM ekAgra, zAnti, mardhanya sukha, parama tRpti de makatA hai| prAcAryazrI tulasI ne hameM isa dizA meM prApta-jIvana meM amana sIkara kI taraha naI dRSTi dI hai| mahimA, satya, asteya, aparigraha, kSamA, dayA ke akSaya astra dekara prAjIvanIya tattvoM se saMgharSa karake jIvana kA pratiSThA-praNa dAna kiyA hai| ahimA mArvakAlika amtra hai| bhale hI vaha kucha kAla ke lie nibala dikhAI de, kintu usase yugayugAntara prakAzita hote haiM aura isase pArasparika jIvana kI carama evaM parama prANamayI dhArAeM gatimAna hotI rahatI hai| satya AcaraNa, matya ke prati niSThA aura svayaM sanyAtmA ke darzana hote haiM, jo hamAre jIvana kA carama ullAsa hai| merI kAmanA hai, prAcAryazrI tulasI ke jIvana cintana se nikale 'maNavrata' ke udgAra nirantara hamAre lie cira sukha ke kAraNa bneN| hama apane meM apane sukha ko khojakaramAtma-prakAzA hoN| merA prAcArya tulasI ko zata-zata abhivandana /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ naitikatA kA vAtAvaraNa zrI mohanalAla gautama bhUtapUrva sAmudAyika vikAsamaMtrI, uttarapradeza sarakAra prAcAryazrI tulasI abhinandana grantha ke prakAzana kI yojanA ke bAre meM jAnakara atIva prasannatA huii| prAcAryazrI tulasI svayaM apane jIvana se tathA apane aNuvrata-pAndolana ke dvArA jisa naitikatA kA vAtAvaraNa utpanna kara rahe haiM, vaha Aja ke yuga meM bhAratIya jIvana ko sajIva aura sazakta rakhane ke lie prAvazyaka hI nahIM, apitu anivArya bhI hai / prAntarika zodha ke abhAva meM bAhya pragati kalyANaprada ke rathAna para hAnikara hogI, yaha nirvivAda hai| mujhe vizvAsa hai ki isa abhinandana grantha dvArA prAcAryazrI tulasI ke jIvana, vicAra paddhati aura kAryapraNAlI para jo bahumukhI prakAza par3egA, vaha hamAre jana jIvana ko pAlokita kara sahI mArga kI pora unmukha karane meM sahAyaka hogaa| prAcIna sabhyatA kA punarujjIvana mahAzaya banArasIdAsa guptA upamantrI, mela vibhAga, paMjAba sarakAra prAcAryazrI tulasI jaise usa mahAna tapasvI ke darzana maine usa samaya kiye the, jaba ki ve hajAroM mIla kI pada-yAtrA karate hue hAmI (paMjAva) padhAre the| maiMne bhI grApakA paMjAba sarakAra aura paMjAba kI janatA kI ora se, hajAroM nara-nArI jo bhArata ke sabhI prAnto me vahA~ pAye hue the, unakI vizAla upasthiti meM abhinandana aura svAgata kiyA thaa| prAcAryazrI tulasI kA yaha parizrama bhArata kI prAcIna sabhyatA ko punarujjIvita karane meM saphala ho rahA hai aura rhegaa| deza kI svatantratA ke bharaNa-poSaNa ke lie jahA~ tamAma sAdhana juTAne kI AvazyakatA hai, vahA~ isa deza meM caritra-nirmANa kA mahAna kArya calAne kI bhI mahatI AvazyakatA hai| Apake punIta prayatna ke phalasvarUpa lAkhoM prANI isa mahAn kArya meM juTe hue haiN| parantu isanA hI kAphI nahIM hai| yaha deza to bar3A mahAn hai| isakA bhUtakAla bar3A mahAna rahA hai| pAyo ! mila kara imake bhaviSya ko bhI ujjvala bnaaeN| maiMne pichale cAra sAloM meM prAcAryazrI tulasI ke caraNa-cihnoM para calane kA thor3A-sA prayAsa kiyA hai| padayAtrAeM kIM aura gAMva-gA~va meM jAkara sAMskRtika jIvana kA saMdeza diyaa| isase mujhe yaha anubhava huA ki yaha rAstA mahAn kalyANakArI hai| bhAratavarSa ko prApa jaise hajAroM tapasvI sAdhunoM kI parama aAvazyakatA hai tAki yaha deza phira se dharmaparAyaNa hokara U~ce bhAdarzoM, apanI sabhyatA aura saMskRti kI rakSA ke lie Apake batAye hue mArga para cala sake aura saMsAra meM phira vikhyAta hokara prAdhyAtmikatA ke prati AkarSaNa utpanna kara ske| maiM isa zubha avasara para ApakA abhinandana karatA huuN| OME
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvotkRSTa upacAra | bRndAvanalAla varmA, jhAMsI zrI parantu prAcAryazrI tulasI ke darzanoM kA saubhAgya to kabhI prApta nahIM huA, maiM patroM meM prakAzita unakI vANI ko nata mastaka hokara par3hA karatA hU~ / hamAre deza ke lie isa samaya aise mahAn satpuruSa kI parama AvazyakatA hai / samAja aura rASTra kA hI vaha hila nahIM kara rahe hai| pratyuta mAnava bhara kA bhii| rASTra meM kucha pravRttiyA~ vighaTana kI ora haiN| prAcArya zrI ghRNA zraura dveSa ko tirohita karavAkara samAja ko saMgaThita sacce aura kalyANakArI rUpa meM saMgaThita karane kA zubha kArya kara rahe haiN| sAtha hI ve vyakti ke vikAsa aura utthAna para bhI dhyAna diye hue haiN| tabhI to unhoMne kahA hai ki pratyeka vyakti kama-se-kama pandraha minaTa pratidina svAdhyAya kare aura ekAgra mana hokara kisI svastha viSaya kA cintana kre| Ajakala jahA~ dekhiye vahA~ jIvana para taraha-taraha kA bojha bar3hatA jA rahA hai| vyakti meM becainI bar3ha rahI hai| isake kAraNa samAja meM khaTapaTa aura vyaktiyoM meM nAnA prakAra ke roga phaina rahe haiN| mAcAyaMtrI kA batalAyA huma upacAra sarvotkRSTa hai / jo jisa prakAra ise apanA sake, pravazya apanAye aura usakA abhyAsa kre| mujhe rattIbhara bhI sandeha nahIM ki isameM vyakti ko santulana prApta hogA aura sAtha hI samAja ko sagaThana evaM utthAna / G AdhyAtmika jAgRti savAI mAnasiMhajI mahArAjA, jayapura AcAryazrI tulasI dvArA pravartita maNuvrata prAndolana ne gata bAraha varSoM meM jo pragati kI hai, vaha AdAtIta va santoSaprada hai| isa bhISaNa saMgharSa ke yuga meM janatA ko adhyAtma mArga pradarzana kI AvazyakatA hai| bhautika jAgRti meM adhika mahattvapUrNa hamArI prAdhyAtmika jAgRti hai, jisake abhAva meM jIvana mukhI nahIM bana sktaa| saMsAra kA vAstavika kalyANa tabhI ho sakatA hai, jabaki jana-sAdhAraNa ke caritra kI ora dhyAna diyA jaaye| AcAryazrI tulasI ne isa dizA meM cAritrika jAgRti kA eka Thosa kadama rakhA hai| sabase bar3I vizeSatA isa Andolana kI yaha hai ki binA kisI jAti, sampradAya aura varga-bheda ke janatA isameM bhAga lekara lAbhAnvita ho rahI hai| rASTravyApI isa punIta kArya kI pragati meM jina mahAnubhAvoM ne apanA yoga diyA hai, ve bhI badhAI ke pAtra haiN| merI hArdika kAmanA hai ki naitika nirmANakArI va jana-jIvana kI zuddhi kA yaha upakrama pUrNa saphalatA prApta kare evaM antarrASTrIya zAnti kI dizA meM eka mahatvapUrNa prayAsa siddha ho| prAcAryazrI tulasI kA tapaH pUta jIvana suSupta mAnavatA ko ubuddha karane meM saMjIvanI kA kArya kara rahA hai azAnti aura hiMsA se pratAr3ita samAja ko unake upadezoM se rAhata kI anubhUti hogI, isameM sandeha nahIM hai| /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ utkaTa sAdhaka zrI mizrIlAla gaMgavAla vittamantrI, madhyapradeza sarakAra yaha jAnakara atyanta prasannatA huI ki prAcAryazrI tulasI abhinandana grantha prakAzita ho rahA hai| prAcAryazrI tulasI ahiMsA aura satya ke upAsaka tathA bhAratIya saMskRti aura darzana ke utkaTa sAdhaka haiM / ve sarala, mRdubhASI 'mAdhu' zabda ko vAstavika rUpa meM caritArtha karane vAle prAdarza puruSa haiN| unake samakSa kisI bhI buddhijIvI kA mastaka zraddhA se nata ho jAtA hai| unakI gaNanA deza ke gaNamAnya sAhitya seviyoM aura saMskRta tathA darzana ke gine-cane vidvAnoM meM kI jAtI hai| unase aneka vyaktiyoM ko sAhitya aura darzana meM ruci rakhane kI preraNA milI tathA unake sAnnidhya me baiTha kara aneka janopayogI pustakoM kA sRjana karane kA anakoM ko avasara milaa| unhoMne kevala samAja kAhI mArga-darzana nahIM kiyA varana sAdhasamAja meM phailI aneka burAiyoM kA unmUlana karane ke lie saMskRti, darzana aura naitikatA ko nayA mor3a dekara adhyAtma kA sahI mArga prazasta kiyA / unakA vyaktitva tathA unake dvArA jana hita meM kiye gae aneka kArya donoM hI eka-dUsare ke pUraka hokara jana-mAnasa ke lie zraddhA kI vastu bane haiN| aise mahAn vyakti kA abhinandana grantha prakAzita kara nizcita hI samAja ke lie eka bar3A upAdeya kArya kiyA jA rahA hai| mameM pUrNa vizvAsa hai ki isase jana-mAnasa ko prAtmIya bodha prApta hogaa| maiM abhinandana grantha ko hRdaya me maphalatA cAhatA hai| mahAn AtmA DA0 kAmatAprasAda jaina, pI-eca0 DI0, ema0 pAra0 e0 esa0 saMcAlaka-akhila vizva ana mizana muvAsita phUloM kI sugandhi anAyAsa hI sarvatra phailatI hai / tadanurUpa jo mahAna prAtmA apanA samaya jJAnopayoga rUpa AtmAnubhUti-caryA meM bitAtA hai usakA yaza bhI diIdaganta meM phaila jAtA hai| kahA bhI hai-NANopayoga jo kAlagamai tasu taNiya kitti bhuvaNayalA bhamaha / zraddheya AcArya tulasIjI isI zreNI ke maMta hai, mahAna AtmA haiM / gata buddha jayantI samAroha ke avasara para jaba dillI meM jainoM ne jo sA~skRtika sammelana kiyA thA, usI meM hameM unake darzana karane kA saubhAgya hai prApta huaa| maMca para zveta vastroM meM sajjita ve bar3e hI maumya aura zAnta dikhAI par3a rahe the| unake hRdaya kI zabhra ujjvalatA mAno unake vastroM ko camakA rahI thii| unakA jJAna, unakI lokahita bhAvanA aura dharma-prasAra kA utsAha apUrva aura anukaraNIya hai| praNavata-pAndolana ke dvArA ve sarvadharma kA pracAra sabhI vargoM meM karane meM saphala ho rahe haiN| eka ora jahA~ ve mahAmanA rASTrapati aura pradhAnamaMtrI neharU ko sambodhita karate haiM to dUsarI ora gA~va aura khetoM ke kisAnoM aura majadUroM ko bhI sanmArga dikhAte haiN| unakA saMgaThana dekhate hI banatA hai ? ve sacce zramaNa haiN| unakA abhinandana sArthaka tabhI ho, jaba hama saba unakI zikSA ko jIvana meM utaareN| ina zabdoM meM maiM apanI zraddhA ke phUla unako arpita karatA huA unake dIrghamAyu kI maMgala kAmanA karatA huuN|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhAvazAlI cAritrika punarnirmANa DA0 javAharalAla rohatagI upamaMtrI, uttarapradeza sarakAra hamAre deza kI purAtana paramparA rahI hai ki jaba kabhI rASTra para koI saMkaTa bhAyA, RSi-muniyoM ne apanI sAdhanA aura tapobala ko lokopakAra kI dizA meM unmukha kiyA aura jana-sAdhAraNa meM Atma-vizvAsa paidA kiyA, jisake phalasvarUpa durUha kArya bhI sarala aura sugama ho gye| yaha paramparA bhAja bhI kisI-na-kisI rUpa meM vidyamAna hai / AcAryazrI tulasI sarIkhe birale loga hamAre bIca me haiM jo na kevala rASTra ke naitika utthAna meM lage hue haiM, varan usakI choTI se choTI zakti ke yatheSTa upayoga kI ceSTA kara rahe haiN| sAtha hI prAcArya pravara ke netRtva meM prabhAvazAlI sAdhu samAja jana samparka dvArA cAritrika punanirmANa ke kArya meM lagA huA hai| saca pUchA jAye to Aja ke yuga meM jaba hama prArthika evaM sAmAjika punarutthAna ke lie yojanAbaddha kArya kara rahe haiM, aNuvrata jaise prAndolana kA vizeSa mahatva hai / isase hamAre uddezyoM ko pUrA karane meM bar3A sambala milatA hai| ( mujhe prasannatA hai ki prAcAryazrI tulasI ke sArvajanika sevA kAla ke paccIsa varSa pUre hone ke upalakSa meM abhinandana kA Ayojana kiyA gayA hai| maiM Apake prayAsa kI saphalatA kI kAmanA karatA hU~ / tapodhana maharSi zrI lAlacanda seThI prAcAryazrI tulasI vartamAna prazAnti ke yuga meM zoka santapta prazAnta mAnava ko jIvana kI zAntimaya rUparekhA ke mArgadarzaka, tapodhana evaM maharSi ke rUpa meM bhAja bhArata meM vidyamAna haiN| prAcArya tulasIjI ne apUrva sAdhanA se na kevala apanA hI jIvana dhanya kiyA hai, balki apane prabhAvazAlI sAdhu-saMgha ko bhI eka vizeSa yatividhi dekara jana-kalyANa ke lie arpita kiyA hai, jo bar3A hI zreyaskara kArya hai| vaha kevala jaina samAja ke nimitta hI nahIM, varan samasta mAnava jAti ke lie eka dhyeya ke rUpa meM rhegaa| merI prAcArya tulasI ke prati ghaTTa baDhA hai jo pAvana kArya ve kara rahe hai, vaha didiganta meM unake nAma ko sadA amara rakhegA / dhavala samAroha manAne ke kAryakrama evaM abhinandana grantha kI rUparekhA kA jo nirmANa huA hai, tadartha hArdika badhAI detA hU~ aura cAhatA hU~ ki ye kArya khUba hI samArohapUrvaka sampanna hoM aura prAcAryazrI tulasIjI mahArAja ke tapa, jJAna evaM sadupadeza mAnava kI azAnti miTAkara unheM zAnti prApta karAne meM sahAyaka hoM, yahI merI hArdika kAmanA hai| merI bahuta dinoM se icchA ho rahI hai ki jhAkara mahAmahima zrI tulasIjI mahArAja ke darzana kara apane ko dhanya samajhaiM, kintu kAryAdhikya kI ulajhanoM ke kAraNa yaha icchA pUrNa nahI ho pA rahI hai aura mana kI mana meM hI gote khAtI rahatI hai| AzA hai ki yaha zubha dina bhI avazya hI prApta hogA /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka vizeSatAoM ke dhanI DA. paMjAbarAva dezamukha kRSimaMtrI, bhArata sarakAra yaha jAnakara mujhe prasannatA huI ki prAcAryazrI tulasI jI ke mahAna kAryoM ke prati zraddhAMjali arpita karane ke uddezya se unheM abhinandana grantha bheMTa karane kA nizcaya kiyA gayA hai| yoM to prAcAryajI aneka guNoM aura vizeSatAoM ke dhanI haihindI sAhitya, darzana aura zikSA bhI unake adhikRta kSetra haiM / saMskRta aura hindI bhASA ke vikAsa meM unakA vyApaka yoga hai, phira bhI unakI sabase bar3I vizeSatA to yaha hai ki unhoMne apane-Apako aura apane prabhAvazAlI sAdhu-saMgha ko jana-kalyANa ke lie arpita kiyA hai| mujhe AzA hai ki adhika-se-adhika loga unake mahAna kAryoM tathA prAdoM kA nusaraNa karate hue loka-kalyANa kI bhAvanA ko apnaayeNge| vAstavika unnati bhI gurumukha nihAlasiMha rAjyapAla, rAjasthAna prAcArya tulasI ke jIvana va kArya se hameM sadApreraNA milatI rahegI aura hamAga yaha prayatna honA cAhie ki jo siddhAnta unhoMne hamAre sAmane rakhe haiM unako grahaNa kr| deza kA vAstavika unnati tabhI ho sakatI hai jaba ki sAmAjika aura Arthika unnati ke sAtha-sAtha AdhyAtmika utthAna bhI ho| saphala baneM sarasaMghacAlakamA0 sa0 golavalakara mAcAryajI ko yahA~ ke sabhI kI ora se evaM pa0 pU0 zrI gurujI kI ora se vinamra praNAma preSita karane kI kRpA kareM / unako parama kRpAlu paramAtmA sudIrgha evaM nirAmaya bhAyu pradAna kare tAki duHkha se bhare hue, zoSita, pIr3ita, mArgadarzana ke lie idhara-udhara bhaTakane vAle vasta mAnava samAja ko patha-pradarzana karane meM ve saphala bneN| -ma00cocAIbAle
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja ke mUlyoM kA punarutthAna zrI mohanalAla sukhAr3iyA mukhyamaMtrI, rAjasthAna sarakAra majhe yaha jAna kara prasannatA hai ki yAcAryazrI tulasI dhavala samAroha samiti kI ora se eka abhinandana grantha bheTa kiyA jA rahA hai| - prAcAryazrI tulasI deza ke eka sAdhu-saMgha ke netA tathA aNuvrata-aAndolana ke praNetA hai, jisakA uddezya samAja ke mUlyoM kA punarutthAna tathA samAja kA naitika vikAsa hai / abhinandana grantha meM naitika tathA sAmAjika viSayoM para preraNAprada tathA upAdeya sAmagrI kA saMkalana hogA, aisA merA vizvAsa hai| maiM isa avasara para prAcAryapravara ke dIrgha jIvana ke lie zubhakAmanA karate hue grantha kI saphalatA cAhatA huuN| AcAra-pradhAna mahApuruSa zrI alagUrAya zAstrI banamaMtrI, uttara pradeza sarakAra zrI tulasIjI vartamAna yuga ke sadAcAra pracArako tathA prAcAra-pradhAna mahApuruSoM meM sUrya samAna dedIpyamAna vyakti hai| unakI preraNAoM me jana-mAnasa meM ucca AcaraNa ke lie uthala-puthala utpanna ho jAtI hai| mujhe inake darzana kA saubhAgya prApta huA hai| zrI tulasIjI dIrgha Ayu prApta kareM aura mAnava samAja ko AcArazikhara para le jAkara unheM mizilA kA adhikArI banAva, yahI kAmanA hai, Izvara se yahI yAcanA hai| apanA ho parizodhana DA0 harivaMzarAya baccana' ema0 e0, pI-eca0 DI0 mujhe yaha jAnakara prasannatA hai ki prAcAryazrI tulasI ke abhinandana kA Ayojana kiyA gayA hai| saMta kA abhinandana kyA? hama apanA hI parizodhana kara rahe haiN| yojanA kI saphalatA ke lie merI hArdika zubhakAmanA / saba kucha prAcArya ke anurUpa ho| ___ unake kArya se kauna aparicita hai| mujha-jaise aparArtha ko bhI unakI karuNA kA prasAda mila cakA hai| eka dina unhoMne svayaM pAda-vihAra se prAkara mere ghara para mujhe darzana diye the aura mere ghara ko pavitra kiyA thaa| mujhe unake viSaya meM kahane kA adhikAra nhiiN| merA praNAma unake caraNoM meM nivedita kara deN|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka anokhA vyaktitva munizrI dhanarAjajI mere dIkSaka, zikSaka va guru hone ke kAraNa maiM unheM asAdhAraNa pratibhA sampanna, sAhitya jagat ke ujjvala nakSatra, amita prAtmabalI, kuzala anuzAsaka va anuttara bhAcAra-nidhi Adi upamAnoM se alaMkRta karUM, aisI bAta nahIM hai| jisa prakAra sUrya kA prakAza, candramA kI zItalatA aura jaladhi kA gAmbhIrya pramANita karane kI AvazyakatA nahIM, usI prakAra mahApuruSoM ke vyaktitva ko nikhArane kI AvazyakatA nahIM hotI; vaha svataH nirita hotA hai / mahApuruSa jisa ora caraNa bar3Ate haiM, vahI mArga; jo kahate haiM, vahI zAstra aura jo kucha karate haiM, vahI kartavya bana jAtA hai| mahApuruSa tIna koTi ke mAne gaye haiM, 1. janmajAta, 2. zrama va yogyatA ke bala para aura 3. kRtrima, jina para mahAnatA thopI jAtI hai| prAcAryazrI tulasI ko janmajAta mahApuruSa kahane meM koI Apatti nahIM, kintu to bhI zrama aura yogyatA se bane isa svIkaraNa meM bhI do mata nahIM hoNge| kara-kakaNa ko darpaNa kI naraha hI pratyakSa ko pramANa kI apekSA nahIM hotii| itihAsa kahatA hai-pUrvajAta mahApuruSoM kA amara vyaktitva svataH dharA ke kaNa meM camatkRta huA hai to phira vartamAna meM ho to pAdacarya va navInatA kyA ho sakatI hai ? AcAryazrI tulasI ke vyaktitva kA aruNa Aloka majadUra kI jhoMpar3o se lekara gaSTrapati bhavana taka phaila cakA hai; isakI anubhUta yathArthatA ko spaSTa karake hI maiM Age likhanA caahuuNgaa| ghaTanA julAI san 1956 kI hai| rAjasthAna kI rAjadhAnI jayapura kI yAtAyAta saMkula mirjA ismAila roDa sthita dUgar3a bilDiMga kI dUsarI maMjila meM maiM ThaharA huA thaa| eka yuvaka pArivArika kalaha se Uba kara mere pAsa aayaa| kahane lagA mujhe maMgala pATha sunAyo / maiMne sunA diyaa| vaha usI samaya vahA~ me nIce sar3aka para kUda pdd'aa| maiM avAka raha gyaa| usake coTa bhI lgii| joroM se cillAne lgaa| maikar3oM lAga ikaTThe ho gye| vAtAvaraNa kucha kaluSita ho gyaa| use thAne meM le jAyA gyaa| vahA~ usane kaha diyA-usa makAna meM tIna sAdhu bhI Thahare hue haiN| unhoMne kisI ke kahane se niSkAraNa hI mujhe pakar3a kara nIce girA diyaa| thAnedAra ne pUchA-ve sAdhu kauna haiM ? usane kahA-prAcAryazrI tulasI ke ziSya terApaMthI sAdhu haiM / thAnedAra prAcAryazrI ke samparka meM pA cukA thaa| usane kahA-tuma jhUTha bolate ho / prAcArya tulasI va unake ziSya aisA kAma kabhI nahIM kara skte| maiM uname acchI taraha paricita huuN| Akhira do-cAra iNDe lagane para yavaka ne saccI ghaTanA rakha dI aura kahA maiM svayaM hI nIce girA thaa| sAdhuoM kA koI doSa nhiiN| maiMne bahakAve meM pAkara jhUTha hI unakA nAma liyA hai| prastu! yaha hai Apake bahumukhI vyaktitva kI paricAyikA eka choTI-sI ghttnaa| aAja pApakA vyaktitva eka rASTrIya paridhi meM sImita na rahakara antarrASTrIya khyAti prApta kara cukA hai| bambaI meM zrI verana prAdi katipaya amerikanoM ne prAcAryazrI se kahA--"hama aApake mAdhyama se aNavatoM kA pracAra apane deza meM karanA cAhate haiM, kyoMki vahA~ inakI AvazyakatA hai|" san 1954 meM jApAna meM hue sarva dharma sammelana ke pratinidhiyoM ne yaha nizcaya kiyA ki aNavatoM kA pracAra yahA~ bhI honA caahie| dvitIya mahAyuddha kI lapaToM se jhulase hue saMsAra ko 'prazAnta vizva ko zAnti kA sandeza' nAma se prApane eka sandeza diyA, jisa para TippaNI karate hue mahAtmA gAMdhI ne likhA, "kyA hI acchA hotA, duniyA ima mahApuruSa
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcApaMdhI tulasI abhimasana praya [ prathama ke batAye hue mArga para cltii|" sAtvika vicAradhArA kI apekSA Aja aneka vyakti prApake samparka ke lie utsuka rahate hai| usakA mUla kAraNa hai--mApakA prasaraNazIla vyaktitva / lAkhoM vyaktiyoM ne prApakA sAkSAta samparka kiyA hai| Apake nAma aura naitika upakramoM se to karor3oM vyakti paricita haiN| Apake prati jana-mAnasa kI jo zraddhA aura bhAvanA hai, usakA sahI citraNa isa laghukAya nibandha meM asambhava hai, kintu yaha kahane kA lobha bhI saMvRta nahIM kara sakatA ki prAcIna aura arvAcIna yugala vicAradhArAeM Apake prati prAzaMsopacita hai| yadyapi pApa kisI ko bhautika samaddhi athavA svarAjya-pradAna nahIM karate, kintu Apake preraNA pIyUSa se mAnava sahaja unmArga ko chor3a kara sanmArga ko grahaNa kara jIvana kA vAstavika lakSya prApta karane meM samartha ho sakatA hai| vividha samasyAyoM ko jar3a pApa vicAra-dAridraya ko hI mAnate haiN| manuSya kA vartamAna aura bhaviSya donoM vicAroM para hI avalambita hai| zuddha aura sAtvika vicAradhArA kI apekSA hai| isake abhAva meM aneka samasyAoM kA udgamana hotA hai| __ aApake vizAla vyaktitva ke aneka kAraNoM meM maiM prAcAra ko prAthamikatA detA huuN| jisakA mAcAra prAkAza kI taraha vizada aura susthira hai, usakA vyaktitva bhI ananta va asIma hai| prAcArahIna vyaktitva binA nIva ke prAsAda tulya hotA hai| kisI kA vyaktisva prAyogika hotA hai aura kisI kA naisargika / pApakA vyaktitva vidhAramaka hai| prAcAra kI apekSA naisargika aura vicAra-dAridraya ko miTAne kI apekSA prAyogika / prataH pApake vyaktitva ke mAge anokhA vizeSaNa yuktisaMgata hI hai|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavatA ke unnAyaka zrI yazapAla jaina sampAvaka-jIvana sAhitya AcAryazrI tulasI kA nAma maiMne bahuta dinoM se suna ramya thA, lekina unase pahale-pahala sAkSAtkAra usa samaya humA jabaki ve prathama bAra dillI prAye the aura kucha dina rAjadhAnI meM Thahare the| unake sAtha unake antevAsI sAdhu-mAdhviyoM kA vizAla samudAya thA aura deza ke vibhinna bhAgoM se unake sampradAya ke loga bhI bahuta bar3I saMkhyA meM ekatra hue the| vibhinna pAlocanAeM prAcAryazrI ko lekara jaina samAja tathA kucha jainenara logoM meM usa samaya taraha-taraha kI bAta kahI jAtI thii| kucha loga kahate the ki vaha bahuta hI sacce aura lagana ke prAdamI haiM aura dharma evaM samAja kI sevA dila se kara rahe haiN| hama ke viparIta kucha logoM kA kahanA thA ki unameM nAma kI vaDI bhUkha hai aura vaha jo kucha kara rahe haiM, usake pIche terApaMthI sampradAya ke pracAra kI tIvra lAlamA hai| maiM donoM pakSoM kI bAteM sunatA thaa| una sabako suna-suna kara mere mana para kucha ajIba-sA citra bnaa| maiM uname milanA TAlatA rhaa| acAnaka eka dina kisI ne ghara pAkara sunanA dI ki prAcAryazrI hamAre muhalle meM Aye hue haiM aura merI yAda kara rahe haiN| merI yAda ? mujhe vismaya humA / maiM gyaa| unake cAroM ora bar3I bhIr3a thI aura loga unake caraNa sparza karane ke lie eka-dUsare ko Thela kara Age Ane kA prayatna kara rahe the| jaise-taise usa bhIr3a meM se rAstA banA kara mujhe prAcAryazrI jI ke pAsa le jAyA gyaa| usa bhIr3a-bhAr3a aura kolAhala meM jyAdA bAtacIta honA to kahA~ sambhava thA, lekina carcA me adhika jisa cIja kI mere dila para chApa par3I, vaha thA prAcAryazrI kA sajIva vyaktitva, madhura vyavahAra aura unmukttaa| hama loga pahalI bAra mile the, lekina aisA lagA mAno hamArA pArasparika paricaya bahuta purAnA ho|| usake uparAnta prAcAryazrI meM aneka bAra milanA huaa| milanA hI nahIM, unase dila khola kara carcAeM karane ke avasara bhI prApta hue| jyoM-jyoM maiM unheM najadIka se dekhatA gayA, unake vicAroM se avagata hotA gayA, unake prati merA anurAga bar3hatA gayA / hamAre deza meM sAdhu-santoM kI paramparA prAcIna kAla se hI calI A rahI hai| prAja bhI sAdhu lAkhoM kI saMkhyA meM vidyamAna haiM lekina jo sacce sAdhu haiM, unameM se adhikAMza nivRtti-mArgI haiM / ve duniyA se bacate haiM aura apanI Atmika unnati ke lie jana-rava se dUra nirjana sthAna meM jAkara basate haiM / mAtma-kalyANa kI unakI bhAvanA aura ekAnta meM unakI tapasyA nisandeha sarAhanIya hai, para mujhe lagatA hai ki samAja ko jo pratyakSa lAbha unase milanA cAhie, vaha nahIM mila paataa| ravIndranAtha ThAkura ne likhA hai, "mere lie mukti saba kucha tyAga dene meM nahIM hai| sRSTi-kartA ne mujhe agaNita bandhanoM meM duniyA ke sAtha bAMdha rakhA hai|" prAcAryazrI tulasI isI mAnyatA ke poSaka haiN| yadyapi unake sAmane tyAga kA U~cA prAdarza rahatA hai aura ve usakI pora uttarottara agrasara hote rahate haiM, tathApi ve samAja aura usake sukha-duHkha ke bIca rahate haiM aura unakA mahaniza prayatna rahatA hai ki mAnava kA naitika stara U~cA uThe, mAnava sukhI ho aura samUcI mAnava-jAti mila-jala kara prema se rhe| vaha eka sampradAya-vizeSa ke prAcArya avazya haiN| lekina unakI daSTi aura unakI karuNA saMkIrNa paridhi se prAbUta nahIM hai|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana pantha [ prathama ve sabake hita kA cintana karate haiM aura samAja-sevA unakI sAdhanA kA mukhya aMga hai| gAMdhIjI kahA karate the ki samAja kI ikAI manuSya hai aura yadi manuSya kA jIvana zuddha ho jAe to samAja apane-Apa mudhara jaayegaa| isalie unakA ora hamezA mAnava kI zucitA para rahatA thaa| yahI bAta prAcAryazrI tulasI ke sAtha hai / ve bAra-bAra kahate haiM ki hara AdamI ko apanI ora dekhanA cAhie, apanI durbalatAmoM ko jItanA caahie| vartamAna yuga kI prazAnti ko dekha kara eka bAra eka chAtra ne unase pUchA-'duniyA meM zAnti kaba hogI?' AcAryazrI ne uttara diyA--- "jisa dina manuSya meM manuSyatA yA jaayegii|' apane eka pravacana meM unhoMne kahA-'roTI, makAna, kapar3e kI samasyA se adhika mahattvapUrNa samasyA mAnava meM mAnavatA ke prabhAva kI hai|' mAnava-hita ke cintaka mAnava-hita ke cintaka ke lie Avazyaka hai ki vaha mAnava kI samasyAoM se paricita rhe| prAcAryazrI usa dizA meM atyanta sajaga haiN| bhAratIya samAja ke sAmane kyA-kyA kaThinAiyA~ haiM, rASTra kisa saMkaTa me gujara rahA hai, antarrASTrIya jagata ke kyA-kyA mukhya masale haiM, inakI jAnakArI unheM rahatI hai| vastutaH bacapana se hI unakA jhukAva adhyayana aura svAdhyAya kI ora rahA hai aura jIvana ko ve sadA khulI mAMkhoM dekhane ke abhilASI rahe haiN| apane usI abhyAsa ke kAraNa Aja unakI dRSTi bahuta hI jAgarUka rahatI hai aura koI bhI choTI-bar3I samasyA unakI teja A~khoM se bacI nahIM rhtii| jaina-dharmAvalambI hone ke kAraNa ahimA para unakA vizvAsa honA svAbhAvika hai| lekina mAnavatA ke premI ke nAte unakA vaha vizvAsa unake jIvana kI zvAsa bana gayA hai| himA ke yuga meM loga jaba unase kahate haiM ki prANavika astroM ke sAmane ahiMsA kaise saphala ho sakatI hai to ve mApha javAba dete haiM, "logoM kA aisA kahanA unakA mAnasika bhrama hai| Aja taka mAnava-jAti ne eka svara me jaisA hiMsA kA pracAra kiyA hai, yA yadi ahimA kA karatI no svarga dharatI para utara pAtA / aisA nahIM kiyA gayA, phira ahiMsA kI saphalatA meM mandeha kyoM?" prAge ye kahate haiM-"vizva zAnti ke lie praNabama prAvazyaka hai, aisA kahane vAloM ne yaha nahIM socA ki yadi vaha unake zatru ke pAsa hotA to|" dharma puruSa pAnAryazrI kI bhUmikA munyataH AdhyAtmika hai / ye dharma-puruSa hai / dharma ke prati Aja kI baDhatI vimukhatA ko dekha kara ve kahate haiM, "dharma me kucha loga cir3hate haiM, kintu ve bhUla para haiN| dharma ke nAma para phailI huI bagaiyo ko miTAnA Avazyaka hai, na ki dharma ko| dharma jana-kalyANa kA ekamAtra mAdhana hai|" isI bAta ko pAge samajhAte hue ve kahate haiM-"jo loga dharma tyAga dene kI bAta kahate haiM, ve anucita karate haiN| eka AdamI gande viSaile pAnI se bImAra ho gyaa| aba vaha pracAra karane lagA ki pAnI mata pIo, pAnI pIne se bImArI hotI hai| kyA yaha ucita hai ? ucita yaha hotA ki vaha apanI bhUla ko pakar3a letA aura gandA pAnI na pIne ko khnaa| dharma kA tyAga karane kI bAta kahane vAloM ko cAhie ki ve janatA ko dharma ke nAma para phaile hue vikAroM ko chor3anA sigvAeM, dharma chor3ane kI sIkha na deN|" dharma kyA hai, isakI bar3e sarala subodha DhaMga se unhoMne ina zabdoM meM vyAkhyA kI hai-"dharma kyA hai ? satya kI khoja. AtmA kI jAnakArI, apane svarUpa kI pahacAna, yahI to dharma hai| sahI artha me yadi dharma hai to vaha yaha nahIM sikhalAtA ki manuSya manUSya se ldd'e| dharma nahIM sikhalAtA ki pUMjI ke mApadaNDa se manuSya choTA yA bar3A hai| dharma nahIM sikhalAtA ki koI kisI kA zoSaNa kare / dharma yaha bhI nahIM kahatA ki bAhya prADambara apanA kara manuSya apanI cetanA ko kho baitthe| kisI ke prati durbhAvanA rakhanA bhI yadi dharma meM zumAra ho to vaha dharma kisa kAma kaa| vaise dharma me kosoM dUra rahanA buddhimatApUrNa hogaa|"
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] mAnavatA ke unnAyaka [ 156 prAja rAjanIti kA bolabAlA hai| aisA pratIta hotA hai ki 'rAja' ko kendra meM rakha kara sArI nItiyA~ bana aura cala rahI haiM; jabaki cAhie yaha ki kendra meM manaSya rahe aura sArI nItiyoM usI ko lakSya meM rakha kara maMcAlita hoN| usa avasthA meM pramukhatA mAnava ko hogI aura vaha tathA mAnava-nIti rAja aura rAjanIti ke nIce nahIM, Upara hogii| prAja savame adhika kaThinAiyA~ aura gandagI isa kAraNa phailI hai ki rAjanIti jisakA dUsarA artha hai sattA, pada, logoM ke jIvana kA carama lakSya bana gaI hai aura ve sArI samasyAoM kA samAdhAna umI meM khojate haiN| kahA jAtA hai ki marvottama sarakAra vaha hotI hai jo logoM para kama-se-kama zAsana karatI hai| lekina isa saccAI ko jaise bhulA diyA gayA hai| isa sambandha meM prAcAryazrI kA rapaSTa mata hai-"rAjanIti logoM ke jarUrata kI vastu hotI hogii| kintu sabakA hala usI meM tUMr3hanA bhayaMkara bhUla hai| Aja rAjanIti sattA aura adhikAroM ko hathiyAne kI nIti bana rahI hai| isIlie usa para himA hAvI ho rahI hai| isame saMsAra sukhI nahI hogaa| saMsAra mukhI taba hogA, jaba aisI rAjanIti ghaTegI aura prema, mamatA tathA bhAIcArA bddh'egaa|" ve nAhate haiM ki pratyeka vyakti ko vikAsa kA pUrA avasara mile; lekina yaha tabhI sambhava ho sakatA hai, jabaki manAya svatantra ho / svatantratA se unakA abhiprAya yaha nahIM hai ki usake Upara koI AMkuza hI na ho aura vaha manamAnI kre| aisI svatantratA to arAjakatA paidA karatI hai aura usase samAja saMgaThita nahIM, chinna-bhinna hotA hai| unake kathanAnusAra"svatantra vaha hai, jo nyAya ke pIche calatA hai / svatantra vaha hai, jo apane svArtha ke pIche nahIM cltaa| jise apane svArtha aura gaTa meM hI Izvara-darzana hotA hai, vaha paratantra hai|" / Age ve phira kahate haiM-"maiM kisI eka ke lie nahIM khtaa| cAhe mAmyavAdI, samAjavAdI yA dUsarA koI bhI ho; unheM samajha, lenA cAhie ki dUsaroM kA ima garna para samarthana karanA ki ve unake pairoM tale cipaTe raheM, svatantratA kA mamarthana nahIM hai|" kuzala anuzAsaka ve kisI bhI vAda ke pakSapAnI nahIM haiN| ve nahIM cAhate ki mAnava para koI bhI aimA bAhya bandhana rahe, jo usake mArga ko avagaddha aura vikAsa ko kuNThina kre| para isame yaha na samajhA jAye ki saMgaThana athavA anuzAsana meM unakA vizvAsa nahI hai| ve svayaM eka mampradAya ke prAcArya haiM aura hajAroM sAdhu-sAdhviyoM ke mampradAya aura ziSya maNDalI ke magviyA hai| unake anagAsana ko dekha kara vismaya hotA hai| unake sAdhu-sAdhviyoM meM kucha to bahuta hI pratibhAzAlI aura vAgra buddhi ke hai| lekina kyA majAla ki ve kabhI anuzAsana se bAhara hoN| jaba kisI bhadra svArtha ke lie loga milate hai to unake gaTa banate hai aura garabandI nAdApi zreyagkara nahIM hotii| isI prakAra vAda kA artha hai, aAMkhoM para "mA caSmA car3hA lenA ki maba cIjeM eka hI raMga kI dikhAI deN| koI bhI svAdhInatA aura vikAmazIla vyakti na gaTabandI ke cakAra meM par3a sakatA hai aura na vAda ke / manapya apane vyaktitva ke dIpaka ko lekara bhale hI vaha kitanA hI choTA kyoM na ho, apane mArga ko prakAzamAna karanA rahe, jIvana ko UrdhvagAmI banAtA rahe, yahI usake lie abhIpTa hai| vAstavika svatantratA kA prAnanda bahI le sakatA hai, jo parigraha se mukta ho / aparigraha kI gaNanA paMca mahAvratoM meM hotI hai| prAcAryazrI aparigraha ke vratI haiN| ve paidala calate haiN| yahAM taka ki pairoM meM kucha bhI nahIM pahanate / unake pAma kevala sImita vastra, ekAdha pAtra aura kucha pustake haiM / samAja meM vyApta pAthika viSamatA ko dekha kara ve kahate haiM-"loga kahate haiM ki jarUrata kI bIje kama haiN| roTI nahIM milatI, kapar3A nahIM miltaa| yaha nahIM milatA, vaha nahIM milatA, grAdi prAdi / merA khyAla kucha aura hai| maiM mAnatA hU~ ki jarUrata kI cIje kama nahIM, jarUrateM bahuta bar3ha gaI haiM, saMgharSa yaha hai| ima meM se prazAnti kI cinagAriyA~ nikalatI haiN|" apanI prAntarika bhAvanA ko vyakta karate hue ve aAge kahate haiM-"eka vyakti mahala meM baiThA mauja kare aura eka ko khAne taka ko na mile, aisI prArthika viSamatA janatA se sahana na ho skegii|" "prakRti ke sAtha khilavAr3a karane vAle isa vaijJAnika yuga ke lie zarma kI bAta hai ki vaha roTI kI samasyA ko
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. ] prAcAryazrI tulasI minApana prAya nahIM sulajhA sktaa|" mAja kA yuga bhautikatA kA upAsaka bana rahA hai| vaha jIvana kI carama siddhi bhautika upalabdhiyoM meM dekhatA hai| pariNAma yaha hai ki Aja usakI nigAha dhana para TikI hai aura parigraha ke prati usakI mAsakti nirantara bar3hatI jA rahI hai / vaha bhUla gayA ki yadi sukha parigraha meM hotA to mahAbIra aura buddha kyoM rAjapATa aura duniyA ke baibhava ko tyAgate aura kyoM gAMdhI svecchA me akiMcana banate / sukha bhoga meM nahIM hai, tyAga meM hai aura gaurIzaMkara kI coTI para vahI car3ha sakatA hai jisake sira para bojha kI bhArI gaTharI nahIM hotii| prAcAryazrI mAnate haiM ki yadi pAja kA manuSya aparigraha kI upayogitA ko jAna le aura usa rAste cala par3e to duniyA ke bahuta se maMkaTa apane Apa dUra ho jaayeNge| mAnava ke vaiyaktika aura sAmAjika jIvana ko zuddha banAne ke lie prAcAryazrI ne kaI varSa pUrva praNavata-pAnyolana kA sUtrapAta kiyA thA aura vaha aAndolana aba deza vyApI bana gayA hai| usa naitika krAnti kA mUla uddezya yaha hai ki manuSya apane kaSAyoM ko dekhe aura unheM dUra kre| isake sAtha-sAtha jo bhI kAma usake hAtha meM ho, usake karane meM naitikatA kA pUrA-pUrA prAgraha rakhe / isa prAndolana ko adhika-se-adhika byApaka aura sakriya banAne ke lie prAcAryazrI ne bar3e parizrama aura lagana se kArya kiyA hai aura Aja bhI kara rahe haiM, cUMki isa Andolana kA antima lakSya mAnava jAti ko sukhI banAnA hai, isalie usakA dvAra saba ke lie khulA hai| usameM kisI bhI dharma, mata athavA sampradAya kA vyakti bhAga le makanA hai / aNavata ke vratiyoM meM bahuta me janetara strI-puruSa bhI haiN| isI Andolana ke antargata prati varSa ahiMsA tathA maMtrI-divasa bhI deza bhara meM manAye jAte haiN| jisase tanAva kA vAtAvaraNa mudhare aura yaha icchA sAmuhika rUpa se vyakta ho ki vAstavika sukha aura zAnti hiMsA evaM vaira se nahIM, balki ahiMsA aura bhAIcAre se sthApita ho sakatI hai| prabhAvazAlI vaktA aura sAhityakAra prAcAryazrI prabhAvazAlI vaktA tathA acche sAhityakAra bhI haiN| unake pravacanoM meM zabdoM kA prAimbara athavA kanA kI chaTA nahIM rhtii| ve jo bolate haiM, vaha na kevala sarala-subodha hotA hai, apitu usameM vicAroM kI spaSTatA bhI rahatI hai| jaTila-se-jaTila bAta ko ve bahuta hI sIdhe-sAde zabdoM meM kaha dete hai / kabhI-kabhI ve apanI bAta ko samajhAne ke lie kathA-kahAniyoM kA prAzraya lete haiM / ve kahAniyAM vAstava meM bar3I rocaka evaM zikSAprada hotI haiN| AcAryazrI prAyaH kavitAeM bhI likhate rahate haiN| jaba una kavitAoM kA sAmUhika rUpa meM sasvara pATha hotA hai to bar3A hI manohArI vAyumaNDala utpanna ho jAtA hai| lekina ve pravacana karate hoM athavA gadya-padya likhate hoM, unake sAmane mAnava kI mUrti sadA vidyamAna rahatI hai aura mAnavatA ke utkarSa kI udAtta bhAvanA unake hRdaya meM hiloreM letI rahatI hai| prAcArya vinovA kahA karate haiM ki bhUdAna yaja ke silasile meM unhoMne sAre deza kA bhramaNa kiyA hai| lekina unheM eka bhI durjana vyakti nahIM milaa| mAnava ke prati unakI yaha prAsthA unakA bahuta bar3A sambala hai| yathArthataH pratyeka vyakti meM sad aura asad donoM prakAra kI vRttiyAM rahatI haiN| AvazyakatA isa bAta kI hai ki sadasiyoM sadA jAgRta raheM aura asada vattiyoM ko manuSya para hAvI hone kA avasara na mile / AcAryazrI tulamI bhI isI vizvAsa ko lekara cala rahe haiN| ve logoM ko apane andara Atma-vizvAsa paMdA karane kI preraNA dete haiM aura kahate haiM ki isa duniyA meM koI bhI burA nahIM hai| acchA kAma karane kI kSamatA hara kisI meM vidyamAna hai| prAcAryazrI ke sAmane vAstava meM bar3A U~cA dhyeya hai, para mAnanA hogA ki kucha maryAdAeM unake kArya kI upayogitA ko sImita karatI haiN| ve eka sampradAya vizeSa ke haiM; ata: anya sampradAyoM ko avasara hai ki ve mAne ki ve unake utane nikaTa nahIM haiN| phira ve prAcArya ke pada para baiThe haiM, jo sAmAnya janoM ke barAbara nahIM, balki U~cAI para hai| isake matirikta unake sampradAya kI paramparAeM bhI hai| yadyapi unake vikAsazIla vyaktitva ne bahuta-sI anupayogI paramparAmoM ko chor3a dene
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya mAnavatAkeumnAyaka kA sAhasa dikhAyA hai| tathApi prAja bhI aneka aisI cIjeM haiM jo una para bandhana lAtI haiN| sahiSNutA kA mAdarza jo ho, ina kaThinAiyoM ke hote hue bhI unakI jIvana-yAtrA barAbara apane carama lakSya kI siddhi kI ora hI rahI hai| unameM sabase bar3A gaNa yaha hai ki ve bahata hI sahiSNa haiN| jisa taraha ve apanI bAta baDI zAnti se kaha taraha ve dUsare kI bAta bhI utanI hI zAnti se sunate haiN| apane se matabheda rakhane vAle athavA virodhI vyakti se bhI bAta karane meM ve kabhI udvigna nahIM hote| maiMne svayaM kaI bAra unake sampradAya kI kucha pravRtiyoM kI, jinameM unakA apanA bhI bar3A hAtha rahatA hai, unake sAmane pAlocanA kI hai| lekina unhoMne hamezA bar3I prAtmIyatA se samajhAne kI koziza kI hai| eka prasaMga yahA~ mujhe yAda prAtA hai ki eka jaina vidvAna unake bahuta hI mAlocaka the| hama loga vambaI meM mile / saMyoga se prAcAryazrI bhI una dinoM vahIM the / maiMne una sajjana se kahA ki Apako jo zaMkAeM haiM aura jina bAtoM se prApakA matabheda hai, unakI carcA Apa svayaM prAcAryazrI se kyoM na kara le? ve taiyAra ho gye| hama loga gaye kAphI dera taka bAtacIta hotI rahI / lauTate meM una sajjana ne mujhase kahA-"yazapAlajI, tulasI mahArAja kI eka bAta kI mujha para bar3I acchI chApa par3I hai|" maiMne pUchA- kisa bAta kI?" bole, "dekhiye, maiM barAbara apane matabheda kI bAta unase kahatA rahA, lekina unake cahare para zikana taka nahIM paaii| eka zabda bhI unhoMne jora me nahIM khaa| dUsare ke virodha ko itanI sahanazIlatA me munanA aura sahanA prAsAna bAta nahIM hai|' apane isa guNa ke kAraNa prAcAryazrI ne bahuta se aise vyaktiyo ko apanI ora AkRSTa kara liyA hai, jo unake sampradAya ke nahIM hai| apanI pahalI bheTa se lekara aba taka ke apane saMsarga kA smaraNa karatA hU~ to bahuta se citra prAMkhoM ke sAmane ghUma jAte haiN| unase aneka bAra lambI carcAeM huI haiM, unake pravanana sune haiM, lekina unakA vAstavika rUpa taba dikhAI detA hai, jaba ve dUsaroM ke daHkha kI bAta sunate haiN| unakA saMvedanazIla hRdaya taba mAnoM svayaM vyathita ho uThatA hai aura yaha unake cahare para ubharate bhAvoM se spaSTa dekhA jA sakatA hai| pichalI bAra jaba ve kalakatA gaye the to vahA~ ke katipaya logoM ne unake tathA unake sAdhu-sAdhvI varga ke viruddha eka pracAra kA bhayAnaka tUphAna khar3A kiyA thaa| unhI dinoM jaba maiM kalakatA gayA aura maiMne virodha kI bAta sunI to prAcAryazrI me milA / unameM carcA kii| prAcAryazrI ne bar3e vihvala hokara kahA-"hama sAdhu loga barAbara isa bAta ke lie prayatnazIla rahate haiM ki hamAre kAraNa kisI ko koI prasuvidhA na ho| "sthAna para hamArI sAdhviyA~ ThaharI thii| logoM ne hama se pAkara kahA ki unake kAraNa unhe thor3I kaThinAI hotI hai| hama ne tatkAla sAdhviyoM ko vahA~ se haTAkara dUsarI jagaha bheja diyaa| yadi hameM yaha mAlUma ho jAye ki hamAre kAraNa yahA~ ke logoM ko parezAnI yA amuvidhA hotI hai to hama isa nagara ko chor3a kara cale jaayeNge|" prAcAryazrI ne jo kahA, vaha unake antara se uThakara pAyA thaa| bhArata-bhUmi sadA se AdhyAtmika bhUmi rahI hai aura bhAratIya saMskRti kI gUMja kisI jamAne meM sAre saMsAra meM manAI detI thii| prAcAryazrI kI prAMkhoM ke sAmane apanI saMskRti tathA sabhyatA ke carama zikhara para khar3e bhA rahatA hai| apane deza se, usakI bhUmi se aura usa bhUmi para basane vAle jana se, unheM bar3I prAzA hai aura tabhI gahare vizvAsa ke sAtha kahA karate haiM-"vaha dina Ane vAlA hai, jaba ki pazu bala me ukatAI duniyA bhAratIya jIvana se ahiMsA aura zAnti kI bhIkha maaNgegii|" prAcAryazrI zata jIvI hoM aura unake hAthoM mAnavatA kI adhikAdhika sevA hotI rahe, aisI hamArI kAmanA hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmAnava tulasI pro0 mUlacanda seThiyA, ema. e. biralA prAIsa kAleja, pilAnI prAcAryazrI tulasI kA nAma bhArata meM naitika punarutthAna ke prAndolana kA eka pratIka bana gayA hai| jIvana ke vibhinna kSetroM meM vyApta bhraSTAcAra ke viruddha prAcAryazrI tulasI dvArA pravartita aNuvrata-Andolana andhakAra meM dIpa-zikhA kI taraha sabakA dhyAna AkRSTa kara rahA hai| eka mugdha vismaya ke sAtha yuga dekha rahA hai ki eka sampradAya ke prAcArya meM itanI vyApaka saMvedanazIlatA, dUradarzitA aura apane sampradAya kI paridhi se Upara uTha kara jana-jIvana kI naitika-samasyAnoM me ulajhane aura unheM sulajhAne kI pravRtti kaime utpanna huI ? prAcAryazrI tulasI ko nikaTa se dekhane vAle yaha jAnate hai ki imakA rahasya unakI mahAmAnavatA meM chipA hai| mAnavIya saMvedanA me prerita hokara hI unhoMne anaMtikatA ke viruddha prANuvrata-Andolana prArambha kiyaa| Aja ke yuga meM, jaba ki pratyeka varga eka-dUsare ko bhraSTAcAra ke lie uttaradAyI siddha karane kA prayatna kara rahA hai aura svayaM apane ko nirdoSa ghopita karatA hai, prAcAryazrI tulasI apane nirlepa vyaktitva ke kAraNa hI yaha anubhava kara make ki bhraSTAcAra eka varga-vizeSa kI samasyA na hokara nikhila mAnava-samAja kI samasyA hai| jitanI vyApaka samasyA ho, usakA samAdhAna bhI utanA hI mUlagrAhI honA caahie| prAcAryazrI tulamI ne isa mAnavIya samasyA kA mAnavIya samAdhAna hI prastuta kiyA hai| unakA mandeza hai ki jana-jIvana ke vyApaka kSetra meM, jo vyakti jahA~ para khaDA hai, vaha apane bindu ke kendra se vRtta banAte hue samAja ke adhikAdhika bhAga ko parizuddha karane kA prayatna kre| yahI kAraNa hai ki jaba anyAnya vinAraka vivAda aura vitarka ke dvArA pyAja ke chilake utArate hI raha gaye, prAcAryazrI tulasI apanI dana niSThA aura apAra mAnavIya saMvedanA ke mambala ko lekara bhraSTAcAra kI samasyA ke vyAvahArika mamAdhAna meM saMlagna ho gye| pavitratA kA batta yaha asvIkAra nahIM diyA jA sakatA ki kisI bhI samasyA ko umake vyApaka sAmAjika pariprekSya meM hI samabhA aura sulajhAyA jA sakatA hai; parantu jaba taka sAmAjika vAtAvaraNa meM parivartana nahIM ho, taba taka hAtha-para-hAtha dhara kara baiTe rahanA bhI to eka prakAra kI parAjita manovRtti kA paricAyaka hai / jo samAja-taMtra kI bhASA meM socate haiM, ve bar3e-bar3e AMkar3oM ke mAyA-jAla meM ulajhe hue nikaTa bhaviSya meM hI kisI camatkAra ke ghaTita hone kI prAzA meM nizceSTa baiThe rahate haiM, parantu jo mAnava ko vyakti-rUpa meM jAnate haiM aura nityaprati saikar3oM vyaktiyoM ke sajIva samparka meM Ate haiM, unake lie kArya-kSetra sadaiva khulA rahatA hai| prAcAryazrI tulasI ke lie vyakti samAja kI eka ikAI nahIM; pratyuta samAja hI vyaktiyoM kI samaSTi hai| ve samAja se hokara vyakti ke pAsa nahIM pahuMcate, varan vyakti se hokara samAja ke nikaTa pahu~cane kA prayatna karate haiN| samAja to eka kalpanA hai, jisakI satyatA vyaktiyoM ko samaSTi para nirbhara hai, parantu vyakti apanepApa meM hI satya hai, hAlAMki usakI mArthakatA samAja kI mukhApekSiNI hotI hai| prAcAryazrI tulasI kA aNuvrata-Andolana isI vyakti ko lekara calatA hai, samAja to usakA dUragAmI lakSya hai / ve vyakti ko sudhAra kara samAja ke sudhAra ko carama pariNati ke rUpa meM prApta karanA cAhate haiM; samAja ke sudhAra kI anivArya pariNati vyakti kA sudhAra nahIM maante| isalie unakA prayatna apane prArambhika rUpa meM kucha svalpa-sA, nagaNya-mA pratIta ho sakatA hai| parantu usameM mahAna sambhAvanA chipI
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] mahAmAnava tulasI huI haiN| kucha niSThAvAna vyakti samAja meM eka aisA pavitratA kA vRtta to banA ho sakate haiM, jo uttarottara vistRta hote hue kabhI sampUrNa samAja ko apane dhere ke andara le sakatA hai / kheda hai ki aNuvrata-pAndolana kI isa mahatI sambhAvanA kI ora vicArakoM kA dhyAna bahuta kama prAkRSTa huA hai| mitra, bArzanika aura mArga-darzaka dasa-bAraha varSoM ke sImita kAla meM prAcAryazrI tulasI ne apane praNuvrata-prAndolana ko eka naitika zakti kA rUpa pradAna kara diyA hai| isa prAndolana kA mUlAdhAra koI rAjanaitika yA Arthika saMgaThana nahIM, balki AcAryazrI tulasI kA mahAn mAnavIya vyaktitva hI hai| eka sampradAya ke mAnya bhAcArya hote hue bhI prAcAryapravara ne apane vyaktitva ko sAmpra. dAyika se adhika mAnavIya hI banAye rakhA hai| prAcAryapravara aNuvatiyoM ke lie kevala saMgha-pramukha hI nahIM, unake mitra, dArzanika aura mArga-darzaka (Friend, Philosopher and Guide) bhI haiN| ve apane jIvana kI kaThinAiyoM, ulajhanoM aura sukhaduHkha kI saikar3oM bAteM prAcAryazrI tulasI ke sammukha rakhate haiM aura unako apane saMgha-pramukha dvArA jo samAdhAna prApta hotA hai, vaha unakI sAmayika samasyAoM ko sulajhAne ke sAtha hI unheM vaha naitika bala bhI pradAna karatA hai jo antataH prAdhyAtmikatA kI ora agrasara karatA hai| AcAryazrI tulasI kI dRSTi meM hala hai halakApana jIvana kaa| prAcAryapravara manuSya ke jIvana ko bhautikatA ke bhAra me halakA dekhanA cAhate haiM, usake mana ko rAga-virAga ke bhAra se halakA dekhanA cAhate haiM aura antataH usakI AtmA ko karmoM ke bhAra se halakA dekhanA cAhate haiN| unakI dRSTi dhruva tAre kI taraha isI jIvamukti kI ora lagI huI hai| parantu ve lagha mAnava ko aMgulI pakar3a kara dhIre-dhIre usa lakSya kI ora Age bar3hAnA cAhate haiM / merI dRSTi meM prAcAryazrI tulasI Aja bhI samAja-sudhAraka nahIM, eka prAtma-sAdhaka hI haiM aura unakA samAja-sudhAra kA lakSya prAtma-sAdhanA ke lie upayukta pRSThabhUmi kA nirmANa karanA hI hai| Aja ke yuga meM jabaki pratyeka vyakti para koI-na-koI 'levala' lagA huA hai aura daloM ke daladala meM pha~se hae mAnavatA ke paira mukta hone ke lie chaTapaTA rahe hai, kisI vyakti meM mAnava kA hRdaya aura mAnavatA kA prakAza dekhakara cina meM grAhlAda kA anubhava hotA hai| hamArA yaha AhlAda pAzcarya meM badala jAtA hai, jaba ki hama yaha anubhava karate haiM ki eka bRhat evaM gauravazAlI sampradAya ke prAcArya hone para bhI unakI nivizeSa mAnavatA Aja bhI akSuNNa hai| nissandeha prAcAryazrI tulamI eka mahAna sAdhaka haiM, sahasroM sAdhakoM ke ekamAtra mArga-nirdezaka hai / eka dharma-saMgha ke vyavasthApaka haiM aura eka naitika Andolana ke pravartaka haiM ; parantu aura kucha bhI hone ke pUrva ve eka mahAmAnava haiN| ve eka mahAn maMta aura mahAna prAcArya bhI isI lie bana sake haiM ki unameM mAnavatA kA jo mUla dravya hai, vaha kasauTI para kase hue sone ke samAna zuddha haiN| prAcAryazrI tulasI ne apane prAcAryatva ke paccIsa varSa pUre kiye haiM aura isI upalakSa meM dhavala-samAroha manAyA jA rahA hai / sambhavataH rajata-samAroha imalie nahIM manAyA jA rahA hai ki vaha to unake lie miTTI hai| hA~, zvetAmbaraparamparA ke prAcArya hone ke nAte dhavala kA, unake lie kucha prAkarSaNa ho sakatA hai| unakI sampUrNa sAdhanA dhavalatA kI hI tomAdhanA hai-vastra kI dhavalatA, citta kI dhavalatA,vRttiyoM kI dhavalatA aura antataH AtmA kI amala dhvltaa| prAcAryazrI tulasI apane ko dhavala banA kara hI santuSTa nahIM hue, ve yuga kI kAlimA ko bhI dho-poMchakara dhavala banA dene para tule hue haiM / isIlie to Aja unake dhavala-samAroha meM eka vicAra aura eka lakSya meM vizvAsa rakhane vAle sabhI sampradAyoM aura daloM ke vyakti sammilita ho rahe haiN| isa dhavala-samAroha ke ujjvala kSaNoM meM una amala-dhavala caraNoM meM merA bhI praNata praNAma ! kyA merA yaha praNAma bhI usa mahAmAnava ke caraNoM meM jAkara dhavala bana sakegA ? he gaurava-giri uttuMga kAya! para-pUjana kA bhI kyA upAya?
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya saMta paramparA ke eka saMta DA0 yuddhavIra siMha adhyakSa, praudyogika salAhakAra pariSad, dillI prazAsana mari pravara zrI tulasI se merA samparka Aja se lagabhaga koI prATha daza varSa pUrva sthApita humA / usake bAda unake darzana aura unake bhASaNa sunane kA lagAtAra avasara milatA rhaa| unakI kRpA se maiMne terApaMtha, jisake ve zrAcArya haiM, usaka kucha sAhitya prAdi aura prAcAryazrI bhikSu kA jIvana caritra bhI pdd'aa| prAcAryazrI tulasI bhArata ke santoM kI paramparA meM eka santa tulya haiM ApakI vANI meM rasa hai, Apake samparka meM manuSya 'apanI prAtmA kA utthAna hote hue anubhava karatA hai| grApakA jIvana tapasvI jIvana hai aura ApakA vyaktitva AkapaMka hai| eka choTI-sI sampradAya ke netA hote hue bhI Apane hara majahaba aura hara prAnta ke acche-acche logoM ko prAkaSita kiyA hai| Apake zrAcArya-kAla ke paccIsa varSa pUrNa hone ke isa zubha avasara para maiM Apake caraNoM meM apanI hArdika zraddhAMjali samarpita karanA hai| Apane naitikatA kI ora vizeSa dhyAna diyA aura usI ke lie praNudrata grAndolana claayaa| Andolana meM bahuta se loga sammilita hue aura niHsandeha usakA asara bhI logoM para par3A hai| merI kucha aisI dhAraNa hai ki yadi zrAcAryapravara eka sAmpradAyika prAcArya na hokara mukta hote hue aisA Andolana calAte to usakA vyApaka asara hotA / Apake eka sampradAya ke prAcArya hone ke kAraNa janatA kA dhyAna sambhavataH itanA usa ora AkarSita na huA ho, jitanA honA cAhie thaa| phira bhI Apake tyAga, tapasyA aura vyaktigata prabhAva se prabhAvita hokara bahuta se logoM kA naitika utthAna hucA hai aura hogaa| merI Izvara se hArdika prArthanA hai ki prAcArya pravara dIrghAyu hoM aura unako jo ziSya mile, ve unake kArya ko mAge bar3AeM aura ve ziSya na kevala unake paMtha meM balki usake bAhara bhI mile, jisase unakA dhanyupayogI aura atyAvazyaka aNuvrata Andolana deza meM vyApaka rUpa dhAraNa karake deza kI bAcAra-hInatA aura giratI huI naitikatA ko rokane meM samartha ho; kyoMki svatantra bhArata sarvathA unnata tabhI hogA, jaba tyAga aura tapasyA evaM satya aura ahiMsA ke mUla siddhAntoM ko dhAraNa karake unakA pAcAra UMcA hogaa| prAcAryajI ko meM eka bAra phira namaskAra karatA hai aura unake prayatnoM kI saphalatA ke lie prArthanA karatA hai|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI kA vyaktitva : eka adhyayana mumizrI rUpacandajI jIvana ananta guNAtmaka hai| usakA vikAsa hI vyaktitva kI mahattA kA AdhAra banatA hai| mahAn aura sAdhAraNa; ye donoM zabda guNAtmaka tAratamya hI liye hue haiM, jo ki vyakti-vyakti ke vyaktitva kA vibhAjana karate haiM / anyathA hama eka vyakti ke lie mahAn aura dUsare vyakti ke lie sAdhAraNa zabda kA prayoga nahIM kara skte| prAcAryazrI mahAn haiN| kyoMki unakA vyaktitva mahAn hai unakA vyaktitva mahAna isalie hai ki ve sAdhAraNa kI bhUmikA ko viziSTa banAte hue calate haiN| koI bhI vyakti sAdhAraNa se aspRSTa raha kara mahAn nahIM banatA hai| kintu vaha sAdhAraNa ko viziSTa banane kA viveka detA hai, isalie mahAn banatA hai| merA viveka saba para chA jAye, yaha cetanA kA yaha hai mahatA usase pratIta hai| vaha pratyeka supupta viveka ko jagAne ke lie patha-nirdezana bhI karatI hai aura usake samucita vikAsa ke lie paryApta prakAza bhI detI hai / jahA~ isakA prabhAva hotA hai, vahA~ vyakti anuzAstA bana sakatA hai, mahAn nhiiN| sIdhe zabdoM meM kahe to usakA adhikAra kevala kalevara taka pahu~ca sakatA hai, prANa usake lie sadaiva hI agamya rahate hai| AcAryazrI kA vyaktitva mahAn isalie hai ki prANa unake lie gamya hI nahIM bane, vintu prANoM ne unakA anugamana kara unakA lakSya bhI pAyA / AcAryazrI kA vyaktitva bahumukhI hai| ve eka aura jahAM adhyAtma-sAdhanA meM tallIna haiM, vahAM dUsarI ora eka bRhata saMgha ke anuzAstA bhI / tIsarI ora ve vyakti-vyakti kI samasyAoM ko samAhita karane meM tatpara haiM to cauthI mora adhyayana, svAdhyAya aura zikSA asAra ke lie athaka prayAsa karate dikhAI dete haiN| prAcIna dhAgamika sAhitya kI zodha ke lie jahAM ve prazi juTe hue hai to isake sAtha hI jIvana kI prAcIna rUr3hatA ke unmUlana meM bhI ve baddha parikara hai / isa prakAra unake jIvana kA pratyeka kSaNa pradamya utsAha aura satata gatizIlatA se prota-prota hai| jIvana kI Dora ko hAtha meM thAmeM jo usako jitanA adhika vistAra de sakatA hai, vahI vyaktitva vikAsa kI samagratA pA sakatA hai| vyakti-vyakti meM apanatva kI puTa bikhera denA vyaktitva kI sabase bar3I saphalatA hai| yaha tabhI sambhava hai, jabaki vyakti apane vyakti' se Upara uTha kara apanA saba kucha utsarga kara de| jIvana ananta tRSNAoM kA saMgama sthala hai / yaha pratyeka jIvadhArI kI sAmAnya rafsthiti thI / kintu cintana kI udAttatA yahIM vizrAma lenA nahIM caahtii| vaha aura Age bar3hatI hai aura vahAM taka bar3hatI hai, jahA~ ki tRSNAeM chichalI banatI huI tRpti kA bhI pAra pAne kA yatna karatI hai| tRSNA aura tRpti hamArI mAnasika kalpanAoM kI hI to kalanAeM haiN| ye kalanAeM jaba unakA pAra pA meM tatra vyakti dehAtIta vana jAtA hai| vaisI sthiti meM usake lie bhAgata aura anAgata, dRzya aura adRzya kI sabhI sImAeM hone para unase vaha bAdhita nahIM ho sakatA kyoMki unheM vaha utsAhapUrvaka AtmasAt karane kA praNa liye calatA hai| utsukatA aura udvignatA jaisA koI bhI tattva usake lie dhavazeSa nahIM raha jaataa| jIvana kI do avasthAeM vyakti aura devatva jIvana kI ye do avasthAeM haiN| vyaktitva vaha hai jo ki vyakti kA sva hotA hai aura devatva vaha hai jo ki vyaktitva ko kucha viziSTa aizvarya meM samAropita karatA hai| vyaktitva laukika hotA hai aura devatva alIkika / alaukika hamAre vyavahAra ko nahIM sAtha shtaa| vaha vyavahAra ke lie sadA Adarza aura bhagamya hI banA rahatA hai,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya isalie usakI dRSTi meM usa (devatya) kA koI mUlya bhI nhiiN| prAcAryazrI eka mAnaba haiN| isalie unakA aMkana bhI unake apane vyaktitva se karanA adhika samucita hogaa| ve mAnava haiM, isalie sabhI mAnava vivazatAeM bhI unameM usI rUpa meM vidyamAna haiM, jisa rUpa meM pratyeka sAmAnya jIvana ke samakSa AtI rahatI hai / phira bhI unakA vyaktitva anya se viziSTa isalie hai ki unhoMne sAmAnya kI bhUmikA pAra kara vivazatAoM ko parAsta hI nahIM kiyA, kintu use sahayogI guNoM ke rUpa meM parivartita bhI kara diyaa| timira ko miTAnA unake jIvana kA lakSya nahIM, kintu usako Aloka meM parivartita kara denA, yahI unakA Atma-ghoSa rahA hai| virodhI ke sAtha bhI mitratA kA vyavahAra karanA pahisA kA vikAsa hai / kintu ahiMsA kI parAkASTA vaha hai, jahA~ zatru nAma kI koI cIja raha hI na jAye, saba kucha mitra meM pariNata ho jaaye| vyakti kI pratyeka pravRtti apane Asa-pAsa ke vAtAvaraNa kI anukUlatA pAkara phale-phUle yaha svayaM eka niSkriyatA hai| sakriyatA vaha hai, jahA~ vyakti jIvana bhara sthUla dRSTi se niSkriya raha kara bhI gatizIlatA ke lie jUjhatA rahe / gatizIlatA kabhI bhI vAtAvaraNa kI anukUlatA sahana nahIM kara sktii| pratikUla paristhiti meM bhI apanA dhairya na khoye yaha vyakti kI mahattA kA paricAyaka hai, kintu vyakti kI mahattA vahA~ duganI ho jAtI hai, jaba ki vaha patha meM pAne vAle pratyeka ror3oM ko bhI lakSya kA mahattva samajhA kara usameM gati-prerakatA bhara de / isameM prAcAryazrI siddhahasta haiN| ve calate haiM, pratikUla paristhiti meM bhI calate rahe hai, kintu akele hI nahIM, samUha ko sAtha lekara calate hai| ve pratyeka vyakti ko mahattva dete haiM aura usakI yogyatA kA aMkana bhI karate haiN| unakI gati kA krama bhI yahI hai ki jo gati se anajAna haiM, unheM gati kA bhAna karAnA; jo jAnate haiM, kintu phira bhI pramAdavaza ruddha haiM, unheM preraNA denA aura gati karane vAloM ko nirantara Age bar3hate rahane ke lie samucita avakAza denA / yogyatA kA mUlyAMkana jahA~ nahIM hotA, vahA~ naI pratibhAeM to vikasita ho hI nahIM sktii| kintu vikasita pratibhAeM bhI murajhA jAtI hai; ataH usakA samucita rUpa se niyojana karanA gatimattA ke lie matyanta Avazyaka hotA hai / kuzala manuzAsaka mAcAryazrI eka kuzala anuzAsaka haiN| anuzAstA bananA sahaja hai, kintu usameM kuzalatA nikhara pAye, yaha anuzAsana kI saphalatA hai| zAsaka zAsitoM ke sAtha ghula-mila jAye, yaha kuzalatA kI kasauTI hai| usa para kharA utarane vAlA hI saMgha ko vikAsa va vistAra de sakatA hai| kyoMki vahA~ anuzAsakatva bhI tyAga aura balidAna kI paridhi meM raha kara apanA kArya sAdhatA hai| prAja jahA~ anuzAsana karane kI vyakti-vyakti meM bhUkha lagI hai, vahA~ usake dAyitva ko samajhane kA prayAsa kahA~ hai ? AcAryazrI ne eka bAra apane pravacana meM kahA-'anuzAsaka banane kI apekSA anuzAsana kA pAlana karanA adhika sahaja hotA hai| anuzAsana-pAlana meM vyakti ko kevala apanI hI cintA hotI hai, kintu anUzAsakatva meM na jAne kitane anajAnoM kI bhI cintA rakhanI par3atI hai| anuzAsakatva kA dAyitva kyA lenA hai, mAno kA~ToM kA tAja dhAraNa karanA hai|' kintu isa gurutara bhAra kA mahattva tabhI hai, jaba anuzAsaka usake dAyitva ko smjhe| vastu satya hameM batAtA hai ki anuzAsana karanA eka pRthaka karma hai aura usake dAyitva ko samajhanA eka pRthak karma / dAyitva ke prabhAva meM hI anuzAsana lar3akhar3AtA hai, anyathA anuzAsana meM ucchRkhalatA panapa hI nahIM sktii| vartamAna rAjyataMtra vikAsa nahIM pA rahA hai, samAja-vyavasthA bhI asta-vyasta hai aura kaha denA cAhie ki bIte hue 'kala' ke mApa-daNDa 'pAja' ke samakSa lar3akhar3A rahe haiM aura pAne vAle 'kala' ke samakSa 'mAja' / aisA kyoM hai ? isalie ki dAyitva kA aMkana nahIM ho rahA hai| anuzAsakatva anuzAsana ko viveka detA hai ki vaha apanA kartavya smjhe| kintu usake sAtha hI yaha prazna bhI ubharatA hai ki usakA apanA bhI koI dAyitva hotA hogA? jahA~ yaha cintana nahIM hotA, vahIM zAsana krAnti kA rUpa letA hai| terApaMtha zAsana ekataMtrIya paramparA para AdhArita hai, isalie yaha adhika apekSita hotA hai ki usakA zAstA yogyatA sampanna ho / saMgha ke pratyeka vyakti ko niyantA ke rUpa meM vaha tabhI svIkArya ho sakatA hai jabaki zAstA ke prati pratyeka hRdaya samAna rUpa se zraddhA aura samarpaNa se pranvita ho aura zraddhA va samarpaNa ko zAstA tabhI prApta kara sakatA hai jaba ki usake samasta vyavahAra eka isa prakAra kI kasauTI para kase hoM, jo sarvamAnya haiN| prajAtaMtra meM isake lie sambhavataH
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ badhyAya | prAcAryathI kA vyaktitva : eka adhyayana [197 itanA mahatvapUrNa sthAna nhiiN| kintu ekataMtra meM isakA sarvopari sthAna hai| ekataMtra kA prayoga vahIM asaphala rahA hai, jahA~ ki zAstA ke vyavahAroM para mahaMtA ne apanA sthAna jamA liyaa| ekataMtra kI yahI sabase bar3I durbalatA hai aura yadi vaha kuzala anuzAstA dvArA pATa dI jAtI hai to vaha samAja sambhavataH anya kisI samAja se unnati aura vikAsa kI ghur3adaur3a meM pichar3a nahIM sktaa| mujhe eka ghaTanA yAda A rahI hai| eka bAra kI bAta hai ki AcAryazrI ke samakSa eka vivAdAspada prasaMga upasthita huaa| donoM pakSoM ne apane-apane pakSa sabalatA pUrvaka rkhe| prAcArya zrI sunate rahe aura sunate rahe kintu eka zabda bhI uttara meM nahIM khaa| bAta kI samApti para donoM hI pakSa nirNaya sunane ko zrAtura the| para zrAcAryazrI ne nirNaya kI apekSA usI dina se ekAsana (eka samaya bhojana) karanA prArambha kara diyaa| ekAsana kA pahalA dina bItA, dUsarA dina bItA aura tIsarA dina bhI bIta gyaa| donoM pakSoM ke zrAgraha para yaha nirmama prahAra thA jo use sahana nahIM kara skaa| usake bandhana DhIle par3e aura vivAda svayaM samAhita ho gyaa| taba sabhI ne mAnA ki vivAda ke anta ke lie yaha nirNaya usa nirNaya kI apekSA kahIM adhika dhamodha va sahaja thaa| aise eka nahIM, anekoM avasara zAstA ke samajha pAte haiM jabaki dhanuzAsana svayaM anuzAsaka kA parIkSaNa karanA cAhatA hai| parIkSaNa hI nahIM, kabhI-kabhI use anuzAsita bhI karatA hai tAki saMgha ko sucArutA banI rahe / AcAryazrI isameM kitane kuzala aura kahA~ taka saphala rahe haiM, isake lie terApaMtha saMgaThana kA sarvAgINa vikAsa eka jvalanta pramANa liye hamAre sAmane hai / pratyeka cetanA kA yaha svabhAva hotA hai ki vaha apane se bhinna cetanA meM kucha vaiziSTya khojanA cAhatI hai| jahA~ me vaha mila jAtA hai, use vaha saharSatayA apanA samarpaNa bhI kara detI hai, kintu samarpaNa bhI apanA sthAyitva nahIM gAr3atA hai, jahAM use nita naI sphuraNAeM aura use saMvArane vAlI sAja-sajjA milatI rahe / anyathA vaha asthAyI nahI bana sktaa| vaiziSTya bhI jaba dUsarI cetanA ko dene kA upakrama karane lagatA hai taba kRtrimatA panapane lagatI hai aura vaha usa durbalatA ko avasara pAkara prakaTa kara hI detI hai| saca to yaha hai ki vaiziSTaya se cetanA kA samarpaNa jaba taka svayaM kucha na kucha grahaNa karatA rahegA, taba taka hI vaha nibha sakegA / kRtrimatA bhale hI kucha samaya ke lie use bhulAve meM rakha sakatI hai, kintu samarpaNa usase preraNA nahI pA sktaa| isa dRSTi se bhI zraddheya kA vyaktitva usa rUpa meM nikhara yaha apekSita hotA hai, jisameM ki vaha sabakI zraddhA samAna rUpa se pacA ske| kSaNa-sthAyI bhAsthA ko pratipala bhaTakane kA bhaya banA rahatA hai to use anta taka nibhAne meM zraddheya bhI saphala nahIM ho sktaa| yaha eka aisA sambandha hai jisameM ki mastiSka kI apekSA hRdaya kA prAdhAnya hotA hai / yahI kAraNa hai ki tarka use siddha karane meM sadA hI asaphala rahA hai| vastuvRttyA terApatha saMgaThana meM zAsakazAsita kI bhAvanA ke prAdhAnya kI apekSA usameM guru-ziSya bhAva rahe, isa ora vizeSa dhyAna diyA gayA hai| netRtva mAnana karane vAloM meM netA kI anivAryatA kA bhAna ho, tabhI ziSyatva kA bhAva ubharatA hai| yahAM hRdaya kA prAdhAnya rahatA hai, mastiSka kA nhiiN| yahI kAraNa hai ki eka akicana saMgaThana jisake saMcAlana meM artha kA koI prazna hI nahIM, Aja do sau varSo se bhI prabhuNNa zraura gatizIlatA liye apane lakSya kI ora agrasara hotA rahA hai| maiM nahIM samajhatA ki vizva ke iti hAsa meM aisA eka bhI udAharaNa milatA ho jisameM ki binA kisI prakAra ke bhautika mUlyoM ke AdhArita koI bhI saMgaThana kA sthAyitva itane lambe samaya taka maura vaha bhI apanI uttarottara ujjvalatA aura vikAsa ko apane meM sameTe calA ho| prasiddha vicAraka jainendrajI se eka bAra terApaMtha ke bAre meM unake vicAra pUche gaye to unhone batAyA ki "jo kucha maiM jAnatA haiM, usase isa saMgaThana ke prati mujhameM vismaya kA bhAva hotA hai| kAraNa ki usake kendra meM sattA nahIM hai| sattA ko adhikAra, hathiyAra aura sampatti se surakSita aura samartha banAyA jAtA hai|" to kyA terApaMtha ko eka aise rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai jo ki sattA aura sampatti se dUra kucha parama tattvoM se hI apanI maulikatA saMcita karatA ho| yaha pUchane para unhoMne batAyA ki maiM isase sahamata huuN| kAraNa ki maiM mAstika hai| mAstika kA matalaba meM samaSTi ko citkendrita aura pitu saMcAlita mAnatA huuN| yaha cit-astitva kA saMsAra hai| merI zraddhA hai ki jahAM saMgaThana ke kendra meM yaha cit tatva hai, vahI saMgaThana kA jIvana hai aura zubha hai anyathA saMgaThana meM saMdigdha kA mela hotA hai aura usase phira jIvana kA prati hone lagatA hai| mAnava saMgaThana ke sambandha meM yaha zraddhA Aja khatma huI-sI jA rahI hai ki binA sattA aura sampadA ke vaha udaya meM pA sakatA yA kAyama raha sakatA hai|'' isa manAsthA ko TUTanA cAhie aura mAlUma honA cAhie ki kucha aura
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya bhI tattva hai-cinmaya tattva, prAdhyAtmika tattva, naitika tattva prAdi; jisa ke cAroM ora mAnava-saMghaTanA ho sakatI hai aura honI caahie| yadi aisA ho to merA vizvAsa hai, hama dekha pAyegeM ki yaha saMghaTanA kAla ko bhedatI huI sthAyI banatI hai, usameM ugane aura bar3hane ke bIja rahate haiN| saprANa netRtva vyakti aura saMgaThana itane saMzliSTa aura ekAtmaka hote haiM ki hama unameM vibheda dekha hI nahIM skte| yaha tabhI sambhava hai, jaba usakA netA saMghaTanAtmaka pravRttiyoM meM anuyAyI varga ko eka-rasa kara de| eka-rasAtmakatA vyakti saMThana ke bIca meM abhinnatA hI sthApita nahIM karatI, kintu vaha usame apanI anivAryatA bhI Aropita kara detI hai| vahA~ na vyakti saMgha ke lie bhArabhUta banatA hai aura na vyakti ke lie saMgaThana hI svataMtratA-apaharaNa kI sthiti upasthita karatA hai| jainendra jI ke zabdoM meM-"maiM svataMtratA zabda ko bahuta U~cA nahIM maantaa| mere nikaTa svataMtratA kI sArthakatA sarvathA dene meM haiM, lene meM tanika bhI nahIM, arthAt mujhe prema priya hai| apanI svataMtratA usa nAte mujhe apriya bhI ho sakatI hai| prAcArya to, mAna lo, eka ke bajAya aneka bhI ho sakate hai| lekina kyA AdamI meM antaHkaraNa aura viveka bhI do ho sakate haiN| kyA viveka ke Adhipatya ko svataMtratA kA ghAtaka kahanA hogA? yadi prAcArya sattA bhogI nahIM hai; usa samAja yA saMgha ke antaHkaraNa kA pratIka hai to usameM maiM pUrA-pUrA aucitya dekhatA huuN|" kintu yaha saba tabhI sambhava hai jabaki prAcArya yA saMgha-saMcAlaka usameM sajIvatA bhara de| mAnava kI pratyeka kRti apane meM eka prakalpita sambhAra lie hue hai| para vaha sambhAra tabhI khalatA hai, jaba vaha prANa-zUnya bana jAtA hai| pratyeka kalA meM amaratva vahIM nikharatA hai, jaba vaha sajIva aura jIvanta ho| niSprANa to yaha zarIra bhI mArabhUta bana jAtA hai| prAcAryazrI kI yaha sarvAdhika vizeSatA rahI hai ki unhoMne apane netRtva ko saprANa banAye rakhA hai| ise netA kI hI saphalatA mAnanA caahie| anupAlaka varga to use rUr3ha va niSprANa banAne ko pratipala tatpara dikhAI detA hai / vaha saMgha kI pratyeka paddhati ko zarIra se hI pakar3ane kA prayatna karatA hai| usake sAtha cetanA kahIM chUTa na jAye, yaha kArya usake netA se hI sambhava hotA hai| yahI kAraNa hai ki terApaMtha apanI ujjvalatara dhArA lie avirala gati se Age bar3ha rahA hai| saphala kalAkAra unake jIvana kA kalAtmaka pakSa adhika prabhAva aura pravAha pUrNa rahA hai| satyaM, zivaM, mundaraM manuSya kA svabhAva hai| vaha use apane jIvana meM sAkAra dekhanA cAhatA hai| kintu vaha tabhI sambhava hai jabaki vaha apanI pratyeka kRti me kalAtmakatA bhara de| hama satyaM, zivaM, sundaraM kA racanAtmaka rUpa kalA ko mAna le to koI asaMgata nahIM hogaa| isa prakAra pravRtti kI prANavattA ke lie yaha Avazyaka hai ki usameM kalA kA rUpa nikhre| pratyeka vastu meM jo sarasatA aura saundarya kA darzana hotA hai, vaha kalA kA hI pariNAma hai / kalAkAra umameM jitanI adhika kalAtmakatA bhara pAtA hai, usameM saundarya utanA hI adhika camatkAra liye avatarita hotA hai| dharatI kA pratyeka aNu apane meM saundarya sameTe hue hai| parantu usakA prakriyAtmaka aura prayogAtmaka rUpa kevala kalAkAra ke hAthoM se hI sambhava hotA hai| usakI kuzalatA pratyeka nIrasatA meM sarasatA uMDela detI hai| saMskRta vyAkaraNa kI duruhatA se usake chAtra anabhijJa nahIM haiN| sambhavataH vyAkaraNa kI isa durUhatA ke kAraNa saMskRta loka-bhApA banane meM abhI taka saphala nahIM ho rahI hai| kintu yahI viSaya jaba prAcAryazrI ke dvArA vidyArthIgaNa par3hate haiM to sacamuca hI yaha anubhava hotA hai ki yaha viSaya anya viSayoM se kama rasAtmaka nhii| para yaha anabhUti vyAkaraNa kI sugamatA siddha nahIM kara sktii| yaha to adhyApaka kI vilakSaNatA hai jo ki apane adhyApana meM vaha kalAtmakatA bhara detA hai jisase vidyArthI use kAvya kI-sI sarasatA prApta kara ske| isakA yaha pariNAma hai ki ve vyAkaraNa, darzana, tarka-zAstra aura Agamika jJAna jaise durgama viSayoM ko bhI saphalatApUrvaka prasArita karate rahe haiN| unhoMne saMskRta kA sAMgopAMga adhyayana svayaM to kiyA hI, kintu saMgha ke zikSA-pAThyakrama meM pramukha sthAna dekara mata-bhASA kahI jAne vAlI saMskRta-bhASA ko jIvantatA dI hai| ThIka isI prakAra unhoMne apane pratyeka kriyA-kalApoM meM kalA kI pUTa kA prAropaNa kiyA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya ] prAcAryazrI kA vyaktitva : eka adhyayana hai yA unakI pratyeka pravRtti meM kalA kA sphuraNa sahaja rUpa se hamA hai; kyoMki ve saphala kalAkAra jo tthhre| apanI prAtma-sAdhanA prAcAryazrI ke vyaktitva kA sarvAdhika mahattvapUrNa pakSa jime ki maiM mAnatA hai, unakI apanI prAtma-sAdhanA hai| pratyeka vyaktitva apanI durbalatAoM se adhika marmAhata hotA hai / yaha prAdhAta bhI aisA hotA hai jisakA vi. koI upacAra nahIM / vyaktitva kI sabase bar3I saphalatA vaha hotI hai, jahA~ vyakti svayaM apane me hI katarA jAtA hai| isakA prabhAva pratyeka kriyA meM kuNThA bharatA hai aura antataH asaphalatA aura nirAzA ke atirikta kucha bhI hAtha nahIM paataa| sAmAnyatayA sAdhanA aura saMsAra donoM ke kSetra sarvathA pRthaka-pRthak hote haiN| sAdhanA ke abhyAsa kAla ke lie yaha Avazyaka bhI hotA hai / anyathA saMsAra kI TeDI-mer3I pagaDaMDiyoM meM vaha kabhI hI bhaTaka jAye / kintu sAdhanA kI paripakvatA meM saMsAra usame aspRSTa nahIM rahatA hai / sAdhaka ke lie samUcA brahmANDa sAdhanAmaya ho jAtA hai| vaha sAdhanA ke utkarSa kA phala hai| usake lie yaha Avazyaka hotA hai ki sAdhaka apane kriyA-kalApoM meM sAdhanA kA samArohaNa kara de| vaha apanI pravRtti aura sAdhanA ke bIca vilagatA na panapane de| prAyaH sAdhaka vahIM phisalatA hai jabaki vaha sAdhanA aura pravRtti ke bIca sAmaMjasya nahIM rakha pAtA / jo isa para vijayI banA, vaha adhyAtma kI bhASA meM jIvana-mukta bnaa| prAcAryazrI apanI vartamAna avasthA meM sAdhanA kI kauna-mI bhUmikA pAra kara rahe haiM, yaha prazna mambhavataH unake lie nahIM hai, kintu hamAre liye avazya hai jo ki buddhi ke kaThaghare meM baMdhe hue haiN| ve apane meM jo kucha bananA cAhate haiM yA jo kucha haiM, vaha unake lie kucha bhI vizeSa nhiiN| kyoki ve apane meM eka-rasa hai| eka-ramatA meM kucha bhI bhinna nahIM raha jAtA aura umI eka-ramatA meM ve sAdhanA aura mamAra ko ghalA-milA dekhanA cAhate hai / vyakti aura mAdhanAke bIca meM samaya kI rekhAeM khica jAya, yaha unako bilkula mAnya nhiiN| unake apane zabdoM meM "vicAra pravAhamAna rahate haiM, taba taka unameM svacchatA rahatI hai| usakA pravAha rukatA hai, ve paMkila bana jAte haiN| rUDhiyA anAvazyaka nahIM hotii| vyakti yA samAja ko jIvita rakhane ke lie deza-kAla ke anurUpa rUr3hi kA pAlambana lenA hotA hai| yahA~ para rUr3hivAda nahIM hai / rUr3hivAda vaha hai, jo dezakAla ke badale jAne para bhI deza-kAla-janita sthiti ko na badalane kA Agraha kre|" isI bhAvanA ko lakSita karate hue kahA gayA : isa kAlapuruSa kI rekhA meM simaTe jIvana ko usa prasIma kI ora bar3hAnA cAhate ho, vyavahAra jahAM para tarala rUpa le baha jAtA usa carama satya ko vyakta banAnA cAhate ho| maca to yaha hai ki prAcAryazrI jo kucha hai, hamAre samakSa hai aura jo kucha bananA cAhate hai, vaha bhI dRSTi meM projhala nahIM hai| phira hamAre antara-cakSa yA carma-cakSa unhe kahA~ taka parakhate haiM, yaha apanI-apanI yogyatAoM para bhI avalambita hai|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya saMta tulasI zrI rAmasevaka zrIvAstava sahasampAdaka-vabhArata TAimsa, bambaI san 1955 kI bAta hai, jaba aNuvrata-pAndolana ke pravartaka prAcAryazrI tulasI bambaI meM the aura kucha dinoM ke lie ve malaNDa (bambaI kA eka upanagara) meM kisI viziSTa samAroha ke silasile meM padhAre hue the| yahIM para eka pravacana kA mAyAjana bhI huA thaa| sArvajanika sthAna para sArvajanika pravacana hone ke nAte maiM bhI usakA lAbha uThAne ke uddezya se pahuMcA huA thaa| pravacana maiM kucha anicchA se hI sunane gayA thA, kyoMki isase pUrva merI dhAraNA sAdhanoM tathA upadezakoM ke prati, vizeSatayA dharmopadezakoM ke prati koI bahuta acchI na thI aura aise prasaMgoM meM prAyaH mahAtmA tulasIdAsa kI usa paMkti ko doharAne lagatA thA jisameM unhoMne para upaveza kuzala bahutere, ne prAcarahiM te nara na ghamere kahakara pAkhaMDI dharmopadezakoM kI acchI khabara lI hai| parantu prAcAryazrI tulasI ke pravacana ke bAda jaba maiMne unakI aura unake ziSyoM kI jIvanacaryA kA nikaTa se nirIkSaNa kiyAtaba to maiM svayaM apanI laghutA se barabasa itanA daba-sA gayA ki prAtma-glAni eka abhizApa bana kara mere pIche par3a gaI aura prAcAryazrI tulasI jaise niroha saMta ke prati anajAne hI prazraddhA kA bhAva mana meM lAne ke kAraNa bar3A pazcAttApa humaa| mAre lajjA ke maiM kaI dinoM taka phira kisI aise samAroha meM gayA hI nhiiN| munizrI se bheMTa kucha dina bAda munizrI nagarAjajI kI sevA meM mujhe upasthita hone kA saubhAgya milaa| prApane mujhe praNavata para kucha sAhitya taiyAra karane kI preraNA dii| maiMne apanI asamarthatA ke sAtha apanI hInatA kA bhI spaSTataH nivedana kiyA aura batAyA ki aNuvrata-pAndolana ke kisI bhI niyama kI kasauTI para maiM kharA nahIM utara sakatA; taba, aisI sthiti meM isa viSaya para likhane kA mujhe kyA adhikAra hai.? munizrI ne kahA ki aNuvrata kA mUlAdhAra satya hai aura satya-bhASaNa kara Apane eka niyama kA pAlana to kara hI liyA / isI prakAra Apa anya niyamoM kA bhI nirvAha kara sakeMge / mujhe kucha protsAhana milA aura maiMne aNuvrata tathA prAcAryazrI tulasI ke katipaya granthoM kA adhyayana kara kucha samajhane kI ceSTA kI aura eka choTA-sA lekha munizrI kI sevA meM prastuta kara diyaa| lekha atyanta sAdhAraNa thA, to bhI munizrI kI vizAla sahRdayatA ne use apanA liyaa| taba se aNuvrata kI mahattA ko kucha prAMkane kA mujhe saubhAgya milA aura merI yaha bhrAnti bhI miTa gaI ki sabhI dharmopadezaka tathA saMta nire paropadezaka hI hote haiN| saca to yaha hai ki gosvAmI tulasI kI vANI kI vAstavika sArthakatA maiMne prAcAryazrI tulasI ke pravacana meM prApta kii| jIvana aura mRtyu gosvAmI tulasI ne naitikatA kA pATha sarvaprathama apane gRhastha jIvana meM aura svayaM apanI gahiNI se prApta kiyA thA; kintu prAcAryazrI tulasI ne to prArambha se hI sAdhu-vRtti apanAkara apanI sAdhanA ko naitikatA ke usa sopAna para pahu~cA diyA hai ki gRhastha aura saMnyAsI, donoM hI usase kRtArtha ho sakate haiN| tulasI-kRta rAmacaritamAnasa kI saSTi gosvAmI tulasI ne 'svAntaH sukhAya' ke uddezya se kI, kinnu vaha 'sarvAntaHsukhAya' siddha hunA; kyoMki saMtoM kI sabhI vibhU
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyAya dvitIya saMta tulasI [ 171 tiyA~ aura sabhI kArya anyoM ke lie hI hote mAe hai| paropakArAya satAM vibhUtayaH / phira prAcAryazrI tulasI ne to prArambha se hI apane sabhI kRtya parArtha hI kie haiM aura parArtha ko hI svArtha mAna liyA hai| yahI kAraNa hai ki unake praNavataAndolana meM baha zakti samAyI huI hai jo paramANu zakti-sampanna bama meM bhI nahIM ho sakatI; kyoMki aNuvrata kA lakSya racanAtmaka evaM vizvakalyANa hai aura prANavika zastroM kA to nirmANa hI vizva-saMhAra ke lie kiyA jAtA hai / eka jIvana hai to dUsarA mRtyu / to bhI jIvana mRtyu se sadA hI bar3A siddha huaA hai aura parAjaya mRtyu kI hotI hai, jIvana kI nhiiN| nAgAsAkI tathA hirozimA meM itane bar3e vinAza ke bAda bhI jIvana hiloreM le rahA hai aura mRtyu para aTTahAsa kara vAstavika mRtyu mAnava kI vAstavika mRtyu nanika hrAsa hone para hotI hai| naitika AcaraNa se hIna hone para vastutaH manuSya mRtaka se bhI burA ho jAtA hai, kyoMki sAdhAraNa mRtyu hone para 'AtmA' amara banI rahatI hai| na hanyate hanyamAne zarIre (gItA) / kintu naitika patana ho jAne para to zarIra ke jIvita rahane para bhI 'AtmA' mara cukatI hai aura loga aise vyakti ko 'hRdayahIna', 'anAtmavAdI', 'mAnavatA ke lie kalaka' kahakara pukAra uThate haiN| isI prakAra naitikatA se hIna rASTra cAhe jaisA bhI zreSTha zAsanatantra kyoM na agIkAra kare, vaha janatA kI AtmA ko mukhI tathA sampanna nahIM banA sktaa| aise rASTra ke kAnUna tathA samasta sudhAra-kArya prabhAvakArI siddha nahIM hote aura na usakI kRtiyoM meM sthAyitva hI pAne pAtA hai; kyoMki ina kRtiyoM kA prAdhAra satya aura naitikatA nahIM hotI, apita eka prakAra kI avasaravAditA athavA avasarasAdhikA vRtti hI hotI hai / naitika saMbala ke binA bhautika sukha-sAdhanoM kA vastunaH koI mUlya nahIM hotaa| praNu aura aNuvrata-prAndolana mAja ke yuga meM prANavika zakti kA prAdhAnya hai aura isIlie ise aNa yuga kI saMjJA denA sarvathA upayukta pratIta hotA hai| vijJAna Aja apanI carama sImA para hai aura usane aNamAtra meM bhI aisI zakti khoja nikAlI hai, jo akhila vizva kA saMhAra kucha minaToM meM hI kara DAlane meM samartha hai| isa sabaMsahArakArI zakti se sabhI bhayabhIta haiM aura tatIya vizvavyApI yuddha ke nivAraNArtha jo bhI prayAsa prakArAntara me Aja kiye jA rahe hai, unake pIche bhI bhaya kI yahI bhAvanA samAyI huI hai| pazcimI rASTroM kI maMgaThita zakti meM bhayabhIta hokara rUsa ne punaH prAvaka zastrAstroM ke parIkSaNa kI ghoSaNA hI nahI kara dI hai, vastutaH vaha do-cAra parIkSaNa kara bhI cakA hai| rUsa ke isa AcaraNa kI svAbhAvika pratikriyA amarIkA para huI hai aura amarIkA ne bhUmigata ANavika parIkSaNa prArambha kara diye hai| amarIkA prakSepAstro kI hor3a meM rUsa se pahale se hI pichar3A huA hai aura isalie rUsa ko usa dizA meM aura adhika bar3hane kA maukA vaha kadApi nahI de mktaa| sAtha hI, vizva ke anya dezoM para bhI isakI pratikriyA huI hai aura belpreDa meM prAyojita taTastha dezoM kA sammelana isa ghaTanA se kadAcit atyadhika prabhAvita humA hai; kyoMki sammelana zurU hone ke dina hI rUsa ne apanI yaha AtaMkakArI ghoSaNA kI hai| isa prakAra prAja kA vizva prANavika zakti ke vinAzakArI pariNAma se burI taraha asta hai| mabhI ora 'trAhi-trAhi-sI macI huI hai; kyoki yuddha zurU ho cakane para kadAcit koI 'trAhi-trAhi' pUkArane ke lie bhI zeSa na raha jaayegaa| isa viSama sthiti kA rahasya hai ki zAnti ke prAvaraNa meM yuddha kI vibhISikA sarvatra dikhAI par3a rahI hai ? parigraha aura zoSaNa kI janayitrI jaba mAnava bhautika tathA zArIrika sukhoM kI prApti ke lie pAzavikatA para utara pAtA hai aura apanI prAtmA kI pAntarika pukAra kA usake samakSa koI mahatva nahIM rahatA, taba usakI mahattvAkAMkSA parigraha aura zoSaNa ko janma
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 ] prAcAryamI tulasI abhimambana mamma detI hai, jisakA svAbhAvika pariNAma sAmrAjya athavA prabhatva-vistAra ke rUpa meM prakaTa hotA hai| apane lie jaba hama AvazyakatA se adhika pAne kA prayAsa karate haiM, taba nizcaya hI hama dUsaroM ke svatva ke apaharaNa kI kAmanA kara uThate haiM; kyoMki auroM kI vastu kA apaharaNa kiye binA parigraha kI bhAvanA tRpta nahIM kI jA sktii| yahI bhAvanA auroM kI svatantratA kA apaharaNa kara svacchandatA kI pravRtti ko janma detI hai, jisakA vyavahArika rUpa hama 'upanivezavAda' meM dekhate haiN| zoSaNa kI carama sthiti krAnti ko janma detI hai, jaisA ki phAMsa aura rUsa meM huyA aura pantataH hiMsA ko hI hama mukti kA sAdhana mAnane lagate haiM tathA sAmyavAda ke sabala sAdhana ke rUpa meM usakA prayoga kara zAnti pAne kI lAlasA karate haiM, kintu zAnti phira bhI mRga-marIcikA banI rahatI hai| yadi aisA na hotA to rUsa zAnti ke lie pramANavika parIkSaNoM kA sahArA kyoM letA aura kisI bhI samajhautA-vArtA kI pRSThabhUmi meM zakti santulana kA prazna kyoM sarvAdhika mahattva pAtA rahatA? mithyAcaraNa bhArata ke prAcIna evaM arvAcIna mahAtmAoM ne satya aura ahiMsA para jo atyadhika bala diyA hai, usakA mukhya kAraNa mAnava ko mukha kA vaha sopAna prApta karAnA hI rahA hai, jahA~ tRSNA aura vitRSNA kA koI cihna zeSa nahIM raha jaataa| sabhI dharmoM ne aparigraha aura tyAga para atyadhika bala diyA hai, jo mUlataH satya aura ahiMsA ke hI rUpAntara haiN| satya kI prApti ke lie satya kA AcaraNa anivArya batAyA gayA hai-saccaM logammi sArabhUyaM (jaina) yahi saccaM ca 'dhammo ca so sucI (bauddha) mahamanatAt satyamami (vaidik)| vAstavika dharma manamA, vAcA aura karmaNA zuddhAcaraNa mAnA gayA hai aura mana meM bhI pranikala pAcaraNa karane vAle ko 'pAkhaNDI' tathA 'mithyAcArI' batAyA gayA hai karmendriyANi saMyamya yaprAste manasA smaran / indriyAnvimahAtmA mithyAcAraH sa ucyte|| -gItA mithyAcaraNa svayaM apane meM eka chalanA hai, taba auroM meM bhI avizvAsa utpanna kare, to isameM prAzcarya hI kyA hai ? vizva kI mahAna zaktiyA~ zAnti ke nAma para yuddha kI gupta rUpa meM jo taiyAriyAM kara rahI haiM, yaha mithyAcaraNa kA hI dyotaka hai aura isIlie pUrva tathA pazcima meM pArasparika vizvAsa kA nitAnta hrAsa hokara bhaya kI bhAvanA uddIpta ho uThI hai| bhArata meM Aja sarvotkRSTa prajAtantra vidyamAna hote hue bhI prajA (janatA) sukhI evaM santuSTa kyoM nahI hai ? madyaniSedha ke lie itane kar3e kAnUna lAgU hone para aura kendra dvArA itanA adhika protsAhana diye jAne para bhI vaha kAragara hotA kyoM dikhAI nahIM par3atA? bhraSTAcAra rokane ke lie prazAsana kI ora se itanA adhika prayAsa kiye jAne para bhI vaha kama hone ke sthAna meM bar3ha kyoM rahA hai ? ina sabakA mUla kAraNa mithyAcaraNa nahI to aura kyA hai ? aAntarika athavA Atmika vikAsa kiye binA kevala bAhya-vikAsa bandhana-makti kA sAdhana nahIM ho makanA / vijJAna tathA aNu zakti kA vikAsamAtra hI utthAna kA ekamAtra sAdhana nahIM hai| aNuzakti (vijJAna) ke sAtha-sAtha Aja aNuvrata (naitika AcaraNa) ko apanAnA bhI utanA hI, apitu usame kahIM adhika, mahatva rakhatA hai, jitanA mahatva hama vijJAna ke vikAsa ko dete haiM aura jise rAjanItika svatantratA ke bAda Arthika svatantratA kA mUlAdhAra bhI mAna baiThe haiN| aNuvrata ke pravartaka prAcAryazrI tulasI ke zabdoM meM bhAratIya paramparA meM mahAn vaha hai jo tyAgI hai| yahA~ kA sAhitya tyAga ke mAdoM kA sAhitya hai| jIvana ke carama bhAga me nirgrantha yA saMnyAsI bana jAnA to mahaja vRtti hai hI, jIvana ke Adi bhAga meM bhI pravajyA prAdeya mAnI jAtI rahI hai : yavahareva virajet tarahareva pravajet / tyAgapUrNa jIvana mahAvrata kI bhUmikA yA nirgrantha vRtti hai| yaha nirapavAda saMyama-mArga hai, jisake lie atyanta virakti kI apekSA hai| jo vyakti atyanta virakti aura atyanta pravirakti ke bIca kI sthiti meM hotA hai, vaha aNuvratI
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyAya ] vittIya saMta tulasI banatA hai| mAnanda gAthApati bhagavAna mahAvIra se prArthanA karatA hai-'bhagavan ! Apake pAsa bahuta sAre vyakti nirgrantha banate haiM, kintu mujhameM aisI zakti nahIM ki maiM nirgrantha bnuuN| isalie maiM Apake pAsa pA~ca aNuvrata aura mAta zikSAvata; dvAdaza vratarUpa gRhI dharma svIkAra kruuNgaa|' yahA~ vAkti kA artha hai virkti| saMsAra ke prati, padArthoM ke prati, bhoga-upabhoga ke prati jisameM virakti kA prAbalya hotA hai, vaha nirgrantha bana sakatA hai / ahiMsA aura aparigraha kA vrata usakA jIvana-dharma bana jAtA hai| yaha vastu sabake lie sambhava nahIM / vrata kA aNu-rUpa madhyama mArga hai| avratI jIvana zoSaNa aura himA kA pratIka hotA hai aura mahAvratI jIvana duHzakya / isa dazA meM praNuvatI jIvana kA vikalpa hI zeSa rahatA hai| praNavata kA vidhAna vratoM kA samIkaraNa yA saMyama aura asaMyama, satya aura amatya, ahiMsA aura hiMsA, aparigraha aura parigraha kA mizraNa nahIM, apitu jIvana kI nyUnatama maryAdA kA svIkaraNa hai| cAritrika prAndolana aNuvata-Andolana mUlataH nAritrika Andolana hai| naitikatA aura satyAcaraNa hI isake mUlamaMtra hai| Atma-vivecana aura prAtma-parIkSaNa isake sAdhana haiN| prAcAryazrI tulasI ke anusAra yaha prAndolana kisI sampradAya yA dharma-vizepa ke lie nahIM hai| yaha to sabake lie aura sArvajanIna hai| aNuvrata jIvana kI vaha nyUnatama maryAdA hai jo sabhI ke lie grAhya evaM zakya hai / cAhe aAtmavAdI hoM yA anAtmavAdI, bar3e dharmajJa hoM yA mAmAnya sadAcArI, jIvana kI nyUnatama maryAdA ke binA jIvana kA nirvAha sambhava nahIM hai| anAtmavAdI pUrNa ahimA meM vizvAsa na bhI kareM, kintu hisA acchI hai, aisA to nahIM kahate / rAjanIti yA kaTanIti ko anivArya mAnane vAle bhI yaha to nahIM nAhate ki unakI patniyA~ unase chalanApUrNa vyavahAra kre| pramatya aura aprAmANikatA baratane vAle bhI dUsaroM se saccAI aura prAmANikatA kI prAzA karate hai| burAI mAnaya kI dularbatA hai, usakI sthiti nahIM / kalyANa hI jIvana kA carama satya hai jisakI sAdhanA vata (prAcaraNa) hai / aNavrata-pAndolana umI kI bhamikA hai| aNuvrata-vibhAga praNavata pAMca haiM-hisA, satya, acaurya, brahmacarya yA svadAra maMtoSa aura aparigraha yA icchA-parimANa / 1. pahisA-pahisA-aNvata kA tAtparya hai-anartha hiMsA se anAvazyakatA zUnya kevala pramAda yA ajJAnajanita himA meM bcnaa| himA kevala kAyika hI nahIM, mAnasika bhI hotI hai aura vaha adhika ghAtaka siddha hotI hai| mAnasika hiMsA meM sabhI prakAra ke zoSaNoM kA samAveza ho jAtA hai aura isIlie ahiMsA meM choTe-bar3e apane-birAne, spRzya-aspRzya prAdi vibhedoM kI parikalpanA kA niSedha apekSita hotA hai| 2. satya-jIvana kI sabhI sthitiyoM meM naukarI, vyApAra, gharela yA rAjya athavA samAja ke prati vyavahAra meM satya kA AcaraNa aNuvatI kI mukhya sAdhanA hotI hai| 3.pracaurya-lobhAvile prAyayA pravattam (jaina) loke pradinnaM nAdiyati tamahaMmi bAhmaNaM (bauddha) acaurya meM merI niSThA hai| corI ko maiM tyAjya mAnatA huuN| gRhastha-jIvana meM sampUrNa corI se bacanA sambhava na mAnate hae aNavatI pratijJA karatA hai-1. maiM dUsaroM kI vastu ko cora-vRtti se nahIM lUMgA, 2. jAnabUjhakara corI kI vastu nahIM kharIdaMgA aura na corI meM sahAyaka banaMgA, 3. rAjyaniSiddha vastu kA vyApAra ba pAyAta-niryAta nahIM karUMgA, 4. vyApAra meM prapramANikatA nahIM brtuuNgaa| 4. brahmacarya-1. tavesu vA uttama babhadheraM (jaina), 2. mAte kAmaguNe ramassu cittaM (bauddha) 3. brahma varSe ga 1 mo khalu mahaMtahA saMcAenimuNejAva pbvite| mahaNaM devANuppiyANaM mantie paMcANugaiyaM satasilvAvaiyaM hAdasa vihaM mihidhamma parivajjissAmi-upAsakavazAMga // 1 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya tapasA devA mRtyumapAdhnata (ved)| brahmacarya ahiMsA kA svAtmaramaNAtmaka pakSa hai| pUrNabrahmacArI na bana sakane kI sthiti meM eka patnIvata kA pAlana aNuvatI ke lie anivArya ThaharAyA gayA hai| 5.aparipaha-1. 'icchApAgAsasama praNAMtayA (jaina),2. tahallAyo sambadukhaM jinAti (bora),3. mAgRSaH kasyasviDanam (vaidika) parigraha se tAtparya saMgraha se hai / kisI bhI sadgRhastha ke lie saMgraha kI bhAvanA se pUrNatayA virata rahanA pasambhava hai| ata: aNuvrata meM aparigraha se saMgraha kA pUrNa niSedha kA tAtparya na lete hue amaryAdita saMgraha ke rUpa meM grahIta hai| aNuvratI pratijJA karatA hai ki vaha maryAdita pariNAma me adhika parigraha nahIM kregaa| vaha ghUsa nahIM legA / lobhavaza rogI kI cikitsA meM anucita samaya nahIM lgaayegaa| vivAha prAdi pramaMgoM ke silasile meM daheja nahIM legA, maadi| isa prakAra hama dekhate haiM ki praNavata vizaddha rUpa meM eka naitika sadAcaraNa hai aura yadi isa abhiyAna kA saphala pariNAma nikala sakA to vaha eka sahasra kAnUnoM se kahIM adhika kAragara siddha hogA aura bhArata yA anya kisI bhI deza meM aise mAcaraNa se prajAtantra kI sArthakatA caritArtha ho skegii| prajAtantra dharmanirapekSa bhale hI rahe, kintu jaba taka usameM naitikatA ke kisI maryAdita mApadaNDa kI vyavasthA kI guMjAiza nahIM rakhI jAtI, taba taka vaha vAstavika svatantratA kI sRSTi nahIM kara sakatA aura na hI janasAdhAraNa ke Arthika stara ko U~cA uThA sakatA hai / svatantratA kI proTa meM svacchandatA aura grAthika utthAna ke rUpa meM parigraha tathA zoSaNa ko hI khulakara khelane kA maukA taba taka nissaMdeha banA rahegA, jaba taka isa prANavika yuga meM vijJAna kI mahattA ke sAtha-sAtha aNuvrata-jame kisI naitika bandhana kI mahattA ko bhI bhalIbhAMti A~kA nahIM jaataa| vizva-zAnti kI kujI bhI isI naitika bandhana meM nihita hai / vastutaH paMcazIla, saha-astitva, dhArmika sahiSNutA aNanA ke aMgoMyAMga jaise hI hai / anaH prAcAryazrI tulamI kA aNuvrata-Andolana aAja ke aNuyuga kI eka viziSTa dena hI samajhA jAnA caahie| bhArata vizva meM yadi prAcIna athavA arvAcIna kAla meM kisI kAraNa sammAnita rahA athavA Aja bhI hai to apane satya, tyAga, mahimA, paropakAra (aparigraha) Adi naitika guNoM ke kAraNa hI, na ki apanI sainya zakti athavA bhautika zakti ke kaarnn| kintu, prAja deza meM jo bhraSTAcAra vyApta hai aura naitika patana jisa sImA taka pahu~cA sakA hai, use eka 'neharU kA AvaraNa' kaba taka Dhake rahegA? eka dina to vizva meM hamArI kalaI khala kara hI rahegI aura taba vizva hamArI vAstavika hInatA ko jAna kara hamArA nirAdara kiye binA na rhegaa| prataH bhAratavAsiyoM ke lie prANavika zakti ke sthAna meM prAja aNuvrata-aAndolana ko zaktizAlI banAnA kahIM adhika hitakArI siddha hogA aura mAnava, rASTra tathA vizva kA vAstavika kalyANa bhI isI meM nihita hai| prAcAryazrI tulasI kA vaha kathana, jo unhoMne usa dina apane pravacana meM kahA thA, mujhe aAja bhI yAda hai ki "eka sthAna para jaba hama miTTI kA bahuta bar3A aura U~cA Dhera dekhate haiM taba hameM sahaja hI yaha dhyAna ho jAnA cAhie, kimI anya sthAna para itanA hI bar3A aura gaharA gaDDhA khodA gayA hai|" zoSaNa ke binA saMgraha asambhava hai| eka ko nIce girAkara dUsarA unnati karatA hai / kintu jahA~ binA kisI kA zoSaNa kiye, binA kisI ko nIce girAye sabhI eka sAtha prAtmonnati karate haiM, vahI hai jIvana kA saccA aura zAzvata maarg| 'aNvata' naitikatA kAhI paryAya hai aura usake pravartaka prAcAryazrI tulasI mahAtmA tulasI ke paryAya kahe jA sakate haiN| . ..
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvA AcArya aura vRddha mantrI munizrI vinayavardhanajI mAcAryazrI tulasI ne bAIsa varSa kI alpatama Ayu meM prAcArya-pada kA bhAra smbhaalaa| unake mantrI munizrI maganalAlajI usa samaya lagabhaga unase tigunI prAyu meM the| yuvA prAcArya mora vRddha mantrI kA yaha eka anokhA mela thaa| yogya sevaka kA mila jAnA bhI svAmI ke saubhAgya kA viSaya hotA hai| yogya mantrI kA mila jAnA rAjA kA apanA saumAgya hai hI / mantrImani eka tape hue rAjasevaka the| isase pUrva ve kramazaH cAra prAcAryoM ko apanI asAdhAraNa mevAeM de cuke the / AcAryazrI tulasI ne unheM mantrI-pada se vibhUSita kiyA, para isase pUrva bhI ve apanI kArya-kSamatA se maMtrImuni kahalAne lage the| unakA mantrItva sarvasAdhAraNa se udabhUta huA aura yathAsamaya AcAryazrI tulasI ke dvArA maNDita huaa| mAcAryazrI ke zAsanakAla meM lagabhaga teIsa varSa kI sevAeM unhoMne dii| unake jIvana kI upalabdhiyAM agalI pIr3hI ke lie eka khoja kA viSaya bana gaI hai| pratyeka upalabdhi ke pIche unakA nIti-kauzala hI prAdhArabhUta thaa| eka-eka karake pAMca prAcAryoM se ye sammAnita hote rahe / yaha eka vilakSaNa bAta thii| isake mukhya kAraNa do the : eka to yaha ki pratyeka prAcArya ke pAsa samarpita hokara rahe / apanI yogyatA aura prabhAva kA upayoga unhoMne unake lie kiyaa| ve nitAnta niSkAma sevI the| sadevApabagato rAjA bhogyo bhavati maMtriNAM kA vicAra unako chanaka nahIM gayA thaa| AcAryazrI tulasI jaba saMgha ke nUtana adhinAyaka bane to unhoMne apanA sArA kauzala caturvidha saMgha kA dhyAna unameM kendrita karane ke lie lgaayaa| unhoMne prAcAryazrI ko antaraMga rUpa se sujhAyA-Apa samaya-samaya para mAdhu-mAdhviyoM ke bIca majhe koI na koI ulAhanA diyA kareM, isase anya sabhI loga anuzAsana meM calanA siikhge| prAcAryavara ne aise prayoga anekoM bAra kiye bhii| eka bAra kI ghaTanA hai-kucha eka pramukha zrAvaka kisI bAta ke lie anurodha kara rahe the| mantrImuni ne bhI unake anurodha kA samarthana kiyaa| zrAvakoM ne kahA-aba to Apa pharamA hI dIjiye; maMtrImuni ne bhI hamArA samarthana kara diyA hai| prAcAryazrI ne projasvI zabdoM meM kahA-kyA maiM saba bAteM maganalAlajI svAmI ke nirdeza para hI karatA huuN| saba zrAvaka sanna raha ge| yuvaka prAcArya ne apane vRddha mantrI ko kitanA pravagaNita kara diyaa| para vizeSatA to yaha thI ki maMtrImunikA nUra jarA bhI bigar3A nahIM / ve prAcAryoM ke lie vinamra parAmarzadAtA the / spaSTavAditA va siddhAntavAditA kA honA unake sira para nahIM thaa| loga unheM kabhI-kabhI 'jI hujUra' bhI batalAte, para prAcAryoM ke sAtha baratane kI unakI prapanI nizcita nIti thii| yahI kAraNa thA ki vibhinna nIti-pradhAna prAcAryoM ke zAsanakAla meM samAna rUpa se rahe / nAnA jhaMjhAvAta unake Upara se gujare, jinameM anekoM ke caraNa DagamagA gae, para ve apanI nIti para aTala rahe aura unakA sundara pariNAma jIvana bhara unhoMne bhogaa| ve apane jIvana meM sadaiva lokapriya rhe| jIvana ke uttarArddha meM to mAno ve sarvathA pranAlocya hI ho ge| isakA kAraNa thA, virodha kA pratikAra unhoMne virodha se nahIM kiyaa| 'mataNe patito vahniH svayamevopazAmpati' kI kahAvata caritArtha huii| pratispardhI bhI niHsantAna hokara samApta hote gae / lokapriyatA kA eka anya kAraNa thA ki ve dAyitva-mukta rahanA pasanda karate the| bahuta thor3e hI kAma unhoMne apane jimme le rakhe the| prAcArya hI saba kAma nibaTAte rahe, yaha unakI pravRtti thii| kisI ko anugahIta kara apanA prabhAva bar3hAne kA zauka unameM nahIM thaa| unakA vizvAsa thA-bhalAI asandigdha mahIM hotI, usameM kisI kI burAI bhI bahudhA phalita ho jAtI hai| isalie niliptatA hI vyakti ke lie sukhada mArga hai| ima vizvAsa meM saba loga bhale hI sahamata na hoM, para unakI lokapriyatA kA to yaha eka pramukha kAraNa thA hii|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAcAryazrI tulasI abhinandana anya [ prathama unake jIvana meM nita naye unneSa pAte rahate the| bahadhA avakAza prApta vyakti bahuta dinoM takalIpha kara apanA prabhAva sImita karatA hai| maMtrImuni 10 varSa taka jIe / varSoM taka ve vArdhakya aura rugNAvasthA se pUrI taraha prasita rahe, para unake jIvana kI yaha vilakSaNa bAta thI ki paristhitiyAM svayaM badalakara unake lie kisI na kisI prakAra se zreya baTora kara le paatiiN| TAlA gayA bhI zreya unheM caturguNita hokara miltaa| isa prakAra ye apane jIvana ke antima kSaNa taka nUtana hI bane rhe| unake jIvana kA eka ullekhanIya Ananda thA-ghora tapasvI munizrI sukhalAlajI aura vidyA vAridhi munizrI sohanalAlajI jaise prAtma sAtha muniyoM kA yoga / ve pratyanta mita-bhASI the| unake mukha se sadaiva napI-tulI bAta nikltii| dUsaroM ko dene ke lie unakI pramukha zikSA thI "bacana ratana mukhakoTa hai, hoTa kapATa bnnaay| sambhala-sambhala harapha kAr3hiye, nahIM paravaza par3a jaay| yahI dohA bacapana meM unhoMne mujhe yAda karavAyA thaa| ho sakatA hai unakI vANI kA saMyama hI unake lie vAsiddhi bana gayA ho| anekAneka loga Aja bhI unake vacana-siddhi kI gAthA gAte haiM / saradArazahara kI ghaTanA hai / munizrI nagarAjajI va munizrI mahendrakumArajI dillI kI ora vihAra karA rahe the| maMtrImuni pahuMcAne ke lie kucha dUra pdhaare| vandana aura kSamAyAcanA kI velA meM maMtrImuni ne munizrI nagarAjajI ke kAna meM kahA-"dekho, dillI jAno ho, javAharalAla neharU syU bhI bAta karanI par3e to bhI mana meM saMkoca nahIM raakhnno| zAsaNa rI bAta batAne meM koI Dara nhiiN|" munizrI vahA~ se vihAra kara gye| pradhAnamantrI neharU se munijanoM kA taba taka koI samparka nahIM thaa| koI prAsAra bhI sAmane nahIM the| usI varSa prathama bAra munizrI ne pradhAnamantrI kI 40 minaTa bAtacIta huii| munizrI ne jisa nissaMkoca bhAva me aNavrata-aAndolana kA kAryakrama sAmane rakhA ve atyanta prabhAvita he| unhoMne munizrI se prAcAryazrI ko dillI bulavAne kA bhI AmantraNa krvaayaa| aNuvata-sabhA meM bhAga lene kI bAta bhI usI samaya nizcita kara dii| yaha vahI varSa thA jisa varSa prAcAryavara saradArazahara caturmAsa karAkara kevala gyAraha dinoM meM dillI padhAre / rASTrapati tathA neharUjI ne prathama bAra aNukta AyojanoM meM bhAga liyaa| isa prakAra maMtrImani maganalAlajI svAmI kI vAsiddhi ke udAharaNoM ko saMjoyA jAye to eka bahuta bar3A grantha bana sakatA hai| unakI sevAeM terApaMtha sAdhu-saMgha ke lie mahAna thiiN| kauna jAnatA thA bhedapATa kI patharIlI bhUmi meM janmA yaha bAlaka mahAn dharma-saMgha kA mantrI banegA / kauna jAnatA thA, kevala bAraha pAne kI vidyA par3hane vAlA bAlaka itanA asAdhAraNa, dUradarzI aura anupama meghAvI hogaa| para yaha kahAvata bhI satya hai-"honahAra viravAna ke hota nIkane pAta" / jaba ye pAThazAlA meM par3hate the to guru ne buddhi-parIkSA kI dRSTi se sabhI chAtroM se pUchA-yajJopavIta kI khUTI kaunasI hai ? upasthita chAtra eka-dUsare kA muMha tAkane lge| guru ne inakI ora dekhA to unhoMne jhaTa se uttara de DAlA-yajJopavIta kI gvaMTI kAna hai| guru aura chAtra sabhI isa uttara me prAnanda-vibhora he| yaha hai saMkSepa meM yuvA prAcArya ke vRddha maMtrI kI jIvana gAthA / . /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta-phakIroM ke aguA begama pralIjahIra adhyakSA, samAja kalyANa borDa, uttarapradeza yaha jAnakara nihAyata khuzI huI ki prAcAryazrI tulasI dhavala samAroha samiti praNavata-prAndolana ke rahanUmA prAcAryazrI tulasIjI kA abhinandana samAroha manAne jA rahI hai aura unakI zAna meM eka abhinandana grantha bhI taiyAra kara rahI hai| prAcAryazrI tulasI hamAre deza ke una maMta-phakIroM ke agupA haiM, jinhoMne isa bAta ko mahasUsa kiyA ki deza kI prAjAdI ko kAyama rakhane ke lie yaha bahuta jarUrI hai ki hamAre deza ke rahane vAloM kA naitika aura cAritrika stara UMcA ho / isake binA kisI taraha se hamArI asalI tarakkI mumakina nahIM hai / isalie unhoMne apane sAr3he cha: sau ziSya sAdhunoM aura sAdhviyoM kA rujhAna isa ora khIMcA ki sAre deza kA dhyAna aNuvrata-Andolana ke asUloM kI ora khIMcane meM juTa jaano| itanA hI nahIM, unhoMne apane terApaMtha samAja ke sAtha sAre deza ko yaha mahasUsa karAyA ki praNavata ke asUloM para calanA hamAre lie bahuta jarUrI hai| eka bAra jaba aNuvrata-Andolana kA sAlAnA jalasA san 1957 meM sujAnagar3ha (rAjasthAna) meM hudhA to uttarapradezIya aNuvrata samiti ke saMyojaka ne hameM bhI usameM bhAga lene kI dAvata dii| yaha pahalA maukA thA jaba hamane najadIka se prAcAryazrI tulasI aura unake vidvAn va bahuta-sI vidyAoM va hunaroM meM mAhira ziSyoM, sAdhunoM aura sAdhviyoM ko dekhaa| ye sabhI acche-acche gharoM ke the aura sAre duniyAvI sukhoM ko chor3a kara isa naye sukha kI duniyA meM mA cuke the, jise hama rUhAnI jindagI kA sukha kahate haiN| prAcAryazrI tulasI se milane para hamane dekhA ki ve sahI mAne meM eka phakIra kI jindagI basara karate hae isa bAta kI koziza meM juTe hue haiM ki hamArI tarakkI ke sAtha-sAtha sArI duniyA kI tarakkI ho| yahI vajaha hai ki hindU, musalamAna, sikkha, IsAI sabhI loga unake batAye hue aNuvrata ke asUloM ko pasanda karate haiN| Aja ke jamAne meM hama insAna kA Arthika stara to UMcA karane meM juTe hue haiM, lekina usake mukAbale meM usake jIvana kA stara UMcA karane kI kitanI koziza hama kara rahe haiM, yaha socane kI bAta hai| hama apane deza kI tarakkI ke lie paMcavarSIya yojanA calA rahe haiM, lekina paMcavarSIya yojanAoM kI kAmayAbI ke lie jarUrI hai ki deza meM rahane vAloM kA naitika aura cAritrika stara kAphI UMcA ho| isake binA deza meM rASTrIya cetanA nahIM jAga sakatI hai| yaha to sabhI loga jAnate hai ki saca bolanA cAhie, kisI ko satAnA nahIM cAhie, duniyA bhara kI daulata baTorane kI koziza nahIM karanI cAhie, lekina savAla yaha hai ki kitane loga isa bAta para amala karate haiM ? prAcAryazrI tulasI kA Andolana mahaja lekcara dene kA yA nasIhata dene kA Andolana nahIM hai, balki yaha una bAtoM para amala karane kA pAndolana hai| prAcAryazrI tulasI aura unake ziSya khuda mahAvratoM kA pAlana karate hue haraeka ko isa bAta ke lie rAjI karane kI koziza karate haiM ki kama-se-kama loga aNuvratoM para calane kA ahada kreN| isake lie ve, jo loga ina prasUloM ko pasanda karate haiM, unase pratijJA-patra bharavAte haiM ki kama-se-kama eka sAla ve ina asUloM para jarUra cleNge| isa taraha se yaha mahaja kahane kI nahIM, balki karane kI taharIqa hai, jagane aura jagAne kI taharIka hai, nAmumakina ko mumakina banA dene kI taharIka hai| prAcAryazrI tulasI ne marIja iMsAna kI nabja ko acchI taraha se samajhA hai| use iMsAniyata kA paigAma kisa
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ] prAcArya bhI tulasI abhina [ prathama taraha sunAyA jAye aura usa para calane ke lie kisa taraha joza paidA kiyA jAye, yahAmAja ke jamAne meM aura logoM kI banispata jyAdA acchI taraha samajhA hai| Aja sabase jyAdA kamI caritra kI hai| mAja isa caritra kI kamI kI vajaha se eka iMsAna dUsare iMsAna kA aitabAra kho cukA hai, eka jamAta dUsarI jamAta kA aitabAra kho cukI hai aura eka mulka dUsare mulka kA aitabAra kho cukA hai| isa be - aitavAra (pravizvAsa ) ke jamAne meM haraeka ko eka-dUsare se khatarA paidA ho gayA hai aura isa khatare kA sAmanA karane ke lie duniyA ke mulka praNavama aura udajana bama prAdi kA sahArA le rahe haiM; jinake istemAla se na sirpha eka mohallA yA eka zahara, balki sUbe ke sUbe, deza-ke-deza sApha ho jaayeNge| aise nAjuka jamAne meM aNubama ke mukAbale meM aNuvrata prAndolana calA kara AcAryazrI tulasI ne duHkha aura nirAzA ke andhakAra meM bhaTakatI huI duniyA ko mumya-zAnti kI eka naI rozanI dI hai| yaha ThIka hai ki vrata Andolana ke calAne vAle prAcAryazrI tulasI jaina zvetAmbara terApaMtha-samAja ke naveM zrAcArya haiM, parantu merI dRSTi meM prAcArya zrI tulasI duniyA ko mAnavatA kA vahI sandeza munA rahe haiM jise kabhI yogirAja kRSNa ne sunAyA, mahAvIra svAmI ne sunAyA, mahAtmA gautama buddha ne sunAyA, jisake lie hajarata muhammada sAhaba ne hijarata kiyA aura hamAre deza ke rASTrapitA mahAtmA gAMdhIjI zahIda hue| Aja usI mAnavatA kA sandeza, iMsAniyata kA grAma prAcAryazrI tulasI aura prAcArya vinobA bhAve hameM sunA rahe haiN| hamArA yaha pharja hai ki tana, mana dhaura jI-jAna se jahA~ taka mumakina ho, unake isa grAndolana ko kAmayAba banAne kI hama pUrI koziza kreN| isI meM hama sabakI bhalAI hai, hamAre deza kI bhalAI hai aura hamArI isa duniyA kI bhI bhalAI hai| Aja aise mahAtmA AcArya zrI tulasI kA dhavala samAroha manAyA jA rahA hai| samajha meM nahIM AtA, kina zabdoM meM maiM apane jajbAta kA ijahAra karU~, kina zabdoM meM apanI bhAvanAMjali peza kruuN| phira bhI ina canda zabdoM meM maiM apanI khvAhiza kA ijahAra karatI hU~ ki ve cirAyu hoM aura saba logoM kI isI taraha aguvrata Andolana aura maMtrI- divasa zrAdi ke jariye rahanumAI kareM jisase ki hamArI yaha duniyA zrAja kI phailI huI musIbatoM me najAta pA sake, chuTakArA pA sake / zrAdamI sacce mAne meM prAdamI bana kara eka-dUsare kA mAna karanA sIkha ske| saba loga mila-julakara sukha se raha sakeM aura iMsAna kI khuzahAlI ke lie kina bAtoM kI jarUrata hai aura kina bAnoM kI nahI hai, yaha samajha sakeM, eka jauharI kI taraha hIre aura patthara kI pahacAna kara skeN|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzana ke adhikRta vyAkhyAtA saradAra jJAnasiMha rAvAlA sicAI aura bijalI maMtrI, paMjAba sarakAra bhI saMta sevA aura guru-bhakti para adhika saMta aura guru kA mahattva bhAratavarSa meM sadA se rahA hai| guru nAnaka ne se adhika bala diyaa| pAcAryazrI tulasI kevala saMta hI nahIM ve saMta-nAyaka haiN| unakI vANI sAr3he chaH sau sAdhu-sAdhviyoM kI vANI hai| praNuvrata prAndolana kA pravartana kara prApane sAre deza ko naitika udghoSa diyA hai| deza meM isakI sabase bar3I MatertA thI / deza AjAda huA aura bar3I-bar3I yojanAeM yahA~ kriyAnvita ho rahI haiN| para dezavAsiyoM kA cAritra yadi U~cA nahIM ho jAtA to vaha bhautika nirmANa kevala binA rUha kA zarIra raha jAtA hai| roTI dhaura kapar3e se bhI adhika jarUrI manuSya kA apanA caritra hai, para Aja hama jo mahatva roTI aura kapar3e ko de rahe haiM vaha caritra ko nhiiN| roTI aura kapar3e kI samasyA bhI tabhI banatI hai, jaba manuSya kA caritra U~cA nahIM rhtaa| manuSya jo apane bAre meM socatA hai, vaha par3osI ke bAre meM nahIM soctaa| choTe svArthoM ke lie bar3e svArthoM kA hanana karatA hai / bhAratavarSaM dhArmika deza kahalAtA hai| hama bAta-bAta meM dharma kI duhAI bhI dete haiM, para dharma kA jo svarUpa hamAre jIvana vyavahAra meM milanA cAhie, yaha nahI mila rahA hai| mAja dharma kevala maThoM, mandiroM, gurudvAroM taka hI sImita kara diyA gayA hai| dharma kA sambandha jIvana vyavahAra ke pratyeka kSaNa se rahanA caahie| bAjAroM aura grAphisoM meM jaba taka dharma nahIM pahuMcatA, taba taka deza kA kalyANa nahIM hai| dharma ke prabhAva meM hI jhUThA taula-mApa, corabAjArI aura rizvata zrAdi cala rahe haiN| jahA~ taka maiM samajha pAyA hU~, aNuvrata prAndolana kA janma dharma ke isI dabe pahalU ko uThAne ke lie huA hai| aNuvrata Andolana dharma ko bAjAroM, grAphisoM aura rAjanaitika va sAmAjika kSetroM meM lAnA cAhatA hai toM kA hArda hai kisI bhI kSetra meM kArya karatA huA vyakti apane dharma-karma ko na khoye insAniyata kA khayAla rkhe| koI bhI anaitika karma na kareNuvrata mAndolana kA jitanA vistAra hamAre deza meM hogA, utanA hI deza hara mAne meM UMcA hogaa| mujhe yaha jAna kara bahuta hI prasannatA huI ki zrAcAryazrI ke netRtva meM sAr3he chaH sau sAdhu-sAdhvijana vyavasthita rUpa se sAre deza meM naitika jAgRti kA kArya kara rahe haiN| maiMne dillI meM munizrI nagarAjajI ke pAsa vaha tAnikA bhI dekhI, jisameM aNuvrata kendroM kA aura vahA~ kArya karane vAle sAdhujanoM kA pUrA byaurA thA / sacamuca yaha vArya sAdhu-saMtoM se hI hone kA hai| bhAratavarSa ke koTi-koTi loga jisa zraddhA se unakI bAta sunate haiM, utanI aura kisI kI nahIM usakA eka kAraNa bhI hai aura vaha yaha hai ki ve jo kahate haiM, usakA apane jIvana meM pAlana karate haiM / ve zikSA praNuvrata kI dete haiM aura svayaM mahAvratoM para calate haiN| dUsare sabhI logoM meM kathanI aura karanI kA vaha Adarza nahIM milatA, ataH unakI kahI bAta utanI kAragara nahIM hotii| kisI bhI deza kI mahattA aura saphalatAoM kA mUlyAkaMna kevala bhautika upalabdhiyoM se hI nahIM kiyA jAtA, balki naitika dharAtala se hI lagAyA jAtA hai| bhAratIya saMskRti kA cirakAla se yahI dRSTikoNa rahA hai aura svAdhInatA ke uparAnta isI lakSya ko mUrta rUpa dene kI zrAvazyakatA thii| isa dizA meM manoyoga se kAma karane vAle mahAnubhAvoM meM prAcAryazrI tulasI tathA inake dvArA pravartita praNuvrata Andolana ne anya saMsthAoM ke lie eka prAdarza sthApita kiyA hai / ataH aise samAja sudhAraka bhAratIya saMskRti ke mahAn vidvAn aura bhAratIya darzana ke adhikRta vyAkhyAtA ke prAcAryatva ke paccIsa basanta pUre ho jAne ke upalakSa meM jo abhinandana grantha prakAzita kiyA jA rahA hai, vaha na kevala AbhAra pradarzana mAtra hI hai, apitu isase hameM satata karmarata rahane aura rASTra meM bhAvanAtmaka aikya sthApita karane kI preraNA bhI prApta hogii| 1)
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama sAdhaka tulasIjI zrI riSabhavAsa rAkA sampAdaka, jana jagat bAraha sAla pahale maiM prAcAryazrI tulasIjI se jayapura meM milA thaa| tabhI se paraspara meM AkarSaNa aura prAtmIyatA barAbara bar3hatI rahI hai| yadyapi pichale kucha varSoM se icchA rahate hae bhI maiM jaldI-jaldI nahIM mila pA rahA hai, phira bhI nikaTatA kA sadA anubhava hotA rahatA hai aura Aja bhI usa anubhava kA Ananda pA rahA huuN| dhavala samAroha una para prAcArya-pada kA uttaradAyitva prApta hokara paccIsa varSa bItane ke nimitta se manAyA jA rahA hai, yahI isakI vizeSatA hai| vyakti kA janma kaba huA aura usakI kitane sAla kI umra huI, yaha koI mahattva kI bAta nahIM hai| para usane apane jIvana meM jo kucha vaiziSTya prApta kiyA, koI vizeSa kArya kiyA ho, vahI mahattvapUrNa bAta hai| isa jimmedArI ko sauMpate samaya unakI prAyu bahuta bar3I nahIM thii| unake sampradAya meM unase vayovRddha dUsare saMta bhI the; parantu unake guru kAlagaNIjI ne yogya cunAva kiyA; yaha tulasIjI ne prAcArya-pada ke uttaradAyitva ko uttama prakAra se nibhAyA; isase siddha ho gyaa| kucha prAzaMkAeM baise kisI tIrthakara, avatAra, paigambara, masIhA ne jo upadeza diyA ho usakI samayAnumAra vyAkhyA karane kA kArya prAcArya kA hotA hai| use tulasIjI ne bahuta hI uttama prakAra se kiyA, yaha kahanA hI hogaa| kucha loga unheM prAcIna paramparA ke upAsaka mAnate haiM aura kucha usa paramparA meM krAnti karane vAle bhii| para hama kahate haiM ki ve donoM bhI jo kahate haiM, usameM kucha na kucha satya jarUra hai, para pUrNa satya nahIM hai / tulasIjI purAnI paramparA yA paripATI calAte hai, yaha ThIka hai; para zAzvata sanAtana dharma ko naye zabdoM meM kahate haiM, yaha bhI prasatya nahI hai| kaI logoM ko isameM chala dikhAI detA hai to kaIyoM ko dambha / unakA kahanA hai ki yaha saba apanA sampradAya bar3hAne ke lie hai| lekina tulasIjI chala yA mAyA kA prAzraya lekara apane sampradAya ko bar3hAne kA prayatla kara rahe hoM, aimA hameM nahIM lgtaa| kyoMki unameM hameM hama samajha ke darzana hue haiM ki kucha vyaktiyoM ko terApaMthI yA jaina banAne kI apekSA jaina dharma kI vizeSatA kA vyApaka pracAra karanA hI zreyaskara hai| unameM icchA jarUra hai ki adhika loga nItivAn caritrazIla va madguNI bneN| yadi vyApaka kSetra meM kAma karanA ho to sampradAya-bRddhi kA moha bAdhaka hI hotA hai| yadi mAja koI kisI ko apane sampradAya meM khIMcane kI koziza karatA hai to hameM usa para tarama pAtA hai| lagatA hai ki vaha kitanA besamajha hai aura tattvoM ke pracAra kI evaja meM paramparA se calI AI rUr3hiyoM ke pAlana meM dharma-pracAra mAnatA hai| hameM unameM aisI saMkucita dRSTi ke darzana nahIM hue / isalie hama mAnate haiM ki unameM chala sambhava nahIM hai| daMbha yA pratiSThA-moha ke bAre meM bhI kabhI-kabhI carcA hotI hai| unake pratikUla vicAra rakhane vAle kahate haiM ki be jaisA jo AdamI ho, vaisI bAta karate haiN| mana meM eka bAta ho aura dUsarA bhAva prakaTa karanA daMbha hI to hai| yadi itane sAla parizrama kara yahI sAdhanA kI ho to ratna ko canda rupayoM meM becane jaisA hai hii| jaba sAdhanA ke mArga meM daMbha se bar3hakara koI dUsarA bAdhaka durguNa na ho,tabakyA tulasIjI jaisA sAdhaka-vikAsa mArga kA pratIka-isI daMbha meM ulajha jAyegA.vizvAsa nahIM
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya parama sApaka sunatIcI [ 11 hotaa| hamane dekhA hai ki unase carcA karane ke lie pAne vAloM meM kaI bahuta uttejita hokara aisI bAteM bhI kaha baiThate haiM jo sahasA sabhya aura saMskArI vyakti ke muMha se nahIM nikala sakatIM, phira bhI ve garama nahIM hote, unheM uttejita hote hamane nahIM dekhaa| yaha zAnti sAdhanA dvArA prApta hai yA vikhAvA? hamArI yaha himmata nahIM ki hama use dikhAvA kheN| rahI pratiSThA yA bar3appana kI bhUkha kI bAta, so isa viSaya meM kaI pacche logoM ke mana meM galataphahamI hai ki unake ziSya bar3e-bar3e logoM ko lAkara unakA itanA adhika pracAra kyoM karate haiM? kyA yaha bAta prAtma-vikAsa meM lage hue sAdhaka ke lie ucita hai ? isa prazna kA uttara denA AsAna nahIM hai| mAja vijJApana kA yuga hai| acchI bAta bhI binA pracAra ke mAge nahIM bddh'tii| yadi apanI acchI pravRttiyoM yA prAndolana ke pracAra ke hetu yaha saba kiyA jAtA ho to kyA ume ayogya yA tyAjya mAnA jA sakatA hai ? pratiSThA kA moha aisA hai, jisakA tyAga karatA humA dikhane vAlA kaI bAra usakA tyAga usase adhika pAne kI AzA se karatA hai| dUsare para prAkSepa karate samaya hama apanA prAtma-nirIkSaNa kareM, to patA lagegA ki hamArI kahanI aura karanI meM kitanA antara hai / hameM kaI bAra apane-Apako samajhane meM kaThinAI hotI hai / lokaSaNA ko tyAgane kA prayatna karane vAle hI jAnate haiM ki jyoM-jyoM bAhya tyAga kA prayatna hotA hai,tyoM-tyoM vaha antara meM jar3a jamAtA hai| yaha bAta apanA mAnasika vizleSaNa,prapanI vRttiyoM kA nirIkSaNa-parIkSaNa karane vAlA hI jAnatA hai| kaI bAra tyAga kiye hue aisA dikhAI dene vAle ke hRdaya meM bhI usakI kAmanA hotI hai to kaI bAra bAhara se dI huI pratiSThA kA bhI jisake hRdaya para asara na huA ho aise sAdhaka bhI pAye jAte haiM / isalie tulasIjI ke hRdaya meM pratiSThA kA moha hai yA dharma-prasAra kI cAha, isakA nirNaya hama jaisoM ko karanA kaThina hai, isalie isa bAta ko unhIM para chor3a de, yahI zreSTha hai| karmaTha jIvana unhoMne jo dhavala samAroha ke nimitta se vaktavya diyA, vaha hamane dekhaa| vaha bhASA dikhAve ko nahIM lagatI, hRdaya ke udgAra lagate haiN| hamArI jaba-jaba bAta huI, hamane jo carcA kI, vaha prAntarika aura sAdhanA se sambandhita hI rahI hai| hA~, kucha samAja se sambandhita hone se sAmAjika carcA bhI huI, para adhikAMza me sAdhanA sambandhita hotI rahI hai / isalie hama unheM 'parama sAdhaka' mAnate pAye haiM aura koI aba taka aisA prasaMga upasthita nahIM huA ki hameM apane mata ko badalanA par3A ho| hameM unameM kaI guNoM ke darzana hue| aisI maMgaThana-cAturI, gagagrAhakatA, jijJAsAvRtti, parizramazIlatA, pradhyavasAya va zAnti bahuta kama logoM meM paaii| hamane pratyakSa meM unheM bAraha-bAraha, caudaha-caudaha ghaNTe parizrama karate dekhA hai| kaI bAra hamane unake bhaktoM se kahA ki isa prakAra ve una para atyAcAra na kreN| ve sabere cAra baje uTha kara rAta ko gyAraha baje taka barAbara kAma karate haiM, logoM se carcA yA vArtA hotI rahatI hai| hamane dekhA na to dina ko ve pArAma karate haiM aura na apane sAdhuoM ko karane dete haiM / dhyAna, cintana, adhyayana, vyAkhyAna, carcA calatI hI rahatI hai| phira jaina sAdhuyoM kI caryA aisI hotI hai jisameM svAvalambana hI adhika rahatA hai| sabhI dhArmika kriyAeM calatI rahatI haiN| itane parizrama ke bAda bhI santulana na khonA koI prAsAna bAta nahIM hai| koI unake sAtha do-cAra roja rahakara dekhe tabhI patA cala sakegA ki ve kitane parizramI hai aura yaha binA sAdhanA ke saMbhava nahIM hai| unhoMne apane sAdhuoM tathA sAdhviyoM ko paThana-pAThana, adhyayana tathA lekhana meM nipaNa banAne meM kAphI parithama aura prayala kiye| unake sAdhu kevala apame sampradAya yA dharma granthoM yA tattvoM se hI paricita nahIM, para sabhI dharmoM aura vAdoM se paricita haiN| unhoMne kaI acche vyAkhyAtA, lekhaka, kavi, kalAkAra tathA vidvAnoM kA nirmANa kiyA hai| kevala sAdhunoM ko hI nahIM, zrAvaka tathA dhAvikAnoM ko bhI preraNA dekara Age bar3hAyA hai| prAcArya kA kArya rAjasthAna aura rAjasthAna meM bhI thalI jaisA pradeza, aisA samajhA jAtA hai, jahAM purAne rIti-rivAja aura rUr3hiyoM kA hI prAbalya hai / usa rAjasthAna meM pardA tathA sAmAjika rIti-rivAjoM ko badalane kI preraNA denA sAmAnya bAta nahIM hai, para
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [prathama atyanta kaThina kArya hai| unhoMne pardA prathA tathA sAmAjika kurItiyoM ke prati samAja ko sajaga kara nayA mor3a diyA hai| jaise pragatizIla yuvakoM ko lagatA hai ki vahI purAnI davAI naI botala meM bharakara de rahe haiM, usI taraha paramparAvAdiyoMko lagatA hai ki sAdhuoM kA yaha kSetra nahIM, yaha to zrAvakoM kA gRhasthioM kA kAma hai| unakA kSetra to dhArmika hai| ve isa jhaMjhaTa meM kyoM par3ate haiM / para pragatizIla tathA paramparAvAdiyoM ke sivA eka varga aise logoM kA bhI hai jo prAcIna saMskRti meM vizvAsa yA niSThA rakhate hue bhI acchI bAta jahA~ se bhI prApta ho, lenA yA grahaNa karanA zreyaskara mAnatA hai / unheM aisA lagatA hai ki tulasIjI prAcArya hai aura prAcArya kA kArya hai, dharma kI samayopayogI vyAkhyA karane kA, so ve kara rahe haiN| unhoMne kevala jainiyoM ke lie hI kiyA hai, so bAta nahIM hai| ve rASTrIya dRSTi se hI nahIM, apitu mAnava-samAja kI dRSTi se hI kArya kara rahe haiM / aNuvrata-prAndolana usIkA pariNAma hai / aNuvrata-aAndolana mAnava-samAja jina jIvana-mUlyoM ko bhulA rahA thA, use sthApita karatA hai / mAnava kA prArambha se sukha-prApti kA prayatna rahA hai / RSi-muni, saMta-sAdhaka aura mArga-draSTA tIrthakara yaha batAte Aye haiM ki manuSya sadguNoM ko apanAne se hI sukhI ho sakatA hai| sukha ke bhautika yA bAhya sAdhanoM se vaha sukhI hone kA prayatna karatA to hai, lekina ve use sukhI nahIM banA sakate / sukhI banA jA sakatA hai, sadguNoM ko apanAne se / aNuvrata use saccI dRSTi detA hai / kevala kisI bAta kI jAnakArI hone mAtra se kAma nahIM calatA, para jo ThIka bAta ho, use jIvana meM utArane kA prayatna ho, vicAroM ko mAcAra kI jor3a mile, tabhI usakA ucita phala prApta hotA hai| aNuvrata kevala jIvana kI sahI dizA nahIM batAtA, para sahI dizA meM prayANa karane kA saMkalpa karavAtA hai aura prayatnapUrvaka prayANa karavAtA hai / zubha kI prora prayANa bhArata meM sadA se jIvana-dhyeya bahuta ucca rahA hai, para dhyeya ucca rahane para yadi usakA AcAra saMbhava na rahe to vaha dhyeya jIvanopayogI na raha kara kevala vandanIya raha jAtA hai| para aNuvrata kebala ucca dhyeya, jisakA pAlana na ho sake, aisA karane ko nahIM kahatA / para vaha kahatA hai, usakI jitanI pAtratA ho, jo jitanA grahaNa kara sake, utanA kre| prArambha bhale hI aNu se ho, para jo nizciya kiyA jAye, usake pAlana meM dRr3hatA honI caahie| isa dRSTi se aNuvrata zubha kI mora prayANa kara dRr3hatApUrvaka uThAyA huA pahalA kadama hai|| manovaijJAnika jAnate haiM ki saMkalpa pUrA karane para prAtma-vizvAsa bar3hatA hai aura vikAsa kI gati meM tejI pAtI hai| isalie praNavata bhale hI choTA dikhAI par3e, lekina jIvana-sAdhanA ke mArga meM mahattvapUrNa kadama hai| isa dRSTi se prAcAryazrI tulasIjI ne aNavata ko naye rUpa meM samAja ke sanmukha rakha kara usake pracAra meM apanI tathA apane ziSya-samudAya aura anuyAyiyoM kI zakti lgaaii| yaha Aja ke jIvana ke sahI mUlya bhulAye jAne vAle jamAne meM atyanta mahattvapUrNa bAta hai| yadi isa Andolana para ve sArI zakti kendrita kara ise saphala kara sake to kevala apane dharma yA sampradAya kA hI nahIM, apitu mAnavajAti kA bahuta bar3A kalyANa kara sakate haiN| kintu hamane dekhA hai ki Andolana ko janma dene vAle yA zurU karane vAle jaba vibhinna pravRttiyoM meM zakti ko bA~Ta dete haiM, taba vaha kArya calatA huA dikhAI dene para bhI vaha prANarahita, paramparA se calane vAlI rUr3hiyoM kI taraha jar3a bana jAtA hai| bhArata kA mahAn abhiyAna yadi aNuvrata-Andolana ko sajIva tathA saphala banAne ke uddezya se prAcAryazrI apanA sArA dhyAna usa para kendrita kara pUrI zakti se isa kArya ko kareMge to vaha bhArata kA mahAn abhiyAna hogA, jo prazAnta saMsAra ko zAnta karane kA mahAn sAmarthya rakhatA hai| hamArA tulasIjI kI zakti meM sampUrNa vizvAsa hai| ve isa mahAn abhiyAna ko gatizIla banAne kA prayAsa kareM, jisase prazAnta mAnava zAnti kI ora prasthAna kara ske| hama bhagavAna se prArthanA karate haiM ki prAcArya tulasIjI ko dIrghAyu tathA svAsthya pradAna kara, aisI zakti de, jisase unake dvArA apane vikAsa ke sAtha-sAtha samAja kA adhikAdhika kalyANa ho|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana-jana ke priya munizrI mAMgIlAlajI 'madhukara' prAcArya tulasI kI yAtrA kA itihAsa aNuvrata-Andolana ke prArambha se hotA hai| yoM to prAcAryazrI kI pada-yAtrA jIvana-bhara hI calatI hai, parantu yaha yAtrA usase kucha bhinna thii| pUrvavartI yAtrA meM sva-sAdhana kA hI vizeSa sthAna thA, para 'isameM 'sva' ke mAge 'para' aura jur3a gyaa| isalie janatA kI dRSTi meM isakA vizeSa mahattva ho gyaa| . isake pIche bAraha varSa kA lambA itihAsa hai| prastuta nibandha meM kucha aisI ghaTanAmoM kA ullekha karanA cAhaMgA, jinase prAcAryazrI tulasI terApaMtha ke hI nahIM, balki jana-jana ke pArAdhya aura pUjya bana gaye haiN| prAcAryazrI yAtrA prArambha karane ke bAda rAjasthAna, bambaI, mahArASTra, madhyapradeza, uttarapradeza, bihAra, baMgAla tathA paMjAba Adi deza ke aneka bhAgoM meM karIva pandraha-solaha hajAra mIla dhUma cuke hai| prativarSa bhArata ke hI nahIM, apita videzoM ke bhI aneka paryaTaka yahA~ para Ate haiN| unake sAmane pathavartI hare-bhare lahalahAte veta, kalakala vAhinI khotasviniyA~, gaganacumbI parvata zreNiyA~, prAkRtika dRzyoM kI bahAreM aura aneka darzanIya sthaloM kI manoramatA kA anirvacanIya prAnanda lUTane kA hI pramukha dhyeya hotA hai, parantu prAcAryazrI ke lie yaha saba gauNa hai| ve ina saba bAharI dRzyoM kI apekSA mAnava ke antaHsthala meM chipe saundarya-darzana ko mukhya sthAna dete haiM / dasa mIla cale yA pandraha mIla, sthAna para pahuMcate hI binA vizrAma sthAnIya logoM kI samasyAoM kA adhyayana kara, ucita samAdhAna denA unheM vizeSa rucikara hai / ve thor3e samaya meM adhika kArya karanA cAhate haiM, ataH kahIM eka dina, kahIM do dina aura kahIM-kahIM to eka hI dina meM tIna-cAra aura pA~ca-pA~ca sthAnoM para pahuMca jAte haiN| loga adhika rahane ke lie prAgraha karate haiM; para unakA uttara hotA hai ---jo kucha karanA hai, vaha itane mamaya meM hI kara lo| darzaka ko Azcarya hue binA nahIM rahatA, jaba ve apanI prabhAvotpAdaka zelI se aneka vikaTa samasyAoM kA bahuta thor3e samaya meM hI samAdhAna de dete haiN| mAmalA eka dina meM sulajha gayA AcAryazrI 'semar3a' (mevAr3a) gA~va meM pdhaare| unhoMne sunA uma choTe-se gA~va meM aneka vigraha haiM / ve bhI dasa-dasa aura pandraha varSoM se cala rahe haiM / bhAI-bhAI ke sAtha mana-muTAva, cAcA-bhatIje, bApa-beTe, zvasura-jamAI aura sAsa-bahuoM meM jhagar3A hai| ve isa kalaha ko dUra karane ke lie kaTibaddha ho gye| usa dina prAcAryazrI ke pratizyAya kA prakopa thaa| kaNTha bhI kucha bhArI the, phira bhI usakI paravAha kiye binA usa kArya meM juTa gye| eka-eka pakSa kI rAma-kahAnI sunI, komalakaThora zikSAeM dI aura bhaviSya meM kyA karanA hai, yaha digdarzana kiyaa| vAdI-prativAdiyoM kA hRdaya bdlaa| prAcAryapravara ne donoM pakSoM ko socane ke lie avasara diyaa| sAyaMkAlIna pratikramaNa ke bAda punaH donoM pakSa upasthita hue aura AcAryazrI kI sAkSI se paraspara kSamAyAcanA karane lge| kala taka jo 36 ke aMka kI taraha pUrva-pazcima the aura jinakI A~kha hI nahIM milatI thIM, ve Aja gale mila rahe the| aneka paMca va nyAyAdhIza jina mAmaloM ko varSoM taka nahIM sulajhA sake the, ve eka dina meM sulajha gye| kyA ve parivAra isa upakAra ko jIvana-bhara bhUla sakege? yaha dharma sthAna hai prAcAryazrI ke vyaktitva meM eka sahaja AkarSaNa hai| ve jahA~-kahIM bhI cale jAyeM sahasroM vyaktiyoM kI upasthiti
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bhAcAryamI tulasI abhinandana anya sahajatayA ho jAtI hai| gAMva cAhe choTA ho yA bar3A, pravacana ke samaya sthAna pUrNa na bhare, aise avasara kama hI pAte haiN| prAcAryazrI ke zabdoM meM "kahA~ se A jAte haiM itane loga / na dhUpa kI paravAha hai aura na varSA kii| patA lagate hI pandrahapandraha mIla se paidala cale pAte haiN| kitanI zraddhA hai ina grAmINoM meM / maiM bahuta sunatA hai ki Ajakala logoM meM dhArmika bhAvanA nahIM rahI, para yaha bAta maiM kaise mAna lU ki yaha bAta sahI hai|" eka samaya thA jaba kucha purANapanthiyoM ne kahA-strI aura zUdra ko dharma-zravaNa kA adhikAra nhiiN| AcAryazrI kI dRSTi meM yaha galata hai / dharma para kisI vyakti yA jAti vizeSa kI muhara chApa nahIM hai| vaha to jAti-pAti aura varga ke bhedabhAvoM se Upara uThA hamA hai| kyA vRkSoM kI chAyA, candramA kI cAMdanI aura saritA kA zItala jala sAmAnya rUpa se sabhI ke lie upayogI nahIM hotA? usI taraha dharma bhI kisI kaThaghare meM kyoM baMdhA rahe / jitanA adhikAra eka mahAjana ko hai, utanA hI adhikAra eka harijana ko bhI hai| abhI-abhI mAravAr3a yAtrA ke daurAna meM prAcAryazrI 'saNayA' nAmaka gA~va meM the| pravacana sthala para sthAnIya logoM ne eka jAjama bichaaii| prAcAryapravara parIkSArthI sAdhu-sAdhviyoM ko adhyayana karavA rahe the, ataH eka sAdhu ne pravacana bhArambha kiyaa| sabhI vargoM ke loga A-pAkara jamane lge| eka meghavAla bhAI bhI pAyA aura usa jAjama para baiTha gyaa| tathAkathita dhArmikoM ko yaha kaise sahya hotaa| ve uThe, aA~kheM lAla karate hue usa bhAI ke pAsa pahuMce aura burA-bhalA kahate hue vahA~ se uThane ke lie use bAdhya karane lge| isa harakata se usa bhAI kI A~khoM meM AMsU A gaye / prAcAryapravara sAmane se sArA dRzya dekha rahe the| unakA komala hRdaya pasIja uThA / adhyApana meM mana nahIM lagA / tatkAla pravacana sthala para pahu~ce aura kahane lage-bhAiyo, yaha kyA hai ? eka vyakti ko aspRzya mAna kara usakA apamAna karanA kahA~ taka ucita hai| dharmasthAna meM isa prakAra kA anucita bartAva, yaha to sAdhuoM kA apamAna hai| yaha koI ApakI sAja-sajjA dekhane nahIM AyA hai mapitu saMtoM kA pravacana aura AdhyAtmika bAteM sunane ke lie AyA hai| use nahIM sunane denA kitanA bar3A aparAdha hai ! eka sthAnIya paMca bolA-para yaha jAjama to pAgantuka bhAiyoM ke lie bichAI thii| yaha baiThA hI kyoN| ise kyA adhikAra thA? prAcAryazrI-kisane kahA tuma ise bichaayo| yaha Apako hai, Apa cAhe jise biThAeM, kintu sArvajanika sthAna para bichA kara kisI vyakti vizeSa ko jAtIyatA ke AdhAra para vaMcita karanA, zAnti se baiThe hue ko anucita tarIke se uThAnA, bilkula galata hai| yahA~ mApake paMcAyata bhI to hogI? usameM jitane paMca haiM, kyA sAre mahAjana hI haiM ? paMca-nahIM, eka harijana bhI hai| mAcAryazrI-to kyA paMcAyata ke samaya usake baiThane kI alaga vyavasthA hotI hai? paMca-nahIM mahArAja! vahA~ to sabhI sAtha meM hI baiThate haiM / prAcAryazrI-to phira isa becAre ne ApakA kyA bigAr3A hai| isake sAtha itanA bhedabhAva kyoM? yAda rakho, yaha dharma-sthAna hai| isa prakAra prAcAryazrI ne aneka tarka-vitakoM se aspRzyatA kI proTa meM hone vAlI ghaNA kI bhAvanA ko dUra karane para bala diyaa| pravacana samApti para ghaTanA se sambandhita vyakti Aye aura isa bAta ke lie mAphI mAMgane lge| vaha meghavAla bhAI to gadgad ho rahA thaa| maiM nihAla ho gayA bahudhA sunA jAtA hai ki Ajakala logoM para dhArmika upadezoM kA asara nahIM hotaa| ThIka hai,ho bhI kaise jaba taka upadeza ke pIche vaktA kA jIvana na bole / yastA meM agara prAsthA ho to zrotA kA jIvana to pala bhara meM badala jAye / kyA dayArAma kI ghaTanA isa tathya ko abhivyakta nahIM krtii| dayArAma kI umra sATha varSa se Upara hogii| para aba bhI patipatnI milakara hAthoM se eka kuAM khodane meM vyasta haiN| lambA kada, gaThIlA babana, bar3I-bar3I DarAvanI pokheM va bikhare hue bAla dekhakara hareka vyakti to use batalAne kA bhI sambhavataH sAhasa na kre| vaha apane jIvana meM aneka logoM kI tijoriyAM
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 105 ur3A cukA thaa| yahI usakA pramukha dhandhA hai| apane pArvavartI gAMva meM prAcAryazrI kA zubhAgamana suna kara varzanoM ko utkaNThA jagI to cala par3A / upadeza sunA, acchA lgaa| rAtribhara cintana calA / sabere prAcAryazrI usI kI DhANI ke pAsa se gujre| paira pakar3a liye aura kahane lagAthor3A-sA dUdha to lenA hI pdd'egaa| bhApa mere guru haiM / maiM pApako sAkSI se Aja pratijJA karatA hU~ ki aba se corI nahIM karU~gA, cAhe sau mana sonA bhI kyoM na ho, mere lie harAma hai| prAcAryapravara ne niyama dilAte hue dUdha liyA to vaha harSa bihala ho gyaa| usake muMha se nikale zabda 'maiM nihAla ho gayA' aba bhI mere kAnoM meM ganaganA rahe haiN| bAbA to bolatA-dekhatA hai prAcAryazrI padarADe meM the / idhara-udhara kI bastiyoM ke bhIloM ko patA lagA ki eka bar3e bAbA pAye haiM, to karIba pacAsa bhAI ikaTThe hokara pAye aura bAhara se hI bhAcAryazrI ko dekhane lge| ve kucha sakucA rahe the| sambhavataH soca rahe the ki bAbA hamAre se bAta kare yA na kre| prAcAryazrI ne unheM dekhA to unakA paricaya pUchane lge| prAcAryazrI kI mRduvANI se ve itane mugdha bane ki vahIM para jama gaye aura kahane lage-bAbA, hameM bhI kucha rAstA btlaaiye|| prAcAryazrI ne burAiyoM ke bAre meM kahA, jo unake jIvana meM vyApta thI to eka bUDhA bhIla khar3A hokara kahane lagA'bAha! vAha! bAbA to bolatA-dekhatA hai| tatrastha zrotAoM ko Azcarya huA, jaba una bhIloM ne paraspara vicAra-vimarza kara varSoM se palane vAlI burAiyoM ko tilAMjali dete hue zikAra, zarAba aura mahIne meM eka dina se adhika mAMsa khAne kA tyAga kara diyA aura yaha vizvAsa dilAyA ki hama hamArI jAti ke anya vyaktiyoM ko bhI ina upadezoM para calane ke lie prerita kreNge| sAhitya aura seTha baccoM meM acche saMskAra pAeM, yaha sabhI ko kAmya hai, para ve kase pAeM, yaha koI nahI soctaa| ve kyA karate hai, kahA~ rahate haiM, kyA par3hate haiM, isa para dhyAna diye binA isa sthiti meM parivartana A jAye, yaha kama sambhava hai| isa kArya ko sampAdita karane meM abhibhAvakoM kA Adeza-nirdeza to mukhya hai hI, satsAhitya bhI kama mahattva nahIM rkhtaa| para vyApArI samAja kA sAhitya me kyA vAstA! ina varSoM meM prAcAryazrI kI varada preraNA pAkara jahA~ aneka bAlaka va yuvaka isa pora ruci lene lage haiM, vahA~ aneka praur3ha bhI isa ora AkarSita hue haiN| prAcAryapravara 'bhikSu grantha ratnAkara' par3hA rahe the| eka bhare-pUre parivAra vAle seThajI Aye / ve acche tattvajJa aura samajhadAra zrAvaka haiM / pustaka ko dekha kara pUchane lage-kaunasI pustaka hai ? prAcAryazrI-'bhikSu grantha ratnAkara' / svAmIjI kA samagra sAhitya aise tIna bhAgo meM dvizatAbdI ke avasara para prakAzita humA hai| par3hA hai yA nahIM? ghara para to hogA? seTha-nahIM, gurudeva / maiM pote-svayaM to par3ha hI nahIM sakatA, kyA karU~ ma~gA kara ! prAcAryazrI ne pote zanda ko dUsare artha meM prayukta karate hue kahA-pote, svayaM nahIM par3ha sakate to kyA huA pote (pautra) to par3ha sakate haiM? para kauna dhyAna deN| hajAroM rupaye ke gahane va anya prADambara kI cIjeM maMgA deMge, para sAhitya nhiiN| ghara para rahane se kahIM koI par3ha le to? kahate haiM, baccoM meM saMskAra nahIM pdd'te| kahA~ se bhAye saMskAra? unheM apane ghara ke sAhitya kA hI patA nahIM hai| seTha-gurudeva ! Apa ThIka pharamAte haiN| aisI hI bAta hai| ghara para rahane se to koI par3hegA hii| isa choTI-sI ghaTanA se usameM sAhitya ke prati kAphI ruci jAgRta ho gii| aba ve bahudhA vAcana ke samaya anupasthita nahIM rahate paura sAhitya bhI apane pAsa rakhane lage haiN| apanA mahobhAgya samajhaMgA mahatA jI acche par3he-likhe aura pratyeka bAta ko tarka kI kasauTI para kasa kara mAnane vAle vyakti haiM / ve aNuvrata
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] prAcArya bhI tulasI abhi aAndolana ke mAdhyama se prAcAryazrI ke samparka meM prAye, eka bAra nahIM aneka baar| sUkSmatA se AcAra-vicAroM kA adhyana kiyA aura praNuvratI bana gye| una para aNuvratoM kI gaharI chApa hai| grAhaka ko Azcarya hue binA nahIM rahatA, jaba vaha unakI dukAna para paira dharate hI nimnokta hidAyateM par3hatA hai 1. bhAva sabake lie eka hai jo ki prAisa kArDa para likhe hue hai| 2. bhAva meM pharka Ane para tIna dina ke daramyAna kapar3A vApasa lekara pUre dAma lauTAne kA niyama hai / 3. kharIda kara jAne ke bAda bhI mitragaNa nApasanda kara deM to kapar3A vApasa lekara dAma lauTAne kI suvidhA hai| aisA kevala likhA hI nahIM gayA hai, ise akSarazaH kriyAnvita kiyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki unakI dukAna kI pratiSThA pratidina vRddhiMgata hai| isa bAra unhoMne ghAcAryazrI kI padayAtrA meM sAtha rahane kA kAryakrama bnaayaa| ve kevala 15 divasa sAtha meM rahe, para isa daurAna meM cAcAryazrI dvArA pratipAdita tatvoM kA khUba sUkSmatA se adhyayana kiyaa| praNuvratoM kA pracAra to unakA mukhya dhyeya hI bana gayA hai| ve jAne lage to unakA jI bhara AyA, para jAnA jarUrIthA, ataH vivaza the| do dina bAda apanI isa yAtrA kI carcA karate hue apane eka mitra ko patra likhA usameM unake mAnasika bhAvoM kI pratidhvani spaSTa sunAI detI hai| kucha paMktiyA~ isa prakAra haiM- maiM yaha anubhava kara rahA hU~ ki sArI jindagI meM sirpha ye 15 dina hI kAma ke rahe haiM, bAkI saba nikamme jo kRpA gurudeva kI mujha para ina dinoM rahI, usako janma-janmAntara bhI bhUla nahIM sktaa| merI tarapha se gurudeva ke caraNoM meM pratijJA patra arja kara denA ki maiM terApaMtha tattva, aNuvrata Andolana, nayA mor3a va bhaviSya meM bhApake kisI bhI Adeza para apanA saba kucha arpaNa karane meM apane ApakA ahobhAgya samabhUgA / ApakA candanamala mahatA lo bAbA ise hI svIkAra karo prAcAryapravara jahA~ kahIM bhI jAyeM, apane kArya ko gauNa nahIM krte| unakA yaha dhyeya rahatA hai ki koI bhI vyakti unake pAsa na to khAlI hAtha zrAye aura na khAlI hAtha jaaye| isakA matalaba yaha nahIM ki unheM koI artha caahie| use to be chUte bhI nhiiN| jaba unhoMne mevAr3a yAtrA ke daurAna meM AdivAsI kSetra meM praveza kiyA to bahuta se garAsiyoM (bhInoM) ne unakA svAgata kiyA / AcAryazrI ne manda manda muskarAhate hue pUchA- are bhAI ! khAlI hAtha hI Aye ho yA bheMTa ke lie bhI kucha lAye ho ? saba eka-dUsare kA muMha tAkane lge| eka bhAI kucha paise lekara bhAge bhAyA aura kahane lagA-bAbA mere pAsa to itane hI paise haiM / zrApa svIkAra kIjiye / smitavadana AcAryazrI ne kahA basa itane hI ? isa choTI-sI bheMTa se kyA hogA ? maiM to aisI bheMTa cAhatA hU~ jo tumheM sabase adhika priya ho / vaha becArA bhasamaMjasa meM par3a gyaa| Akhira jaba AcAryazrI ne sArA bheda kholA to vaha prasanna hokara bolAbAbA ! aura to koI lata nahIM hai eka zarAba jarUra pItA hU~ / bhAcAryazrI - kitanI pIte ho| - - www vyakti bAbA! kitanI kA mata pUchiye varSa meM pAMcasau mAtasau hajAra kA kucha bhI patA nahIM hai| . AcAryazrI- bhAI, zarAba to bahuta kharAba hai, aneka burAiyoM kI jar3a hai| isako tuma itanA prazraya kyoM dete ho? jisa artha ko prApta karane ke lie dina-bhara kar3I mehanata kara khUna-pasInA eka karate ho, use yoM barabAda karo, kyA yaha ucita hai ? kyA maiM tumase yaha bheMTa mA~ga lU~ ? kucha dera to vaha socatA rhaa| pAkhira pauruSa jAgA, Age AyA aura bolA to bAbA! ise hI svIkAra kro| maiM Apake caraNa chUkara kahatA hai ki aba isakI ora AMkha uThA kara bhI nahIM delUMgA /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] maiM to manuSya hU~ prAcAryazrI ke jIvana meM jahA puNNassa karathaI, tahA tucchassa karapaI, jahA tucchassa katthaI, tahA puSNassa karathaI yaha mahAvIra kI vANI pUrNa rUpa se caritArtha hotI hai| ve kisI vyakti ko, vaha choTA yA hIna hai, isa dRSTi se nahIM prAkate, kintu usakI manuSyatA kA maMkana karate haiN| unake sAmane anya bheda pratAttvika haiM / ve mAnavatA ko vibhakta dekhanA nahIM caahte| eka vyakti ne prazna kiyA-pApa hindU hai yA musalamAna / prAcAryazrI-bhAI na to maiM hindU hU~ aura na musalamAna / kyoMki agara mujhe hindU kaheM to mere sira para coTI nahIM hai aura agara musalamAna kaheM to dAr3hI nahIM hai| ata: maiM to manuSya hU~ aura manuSyatA kA hI vikAsa cAhatA huuN| jana-priyatA ke tIna sUtra - __vyakti sAdhanA kA phala pAnA cAhatA hai, kyoMki vaha use priya hai para sAdhanA ke kSetra meM utarate hue sakacAtA hai, kyoMki usameM kucha balidAna karanA par3atA hai, vaha use abhipreta nahIM hai| prAcAryazrI kA aTala vizvAsa hai ki hameM kucha kArya karanA hai to bAdhAoM ko pAra karate hue bhI calanA hogaa| yAda rahe hIre meM tabho camaka pAtI hai, jaba vaha kharasANa para car3hatA hai| ata: Aja kI paristhitiyoM ko dekhate hue prAcArAtmaka dharma ke sAtha-sAtha vicArAtmaka dharma ko bhI vikasita kiyA jAnA caahie| hamArA hai isalie satya hai, yaha bhAgraha vyakti kI buddhi ko kuMThita kara detA hai| usameM naye-naye anveSaNoM kI prAzA AkAza kusuma hI siddha hogii| jo vyakti cintana ke dvAra khule rakha kara satya kA anveSaNa karatA hai, usake sAmane kaThinAiyA~ Tika nahIM sakatIM, ve svayaM kapUra ho jAtI haiM / AcAryazrI isI ke mUrta rUpa haiN| magara saMkSepa meM kahA jAye to AcAryazrI kI jana-priyatA ke tIna sUtra haiM : 1. prAcAra va vicAroM meM ucctaa| 2. anAgraha buddhi| 3. dUsaroM ke vicAroM ko sahane kI kssmtaa| isa varSa unheM prAcArya pada prApta kiye pUre 25 varSa sampanna ho rahe haiN| isa bIca meM unhoMne sahasroM vyaktiyoM kA netRtva kiyA hai, lAkhoM vyaktiyoM ko mArga-darzana diyA hai va karor3oM vyaktiyoM ko apane vicAroM se lAbhAnvita kiyA hai| pAja bhArata meM hI nahIM, videzI vyaktiyoM kI jabAna para bhI unakA nAma hai / janatA ke lie unake caraNa-cihna mArga-darzana kA kArya kara rahe haiM, isalie ve Aja jana-jana ke priya bana gaye hai| 4JLad Maitam Kuwwinna RAM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzAsaka, sAhityakAra va Andolana-saMcAlaka zrI mAIdayAla jaina, bI0 e0 (mAnarsa), bI0 TI0 isa yuga ko jJAna-vijJAna kA yuga kahate haiM aura pAja ke sAdhAraNa se zikSita strI-puruSa kA yaha dAvA hai ki vaha su-sUcita (Well-informed) bhI hai, para vAstavikatA isake viparIta hI hai| isa bAta. kA mujhe taba patA lagA jabaki apraila san 1950 meM prAcAryazrI tulasI apanI ziSya-maNDalI sahita dillI padhAre aura maiMne unake Ane kI bAta jaina janatA se sunii| ve bAteM vipakSIya pAlocanA se pUrNa thii| para maiM mAnaM ki jaina-samAja kI pravRttiyoM meM tIsa varSa taka bhAga lene para bhI maiMne zvetAmbara terApaMtha yA prAcAryazrI tulasI kA nAma nahIM sunA thaa| unake sambandha meM kucha jJAna na thA / isa prajJAna se mujhe duHkha hI huaa| __aura yadi maiM yahA~ yaha kaha dUM ki jaina samAja ke bhinna-bhinna sampradAya vAloM meM Aja bhI itanI vilagatA hai ki ve eka-dUsare ke bAre meM bahuta kama jAnate haiM, to koI atizayokti na hogii| hamAre jJAna kI yahI sthiti dUsare dharmoM ke sambandha meM hai| yaha hai hamAre jJAna kI sImA ! isa sthiti ko badalane ke lie paraspara adhika mela-jola bar3hAnA hogaa| aura maiM ThaharA una gudhAraka, buddhivAdI tathA lekhaka / para zraddhA, dharma-prema tathA jijJAsA kI mujhameM na taba kamI thI, na praba hai| isalie maiM unake bhASaNa meM gyaa| pAsa hI baiThA-bilkula anajAna-sA, prshaat-saa| unake bhASaNa kI ora to merA dhyAna thA hI, para merI prokheM-panI A~kheM--unake vyaktitva tathA unake hRdaya ko jA~cane-par3atAlane kI koziza kara rahI thiiN| unake tejasvI cehare, surgAThata gaura vadana, ma~jhale kada aura AkarSaka cumbakIya vyaktitva aura unake vidvattApUrNa santulita tathA saMyata bhASaNa kI mere mana para acchI chApa par3I / maiM nirAza nahIM huA, balki unakI tarapha khicA aura unase phira milane kI tIvra abhilASA lekara ghara lauttaa| yaha thI merI unase pahalI bheTa---sAkSAt, para mauna ; yA yoM kahie ki yaha thA unakA prathama darzana / aura taba se mAja taka to mujhe unase dillI, hisAra, pAnIpata tathA sonIpata me kaI bAra milane kA maubhAgya prApta huA hai| uname bAta huI haiM, unheM pAsa meM dekhA bhI hai| unake kaI ziSya-sAdhuoM me merA vyaktigata gaharA paricaya hai aura unakA tathA unake yogya vidvAn muniyoM dvArA racita bahuta-mA sAhitya par3hA hai| unake dvArA saMcAlita aNuvrataAndolana ko saba rUpoM meM maiMne dekhA hai, usakI sarAhanA bhI sunI hai aura parokSa meM usa Andolana kI pAlocanA, janaajaina donoM se sunI hai / jaise rASTrapati Adi kI prAcAra-sImAeM haiM, vaise jaina mAdhu tathA paTTadhara prAcArya ke pada ke anusAra unheM kucha prAcAra-maryAdAeM nibhAnI hotI hai aura una sImAoM meM raha kara ve prazaMsanIya kAma kara rahe haiN| isalie unake prati merI zraddhA bar3hI hai| unake mahattva kA maiM kAyala huaA hU~ aura maiM unako jaina samAja aura deza kI gauravapUrNa, mahAn vibhUti mAnatA huuN| maiM unake jInava ko ina tIna pahaluoM se dekhatA hU~-1. jaina zvetAmbara terApaMtha ke paTTadhara AcArya, 2. kalApremI tathA sAhitya-sevI aura 3. praNavata-Andolana ke pravartaka tathA sNcaalk| kisI mahAtmA ke vyaktitva ko alaga bA~TanA kaThina hai| kyoMki vaha to eka hI hai, para vicAra karane ke lie isa paddhati meM prAsAnI rahatI hai| mAcAryazrI tulasI gyAraha varSa kI bAlyAvasthA meM dIkSA lekara jaina sAdhu hue aura gyAraha varSa tapasyA, sAdhu jIvana tathA kaThora prazikSaNa ke bAda aura apanI yogyatA para apane guru-prAcArya ke dvArA bAIsa varSa kI Ayu meM (vi0.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] anuzAsaka, sAhityakAra mAmbolama saMcAlaka [ 16 saM0 1963) meM prAcArya cune gae aura taba se aba taka, paccIsa varSoM se, apane isa pada ke uttaradAyitva tathA kartavyoM ko bar3I yogyatA se pUrA kara rahe haiN| inake sAdhu tathA sAdhvI ziSya-maNDala kI saMkhyA sAta sau ke lagabhaga hai aura anuyAyI zrAvaka-zrAvikAmoM kI saMkhyA bhI bar3I hai| samAma sAdhu-sAdhviyoM ke anuzAsana aura samasta terApaMtha kI dhArmika pravRttiyoM kA saMcAlana mApa karate haiM / pAja jabaki samasta deza meM rAjanaitika daloM, maMtrI-maNDaloM, daphtaroM aura kAlejoM tathA vizvavidyAlayoM meM anuzAsana hInatA yA anuzAsana kama hone kI bAta dekha-suna rahe haiM, taba kyA yaha bAta kama mAzcarya kI hai ki unake zAsana ke viruddha kahIM koI prAvAja sunAI nahIM detii| isa pada ko jana-samAja meM itanI sundaratA se calAne kA zreya jaina terApaMthI samAja ko hI hai| aisI vyavasthA jaina samAja ke dUsare sampradAyoM meM hai hI nahIM,bhArata ke dUsare samprAyoM meM bhI nahIM hai| sAdhutva ke sAtha-sAtha premapUrNa zAsakatva ke isa sammilana se bhAja ke zAsaka bahuta kucha sIkha sakate haiN| apane prAdhIna sAdhu-sAdhviyoM ke zikSaNa, prazikSaNa, jJAnavarddhana tathA unakI gupta yogyatAoM ko ubhArane meM ve kitane dattacitta tathA prayatnazIla haiM, isakA mujhe kucha jJAna hai / san 1651 ko dina ke do baje maiM pAnIpata dharmazAlA meM unase milane gayA aura taba maiMne dekhA ki ve apane kucha ziSyoM ko saMskRta graMtha par3hA rahe the| maiM yaha dekhakara cakita raha gyaa| maiMne unheM prAtaH cAra baje se rAta ke nau-dasa baje taka bhinna-bhinna kAryoM meM vyasta dekhA hai aura yaha dinacaryA eka-do dina kI nahIM, balki nitya kI hai| kAma karane kI itanI athAha zakti kA kAraNa unakI lagana samAja, dharma tathA deza ke lie kucha kara gujarane kI tIvra icchA hI ho sakatI hai| jaina-samAja apane vipula sAhitya tathA kalA-prema ke lie prasiddha hai / para mAnanA par3egA ki gata do-cAra mau varSoM meM isa pravRtti meM kamI hI AI hai| kintu prAcArya tulasI ne rAjasthAna ke apane gRhastha anuyAyiyoM tathA sAdhu-sAdhviyoM meM sAhitya-paThana, sAhitya-sarjana aura kalA kI pravRttiyoM ko bar3hAvA diyA hai| unake kaI ziSya Azukavi, acche vaktA, lekhaka, vicAraka tathA cintaka haiM / avadhAna yA smRti ke dhanI bhI kaI sAdhu haiM aura ye saba kAma yA ina pravRttiyoM ko protmAhana dene kA kArya vahI vyakti kara sakatA hai, jise ina bAtoM meM svayaM ruci ho, jo svayaM ina guNoM se vibhUSita ho| aura ye sAdhu ina pravRttiyoM se samAja, sAhitya tathA kalAoM ke lie prazaMsanIya yogadAna de rahe haiN| aura aba anta meM unake mahatvapUrNa prAndolana 'aNudata-aAndolana' ke saMcAlaka ke sambandha meM likhanA cAhU~gA / aNuvratoM kI kalpanA pUrNatayA jaina kalpanA hai aura vaha gRhasthoM ke vAste hai| choTe rUpa meM ahiMsA satya, corI na karane, aparigraha tathA brahmacarya ko pAlana karanA hI aNuvrata hai / ve vibhAjya nahIM haiM. sabako pAlana karanA par3atA hai| para Aja ke yuga meM jaba mAnava vratoM, bandhanoM tathA niyamoM se dUra bhAgatA hai, taba use praNavatoM kI bAta kaha kara use vratoM meM sthira karanA hai| isalie prAcAryazrI ne inake bahuta se bheda-prabheda karake unheM prAja kI sthiti ke anukUla banAkara deza kI karor3oM janatA tathA videzoM ke rahane vAloM ke sAmane naitika utthAna ke lie rakhA hai| apane-aApako tathA apane saikar3oM ziSya tathA ziSyAmoM ko usakI saphalatA ke lie Andolana meM lagA diyA hai| isa Andolana kI tulanA prAcArya vinobA ke 'bhUmidAna prAndolana' tathA amarIkA vAloM ke 'naitika punarutthAna prAndolana' (Moral Re-armament Movement) me kI jA sakatI hai| mujhe mAlUma huaA hai ki bhArata ke buddhivAdI tathA patrakAra aura rAjanItijJa ise zaMkA kI dRSTi se dekhate the, kucha ko prAja bhI zaMkA hai, para yaha prAcAryazrI ke satata prayatna kA phala hai ki yaha Andolana pAja lokapriya bana gayA hai| isa pAndolana kI saphalatA samaya legI aura isase deza kA lAbha hI hogaa| para isa Andolana ko sthAyI banAne ke lie isake saMcAlakoM ko isake saMcAlana-prabandha ko kisI mahAn saMsthA ke adhIna karanA hogA, jaise ki gAMdhIjI apanI pravRttiyoM ko saMsthA-pAdhIna kara dete the| para yaha dUsarI bAta hai ki isa Andolana ke saMcAlaka ke rUpa meM Apane apane sakriya tathA racanAtmaka kalpanAzIla vyakti hone kA paricaya diyA hai|| prAcAryajI abhI pacAsa ke idhara hI haiM / aura yaha prAzA yA kAmanA karanA ThIka hI hai ki prAgAmI pacAsa varSoM meM unase samAja, deza tathA dharma ko atyadhika lAbha hogaa|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ avatArI puruSa zrI paripUrNAnanda varmA bhArata saMtoM kA deza hai| hamAre mahA~ eka se eka bar3hakara saMta paidA hue haiN| unhIM kI kRpA tathA prasAdI se yaha deza naitika, sAmAjika, tathA dhArmika dRSTi se saba dezoM se mahAna hai| yaha garva kI bAta hai| yaha mithyA ahaMkAra nahIM hai| maiMne do bAra saMsAra kA bhramaNa kiyA hai / maiM usI AdhAra para yaha bAta dAve ke sAtha likha rahA huuN| pulisa tathA jela ke mahakame se merA ghanA sambandha hai| maiM aparAdha zAstra kA vinamra sevaka huuN| isI nAte maiM kaha sakatA hai ki dhanI-se-dhanI, ugra samAjavAdI tathA bargavAdI, prajAtantrIya tathA pUMjIvAdI dezoM meM prAja jitanI anaMtikatA tathA bhraSTAcAra hai, utanA bhArata meM nahIM hai / kintu saMsAra ke dRSita vAtAvaraNa se hama kaba taka bace raha sakate haiM / hamako bhI usI garta meM jAne kI AzaMkA hai| hama abhI taka samhale hue haiM isalie ki aba bhI bar3e-bar3e sAdhu saMta janma lekara hamako u~galI pakar3a kara sahI rAste para calA dete haiN| sumantabhadrAcArya hameM eka bar3I sIkha de gae the| vaha thI mAnavatA kii| mAnavatA ke sevaka sAdhu ke caraNoM me sira navAte samaya eka cIja dhyAna meM rakhate haiN| vaha yaha ki unake caraNa vahA~ nahIM haiM, jahAM dikhAI par3ate haiM, vahAM nahIM haiM, jahA~ hamArA sira TikatA hai| unake caraNa una dIna duHkhI AtmAoM kI ToliyoM aura bastiyoM meM haiM, pIDita tathA patita kahe jAne vAloM kI goda meM haiM, ataeva bar3e-bar3e dhanI mAnI loga jo saMtoM kI sevA ko hI saba kucha samajhate haiM, ve eka bar3I bhArI bhUla karate haiM / saMtoM ke kathana kA pAlana karane se unakI asalI mevA hotI hai| maiM Upara likha pAyA hU~ ki hamAre deza meM bar3e-bar3e saMta sadaiva Ate rahe haiM-avatAra lete rahe haiN| aise avatArI, puruSa prAcAryazrI tulasI bhI haiN| maiMne jaba kabhI inase bheMTa kI, inase bAteM kI, inakA upadeza sunA, mujhe bar3I preraNA milii| mujhe aisA lagA ki unake upadezoM kA anukaraNa kara hama apane deza tathA samAja ko bahuta UMcA uThA sakate haiM / mAcAryazrI tulasI jaise saMta bhAgya se paidA hote haiN| jitanA ho sake hama inase le leM-upadeza aura inako vikaTa tapasyA kA varadAna aura usI ke sahAre apanI nayA claaeN| ASION
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI ke ziSya parivAra meM Azukavi munizrI mAnamalajI zatAbdI ke isa pAda meM sArA vizva hI nava-nava unmeSamUlaka rhaa| sabhyatA, saMskRti aura samAja-vyavasthA kI dRSTi se maulika unmeSa isa avadhi meM hue| ghaTanAkrama kI isa druta gati ke sAtha terApaMtha sAdhu-saMgha meM prAcAryazrI tulasI ke zAsanakAla ke paccIsa varSa bhI apratyAzita unmeSaka bane / anekoM abhinava unmeSoM meM eka unmeSa prAzukavitva kA bnaa| kavitA yoM hI kaThina hotI hai aura saMskRta bhASA kA mAdhyama pAkara to vaha nitAnta kaThoratama hI bana jAtI hai| prAcIna kAla meM bhI kucha eka medhAvI lAga hI saMskRta ke Azukavi huA karate the| terApaMtha ke itihAsa meM munizrI nathamalajI, munizrI buddhamallajI, munizrI nagarAjajI pAdya Azukavi haiN| isa navIna dhArA ke pravAhita hone meM Azukaviratna paM0 raghunandana zarmA preraka srota bane haiN| unakA sahaja aura madhurima Azukavitva medhAvI munijanoM ke karNa koTara para gunagunAtA-sA hI rahatA thaa| munijanoM kI sphaTikopama medhA meM usakA pratibimbita honA svAbhAvika hI thaa| prakRtilabdha mAne jAne vAlI prAzukavitA aneka muniyoM kI upalabdhi ho gii| sarvasAdhAraNa aura vidvata-samAja meM isa alaukika dena kA adbhuta samAdara hone lgaa| prAcAryazrI tulasI ke ziSyoM kI yaha eka anupama Rddhi samajhI jAne lgii| hara vizeSa prasaMga para, rASTrapati DA. rAjendraprasAda kI aura prAcAryazrI ke vArtAlApa para, vinobA bhAve aura prAcAryazrI ke vArtAlApa pramaMga para munizrI nathamalajI aura munithI buddha mallajI kI prabhAvAtpAdaka prAzu kavitAeM huii| pUnA meM saMskRta vAgvadhinI sabhA kI ora se prAcAryazrI ke abhinandana meM eka sabhA huii| munizrI nathamalajI ko prAzu kavitA ke lie viSaya milAsragdharAvRttamAlamgya ghaTI yantraM vivarNyatAm arthAt sragdharA chandoM meM ghaTI yantra kA varNana kreN| munizrI ne tatkAla pradatta viSaya para cAra sragdharA chanda bole / sArI pariSad mantra-mugdha-sI ho gii| prAcAryazrI paMjAba pdhaare| ambAlA chAvanI ke kaoNleja meM prAcAryazrI ke pravacana kA kAryakrama rhaa| munizrI buddhamallajI ne Adhunika zikSA viSaya para dhArA pravAha prAzu kavitA kii| zrotAoM ko aisA lagane lagA ki munijI pUrva racita iloka hI to nahIM bola rahe haiM / cAlU viSaya ke bIca meM hI priMsipala mahodaya ne eka jaTila se rAjanaitika pahalU para bhASaNa diyA aura kahA-isa bhASaNa ko prApa saMskRta zlokoM meM kheN| munizrI ne tatkAla usa kliSTatara bhASaNa ko saMskRta meM jyoM kA tyoM duharAyA aura mArA bhavana Azcarya-magna ho utthaa| munizrI nagarAjajI saMskRta bhASA kI rAjadhAnI vArANasI meM pdhaare| rAtrikAlIna pravacana meM pAzUkavitva kA prAyojana rhaa| anekAneka saMskRta ke vidvAn va pratiSThita nAgarika upasthita the| pradatta viSaya para prAzukavitva huprA / paM0 mahendrakumAra nyAyAcArya ne aAzukavitva para apane vicAraprakaTa karate hue upasthitalogoM se kahA-saMskRta padya racanA ko kitanA sahaja rUpa mila sakatA hai, yaha maiMne jIvana meM pahalI bAra jaanaa| bambaI meM baMgAla vidhAna pariSad ke adhyakSa aura deza ke zIrSastha bhASAzAstrI DA. sunItikumAra caTarjI ne munizrI nagarAjajI se bheMTa kii| prAzukavitva kA paricaya pAkara unhoMne munizrI se nivedana kiyA, pApa eka hI zloka meM jaina-darzana kA hArda btlaaeN| munizrI ne jIvana aura mRtyu prAtmA kI paryAya hai, mokSa prAtma-svabhAva kA antima vikAsa hai, prataH usakI upalabdhi ke lie pratyeka vyakti ko satata prayatnazIla rahanA cAhie, isa bhAva kA eka sundara zloka satkAla unheM sunaayaa| DA. sunItikumAra gadgad ho uThe aura bole, isa zloka meM apUrva bhAva-garimA bharI hai| saMskRta meM aisA hI eka zloka pracalita hai, jisameM sAre vedAnta kA sAra pA gayA hai|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana panya [prathama yaha prasaMga pAMca varSa se bhI adhika purAnA ho calA hai| bihAnevahi jAnAti bimjanapariSamam kI ukti isa prasaMga para eka apUrva DhaMga se paritArtha huI hai| kalakatsA se prakAzita 'jaina bhAratI' ke tA. 27 agasta,1961 ke eka aMka meM eka saMvAda prakAzita humA hai, jisameM batAyA hai-dinAMka 16 agasta, 61 zanivAra ko iNDiyana mirara sTrITa sthita kumArasiMha haoNla meM zrIpUrNacandajI zyAmasukhA abhinandana samiti kI ora se zyAmasukhAjI kI prassIvIM varSagAMTha ke upalakSa meM mAnanIya DA0 sunItikumAra caTarjI kI adhyakSatA meM eka abhinandana samAroha mAyojita kiyA gayA, jisameM zrI zyAmasukhAjI ko eka abhinandana grantha bheMTa kiyA gyaa| samiti ke mantrI zrI vijayasiMha nAhara va adhyakSa zrI narendrasiMhajI siMdhI prati samjanoM ne zyAmasukhAjI ke jIvana-prasaMga prastuta kiye / adhyakSa zrI caTarjI ne zrI zyAmasukhAjI ke baMgAla meM jainadharma ke pracAra kArya kI sarAhanA karate hue kahA ki jaina darzana hamezA saMsAra ko eka nayA pAloka detA hI hai / gata kucha varSa pUrva bambaI meM jaina munizrI nagarAjajI se merA sAkSAtkAra hA, jo saMskRta ke prAzukavi the| unake dvArA tatkAla racita saMskRta ke do padyoM kA uccAraNa karate hue zrI caTarjI ne kahA ki ina do padyoM meM jainadharma kyA hai ? isakA eka sundara citra prastuta kiyA gayA hai| anta meM jainadharma aura jaina vidvAnoM ke prati niSThA vyakta karate hue adhyakSa mahodaya ne zrI zyAmasukhAjI ko abhinandana grantha bheMTa kara sammAnita kiyaa| munizrI kA prAzakavitva bahuta hI sarala aura mArmika hotA hai| prAcAryazrI tulasI jaba rAjagRhI ke vaibhAragiri kI saptaparNI guhA ke dvAra para sAdhu-sAdhviyoM kI pariSad meM virAjamAna the, usa prasaMga para munizrI nagarAjajI ke Azukavitva racita zlokoM kA eka zloka thA : prAcAryANAmAgamAt sAdhubanvaiH, sAdhvIvAdaH sArdhamatra prapUtaiH / vizvakhyAtA saptaparNI guheyam, saMjAtAdha zvetavarNI guheyam / / munizrI mahendrakumArajI 'prathama' ke bhI bhAzukavitva sambandhI rocaka saMsmaraNa bane haiN| kucha varSa pUrva unakA eka pravadhAna prayoga kAnsTITyUzana klaba, naI dillI meM huaa| usameM bahu saMkhyaka saMsada saMdasya, rAjarSi TaNDana, lokasabhA ke adhyakSa zrI anantazayanam prAyaMgara prAdi anekoM gaNamAnya vyakti tathA gRhamaMtrI paM0 panta Adi aneka kendrIyamaMtrI upasthita the| saMskRtajJa zrI anantazayanam AyaMgara ne AzukavitA kA viSaya diyA-masaka galaka randhre hastiyUvaM praviSTam arthAta macchara ke gale meM hAthiyoM kA bhuNDa calA gyaa| isa vicitra viSaya para munizrI mahendrakumArajI ne bahuta sundara zloka prastuta kie, jisakA sArAMza thA--Aja bar3e-bar3e vaijJAnikoM ne paramANuoM kI zodha meM apane-Apako isa taraha khapA diyA hai ki mAno maccharoM ke gale meM hAthiyoM kA jhaNDa samA gayA ho| mArI sabhA bahuta hI camatkRta hii| yaha rocaka sasmaraNa agale dina prAyaH sabhI dainika patroM meM pramukha rUpa se prakAzita hyaa| rASTrapati bhavana meM jaba unakA eka vizeSa pravadhAna-prayoga huprA to pradhAnamaMtrI paM. javAharalAla neharU ne prAzu kavitA ke lie unheM viSaya diyA-'spUtanika' arthAt kRtrima cA~da / rUsa ne unhIM dinoM antarikSa kakSA meM rapUtanika chor3A thaa| munizrI ne tatkAla katipaya zloka isa adbhuta viSaya para bole, jinheM suna kara sAre loga vismita rhe| prAcAryazrI ke ziSya parivAra meM prAja to ine-gine hI nahIM, kintu anekAneka prAzukavi haiN| prAcAryavara kI punIta preraNAnoM ne apane saMgha ko eka urvara kSetra banA diyA hai|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ amA meM prakAza kiraNa mahAsatI zrI lADAMjI prAcAryazrI tulasI amA ke saghana nizItha meM prakAza kiraNa lekara paaye| taba janatA jar3atA kI nIMda meM DUbI huI thii| Apane timira kI goda meM soye hue eka-eka vyakti ko sahalAyA, jAge hue ko patha batalAyA / pathika ko prakAza dikhAyA, prakAzita patha vAloM ko maMjila kI nikaTatA kA AbhAsa diyaa| isIlie jana-mAnasa pApako amA meM prakAza kiraNa mAnatA hai| pApane prAtma-mAloka meM svayaM ko pahacAnA, tatpazcAt apanI hI anubhUtiyoM ko janatA taka pahu~cAyA, jise janatA apanI hI anubhUti mAna lIna ho rahI hai / patha-darzana pA rahI hai| ApakA divya pAloka aneka rUpoM meM nikharA / prajJAniyoM ke lie jJAna kA prakSaya koSa bana kara paayaa| saMghIya vidyA-vikAsa prAja Apako sarasvatI putra ke rUpa meM degya rahA hai| anaitika jIvana jIne vAloM ko sugama sAdhanA kA patha dikhaayaa| sAdhanA me katarAne vAloM kA sAhasa bddh'aayaa| saMyama ko anAvazyaka samajhane vAloM kI mAnyatA kA pariSkAra kiyA, dAnavIya vRttiyoM se lohA liyaa| sadAcAra aura sahanIti kI naI vyAkhyA dI aura eka hI vAkya meM kaheM to Apane digmUDha mAnava ko rAjapatha dikhlaayaa| Aja kRtajJa mAnava samAja Apake prati zraddhAMjali arpita kara rahA hai| Apako pAkara jagata gauravAnvita hai| Apa jaise jagata bandha ko bandha rUpa meM prApta kara maiM vizeSa rUpa se gauravAnvita haiN| zata bAra namaskAra zrI vidyAvatI mizra karatA hai Aja yuga tumheM zata bAra namaskAra ! gata vAra namaskAra !! bhUle hue pathI ko tumane rAha dikhAyI, phira dhyeya-prApti kI punIta cAha jagAyI, aisA lagA ki lakSya dhAma hI rahA pukAra ! zata bAra namaskAra !! tumane na bahuta hI bar3e Adarza sajAye, pArarA se chU ke loha bhI haiM svarNa banAye, bhaya-zoka-grasta vizva ko tumane liyA ubAra ! zata bAra namaskAra !! cAhe jo pAye isameM koI roka nahIM hai, aisA suramya anya koI loka nahIM hai, tama toma kahA~ jyoti rAzi kA huA prasAra! zata bAra namaskAra !!
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika yuga ke RSi zrI suganacanda sadasya, uttarapradeza vidhAna pariSad prAdhanika yuga ke RSi prAcArya tulasI prAja vahI kArya kara rahe hai jise prAcIna RSiyoM ne uThAyA thaa| prAtmabata sarvabhUteSa praura basava kuTambakam kI bhAvanA ko svayaM jIvana meM utAra kara ve sAre samAja ko usI tarapha le jAne kA prayatna kara rahe haiN| bhAratIya samAja ne rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra svAmI, svAmI dayAnanda, gAMdhI, vinobA prAdi mahApuruSoM ko paidA kara jisa U~cAI vA paricaya diyA hai, Apa usI paramparA ko akSaNNa kara rahe haiN| hamArA darzana satyaM, zivaM, sandaraM aura satya, prema tathA karuNA kI jima sudRta nIMva para AdhArita hai, uma nIva ko prApage bala milegA, aisI aAzA hai| Apa sAdA jIvana aura ucca vicAra tathA tapa, tyAga, saMyama kI bhAratIya paramparA ko samAja meM utArane ke prayanna meM nirantara lage hue haiN| praNavata-pAndolana yaha siddha karatA hai ki jaba taka vyakti U~cA nahIM uThegA, taba taka samAja U~cA nahI uTa sakatA aura vyakti kA nirmANa choTI-choTI bAtoM ko jIvana meM utArane se hI hotA hai| jinako hama choTI vAna aura choTA kAma kahate hai, unhIM kAmoM ne gaMmAra ke mahAna puruSoM ko mahAn banAyA hai| rAma ne zabarI ke bera khAye, kRSNa ne jhaThI pattale uThAI, gAMdhIjI kAnane aura bunane vAle bane, vinobA ne bhaMgI kA kAma kiyaa| inhIM choTe kAmoM ne inheM mahAna bnaayaa| yahI nahIM, isa deza meM jitane bhI U~ce sAdhu-saMta hue hai ve bhI aimA hI choTA-moTA kAma karate rhe| kabIradAma jalAhe kA kAma karate the| ve kapar3e kA hI tAnA-bAnA nahIM bunate rahe, balki jIvana kA tAnA-bAnA bhI umI ke sAtha banate rahe / unakA prasiddha bhajana jhInI jhInI bInI cadariyA me paMca tattva aura zarIra-tattva kA kitanA sundara vizleSaNa kiyA gayA hai, jise koI yogI hI kara sakatA hai| para kabIra ne sIdhI-sAdI bhASA meM bahuta hI mundara DhaMga me dame vyakta kiyA hai| isI taraha raidAsa ne mocI kA kAma kiyA, dAdUdayAla ne dhovI kA aura nAmadeva ne darjI kaa| ye sabhI saMta bhArata ke amalya ratnoM meM hai| sAdha-maMtoM kA prAvirbhAva samAja-saMcAlana ke lie madaiva hotA rahA hai aura Age bhI hotA rhegaa| sarakAreM samAja ko anuzAmita kara sakatI haiM, para use badala nahIM mktiiN| Aja nakaH duniyA kI kisI marakAra ne mamAja ko yA sAmAjika malya ko nahIM badalA, na unameM badalane kI kSamatA hI hai| yaha kAma to sAdha-saMta hI kara sakate haiM aura aba taka karate pAe haiM tathA prAge bhI karate rheNge| kAnUna dvArA kisI ko rokA nahIM jA makanA hai, DarAyA jA sakatA hai; kisI kA hRdaya nahIM badalA jA sktaa| prAja ke yuga me bhI vijJAna ne prakRti para bahuta-kucha vijaya pA lI hai, manuSya candramA taka pahu~cane kI taiyArI meM hai, para vijJAna svayaM manuSya ko badalane meM asaphala rahA hai / yahI kAraNa hai ki Aja vijJAna kA upayoga nirmANa ke bajAya maMhAraka astroM meM kiyA jA rahA hai| Aja duniyA ke sAmane do hI mArga hai, sarvodaya yA srvnaash| inameM se hI kisI eka ko cunanA hogaa| yadi vijJAna kA sambandha ahimA meM huA to isa dharA para aimA svargApama sukha pAyegA jo aAja taka kabhI grAyA bhI nahIM para agara vijJAna kA sambandha hiMsA se huA to jaisA ki Aja ho rahA hai, itanA bar3A vinAza bhI imI pRthvI para hogA, jitanA kabhI hayA nahIM, balki maSTi hI samApta na ho jAye, yaha khatarA bhI paidA ho gayA hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 mAdhunika yuga ke RSi [ 195 vijJAna apane Apa meM prazasta hai, para prazna hai usake prayoga kaa| prayoga karane vAlA manuSya hai, isalie sabase pAvazyaka aba yahI hai ki manuSya ko kaise badalA jAye aura kauna badale? kaise badalA jAye, isakA uttara hai, manuSya ke saMskAra badale jAyeM; aura kona badalegA, isakA uttara hai, RSi-maharSi, saadhu-sNt| isalie Aja vijJAna ke yuga meM, jahA~ sarvanAza khar3A hai, sAdhu-saMtoM kA mUlya aura bhI bar3ha jAtA hai| prAja mAnava-sRSTi kA kalyANa inhIM ke hAthoM surakSita hai| Aja logoM ke mana meM yaha zaMkA hone lagI hai ki naitikatA kA koI mUlya hai bhI yA nahIM aura samAja ko usase kucha lAbha bhI hogA yA nahIM? kyoMki Aja cAroM ora vikAsa ke sAtha-sAtha bhraSTAcAra aura anaitikatA kA bhI phailAva hotA jA rahA hai| mAnavIya mUlyoM kA hrAsa hotA jA rahA hai| janatA ko yaha socane ko majabUra kara diyA gayA hai ki naitikatA hamArA saMrakSaNa aura anaitikatA kA mukAbalA kara bhI sakegI yA nahIM yA samAja meM jIne ke lie anaitikatA kA prAzraya hI lenA par3egA / para jarA gaMbhIratApUrvaka socane para lagatA hai ki naitikatA ke binA eka kSaNa bhI samAja cala nahI sktaa| yahI bandhana samAja ko eka tattva meM piroye hue hai| yadi yaha bandhana TUTa gayA to na to samAja rahegA, na bhraSTAcAra rhegaa| naitikatA kA prabhAva samAja meM kyA hai aura kitanA hai, yaha nApA nahIM jA sktaa| balki isakA pravAha logoM ke diloM meM nirantara bahatA rahatA hai| kabhI dhAga vegavatI ho jAtI hai, kabhI manda par3a jAtI hai| mAdha-saMto ke, mahApuruSo ke prabhAva meM yaha bar3hatI-ghaTatI rahatI hai| prAja vinobA ke prabhAva ne logoM meM kaI hajAra grAmadAna dilavA digA, jo itihAsa kI marvathA abhUtapUrva ghaTanA hai| isI taraha prAcAryazrI tulamI jo kArya kara rahe hai. usakA prabhAva mamAja para par3a rahA hai| hajAroM logoM kA jIvana unhoMne badalA hai| paidala hI naMge pA~va sAre deza kA bhramaNa kara rahe haiN| ve haiM, para nahIM haiM munizrI campAlAlajI (saradArazahara) ve zAsaka hai, unhoMne anuzAsana kiyA hai, para talavAra se nahIM, pyAra se| ve Alocaka haiM, unhoMne kar3I AlocanAeM kI haiM, para dharma kI nahIM, dharma ke dambha kii| be vaijJAnika haiM, unhoMne aneka prAviSkAra kiye haiM, para hiMsaka zastroM ke nahIM, zAnti ke zastroM ke| ve krAntikArI haiM, unhoMne bagAvata kI hai, para pApiyoM ke viruddha nahIM, pApoM ke viruddha / ve cikitsaka haiM, unhoMne saphala cikitsA kI hai, para mAnava ke tana kI nahIM, mana kii| ve draSTA haiM, unhoMne saba ke sukha-duHkha ko dekhA hai, para tulA se tolakara nahIM, svayaM se tolakara / ve yugapuruSa haiM, unhoMne yuga ko naI mor3a dI hai, para auroM ko mor3akara nahIM, pahale svayaM mur3akara /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI ke jIvana-nirmAtA munizrI zrIcandajI 'kamala' jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai, vahI eka ko jAnatA hai| eka aura maba meM itanA sambandha hai ki unheM sarvathA pRthak kara, jAnA hI nahIM jA sakatA / isa zAzvata satya kI bhASA meM kahA jA sakatA hai, jo prAcAryazrI tulasI ko jAnatA hai, vaha pUjya kAlagaNI ko jAnatA hai aura jo pUjya kAlagaNI ko jAnatA hai, vahI AcAryazrI tulasI ko jAnatA hai / ina donoM meM itanA tAratamya hai ki unhe pRthak kara, jAnA hI nahIM jA sktaa| prAcAryazrI tulasI bAIsa varSa me mahAn saMgha ke sarvAdhikAra sampanna prAcArya bane, yaha utanA Azcarya nahIM, jitanA Azcarya yaha hai ki usa alpa avasthA meM itanA bar3A dAyitva eka mahAn prAcArya ne eka yuvaka ko sauMpA / AcAryazrI tulamI pUjya kAlagaNI para itane nirbhara the ki unakI vANI yApake lie sarvopari pramANa thaa| Aja bhI itane nirbhara haiM ki apanI saphalatA kA bahuta kucha zreya unhI ko dete hai / pramoda aura virodha donoM sthitiyoM meM unhI kA pAlambana lekara calate hai| apane kartatva para vizvAsa karate hue bhI usa nAma se mahAn pAloka aura apUrva zraddhA kA maMbala pAte haiN| koI vicitra hI parasparanA hai / gemA tAdAtmya maiMne apane jIvana meM anyatra nahI dekhA / kAlagaNI karuNA aura vAtsalya ke pArAvAra the / terApaMtha ke sAdha-mAdhviyoM aura zrAvaka-zrAvikAe aAja bhI unake vAtsalya kI madhara smatiyoM meM prota-prota haiN| unakA vAtsalya sarva sulabha thaa| vidyA kI abhivRddhi meM unhoMne amita pyAra bikheraa| itane puraskAra bA~Te ki vidyA svayaM puraskRta ho gii| choTe sAdhanoM kI par3hane meM ruci kama hotii| gaMskRta vyAkaraNa ke adhyayana ko ve svayaM 'alUNI' zilA cATanA kahate the| caTAne vAle kuzana hoM to cATane vAloM kI kamI nahIM hai| unhoMne apanA amRta mIca-mIna use itanA svAdu banA diyA ki use cATanA priya ho gyaa| kaThora bhI mRdu bho prAcArya banate-banate unhoMne eka svapna dekhaa| usameM sapheda camakIle choTe-choTe baTaI dekhe / ziSyoM kI bahata vaddhi haI / kevala vRddhi kA mahattva nahI hotA / kamauTI bharakSaNa meM hotI hai| unakA hRdaya mastiSka para madA adhikAra kiye rahA, isalie unake sAmane tarka uThA hI nahIM / darpaNa meM sabakA pratibimba hotA hai, para usakA pratibimba sabameM nahI honA / ve koI vicitra hI the / sphaTika se kama ujjvala aura pAradarzI nahI the, phira bhI unakA pratibimba una sabane liyA, jo unake sAmane praaye| unhoMne cAhA no kisI kA pratibimba liyA, nahI to nhiiN| unakI AtmA meM satata pratibimbita the maghavAgaNI, jo apane daihika saundarya ke lie hI nahIM, kintu apane pAtmika saundarya ke lie bhI vidhuta the| gaMgAjalamA nirmala thA unakA jIvana / sphadika-sA svaccha thA unakA mAnasa / ve nahIM jAnate the gAlI kyA hotI hai aura gayA hotA hai krodha ? viSayoM se itane virata ki unheM indriya-kAmanAyoM kI pUrI jAnakArI bhI nahIM thI / jinheM prAtmalIna kahA jAtA hai, unhIM kI paMkti ke the ve mahAn yogii| unakA mAnasa pratibimbita huA kAlagaNI meN| jaba kabhI unake muMha meM maghavAgaNI kA nAma nikala par3atA to unakI A~khoM meM maghavAgaNI kA citra bhI diikhtaa| jise jIvana meM eka bAra bhI vAsanA na Ta pAe, jo kevala apane antara meM hI rama jAe, vaha kitanA pavitra hotA hai, isakI kalpanA ve loga nahIM kara sakate, jo vAsanA kI dRSTi me hI dekhate hai aura vAsanA ke mastiSka me hI socate hai / jitane pavitra maghavAgaNI the, utane hI pavitra kAlagaNI the aura jitane mRdu maghavagANI the, utane hI mRdu kAlagaNI the| para maghavAgaNI kahIM bhI kaThora nahIM the| unake anazAmana meM
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prAcAryazrIjIvana- nirmAtA [ 197 madutA bolatI aura zAsana mauna rhtaa| para kAlagaNI ke vyaktitva ke eka kone meM kaThoratA bhI chipI thii| unakA mAnasa mRdu thA, para anuzAsana mRdu nahIM thaa| ve terApaMtha ko vyakti denA cAhate the| vyakti-nirmANa anazAsana ke binA nahIM hotaa| isalie unakI kaThoratA mRdutA se adhika phalavatI thii| ve kore snehila hI hote to dUsaroM ko kevala khIMca pAte, banA nahIM pAte / ve kore kaThora hote to na khIca pAte aura na banA paate| unakI mRdutA kaThoratA kA cIvara pahane hA thI aura unakI kaThoratA madutA ko sameTe hue thii| isIlie ve bahuta rUkhe hokara bhI bahuta cikane the aura bahuta cikane hokara bhI bahuta rUkhe the| jina vyaktiyoM ne unakA snigdha rUpa dekhA hai, unhoMne unakA rUkhA rUpa bhI dekhA hai| aime birale hI hoMge jinhoMne unakA eka hI rUpa dekhA ho| ve kartavya ko vyakti se UMcA mAnate the| unakI dRSTi meM vyakti kI U~cAI kartavya ke samAcaraNa se hI phalita hotI thii| mantrI muni maganalAlajI svAmI unake abhinna hRdaya the| bacapana ke sAthI the| sukha-duHkha ke samayogI the| phira bhI jahA~ kartavya kA prazna thA, vahA~ kartavya hI pradhAna thA, sAthI nahIM / pratikramaNa kI velA thii| mantrI muni gRhasthoM se bAta karane lge| kAlagaNI ne ulAhane kI bhASA meM kahA-"abhI pratikramaNa kA samaya hai, bAtoM kA nhiiN|" jo vyakti kartavya ke sAmane apane abhinna hRdaya kI apekSA nahIM rakhatA, vaha dUsaroM ke lie kitanA kaThora ho sakatA hai, yaha svayaM kalpanAgamya hai| ve yadi dharmaprANa nahIM hone to unakI kaThoratA nirmamatA meM badala jaatii| para ve mahAna dharmI the| vismRti kA varadAna unheM labdha thaa| bhUla parimArjana para ve itane mRdu the ki unake sAtha zatru-bhAva rakhane vAlA bhI unakA apUrva pyAra pAtA thaa| kaToratA aura komalatA kA vicitra maMgama uma mahAn vyaktitva meM thaa| vaTa ke bIja ko dekhakara unake vistAra kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai, para vaha bIja se vAhya nahIM hotaa| terApatha ke vidyA-vistAra ke bIja kAlagaNI the| vidyArjana ke lie kAla kI koI maryAdA nahIM hotii| samUcA jovana umake lie kSetra hai| kAlagaNI ne ise pramANita kara dikhaayaa| prAcArya bane, naba ApakI avasthA netIsa varSa kI thii| usa samaya Apane DhAI mahInoM meM mamagra siddhAnta candrikA kaNThastha kii| grAnArya hemacandrakRta abhidhAna cintAmaNi zabdakoSa Apa pahale hI kaNThastha kara cake the| grApana maMkalpa kiyA-maiM aura merA mAdha-mAdhvIgaNa saMskRta va prAkRta ke pAragAmI bane / Apane apane jIvanakAla meM hI use phalita hote dekhA thaa| terApaMtha kI adhikAMza pratibhAeM unhIM ke caraNoM meM pallavita huI hai| unama spRhA pora nisgrahatA kA vicitra yoga thaa| vidyA ke prati unakI jitanI spRhA thI, utanI hI bAhya gambandhoM ke prati unakI nispRhanA thii| die meM diyA jalanA hai-isameM bahuta bar3I maccAI hai| kAlUgaNo ke pAlokina patha meM prAcArya zrI tulasI apanA patha pAlokita karate hai| unhIM kI bhASA meM--."maiM jaba munatA hai ki kucha logoM kI zraddhA hila uThI, taba mujha, yaha vana smaraNa ho pAtA hai, jaba kAlagaNI ne kucha maMtoM ke sAmane apane bhAva vyakta kiye the| uga samaya thalI (bIkAnera rAjya) ma 'dezI vilAyatI' kA saMgharSa calatA thaa| taba vahA~ dUmarI sampradAya ke sAdhu aae| kucha loga unake pAsa jAne lage, unakI aora jhake / taba kucha matoM ne kAlagaNI ke mAmane nirAzAjanaka bAta kii| unake uttara meM prAcAryavara ne kahA, 'koI kidhara hI calA jAye, mujhe isa bAta kI koI cintA nhiiN| hamane dIkSA kimI ke Upara nahIM lI hai, apanI grAtmA kA sudhAra karane ke lie lI hai| mere to svapna meM bhI yaha nahIM pAtA ki amuka zrAvaka calA jAyegA no hama kyA kareMge? grAkhira thAvakoM me hameM caddara ke paise to nahIM lene hai| zrAvaka hamAre anuyAyI haiM, hama thAvakA ke nhiiN| mAdho ! tumheM nizcinta rahanA caahie| mana meM koI bhaya nahIM lAnA caahie|' na jAne kitanI bAra ye bAta mujhe smaraNa ho pAtI haiM aura isase apAra prAnmabala bar3hatA hai|" svAvalambana unake jIvana kA vrata thaa| ve Adi me hI apanI dhana meM rhe| na pada kI lAlamA thI aura na koI vastuoM ke prati AkarSaNa thaa| chaTe prAcArya mANakagaNI divaMgata ho ge| ve apanA uttarAdhikArI cana nahI pAye the / terApaMtha ke sAmane eka bahuta bar3I samasyA khar3I ho gii| pratyeka sAdha isa sthiti se cintita thaa| jayacandajI nAmaka eka 1. vi0 saM0 2007 pauSa sudI 6
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 ] prAcAryazrI tulasI abhinamvana grantha [ prathama mAdhu ne kAlUgaNI se pUchA, "mAcArya kauna hogA ?" aApane uttara diyA, "tU aura maiM to nahIM hoMge / aura koI bhI ho / usame apane ko kyA?" usa samaya Apa bAIsa varSa ke the| hAI mAsa taka terApatha meM prAcArya kI anupasthiti rhii| usa gamaya sArA kArya-saMcAlana pUjya kAlagaNI aura mantrI munithI maganalAlajI svAmI ne kiyA, phira sAdhu-pariSad ne DAlagaNI ko apanA prAcArya cnaa| unhoMne isa yugala kI kAryakuzalatA kI bhUri-bhUri prazaMmA kii| DAlagaNI manuSya ke bahuta bar3e pArakhI the| unhoMne mantrI muni se pUchA--'yadi maiM grAcArya pada kA dAyitva nahIM raoNbhAlatA to tuma loga bise sAMpate?' mantrI muni ne kahA, 'yaha kaise ho sakatA hai ? jo dAyitva pAye usame koI bhI gaNahita cAhane vAlA kaise dUra bhAga sakatA hai ?' DAlagaNI ne kahA, "phira bhI kalpanA karo, yadi maiM isa dAyitva ko lenA svIkAra nahIM karatA to tuma loga kyA karate ?' ve isa prazna ko doharAte hI gae, taba mantro muni ne kahA, 'kAlUjI ko sauNpte|' DAlagaNI Azcaryacakita raha ge| unhoMne kahA, 'maiM saba pora ghUma gayA, para maganajI! yahA~ nahIM pahuMca pAyA, jahA~ pahu~canA thA, vahA~ nahIM pahuMca paayaa|' kAlagaNI kI prAntarika sampadA jitanI samRddha thI, utanI bAhya sampadA nahIM thii| unakI AtmA meM jitanA thA utanA vANI meM nahIM thaa| ve jitane gaNa ke the utane vyakti ke nhiiN| unhoMne eka prasaMga me DAlagaNI se kahA thA, 'maiM kohanI taka hAtha jor3anA nahIM jaantaa| phira bhI gaNa aura gaNI ke prati mega antaraMga unase kahIM adhika niSThAvAn hai, jo kohanI taka hAtha jor3ate hai|' unakA 'sva' bar3A prabala thaa| vaha yadi abhimAnajanaka hotA to pariNAma kAla meM nizcita hI vikAra utpanna krtaa| kintu vaha nirapekSa bhAva se prasUta thaa| isIlie usane dAyitva bhAva ko sajaga rakhA aura kRtrima vyavahAra ko suSupta / prAcAryazrI ne ThIka hI kahA hai, "jo prAtmabhAva meM jAgRta hotA hai, vaha vyavahAra meM supta hotA hai aura jo vyavahAra meM jAgRta hotA hai, vaha aAtmabhAva meM supta hotA hai|" kAlagaNI kI satarkatA itanI thI ki DAlagaNI jaise kaThora anuzAsana se kabhI inheM ulAhanA nahIM milaa| unakI nirapekSatA itanI thI ki unheM kabhI koI vizeSa anugraha prApta nahIM hayA / DAlagaNI ne apane uttarAdhikArI kA patra likha diyA; phira bhI yaha prazna thA ki prAcArya kauna hogA? unakA svargavAsa ho gyaa| phira bhI loga isame anajAna the ki hamArA bhAvI prAcArya kauna hai ? kAla aba bhI apane svAvalambana meM the| apanA kAma, apane hAtha-paira, apanI dhuna aura apanA jagan / vyaktitva chipA nahIM thaa| kalpanA daur3atI hI thii| kucha vyaktiyoM ne kahA, 'gurudeva kA svargavAsa ho gayA hai| aba Apa pATa para viraaj|' prApana nirapekSa bhAva se kahA, 'pahale dekho, prAcAryavara ne apanA uttarAdhikArI kise cunA hai ? phira bAta krnaa|' mantrI mani ne DAlagaNI kA puThA kholaa| patra nikaalaa| pariSad ke bIca use par3hA, taba janatA ne pAzcayaM ke sAtha munA ki hamAre prAcArya zrI kAlagaNI hai| aba pApa pATa para baitthe| yaha nirapekSatA antima sAMsa taka banI rhii| ruci kA khAnA vahI thA jo grAmINa loga khAte hai / ThATa-bATa kA koI prAkarSaNa nahI thaa| bAharI upakaraNa unheM kabhI nahI lubhA paaye| eka hI dhuna thI-gaNa kA vikAsa, vikAsa aura vikAsa / pahale hI varSa unhoMne sAdhu-mAdhviyoM ke mAna midhA kiye / apane mAtha sirpha solaha sAdhu rkhe| zeSa sAdhuoM se kahA-jAmo, vicaro, upakAra kro| saMkalpa avazya phala pAtA hai| caturdika vRddhi hone lgii| zipya-ziSyAeM bar3hIM, vidyA bar3hI, bala bar3hA, gaurava baDhA, yaza bddh'aa| jo iSTa thA, vaha saba-kucha bar3hA / unakA prayatna phala lAne lgaa| 'bhikSuzabdAnuzAsana' nAmaka saMskRta mahAvyAgharaNa bnaa| saMskRta kAvya race jAne lge| racanA ke aneka kSetra khula ge| unheM Digala kAvya bar3e priya the| cAraNa loga pAte hI rhte| kavitA-pATha calatA hI rahatA / svayaM kavi the| para aisA ho koI vizvAsa baiTha gayA, vizeSa nahIM likhte| ziSyoM ko prerita krte| utsAha bddhaate| unakI vANI me koI apUrva camatkAra thaa| unakI dRSTi meM koI athAha amRta thaa| unakA sparza pA eka bAra to mana bhI jI utthtaa| vikAsa aura virodha donoM sAtha-sAtha calate haiN| terApaMtha kA yaza bar3hA, vaise hI virodha bddhaa| jaise virodha bar3hA, vaise unakA saumyabhAva bddh'aa| prAcAryazrI tulasI ko virodha ko 'vinoda' mAnane kA maMtra unhI se to milA thaa| prAcAryazrI ne eka bAra kahA thA-bAdhAoM aura virodha se mere dila meM ghabarAhaTa nahIM hotii| mujhe yAda AtI hai mAlavA kI vAta / garudeva ratalAma padhAre / maiM bhI unake sAtha thA / vahA~ logoM ne tIvra virodha kiyaa| prAja se dasa ganA, para garudeva to
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya } prAcArya ke jIvana-nirmAtA free gurudeva ne phira pUchA-pAna hI pAye ApakA virodha Apake jAne se pahale apane meM hI lIna the| eka, do, tIna dina bIta ge| cauthA dina paayaa| eka paMDitajI paaye| gurudeva ne pUchA- 'yahIM ke rahane vAle hai ?" paMDitajI ne kahA- 'yahIM rahatA hU~ yaha sAmane hI merA ghara hai' haiM ?' paMDitajI ne kahA- 'AyA nahIM hUM mAnA par3A hai|' 'to kaise ?' paMDitajI doge hI zurU ho cukA thA / Apa Aye usa dina se Aja taka ApakI ora ne prativirodha nahIM huaa| maiMne socA prAja Aye haiM, thake-mAMde hoMge, zAyada kala kreNge| dUsarA dina bItA koI virodha nahIM kiyA gyaa| maiMne socA ---taiyArI karate hoMge, virodha karane ke lie tIsare dina bhI kucha nahIM huaa| maiMne socA- 'jahA~ eka vyakti ko 'ka' karate dekha dUsare vyakti ko ubAka mAne lagatA hai vahAM prAja cauthA dina hai phira bhI kucha nahIM huA avazya hI inakI pAcana zakti gur3a hai| inameM mAre virodha ko pacAne kI kSamatA hai| maiM isa ika taraphe virodha me khicAvicA AAyA hai| arora kA virodha bhI bar3A prabala thaa| sAdhuoM ko pratidina pacAsoM gAliyA~ sunane ko milatI thii| phira bhI mauna, sarvathA mauna / vaha dina mujhe yAda hai jaba gurudeva ne saba sAdhuoM ko ekatrita kara zikSA ke svara meM kahA thA- 'maiM jAnatA hU~ tumheM gAliyAM sunane ko mila rahI hai| maiM jAnatA hU~ tumhAre para Akroza kiyA jA rahA hai, vyaMga kase jA rahe hai, 'phira bhI tuma sAdhu ho, isalie tumheM mauna hI rahanA caahie| tumhArA dharma hai saba muno, vApasa eka bhI mata puucho| yahI merI AjJA hai'|" kAlugaNI virodha ko sadA bodha-pATha mAnate rahe / prAcAryazrI tulasI kA mAnasa bhI usI me pratibimbita hai| kucha loga isa virodha ko IzvarIya kRpA batalAte hai / zrAcAryazrI tulasI bAr3amera meM the / vahA~ eka relave gArDa AyA / vaha bolA- 'kucha loga ApakI AlocanA karate hai, kintu meM namajhatA hU~ unhoMne abhI sAdhanA kA patha nahIM paayaa| gurujI ! Apa para Izvara kI bar3I kRpA hai|' 'so kaise ?' 'Apake sAtha koI na koI vigaMdha vanA rahatA hai| binA kRpA ke aisA ho nahIM sakatA / " nirmiti aura nirmAtA meM jo abheda honA cAhie, vaha bahuta hI pragAr3ha hai / isIlie prAcAryazrI tulasI ko samajhane ke lie pUjya gurudeva ko samajhanA Avazyaka hai| manuSya kI yaha asamarthatA hai ki vaha jitanA hotA hai, utanA jAna nahIM paataa| jitanA jAna pAtA hai, utanA kaha nahIM paataa| isIlie eka mahAna ko maiMdoM kI laghu sImA meM bAMdha diyA / ima gramamarthatA kA bhAgI kevala maiM hI nahIM haiM, svayaM AcAryazrI bhI hai| unhoMne apane nirmAtA ko svarUpa rekhAoM meM citrita kiyA hai| merI mamatA ko avazya hI thor3A prAlambana milegaa| ve isa prakAra hai- "maiM kaI bAra socanA hai, mere jIvana para kina-kina kA prabhAva pdd'aa| isa dizA meM sabase pahale mujhe dIkhate haiM pUjya kAlagaNI, unhoMne mujhe sabase adhika prabhAvita kiyA hai| dIkSA ke pahale dina jo pahalA grAma milA, usase lekara unake antima svAsa taka unakA avirala prabhAva mujha para paDatA rhaa| unake jIvana kI avirala vizeSatAeM Aja bhI mujhe prerita kara rahI hai| pUjya gurudeva brahmacarya ke pratIka the / unakA lalita lalATa tathA divya grAtma bala isakA sAkSI thaa| nArI mAtra ke prati unameM madA 'mAtRvan' kI bhAvanA maiMne sAkSAt dekhii| ve isalie mahAmAnava the ki unhoMne jisake sira para apanA varada hAtha rakha diyA, vaha taba taka nahIM haTA jaba taka vaha ucita patha se nahI haTA, phira bhale hI usake pAsa dhana rahA yA nhii| aura kucha rahA yA nahIM rhaa| pavitratA rahI to unakA hAtha banA kA banA hI rahA / ve vicAroM ke svatantra aura mahAn taTastha the| maMtrI muni unake ananya the| para kaI vicAra unase mela nahIM bAne so nahIM hI khaate| jisa para bhI kabhI koI manobheda nahIM huaa| prema prathAha hI rhaa| sacamuca ve eka sAdhAraNa vyakti the| vidyAnurAga unake jaisA birale hI milegaa| unhoMne athaka prayAsa va vibhinna upAyoM meM vidyA kA jo srota bahAyA. usase bAja hamArA samUcA saMgha niSNAta hai| eka dina unhoMne kahA thA-"ziSyo ! tuma nahI jAnate, hama vidyArthI ba 1 pravacana DAyarI 1953, 011-12 20346
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ] prAcAryabhI tulasI prabhinandana grantha * [ prathama hameM vidyA prApta karane meM bar3I kaThinAI hotI thii| kucha alpacetA loga 'devAnAMpriyA ete' kahakara hamArA tiraskAra kara jAte, para Aja tumhAre sAmane aisA karane kA koI sAhasa nahIM kara sktaa| unheM apane dhama kI phala-pariNati para santoSa thaa| unakA jIvana kitanA sAdA thA, yaha to pratyakSadarzI hI jAna sakatA hai| rAta bhara do cilamiliyoM para leTe rahate / mahAn AcArya hone para khAna-pAna itanA sAdhAraNa ki dekhane vAle para vaha prabhAva DAle binA nahIM rhtaa| dhama meM bar3I niSThA thI : ve bahuta bAra kahate the ki zrama ke prabhAva meM bhAja kala nae-nae roga bar3ha rahe haiN| koI sAdhu durbala hotA to ve use kahate dUra jaMgala se jholI bhara reta jAmro parizrama karo zarIra kA pasInA nikala jaayegaa| adhika cikanA bhojana mata kro| ina davAoM meM kyA dharA hai ? ve svayaM bahuta zrama-zIla the| unakA svAsthya bahuta hI acchA thA / zrauSadha para unakI grAsthA jaise thI hI nhiiN| ve sAdhAraNa kASThAdi auSadha se hI kAma calA lete / jvara hone para laghana karAte / cAya se to paTatI hI nahIM thii| unake sAmane dUsare sAdhu cAya kA nAma lete hI sakucAte the| AcAryavara kI ina vizeSatAoM se mai atyanta prabhAvita hU~ ye mere kSaNa-kSaNa meM rama rahI hai| unhoMne mujhe sadA apanI karuNAbharI dRSTi se siicaa| itanA sIvA ki usakA varNana karane ke lie mere pAsa paryApta zabda nahIM hai| maiMne kucha bhUleM bhI kI hoMgI, para ve unakA parimArjana karate ge| mujhe kabhI dUra nahIM kiyaa| yaha kahanA kaThina hai ki maiM unako kitanI vizeSatAoM kA Akalana kara pAyA huuN| unakI aneka vizeSatAoM kA mere mana para amiTa prabhAva hai / unhI ke prasAda kI khurAka pAkara merA jIvana banA hai| yaha kahate hue mujhe sAtvika garva kA anubhava hotA hai|" nirmANa liye Aye ho munizrI baccharAjajI kalAkAra ! isa dharatI para nirmANa liye zrAye ho / pahicAna liye bAye ho / gRha kanA jIvana kI tuma lagatA aisA bAhara se tuma, vAgha rahe jIvana ko, para kA bhItara to pAyA, khola rahe bandhana ko, razmi-bandha se tuma jIvana ke sthala ko bAMdha rahe ho, niyama-bandha se jaga mAnasa ko, jala ko bA~dha rahe ho, mukti dUta ! tuma bandhana meM paritrANa liye Aye ho / kalAkAra ! isa dharatI para nirmANa liye Aye ho| niSkriya sundaratA ko kRti meM, sthAna diyA saba tumane, sakriya jIvana tattvo para hI dhyAna diyA basa tumane, grA jAtA saundayaM svayaM jaba, gaurava bhara dete ho, vana kI kalI-kalI meM madhumaya, saurabha bhara dete ho, citrakAra ! nija citroM meM tuma prANa liye dhAye ho| kalAkAra ! isa dharatI para nirmANa liye zrAye ho / bhautika yuga meM Aja manuja, manujatva gamA baiThA hai, uTha pAye khuda kaise jaba nija satva gamA baiThA hai, zakti puJja ! prava yuga terA Alambana mAMga rahA hai, dharaNI kA kaNa-kaNa terA pada-cumbana mAMga rahA hai, vizva prANa! tuma saMyama kA mAhAna liye Aye ho| kalAkAra ! isa dharatI para nirmANa liye Aye ho /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavatA kA nayA masIhA zrI ena0 ema0 jhunajhunavAlA prAja mAnavatA saMkaTa meM hai| bhautika utthAna kI isa upagraha-belA meM bhI vyakti-vyakti trasta hai| vijJAna ke prakhara prakAza meM bhI saMsAra vipatha ho gayA hai| zIta-yuddha ke raMgamaMca para zastrIkaraNa kA ucchRkhala abhinaya kAphI vikarAla ho uThA hai| samara-devatA kI bhayAnaka jIbha vizva ko nigala jAne ke lie lapalapA rahI hai| tIna araba kaNThoM kI pAta vANI pAja pala-pala cakita hotI huI-sI nikala rahI hai| mAnavatA saMkaTApanna hai / zAnti ko khatarA hai| ___ yaha vaijJAnika yuga kA upagraha-kAla hai / bauddhikatA kI parAkASThA hai, manuSya ke carama vikAsa kI bhI parAkASThA hai| mAnava-nirmita upagrahoM ne Izvara-nirmita grahoM ko vijita karane kI ceSTA kI hai| antarikSa kA virATa rahasya pAja yantroM dvArA manuSya kI prokhoM meM utArA jA rahA hai| zUnyatA kA mahAvAsa manuSya ke jJAna me cihnita ho rahA hai| vijJAna kI isa mahAbelA meM bhI kahIM se jhanajhanAhaTa sunAI par3a rahI hai.--mAnavatA mara rahI hai, zAnti ro rahI hai| mAnavatA aura zAnti ko nIlAmI manuSya kI sarvatomugvI bhautika jAgRti meM sadabuddhi kI rozanI bujhatI jA rahI hai| jJAna kA mAtaMNDa bhI ajJAna me ghirA jA rahA hai| pralaya macAne vAlI zakti me lajjita hokara bhI manuSya ko caina nhiiN| apane astra-zastra se apanA hI galA ghoMTane ko uddhata vijJAna-puruSa mUr3hatA kA mahAna nATaka khela rahA hai| manuSya kI donoM muTTiyoM meM mAnavatA aura zAnti kI mAsUma bulabula chaTapaTA rahI haiN| hara ora se AvAja pA rahI hai-mAnavatA ko bavAo! zAnti ko saMbhAlo ! aura mAnavatA tathA zAnti kI rakSA ke lie cehare para nakAba DAlakara aneka khalanAyaka vizva-maMca para abhinaya kara gaye hai / zIta-yuddha ke dupaTTe meM aNu aura udjana bama chipAye prAcI aura pratIcI ke do abhinenA maMtrI ke lie hAtha milAte hai / zAnti aura mAnavatA kI sahamI A~khoM meM thor3I khuzI jhAMkatI hai ; kintu apane-apane ghara Akara phira mAnavatA aura zAnti kI nIlAmI zarU ho jAtI hai aura dubale-patale mAnavoM kA mahAsAgara cillA uThatA hai-mAnavatA ko mata lUTo ! zAnti ko mata mAro! vANDaga se lekara belagreDa taka becAre TUTe hA loga daur3a-dhapa karate hai| prastAva para prastAva rakhe jAte hai| kintu aNu-parIkSaNa kA eka hI visphoTa taTasthatA ke anuyAyiyoM kI dhajjI-dhajjI ur3A DAlatA hai|| prAcI aura pratIcI ke ye do sUtradhAra tIna araba putaloM ke jIvana kI saTTebAjI khule Ama khelate haiM / kahI isa dyUta-krIr3A kA nakAba phAr3ana DAlA jAye, isalie ye cillA-cillAkara bolate haiM--zAnti sampUrNa nirstriikrnn| kintu, kahA~ hai vaha prayAsa, jo sammAnya zAnti kA mArga prazasta kare, jo sampUrNa nirastrIkaraNa kI bhAvanA ko jagA sake ! mAnavatA kI isa dardasarI kA mUla kahA~ hai, kauna jAne ? naye cikitsakakA anveSaNa rAjanIti ke khilAr3I, cikitsA ke nAma para, kuTanItika mUcikA-rama-bharaNa avazya kara sakate hai, kintu sahI roga-nidAna aura tadanukUla cikitsA to koI anubhavI cikitsaka hI kara sakatA hai| kRSNa, buddha, IsA, gAMdhI aura mAsa kI cikitsA bImAra mAnavatA kA roga pahacAna sakatI hai, kintu aAja usI paddhati kA navIna rUpa lekara kisI naye masIhA kI AvazyakatA hai| mahAmArI ke rUpa meM roga kI pariNati hone se pahale cikitsaka kA anveSaNa Avazyaka lagatA hai,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [prathama naye cikitsaka kaa| prAcI aura pratIcI ke do mAjhiyoM ke hAthoM meM mAnavatA kI bhAgya tarI DagamagAtI huI taTa kI ora nahIM, majhadhAra kI ora jA rahI hai| ina kUTanItika mA~jhiyoM me, bImAra mAnavatA kI tarI, taTa kI ora nahIM jA sktii| mAnavatA kI surakSA bhautika pragati nahIM kara sakatI / to, mAnavatA ko prAta pukAra para prAcI aura pratIcI ke gagana meM do nakSatra udita ho hI gae Akhira / hA~, mAnavatA kI sahI cikitsA ke lie do masIhA prAcI aura pratIcI meM AvirbhUta hue.--AcArya talamI aura bukamaina / ina donoM cikitsakoM ne mAnavatA kI dukhatI huI nasoM para uMgalI rkhii| inakA nidAna yahI huA-mAnavatA ke vinAza kA eka hI kAraNa hai : anaitikatA; aura isakI upayukta cikitsA hai naitika jAgRti / naitikatA ke ye do udgAtA apane-apane kSitija para camake, svaba camake / pratIcI kA bukamaina zArIrika rUpa se abhI-abhI amta ho cukA hai; kintu, saMsAra kI araboM prAtmAnoM meM usa mahApuruSa kA zaMkhanAda pratidhvanita ho rahA hai aura araboM mastaka Aja bhI usakI smRti meM zraddhAvanata haiN| aura prAcAryazrI tulasI ; prAcI nabha-taTI kA yaha mArvabhauma taruNa bhAskara Aja bhI uddIpta hai| mAnavatA kA yaha nayA masIhA unhIM nakSatroM meM se eka hai, jiname baddha, mahAvIra, kabIra,mara, tulasI, nAnaka, caitanya, aravinda, gAMdhI, vivekAnanda aura ravIndra kA akSata prakAza pAja bhI vizva ko paramAnanda kA lakSya-binda batalA rahA hai| isa naye masIhA ne nidAna kiyA-mAnavatA kyoM pIr3ita hai. gAnti kyoM bhayabhIta hai ? kyoM vyakti vinAza kI ora vega me daur3A jA rahA hai ? ina saboM kA eka hI nidAna batalAyA hai isane-anaitikatA aura isame utpanna acAritrikatA; bhautikatA kI uccha khala pragati aura isase utpanna anAdhyAtmikatA, asaMyama aura isame utpanna mahattvAkAMkSA kA vyAmoha tathA udvega / cikitsA ke lie tIna auSadhiyAM batalAI, isa naitika bhiSaga ziromaNi ne ; naitikatA, adhyAtma aura sNym| ahisA, satya, aparigraha, asteya aura brahmacarya kA sarala aura supAcya paMcAmRta 'aNuvrata' ke nAma se pIr3ita vizva ke gale meM DAlate hA dama mAnavatA ke jaya-ghoSaka ne udghoSaNA kI-praNavata-Andolana eka naitika krAnti hai / isakA uddezya hai, manuSya kA AdhyAtmika sicana / AdhyAtmika pragati manuSya kI sarvocca pragati hI nahIM, sarvAMgINa pragati hai| isa pragati kA mUla kArya hai--caritra ko mudar3ha sthApanA tathA maMtrI dvArA zAnti kI rkssaa| sabhI prakAra ke svAsthya lAbha ke lie saMyama kI atyadhika prAvazyakatA hai| itanA hI nahIM, maMyama ko usane jIvana-sAdhanA batalAyA aura naitikatA ko jIvana klaa| umane saMyama se raMcamAtra bhI vilagAva ko jIvana ke lie abhizApa kahA aura pAdazaM udghoSita kiyA-saMyama : khalu jIvanam / yuddha-devatA kA tIsarA caraNa isa yAntrika yuga meM mAnavatA aura zAnti kA zatru yaddha hai / bIsavIM zatAbdI meM do dazAbdiyoM kA antara dekara do vizva-yuddha ho cuke haiM / bhayaMkara nara-mahAra hue haiM / sainika, asainika tathA prabodha zizu bhI yuddha-devatA kI vikarAla bhaTTI meM jhoMka diye ge| hIrozimA aura nAgAsAkI vizva-yuddha ke dvitIya pariccheda ke ve amara AkarSaNa haiM, jahA~ mAnavatA kI chAtI eTama bama ke prahAroM meM cAka-cAka karadI gaI aura jApAna ke ye do sunahale paMkha pana-bhara meM jalA kara khAka kara diye gye| aAja bhI vahI sthiti hai, vahI raMga / yuddha-devatA kA tIsarA caraNa uTha cukA hai| mAnavatA kI gardana purva-pazcima ke do 'ka' kI uMgaliyoM ke bIca meM dabI par3I hai| aNa-parIkSaNa, mAmayika canautiyAM, antarikSa-pratiyogitA, zastrIkaraNa prAdi zIta-yuddha ko parAkASThA kI ora le jA rahe haiM / rASTra-saMgha-jaimA maMghaTana bhI zIta-yuddha kI uSNa-pariNati ko roka rakhane meM asamartha middha ho rahA hai / saMsAra ke sAre rAjanItijJa milate haiM, zikhara sammelana karate haiM, garama-garama bhASaNa de jAte haiN| kintu, ye do 'ka' apanI eka hI ghar3akI se mAnavatA kI rahI-sahI AzA ko dhUla meM milA dete haiN|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAma ] mAnavatA kA nayA masIhA [ 203 niSkarSataH, yahI siddha hotA hai ki vaijJAnika pragati se zastrIkaraNa ko bala milatA hai aura maiddhAntika netRtva yA kSetra vistAra kI bhAvanA manuSya ko raNa-arcanA ke lie uddhata karatI hai| mAnavatA tathA zAnti kI rakSA ke lie eka hI upAya hai-- nirastrIkaraNa aura vaha sambhava hai, vyakti vyakti ke naitikIkaraNa se buddha kA kAraNa mAnavatA ke isa naye masIhA zrAcArya tulasI ne yuddha kA eka hI kAraNa batalAyA hai-anaitikatA ke pramAda me aniyantrita durAcAritA kI mahatvAkAMkSA, unmAda aura vyAmoha meM par3ha kara eka-dUsare kI sImA se TakarA jAnA cAhatI hai tathA saMsAra meM jJAna ke sAtha-sAtha mUr3hatA bhI vikasita huI hai| yadi zAnti kI surakSA karanI hai, to pratyeka vyakti ko pahale zAnti ko antarmukhI arcanA karanI hogii| yadi mAnavatA kI rakSA karanI hai to sabhI mAnavoM ko sacce artha meM mAnava bananA hogA, AsurI prakRtiyoM kA parityAga karanA hogaa| nirastrIkaraNa se bhI sundara samasyA kA samAdhAna hRdaya parivartana dvArA pArasparika sadbhAvanA tathA maMtrI se ho sakatA hai| nirastrIkaraNa sAmayika bhAvukatA dvArA bhale hI yuddha kI prAzakA " ko TAla de| kintu yuddha kI bhAvanA kA parityAga to pArasparika maMtrI dvArA hI ho sakatA hai| sadbhAvanA vihIna nirastrIkaraNa hAtha-paira se bhI yuddha karA sakatA hai, jabaki sadbhAvanA aNazakti ko pakar3e hue hAthoM ko bhI eka-dUsare ke utkarSa meM sahayogI banA kara mAnavatA kI rakSA kara sakatI hai| dUsarI ora mAnavatA ke isa praharI ne manuSya jIvana kI sArI anaitika gatividhiyAM kA adhyayana kiyA aura mAnavatA kI sahI pIr3A pahacAnI / zraprAmANikatA, milAvaTa, akAraNa himA, sAmAnya asatya, cAritrika nirbalatA, saMgraha evaM kAma-pipAsA Adi ko bar3hAvA dene vAlI choTI-choTI anaitikatAoM ko bhI khoja nikaalaa| itanA hI nahIM, isa mamIhA ne to manuSya ko kauna kahe jAnavaroM taka kI pIr3A kA bhI anumAna kiyA aNuvratoM ke choTe-choTe bama hamAre jIvana aNu-parIkSaNa karatI huI anaitikatA ko bar3e hI snehapUrNa DhaMga se naitikatA meM parivartana kara dete hai / isa masIhA ke zabdakopa meM kahI bhI 'nAga' kA zabda nahIM hai| zrAdhunika buddha yaha taruNa tapasvI samUcI duHkhI mAnavatA ko pukAra -pukAra kara ekatra kara rahA hai| isakI pukAra para manuSyoM kA vizAla samUha daur3a rahA hai aura isa Adhunika buddha ke cAroM ora lalacAI dRSTi se khar3A ho rahA hai| isakI pukAra sAgara kI pratyeka lahara para chahara rahI hai, parvatoM kI barphIlI coTiyoM para macala rahI hai| bhautika pravAha me asta manuSyoM ke bIca unakA yaha nayA mArAmya bar3e ho pyAra ye kahanA hai, "mujhe bhI do, bhAiyo! mujhe apane eka-eka doSa kI bhIsa do!" tuma vyakti ko miTA nahIM sakate ! tumheM samAja bana jAnA hai-- eka bUMda aura bUMdoM ke agaNita paritatvoM kA saMgraha-sAgara vaha eka bUMda bhI samara hai, kintu sindhu vana kara 1 aNa aura virATa ke madhura sAmaMjasya kA yaha mahAn praNetA mAja logoM meM mAnanda bAMTa rahA hai| aNu-parIkSaNa kA kAla abhI bhUta nahIM ho skaa| sahArA kI reta ke bAda aba usake krUra caraNa vAyumaNDala aura bhU-garbha meM vicaraNa kara rahe hai| mAnavatA kA parokSa vinAza prArambha hai; cAhe yuddha dvArA pratyakSa vinAza abhI dUra ho| kintu atratoM kI AdhyAtmika aNu-zaktiyoM kA parIkSaNa aba samApta ho cukA hai| ve jIvana ke eka-eka dIpa siddha ho cuke haiN| Aja mAnavatA ke isa masIhA ko prakAza phailAte hue paccIsa varSa pUrNa hue| isakI dhavala jayantI manAI jA rahI - hai| maiM mApha kaha dUM yaha AcAryazrI tulasI kI dhavala jayantI nahIM: mAnavatA ke bhaviSya kA rajata samAroha hai| gaganamaNDala ke jaya popa, AcArya tulasI ke lie nahIM, mahimA aura satya kI vijaya kA paMkhanAda hai| prAcAryazrI tulasI ko dekha kara saMsAra ko phira eka bAra vizvAsa ho calA hai- "mAnavatA amara hai, zAnti amiTa hai, satya kI vijaya hotI hai, ahisA parama dharma hai aura maMtrI tathA sadbhAvanA kA prAdhAra hI saccA nirastrIkaraNa hai|"
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugadharma-unnAyaka AcAryazrI tulasI DA0 jyotiprasAda jaina, ema0 e0, ela-ela0 bI0, pI-eca 0 DI0 zramaNa-paramparA meM sAdhu aura zrAvaka kA sayoga maNi-kaMcaNa maMyoga hai / sAdhu kI zobhA zrAvaka se hai aura zrAvaka kI sAdhu meM / binA zrAvaka hA koI sAdhu nahIM bana sktaa| dUsarI ora dhAvaka ko dharma-sAdhana meM, apane naitika evaM Atmika vikAsa meM mAdhu me hI nirantara preraNA evaM patha-pradarzana milatA hai| sAdhu ko lekara hI zrAvaka kA adhikAMza vyavahAra aura dharma-sAdhana calatA hai / sAdhuoM ke samIpa dharmopadeza zravaNa karane se hI gRhastha kI zrAvaka maMjJA sArthaka hotI hai| dono hI eka-dUsare ke pUraka haiM, eka-dUsare ke lie anivArya haiM tathA zramaNa-saMgha ke avibhAjya aMga haiN| bhagavAna mahAvIra ne sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa jisa caturvidha zramaNa-magha kA maMgaThana kiyA thA, usake ye cAroM hI aMga paraspara meM eka-dUsare se sarvathA svatantra hote hue bhI eka dUsare ke pUraka evaM dharma-sAdhana meM sahayogI hote haiM / gRhastha (zrAvakazrAvikA) jIvana meM dharma ke sAtha-sAtha artha aura kAma puruSArthoM ke sAdhana kI bhI mukhyatA hotI hai, jabaki tyAgI (mAdhasAdhvI) kA jIvana dharma aura mokSa puruSArtha dvaya-mAdhana ke lie hotA hai| prastu, dharma-puruSArtha hI sAdha aura gahastha ke sambandhoM kI pradhAna kar3I hai| sAdhavarga kI sevA-bhakti, karanA gRhastha kA mukhya dainika kartavya hai; to gahasthoM ko dharmopadeza denA, unakA patha-pradarzana karanA, unameM dharmabhAva kI vRddhi karanA aura naitikatA kA saMcAra karatA sAdhuvarga ke dharga kA madhya aMga hai| yo to zramaNa-paramparA ke sabhI sAdhu uparyukta prakAra meM pravartana karate haiM, kintu vartamAna meM zvetAmbara rApathI mAdhu-saMgha apane navama saMghAcArya zrI tulamI gaNI ke netRtva meM jisa saMgaThana, vyavasthA, utsAha evaM lagana ke mAtha, zramaNaAcAra-vicAroM kI prabhAvanA kara rahA hai, vaha unlAghanIya hai| bhArata kI svAdhInatA-prApti ke do varSa ke bhItara hI jisa mUjha-bUjha ke sAtha prAcAryazrI tulasIgaNI ne deza meM naitikatA kI vRddhi ke lie apanA aNuvrata-pAndolana calAyA, usakI pratyeka deza-premI eva mAnavatA-premI vyakti prazaMsA kregaa| gata bAraha varSoM meM isa praNavata-aAndolana ne kucha-na-kucha prargAta kI hI hai| kintu apane uddezya meM vaha kitanA kyA saphala huA, yaha kahanA abhI kaThina hai| rome naMtika Andolano kA prabhAva dhIre-dhIre aura dera se hotA hai / vaha to eka vAtAvaraNa kA nirmANa-mAtra kara dete haiM aura jIvana ke mUlyoM ko natikatA ke siddhAntoM para AdhArita karane meM preraNA dete hai / yahI aise AndolanoM ko sArthakatA hai| zramaNAcArya tulasI ke magha ke saikar3oM sAdhu-sAdhviyoM dvArA apane-apane samparka meM Ane vAle anaginata gRhastha strI-puruSoM kA naitika stara uThAne ke lie kiye jAne vAle satata prayatna avazya hI yuga kI eka bar3I mAMga kI pUrti karane meM sahAyaka hoNge| aba se lagabhaga do sau varSa pUrva prAcArya bhIkhaNajI ne kucha vivekI zrAvakoM kI preraNA se hI apane mampradAya meM eka sudhAra-krAnti kI, jisake phalasvarUpa prastuta zvetAmbara terApathI sampradAya kA prAdurbhAva huaa| yaha saMgha taba me zanaiH-zanaiH vikasita hotA eva bala pakar3atA A rahA hai| kintu isa sampradAya kI sImita kSamatAmoM kA vyApaka eva loka-hitakArI uddezyoM kI siddhi ke lie jitanA bharapura evaM saphala upayoga isake vartamAna prAcArya ne kiyA hai aura kara rahe haiM, vaisA kisI pUrvavartI prAcArya ne nahIM kiyaa| deza kI naitikatA meM vRddhi aura zramaNa-saMskRti kI prabhAvanA ke lie kiye gae satprayatnoM ke lie yagadharmaunnAyaka prAcArya tulasI gaNI ko unake prAcAryatva ke dhavala-samAroha ke avasara para jitanA bhI sAdhuvAda diyA jAya, thor3A hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMghIya prAvAraNA kI dizA meM munizrI sumeramalajI 'sudarzana' jisa prakAra aAjakala DAyarI kA sthAna sAhitya jagat meM mahattva pUrNa bana gayA hai, usI prakAra patroM ne bhI sAhitya kSetra meM apanA eka viziSTa sthAna prApta kara liyA hai| isIlie Ajakala loga bar3e sAhityakAroM va mahApuruSoM ke patra bar3e cAva se paDhate hai| patra svAbhAvikatA se bharA rahatA hai, ataH usameM apanI vizeSatA hotI hai| vaha dUra baiThe vyakti ko mauhArda ke dhAge me piroe rakhatA hai| usameM lekhaka kA nizchala hRdaya aura unake dUsaroM ke prati vicAra bar3I spaSTatA meM nikalate hai, jisame pAThaka para anAyAsa hI asara par3e binA nahIM rhtaa| terApaMtha ke prAcAryoM meM bhI patra dene kI paramparA rahI hai, parantu unakI saMkhyA bahuta kama hai| kyoMki jaina mAdha gRhasthoM ke sAtha va DAka dvArA patra vyavahAra nahIM krte| isa kAraNa patra bahuta kama diye jAte haiN| jo atyAvazyaka patra saMgha ke mAdhu-sAdhviyoM ko diye jAte haiM, ve usI sthiti meM diye jAte hai jabaki koI magha kA mAdha-mAdhvI vahA~ taka pahu~cA sake / AcArya bhikSa ne apane saMgha kI mAdhviyoM ko, anuzAsana ke prazna ko lekara patra diye haiM, jisameM hama usa samaya ke saMgha kI sthiti kA kucha itihAsa milatA hai| tRtIya prAcArya zrImad rAyacandajI ne apane bhAvI uttarAdhikArI ko patra diyA hai jisameM unake (jayAcArya ke) prati bar3e mArmika udgAra pragaTa hue hai / isa prakAra AcAryoM ne apane saMgha ke sAdhumAdhviyoM ko vibhinna paristhitiyo meM patra diye hai jo Aja hamAre lie itihAsa ke aMga bana gaye haiN| terApaMtha mAdha samAja kA vistAra jitanA prAcAryazrI tulasI ke netRtva meM huA, utanA pichale pAcAyoM ke samaya nahIM huA / imalie unake dAyitvoM kA vistAra bhI ho gyaa| aneka Antarika kArya unako patroM dvArA karane par3ate hai| isalie anya prAcAryoM kI apekSA prAcAryazrI ke patroM kI saMkhyA adhika hai| unake patroM meM terApaMtha kI prAntarika sthiti kA citraNa pAThakoM ko milegaa| isake alAvA mAdhu-sAdhviyoM ke prati unakI vatsalatA kA sajIva bhAva / isame bhI mahattvapUrNa bAta hai unake hRdaya kI AvAja ki ve kisa prakAra Aja ke jamAne meM saMgha ko phalA-phulA dekhanA cAhate haiN| unakA adamya utsAha, kArya karane kI ajasra dhana, virodhoM ko sahane kI aTUTa zakti, dezATana karane kI pravala bhAvanA, kartavya-parAyaNatA Adi aneka hRdaya ko kUne vAlI ghaTanAeM haiN| prAcAryazrI ko padArUr3ha hue paccIsa varSa sampanna ho gaye haiM / isa dIrgha avadhi meM unhoMne mAdhu-sAdhviyoM ko aneka patra diye haiN| unameM sarva prathama satI chogAMjI ko diyA hA patra hai, jo unhoMne padAsIna hote hae hI likhA thaa| satI chogAMjI aSTama prAcArya kAlagaNI kI saMsAra pakSIya mAtA thiiN| usane apane putra kAla ke sAtha hI dIkSA lI thI / vRddhAvasthA ke kAraNa uname calA nahIM jAtA isalie ve kaI varSoM se vIdAsara meM sthiravAsa kiye hue thii| kAlUgaNI kA svargavAsa saM0 1963 bhAdrava zuklA 6 ko huaa| bhAdrava zuklA 6 ko bAIsa varSa kI avasthA meM prAcAryazrI tulasI padAsIna hue| cAturmAsa ke bAda mAdhviyoM ke eka siMghAr3e ke sAtha chogAMjI ko prAcAryazrI ne eka patra likhakara bhejaa|' OMnamaH ! chogAjI saMghaNI-ghaNI sukhamAtA bNce| the citta meM ghaNI-ghaNI samAdhi rAkhajyo aura aThaM satyA cAnAjI AdI 1prAcAryazrI ne adhikAMza patra mAravAr3I meM hI likhe the|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] AcAryazrI tulasI abhinandana grantha [. prathama ThANA 5 baThe bhejyA chai so vaha sukhasAtA kA samAcAra sArA hI kahasI aura bar3A mhArAja sAhiba mahA bhAgyavAna prabala pratApI devaloka padhAra gayA so nijorI bAta hai| kAla zrAge koI ko jora cAle nahIM tIrthaMkara deva ne piNa kAla to chor3a nahI hama vicAra karI ne vitta meM samAdhi vizeSa rAvaNI cAhI je bAkI jima kAlUgaNIrAja ke prApa mAtA chAtima mhAre piNa mAtA tulya cho jiNa sUM koI bAta ko vicAra karI jyo matI aura mhAMrA piNa darzana devaNa rA bhAva vegA hI hai| mevAr3a deza maiM conAmA doSa huvA to pina gAma meM vizeSa vicaraNo huvo nahiM tiNa sUM ghaThe vicaravA kI dhavAra jarUrata hai to piNa ba darzana deNA jarUrI samajhakara dravya, kSetra kAla-bhAva dekhakara darzana begA hI devArA bhAva hai| piNa dUra ko kAma hai| AANo beMta sU hosI / tiNa se pahalI satyanei melyA hai so jANIjyo dhaura tapasyA zarIra kI zakti dekha-dekha kara karIjyo aura vitta samAdhi meM ghaNo raakhjyo| saM0 1963 mRgazira yadi 2 somavAra / mevAr3a meM tathA mAravAr3a meM biharamAga sAdhu saniyAM sUM yathAyoga ne sabakI bAra ghaTIne nahIM bolAyA tipa sAdhu satyoM ke dila meM khAsI zrAi huvelA / thaoNrI koi bAta mhAre bhI dila meM Ave hai / para jiyA~ avasara huve viyA~ hI karaNo par3e / bAkI bar3he rahakara bhI zAsana ko kAma karo ho grahI mhArI hI sevA hai| abakI bAra sAdhu-satyA mhArI dRSTi dekhakara sArvajanika pracAra meM kei jagyA~ prAlI mihanata karI, I bAta kI manai prasannatA hai / sAroM ne hI cAhije ki zrApaNI hada meM rahatA huvAM dharma ko vyApaka pracAra huvaM / dharma eka jAti vizeSa meM vaMdhyo nahIM raha sake hai / mevAr3a sArvajanika pracAra ko Acho kSetra hai so pUrI mihanata hugI cAhije / zrAvakA ne bhI pUrI ceSTA karanI cAhije / sArA hI saMta satyA~ mAchI taraha meM dhAnanda meM rahIjyo aThe ghaNo dhAnanda hai| zeSa samAcAra ziSya miThAlAla kevelA vi0 saMvat 2008 phA0 va0 10 srdaarshhr| tulasI gaNapati navamAcArya saurASTra meM viharamANa candanamuni sUM vaMdanA tathA suvamAtA bNce| saurASTra meM pApa prAcho upakAra kara rahA ho. prasannatA kI bAta hai / idhara meM Apako svAsthya kucha kamajora muNyo tathA rAta maiM nIMda kama zrAvai isI suNI tiNa sUM kucha vicAra huyo / dezAntara meM vicaraNe vAlA sAdhuvA~ ko zarIra ThIka reNe sUM mhAre bhI dila meM tasallI reve / kAma bhI prAcho bAkI Apake zarIra ne vo deza nahIM mAne to Apa kahavA dIjyo meM vicAra vA~gA ziSya pUnama ziSya ugama Adi sarva saMtA mUM bhI sukhasAtA bNce| sArA hI saMta ghaNI citta samAdhi mUM rahojyo / tana mana sUM ghaNe rAjI heta mUM kAThiyAvAr3a meM mihnata karajyo, upakAra ho to lakhAve hai| sArA hI saMtA kI mihnata para mhAro citta prasanna hai| aThe kAnamalajI svAmI tathA pAjI, gulAbAMjI ne bhejyA hai / praThe kI mukhasAtA kA sArA hI samAcAra kahasI / idhara meM mhAre trivArSika dezATana se zAmana ko accho udyota huyo hai so jAgamI / saM0 2008 po0 0 8 bhAdarA / tulasI gaNapati navamAcArya jeSTha sahodara campAlAlajI svAmI, vadanAMjI tathA lATAMjI hUM yathAyogya vaMdana mukhasAnA varSa gharaMca bhAjapauNI dasa vayAM AsaraM paNI mukhasAtA sahIta phUlAsara pahuMcyA savAre ghaThaM sUM bihAra kara ke dhAge jAvaNa rA bhAva hai aura badanAMjI ke ghabai ThIka hI huvelA taratara kamajorI miTakara zakti bhAvelA / Apa tInoM ke lA raha ko sAyata pahilo hI moko haiM, ghaNo Acho saMjoga milyo hai / mAtA nai saMjama kI shAja devaNo yo eka putra-putrI ke vAste uRNa hone ko moko hai / manai piNa iM bAta ko ghaNo harSa hai| aba vadanaoNjI ke jaldI ThIka huNe mUM vihAra karake zrAijyo / ghaNI jaldI karIjyo matI, kAraNa rahaNI to ho hI gyo| paNI sapanoM ke citta maiM paNI samAdhi huve dhaura sarva maMtra satyAM 12 phUlAsara / paNa citta samAdhi raasojyo| vadanaujI ke samAdhi hu mUM yathAyogya vaMdanAM mukhasAtA barSa saM0 2002 [phA0] yadi tulasI gaNapati
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya ] saMghIya prAcAraNA kI dizA meM [ 207 maMtrI muni terApaMtha saMgha ke sarva sammAnya vyakti the| unhoMne pAMca prAcAryoM kA jIvanakAla dekhA, ve sabhI ke kRpApAtra rahe / prAcAryazrI tulasI ne inako maMtrI kI upAdhi se vibhUSita kiyA / yaha terApaMtha saMgha meM pahalA avasara thA ki kisI muni ko maMtrI kI upAdhi milI ho| ve apane jIvana meM sadA hI prAcAryoM ke sAtha rhe| pahalI bAra zArIrika asvasthatA ke kAraNa unako bIdAsara meM rahanA pdd'aa| taba lADanUM meM prAcAryazrI ne unako pahalA patra saMskRta meM likhakara diyA thA, usakA hindI anuvAda isa prakAra hai : maMtrI mune ! punaH-punaH vaMdanA aura bAra-bAra sukha pRcchaa| ina samAcAroM ko sunakara mujhe bar3A kheda huA ki ApakA zarIra pahale kI taraha asvastha hI hai / kheda ! jisa prakAra ApakA zarIra jarA jIrNa ho gayA, kyA ima duniyA kI auSadhiyA~ bhI jIrNa ho gaI? kyA sabhI prakAra kI cikitsANaM saMdigdha ho gaI ? jisase ApakA zarIra abhI bhI vyAdhigrasta ho rahA hai / maiM mAnatA hU~ ki ApakA zarIra jitanA roga se pIr3ita nahIM hai utanA majhase dUra rahane ke kAraNa hai| aisA maiM vizvAsa karatA hai / yaha merI kalpanA sahI hai / kintu yaha zarIra to samaya Ane para mujhase milane para svayameva svastha ho jAyegA, aisA lagatA hai| Apa isa antarAya kAla meM zAnta citta hokara rheN| kyoMki yaha maiM nizcita mAnatA hU~ ki "Apa mere meM koI dUra nahIM haiM aura na maiM Apase dUra huuN|" ina mere vAkyoM ko bAra-bAra smaraNa rakhate hue apane anta karaNa ko zAnta rkheN| apanA milana zIghra hI hone kI sambhAvanA hai| yahA~ samamta saMgha pUrNatayA kuzala hai vaise hI vahA~ hogaa| maM0 2005 pauSa kRSNA 5, lADanUM / tulasI gaNapati navamAcArya tuma mAnava ! manizrI zrIcandajI 'kamala' tuma mAnava ho devatva tumhAre caraNoM meM luTatA hai loga tumhAre meM devatva kI kalpanA kara rahe haiM para tuma mAnava ho aura mAnava hI rahanA cAhate ho kyoMki devatva vilAsitA kA rUpaka hai aura mAnava puruSArtha kA / puruSArtha meM tumhArA vizvAsa hai, imIlie tuma mAnava rahanA cAhate ho|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa yuga ke prathama vyakti zro gillUmala bajAja adhyakSa, aNuvrata samiti, kAnapura yaha koI zAzvata tathya nahIM ki bhautikatA anaitikatA kA prAzraya lekara hI cale, kintu jaba mAnava dRSTi-patha meM niHzreyas ho hI nahIM aura vaha usakI AvazyakatA bhI svIkAra na karanA cAhe to usa upekSita mAdhyAtmikatA meM bhautikatA ko anaitikatA kI bhUmi para khar3e hone se roka dene kI zakti hI kahAM se aayegii| yaha eka niyama-sA hai ki bhautika utthAna mAdhyAtmikatA ko upekSA kI dRSTi se dekhatA hai aura isIlie yaha svIkAra kiyA jAtA hai ki bhautikatA pranatikatA kI bhUmi para khar3I hotI hai| ___ jaba hama apane rASTra para dRSTi DAlate haiM aura yaha dekhate haiM ki hameM bhayaMkara anaitikatA ke vAtAvaraNa meM se hokara calanA par3a rahA hai, tava hameM Azcarya hotA hai aura hama yaha socane ke lie bAdhya ho jAte hai ki yaha sambhava kaise huA; kyoMki hameM svatantra karane kA zreya satya, ahiMsA aura prema para AdhArita hamAre naitika Andolana ko hai| svatantra hama haga naitikatA ke bala para aura svatantratA-janya sukhopabhoga ke lie hama Azraya le rahe haiM-anaitikatA kA; yaha Azcarya hI to hai ! aisA viparIta pariNAma kyoM ? aura isa viparItAvasthA meM hone vAle rASTrotthAna kA prayAsa kyA hamArI vAstavika sukha-samRddhi kI sRSTi kara sakegA; yaha bhI eka prazna hai aura jise hama rASTra-nirmANa kI saMjJA de rahe hai kyA macamuca meM isa prakAra kA rASTra-nirmANa vastutaH hamAre lie lAbhaprada hai| isa para bhI hameM socanA hogaa| rASTra nirmANa aura naitikatA rASTra kisI vizeSa sthala ke anyonyAzrita nivAsiyoM ke usa samaha ko kahate haiM jo apane sadasyoM kI sAMskRtika, Arthika, rAjanaitika vicAradhArAoM ko eka sAtha, eka hI digA meM pravAhita karatA hai aura jo sambandhita sadasyoM ke vaiyaktika svArthoM ko sAmUhika svArtha kA pUraka banA detA hai| isIlie rASTra-nirmANa kA vAstavika artha hai, rASTra ke nAgarikoM ke caritra ko usa sA~ce meM DhAlanA, jo sambandhita samudAya ke svArtha kI pUrti karane vAlA ho| yadi aisA prayAsa nahIM ho rahA to nAmapaTTa cAhe jo lagA diyA jAye, kintu vAstavikatA to yaha hai ki usa prayAsa ko rASTra-nirmANa kA nAma denA, rASTra ko dhokA denA hai| niHsandeha bar3e-bar3e kArakhAnoM kI sthApanA ho rahI hai, bA~dha aura nahare astitva meM A rahe haiM, bijalI kA prasAra ho rahA hai; kintu kyA isIse rASTra-nirmANa ho jAyegA? kyA isIse hamAre deza me ghI aura dUdha kI nadiyA~ bahane lageMgI? satya to yaha hai ki rASTra-nirmANa kI dizA meM sabase pahale nAgarikoM ke caritra-nirmANa kI AvazyakatA hai| prApya evaM saMgraha meM eka antara hai, yaha nAgarikoM ko mAlUma honA cAhie / adhikAra kA hI jJAna paryApta nahIM hai, nAgarika ko kartavya kA jJAna bhI honA caahie| yadi aisA nahIM hotA to rASTra kI cAhe jo bhI imArata khar3I kI jAye, vaha sthAyI nahI hotii| jisa rASTra kA nAgarika apane kartavya aura adhikAra, apane prApya aura deya ke antara ko ImAnadArI se svIkAra nahIM karatA, vaha rASTra jiyegA kaise? rASTrIyatA kA prANa hai, rASTra ke prati niSThA / rASTra-niSThA kA artha hai, usake nivAsiyoM ke kalyANa kI bhaavnaa|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ mammAya ] rasa yugaprathama vyakti [ 206 rASTrahita-sAdhama nAgarikoM kI sukha-samRddhi ke lie kiye jAne vAle prayAsa kA nAma hai| hama vartamAna kAla ko rASTranirmANakAla kI saMjJA dete haiN| ataH hamAre lie yaha mAvazyaka hai ki hama rASTra-nirmANAtmaka apane kAryoM para eka dRSTi DAla leM aura yaha dekha leM ki hama kitane pAnI meM haiN| isa sambandha meM hameM do bAtoM kI vivecanA karanI hogii| eka to yaha ki kyA hama sacamuca rASTra-nirmANa kara rahe haiM aura dUsarI yaha ki kyA hamArA prayAsa sthAyI pariNAma kA janaka hogaa| naitikatA va anaitikatA kA sambandha hamArI paMcavarSIya yojanAeM niHsandeha deza ke prArthika stara ko uThAne vAlI haiM; kintu hama yaha kaise samajhe ki yojanAoM dvArA rASTra kA uccIkRta stara deza meM sukha-zAnti kI sRSTi karegA aura yadi sukha-zAnti ke hameM darzana bhI hara to isakA kyA bharosA ki hama use pakar3a kara rakha skeNge| samRddha nAgarika kA naitika stara ucca hI hogA, yaha kahanA svayaM apane ko bhrama meM DAlanA hai| vAstavikatA to yaha hai ki naitikatA-anaitikatA kA sambandha dhana athavA daridratA se bilkula nhiiN| yadi anaitikatA kA prasAra avaruddha nahI huaA to vaha bar3hegI aura usakA bar3hanA kyA hogA, kahA~ taka hogA, isakA anumAna nahIM lagAyA jA sktaa| hIna caritra ke nAgarika se rASTotthAna kI AzA karanA buddhimAnI kI bAta nahIM; kyoMki vaha apane svArtha ke lie kucha bhI kara sakatA hai| rASTra ko beca sakatA hai, rASTra kI ijjata ko giravI rakha sakatA hai| rASTranirmANArtha Avazyaka hai ki usameM naitika bala utpanna kiyA jaaye| rASTrotthAna tabhI sambhava hogA, jaba nAgarika kA naitika utthAna hogA, jaba nAgarika apanA kartavya samajhanA hogA aura usakA pAlana karanA hogaa| jaba nAgarika apane kartavyoM praura dUsare ke adhikAroM kI rakSA ko apanA ghamaM mAnatA hai, tabhI rASTra kA vAstavika utthAna hotA hai aura vaha utthAna uttarSonmagna rahatA hai| giratI huI nanitAko rukane kI suvidhA milanA kaThina ho jAtA hai| dUra na jAkara hame apane garahI eka dapTi DAlanI hogii| yaha ena tathya hai ki svatantra hone ke pazcAt Arthika dRSTi se deza kucha Upara uThA hai, kintu sAtha hI yaha eka vicitra mI bAta huI ki hamArA rASTrIya caritra hIna hI hotA calA gayA hai / prApira aisA kyoM? hama Upara taha cuke haiM ki hama naitikatApUrNa rAjanaitika Andolana kI sIr3hI para car3ha kara svatantratA ke mandira taka paha~ca sake hai| taba hamArA caritra Aja hIna kyoM hai ? kAraNa kevala itanA hai ki svatantra hone ke pazcAta svatantratA ko sthAyitva pradAna karane ke lie usako naitikatA kA siMhAsana denA hama Avazyaka nahIM mAna ske| hamane sukha-samRddhi ke lie to vAratavika prayAsa jArI rakhA, kintu mArga-bhraSTa ho gaye; ataH phala viparIta huA / sugva-samRddhi kA yuga to calatA hI rahA, kintu naitikatA kA yuga samApta ho gyaa| pariNAma yaha huA ki sukha-samRddhi meM nyUnatA nahIM pAI, kintu zakti naSTa honA prArambha ho gii| hamako apanI-apanI par3a gii| hamane kartavya kA pallA to chor3a diyA, kintu adhikArI kI mAMga karane meM eka-dUsare ko pIle dhakela kara Age bar3hane ke prayAma meM juTa ge| viveka ko cAlAkI ne parAjita kara diyaa| kartavya-bhAvanA ko avasaravAditA ne rauMda ddaalaa| isa vAtAvaraNa meM hama gaSTra-nirmANa kara rahe haiN| yaha hama jAnate hai ki rASTra-nirmAtAmoM kI kartavya-bhAvanA mandeha se pare hai; kintu jina ITo se bhavana khar3A ho rahA hai, ve kaccI hai, ghaTiyA kisma kI haiN| taba pakkA aura majavUna bhavana khar3A kaise hogA? rASTrapitA mahAtmA gAMdhI naitikatA kI aparihAryatA ko ThIka-ThIka samajhate the, ataH usako unhoMne apane Andolana kA AdhAra banAye rakhA / mahAtmAjI ke pazcAt unake siddhAnta ko yathAvat samabhane vAnI aura unako kAryAnvita karane vAlI deza meM kevala do vibhUtiyA~ raha gaI : eka to prAcArya vinobA bhAve aura dUsare prAcArya tlsii| prAcArya talasI kI vizeSatA yaha hai ki unhoMne deza meM naitikatA kI sthApanA ko hI apane jIvana kA lakSya ghoSita kiyA aura apanI ghoSaNA ko satya evaM phalavatI siddha karane ke lie unhoMne aNuvrata-aAndolana kA pravartana kyaa|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana samma [ prathama yahA aNuvratI ke kAmya aNuvrata-Andolana caritra-nirmANa kA pAndolana hai, rASTra-nirmANa kA Andolana hai, mAnava-mAtra ke kalyANasAdhana kA Andolana hai| isa Andolana ko deza, kAla aura pAtra kI sImAoM se pariveSTita nahIM kiyA jA sktaa| yaha manuSyamAtra ke kalyANa kA mArga-nirmANa karane vAlA prayAsa hai aura kahA to yaha bhI jA sakatA hai ki prANI-mAtra ke sukha aura zAnti praNavatI ke kAmya hai| prAcArya tulasI jaina zvetAmbara terApaMtha ke nirdezaka, niyAmaka va navama prAcArya haiM aura unakA sthAna apane anuyAyiyoM meM itanA ucca hai ki zAyada hI kisI anya sampradAya ke prAcArya kA prAmana usakI samatA kara sake, kintu phira bhI aNvata-Andolana para sAmpradAyikatA kI kisI prakAra kI chApa nhiiN| aNubata-prAndolana kA kSetra sabhI manuSyoM kA svAgata karatA hai| ve cAhe kisI bhI deza, samAja, jAti, varNa athavA sampradAya ke hoN| aNavata-Andolana sAmpradAyika mAnyatAoM para na to AghAta karatA hai aura na unheM bar3hAvA detA hai| kintu mAnava-dharma ko pramukhatA dene kA prayAma karatA hai aura uma ko mAnyatA dilavAne kA prayatna karanA hI praNavana-grAndolana kA ekamAtra uddezya hai| AcAryazrI tulasI terApaMtha ke navama AcArya haiM; ataH jo terApaMtha kI mAnyatAoM se paricita nahIM aura jimako prAcAryazrI ke darzana nahIM mile, vaha yahI samabhogA ki isane mAmAnya vyakti kA vaibhava spRha gIya hogA, unakI suvidhAeM amIma hogii| kintu bAta isake sarvathA viparIta hai / unake parivAra nahI, ghara nahIM, sampatti nahIM, maTha nahIM, koI sthAyI nivAsa nahIM, kimI savArI para calate nahIM, kisI prakAra kI koI sAmagrI pAsa rakhate nahIM ; zvena paridhAna, kucha aAvazyaka pustakaM aura kASThapAtra ko choDakara / bhikSAnna para jIvana-yApana aura jIvana kA lakSya manuSyamAtra kA kalyANa / AtithyamatkAra svIkAra karanA unakI paramparA ke viparIta hai| prAcAryatva ke atirikta kimI pada ko svIkAra karanA unakI dhArmika mAnyatAoM ke anukUla nahIM / ve itane niHspRha aura itane niSkAma haiN| ___ yadi aime zuddha caritra kA vyakti hamame zuddha caritra kI AkAMkSA karatA hai, to vaha svAbhAvika hai aura usakA prabhAva paDanA hamAre Upara anivArya bhI hai| aNuvatI se aNuvrata-aAndolana ke pravartaka na to sammAna cAhate haiM aura na badale meM kisI kAmanA kI pUrti kI AkAMkSA hI rakhate haiN| unakI to hamase kevala itanI hI mAMga hai ki hama apane caritra ko niSkalaMka rakheM aura vAstavika manuSya banane kA prayAsa kreN| prAcAryazrI zramaNa-saMskRti ke vartamAna napodhana pratinidhi hai / unakI pravRtti janmanA vaigamyamUlaka hai| prAcAryazrI kA vyaktitva itanA mahAn siddha huyA ki vaha tegapaMtha ke ghere meM na samA makA aura Aja aNavata-aAndolana-pravartaka ke rUpa meM hama unhe yuga-sraSTA manISiyoM meM pramukha sthAna adhikRta kiye pA rahe haiN| prAdhyAtmika vAtAvaraNa kI sRSTi se hI gRhatyAgI mahAtmAoM ke dvArA honI pAI hai| bhagavAna buddha, mahAvIra svAmI, zaMkarAcArya, IsA ityAdi jitane bhI prAdhyAtmikatA kA sandeza dene vAle vizva meM hue hai, maba imI zreNI ke the / unakI niHspRhatA, unakI akicanatA hI meM baha zakti thI ki manuSya ko unakI bAta sunane ke lie bAdhya honA par3A hai| prAcArya tulasI usI paramparA ke haiN| isIlie aNavata-aAndolana kI saphalatA amaMdigdha hai aura sabase bar3I bAta to yaha hai ki manuSya ko prAja imI sandeza kI mabase adhika AvazyakatA hai| svarNa nabhI zuddha hotA hai, jaba vaha agni meM sapA liyA jAtA hai| jitanA jala jAtA hai, vaha vikAra hotA hai aura jo zeSa rahatA hai, vahI sonA hai| guNagAna hI yatheSTa nahIM hotA, gaNoM ko kasauTI para kasanA bhI jarUrI hotA hai / praNavataaAndolana para hama jitanA vizvAsa karate hai, kahIM aisA to nahIM ki vaha prAvazyakatA se adhika ho| ___ mavame pahale to hameM yaha dekha lenA Avazyaka hai ki Andolana-pravartaka apane grAndolana ke dvArA kima uddezya-prApti ke icchaka haiN| kahIM aisA to nahIM ki apane vaiyaktika, pArivArika athavA anya kisI saMkucita svArtha siddhi ke lie aAndolana kevala sIr3hI kA kAma de rahA ho / yadi aimI paristhiti Andolana ko janma dene vAlI hotI hai to karNadhAra karNadhAra na siddha hokara apane anuyAyiyoM ko bIca dhAra meM evAne vAlA hotA hai| vaha apane anuyAyiyoM kI niSThA kA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] isa yuga ke prathama vyakti [ 211 durupayoga karatA hai aura jaba vaha dekhatA hai ki usakI prAntarika lipsA-pUrti kI kSamatA anuyAyiyoM kI tapasyA ne usameM utpanna kara dI hai to vaha unheM ThIka usI taraha pIche chor3a jAtA hai, jisa taraha kisI bhavana kI sIr3hiyoM ko eka-eka kara chor3atA humA koI vyakti Upara car3hatA hai| prAcAryazrI kI ora jaba hamArI dRSTi jAtI hai to hama unheM saMsAra-tyAgI ke rUpa meM pAte haiN| jaba ve apanA sthAyI nivAsa sthAna nahIM banAte, kisI pada ko svIkAra nahIM karate, dhana ko chUte bhI nahIM, apane pAsa kucha bhautika aizvarya rakhate hI nahIM; taba unakI koI aisI bhautika kAmanA ho hI kaise sakatI hai jise ve Andolana ke bala para pUrI karanA cAhate hoN| hAM, unakI kAmanA hai aura vaha yahI hai ki mAnava prAdhyAtmika bane / usakA caritra zuddha ho aura umakA kalyANa ho| yaha avasthA aisI hai jo hameM Azvasta karatI hai, vizvAsa dilAtI hai aura bhayamukta karatI hai| __isa yuga meM rASTra ke pratyeka aMga meM anaitikatA ghara kara gaI hai jise sabhI dekhate haiM, anubhava karate haiM; kintu prAcAryazrI tulasI isa yuga ke prathama vyakti haiM jinhoMne una burAiyoM ko dUra karane kA nizcaya kiyA hai aura vaha aNuvrataAndolana ke rUpa meM kriyAnvita huA / yaha aAndolana apane DhaMga kA ekAkI hai| kyoMki isameM na to upAsanA-paddhati para jora diyA jAtA hai aura na kisI prakAra kA koI vacana hI liyA jAtA hai / vaha to kevala prAtma-zuddhi kI mAMga karatA hai| nAriyoM se, vidyArthiyoM me, sarakArI karmacAriyo me, vyApAriyoM se aura sabhI anya nAgarikoM se prAndolana kI mA~ga unako paristhitiyoM ke anusAra hai| prAcAryazrI tulasI cAhate haiM ki rASTra kA pratyeka varga Adarza ho, ucca ho, kartavyapAlaka ho / yadi yaha ho gayA to deza kA kalyANa hogA, igameM sandeha nhiiN| nahIM bhakta bhI, kintu vibhakta bhI munizrI mAnamalajI (bIdAsara) jana-jAgRti ke amara praNetA hai terA zataza: abhinandana, nahI bhakta bhI, kintu vibhakta bhI karate haiM terA abhinandana / jhama rahe the jaga ke cetana jina bhautika zvAsoM ko pAne, ulajhe the sUne bhAvoM meM jaga kI cApoM ko apanAne, pA tumane taba ghora amA meM jIvana ko jyoti de DAlI, mAnava Daga bharatA hai aba to pAne kSitija pAra kI lAlI, bIhar3a patha suSamA se pUrita, huA prAja saba TUTe bandhana, jana-jAgRti ke amara praNetA hai terA zatazaH abhinandana / aNu se ho prArambha pUrNa taka hai sabako hI bar3hate jAnA, isIlie to aNuvratoM kA sunA rahA tU gIta muhAnA, pulakita ho naitikatA yuga-yuga mAnavatA kI ho agavAnI, jIvana madhurima ghar3iyA~ le, gar3ha jAye apanI madhura kahAnI, tuma to sthitaprajJa tumhAre lie eka hai pAvaka-candana, jana-jAgRti ke amara praNetA hai terA zatazaH abhinandana /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva-darzana zrI nathamala kaThautiyA upamantrI, jaina ibetAmbara terApaMpI mahAsabhA,kalakattA mUrtikAra kI kalAkRti meM sajAvatA evaM lAlitya tabhI AtA hai jabaki use upayukta zilA-khaNDa prApta ho| mAlI kI kalA-dakSatA kA sahI prasphuTana tabhI ho sakatA hai jabaki use urvara bhUmi upalabdha ho, sAhityakAra kI lekhanI meM rasa-saMcAra tabhI ho pAtA hai, jaba ki use bhAvanAnukUla viSaya sulabha ho / yadyapi mUrti kI sadyaHsajIvatA evaM saundaryasughar3atA kA zreya mUrtikAra ko, vATikA kI muramya ramaNIyatA kA zreya mAlI ko evaM sAhitya kI rasa snigdha prAnandamayI kRti kA zreya sAhityakAra ko milatA hai; yaha svAbhAvika hai / parantu kalAkRti ke pRSThAdhAra ko pariSkRta va parimArjita karane vAle uma mUka sUtradhAra kA evaM kalAkRti va kalAbhivyakti ke carama-vikAsa meM anya sabhI sahayogI mAdhyamoM kA bhI apanA vizeSa mahatva hai, kintu unakA mUlyAMkana va unake prati vAstavika aAbhAra-pradarzana to vaha kalAkAra hI kara pAtA hai, jisako ina sabake sahayoga evaM bala para vAMchita saphalatA kA zreya milA ho| sarvamAdhAraNa jana to una mUka va makhara sabhI upAdAnoM ke prati zraddhA-pradarzana kA kevala prayAsa mAtra hI kara pAte haiM / prastuta lamba bhI eka aimA hI prayAsa hai / AcAryazrI tulasI vartamAna yuga kI eka anupama kRti haiM aura usake kalAkAra haiM mahAmAnava aSTamAcArya zrI kAlUgaNIrAja : jinako anupama va anogvI mUjha-bUjha, karmaTha kartavya-niSThA va bahumakhI vikAma pratibhA ke phalasvarUpa vizva ko eka amUlya ratna, eka jvalanta pratibhA prApta huii| jisake punIta prakAza meM bhramita vizva apanA patha-pradarzana pAtA hai| gaurava evaM garimAmayI ima bheTa ke lie vizva isa mUrdhanya kalAkAra kA cira RNI rahegA, isameM mandeha nhii| barcasvI kalAkAra zrI kAlagaNI ke uparyAta apratima kartatva meM unake mevAbhAvI ziSya munizrI campAlAlajI (bhAIjI mahArAja) kA bhI ullekhanIya yogadAna hunaa| vastutaH aisA saubhAgya kisI virale jana ko hI mila pAtA hai / munizrI prAcAryapravara ke varada hasta hai, isa hetu prAcAryazrI ke krama-vikAma meM unakA pUrA-pUrA yogadAna rahA hai, jo svAbhAvika hai| munizrI kI dIkSA svargIya prAcAryazrI kAlagaNIrAja ke karakamaloM dvArA carU vi0 saM0 1981 meM sampanna huI thii| unakI apanI dIkSA ho jAne ke lagabhaga Der3ha varSa pazcAt ApakA dhyAna apane anuja grAnAryazrI tulamI kI vizeSatAgro va vilakSaNatAroM kI ora AkarSita huA / anuja ke aMka-vizeSoM meM unhe mahApuruSocita lakSaNa dRSTi-gocara hae / isa prakAra prAkRta-vizeSa meM pracchanna kisI mahAna vyaktitva kA AbhAma pAkara munizrI ne mana-hI-mana anuja ke lie sarvottama AtmArthI mArga kI kalpanA saMyojita kI aura isa hetu prayAsita hue| samaya-samaya para munizrI unheM premapUrvaka sarala zabdoM meM bhinna-bhinna bAlakocita upAyoM evaM upadezAtmaka citroM dvArA jIvana kI mahI dizA kA nirdezana karate tathA unheM sAMsArikhatA se virakta kara AdhyAtmikatA kI pora prerita karate rahate / isa taraha kucha to munizrI ke avirala prayAsa se evaM kucha apane saMyojita saMskAroM se bAlaka tulasI kI nirmala pAtmA meM gyAraha varSa kI Ayu meM hI eka dina vairAgya kA aMkura prasphuTita huA evaM Aja ke prAcAryapravara bAlaka tulasI apane bhaviSya kI ora AkarSita hae / prayAsina phala-prApti kI saphalatA para munizrI ke harSa kA pArAvAra na rahA, para sAtha-hI-sAtha unhoMne aba usake vikAsa prakAza kI AvazyakatA bhI anubhava kI aura unhoMne vinamra nivedana ke sAtha yaha prazna apane paramaguru svargIya prAcAryazrI kAlagaNIrAja ke samakSa rakhA tathA ima sahaja ajita saphalatA ko unake caraNoM meM samarpita kara anuja ke lie zubhAzIrvAda kI kAmanA kii|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI tulasI ke jIvana-prasaMga munizrI puSparAjajI prAcAryazrI talasI ke jIvana ko jisa kisI koNa se dekhA jAye usameM vividhatAyoM kA saMgama milatA hai| unakA bacapana, unakA munijIvana va unakA grAcAryakAla jana-jana ko pranirvacanIya preraNA dene vAlA hai| prastuta upakrama meM unake bAlya jIvana va kucha AcAryakAla kI ghaTanAoM kA saMkalana kiyA gayA hai, jisase unake jIvana kA thor3e meM hI sarvAgINa adhyayana kiyA jA ske| unake bAlya jIvana kI ghaTanAeM unake apane zabdoM meM saMsmaraNoM ke rUpa meM dI gaI hai aura AcAryakAla kI ghaTanAoM ko eka darzaka ke zabdoM meM honahAra biravAna ke hota cIkane pAta prAtaHkAla bhAbhI ne hAtha para paise rakhate hue yAjJA ke svara meM kahA-motI ! lohe ke kone le aao| usa samaya merI yA mAna varSa ke karIba hogii| maiMne nemIcandajI koThArI kI dukAna se kone meM lie unhoMne nahIM lie, cUMki ye mere mAmA hote the| me ghara kI ora calA aayaa| bhAbhI ke hAtha meM paise aura kone donoM rakha diye| bhAbhI ne sAparya kahA yaha kaise ? vaise bhI aura ko bhI ? maiMne sahaja bhAva se kahA, mAmA jo tthhre| "lasI ! paise yadi tU rakha letA, to mujhe kyA patA lagatA ?" bhAbhI ne khaa| "patA nahI lagatA, para merI AtmA to mujhe kacoTatI ?" maiMne bIca meM hI bAta kATate hue kahA / "mhAre hRdaya meM paise curAne kA cintana to huA hogA ?" bhAbhI ne muskarAte hue khaa| "mujhe aprAmANikatA se atyanta ghRNA hai bhAbhI ! " maine svara ko teja karate hue kahA / bhAbhI ke mukha se sahaja nikala par3A, "yaha koI honahAra bAlaka pratIta hotA hai|" "honahAra biravAna ke hona banepA / inake pIche kauna ? mere bacapana kI eka ghaTanA hai| usa samaya maiM kevala sAta varSa kA thaa| mAtAjI mujhe nahalA rahI thii| maiMne usa samaya prazna kiyA -- mA~ ! mujhe pUjImahArAja bahuta pyAre lagate haiM / mA~ beTA ! ve bar3e puNyavAn puruSa hai| beTA mA~ ! unake caraNa phUla jaise bar3e hI komana hai aura ve paidala calate hai, taba inake pairoM meM kAMTe nahIM lagate kyA? mA~ - puNyavAnoM ke paga-paga nidhAna hote haiM, beTA ! beTA mA~ ! inake pIche pUjI mahArAja kauna hoge ? mo- (lAla A~kha dikhAkara DA~Tate hue) mUkhaM kahIM kA, hamAre pUjImahArAja yuga-yugAntara taka amara rahe / mAM kI lAla A~khoM ne mere hRdaya meM uThate hue praznoM ko mauna meM pariNata kara diyA / sajA to mApha ho gaI, para eka bAra kI ghaTanA hai, maiM jaMgala (paMcamI) se punaH lauTate samaya bAlU ke TIle se nIce utara rahA thA ki itane meM
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] prAcAryazrI tulasI mabhinandana prasya gurudeva ne pharamAyA, tulasI ! nIce hariyAlI hai| maiMne sahasA uttara de diyA, maiM dhyAna rakha luuNgaa| para calA usI mArga pr| dhIre-dhIre va sAvadhAnIpUrvaka calane para bhI dhUlI kaNa hariyAlI para A gaye / gurudeva ne mIThA ulAhanA dete hue kahA, "dekha, reta hariyAlI para pA gaI na ? maine kahA thA na ? 'do paraThaNa dnndd'| merA muMha choTA-sA ho gyaa| sthAna para pAne ke pazcAt maiMne vinamra zabdoM meM truTi kI kSamA caahii| samudra ke samAna gambhIra gurudeva ne sajA mApha kara dI / sajA to mApha ho gaI, para vaha zikSA mApha nahIM huii| Aja bhI smRti ko sagsa banA rahI hai| tAre gina ke prAyo rAtri kA samaya thA / tAre jhilamila-jhilamila kara dharatI para jhAMka rahe the| usa samaya merI avasthA satraha varSa kI hogii| nIMda adhika pAnA svAbhAvika hI thaa| kAlagaNI zivarAjajI svAmI ko prAdeza dete, jAno tulasI ko uThA laamo| ve mujhe uThA jaate| maiM kabhI-kabhI nIMda meM hI, hA~ pAtA hU~, kahakara punaH so jaataa| Apa phira kahate--tulasI AyA nhiiN| jAmo, isa bAra use sAtha lekara aayo| maiM sAtha-sAtha calA paataa| phira bhI svAdhyAya, cintana karate-karate mujhe nIMda A hI jaatii| pApa usa samaya bar3e hI mIThe zabdoM meM manovaijJAnika DhaMga se nIMda ur3Ane ke lie kahate-tulasI, jApro prAkAza ke tAre gina kara pAyo, tAre kitane haiM ? sajaga hone para punaH jJAnAmRta pilaate| isa prakAra gurudeva ne prazikSaNa dekara mere jaise bindu ko sindhu banA diyA / guru hoM to vastutaH aise hI hoN| TUTe hRdayoM kA milana 6 disambara, 1961 ko ahiMsA pratiSThAyo tatsannidhau vara tyAgaH pAtaMjala yoga sUtra ke isa vAkya ko pratyakSa hote hue dekhA jaba ki prAcAryazrI tulasI ke eka svalpa kAlIna prayAsa se ikkIsa varSa se pitA aura putra ke TUTe hRdaya kA madhura milana hunaa| ghaTanA isa prakAra thii| kAnoDavAsI zrI devIlAlajI bAbela aura unake putra vakIla zrI gajamalajI bAbela meM kucha lena-dena va baTavAre ko lekara ikkIsa varSa se bola-cAla,khAna-pAna, mela-jola Adi pArasparika vyavahAra sarvathA banda the| isa bIca anekoM avAMcchanIya ghaTanAeM na cAhate hue bhI ho gii| sahasA saMyogavaza prAcArya pravara kA unake ghara para padArpaNa huaa| AcAryazrI usa paristhiti meM paricita the, ataH donoM ko paraspara vaimanasya kA tyAga kara zAnti me jIvana vyatIta karane kA sadapadeza diyaa| usa upadeza se donoM kA hRdaya badala gyaa| eka-dUsare ne paraspara kSamA yAcanA kii| putra ne pitA ke caraNa chue aura pitA ne putra ko hRdaya se lgaayaa| janatA ne yaha spaSTa dekhA ki jisa samasyA ko sulajhAne ke lie paMca, sarapaMca, nyAyAdhIza asaphala rahe, vaha mamasyA kSaNa meM hI mulajha gii| nizcala mana aura prAtma-darzana pAMca nadiyoM ke saMgama sthala paMjAba kI bhUmi ko nApate hue prAcAryazrI tulasI ne eka dina bhAkhar3A-nAMgala meM nikalane vAlI nahara para vizrAma kiyaa| ziSya maMDalI ke sAtha, jisame maiM bhI upasthita thA, AcAryazrI tulasI zAnta sudhArama kI gItikA kA madhura gAyana karane meM tallIna ho ge| nayana khulate hI nahara ke calate hue jala-pravAha kI ora dhyAna gayA / calate hue jala me apanA pratibimba dikhAI nahIM detA thaa| tatkSaNa prAtma-darzana kI gahana carcA meM nimajjana karate hue prAcAryapravara ne kahA-jisa prakAra calate hue maile jala-pravAha meM apane tana kA pratibimba nahI dIkhatA, ThIka usI prakAra hI calita maile mana meM bhI prAtma-darzana nahIM hotaa| svarUpa-darzana to nizcala aura nirmala mana se hI hotA hai| na hamAre jeba hai aura na maTha / AdivAsiyoM ke bIca prAcAryapravara pravacana kara cuke the| pravacana ke bAda eka pandraha varSIya bhIla bAlaka pAyA aura kahane lagA-dArU-mAMsa kA parityAga karavA diijie| AcAryazrI ne parityAga karavA diye| usane vandana kiyA aura cupacApa eka cavannI bhAcAryazrI kI palathI para rakha kara eka kone meM baiTha gyaa| prAcAryazrI apanI sAhitya-sAdhanA meM
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prAcAryazrI tulasI ke jIvana-prasaMga [ 215 tallIna the| thor3I dera bAda jaba usa cavannI kI ora dhyAna gayA to pUchA-yaha kisane rakha dii| pAsa me baiThe bhAiyoM ne kahA-darzana karate samaya kisI kI jeba se gira gaI hogii| AcAryazrI---yaha girI huI to nahIM lagatI, kisI-na-kisI ne bheMTa rUpa meM rakhI hai, aisA lagatA hai / tatrastha logoM se pUchA gayA to sakucAtA huA vaha bAlaka jisakA, nAma thA 'udA' sAmane pAyA aura kahane lagA-mahArAja ! yaha to isa sevaka kI tuccha bheMTa hai| prAcAryazrI are bhAI ! hama isa bheTa vo kahA~ rakhege / (apane vastroM kI ora iMgita karate hue) hamAre na to kahI jeba hai aura na koI alamArI aura na maTha hai| baragada meM nayA mor3a sar3aka ke kinAre para eka baragada kA per3a thaa| nIce jhukI huI jIrNa jaTAeM usakI purAnatA kI kathA spaSTa kaha rahI thIM, kintu usake hare-bhare aura komala patte itane AkarSaka aura nayanAbhirAma the ki prAcAryazrI ke caraNa vahIM para ruka gye| Upara-nIce dekhA aura pada yAtrI mevAr3I bhAiyoM se kahane lage-dekhI Apane baragada kI caturatA? kitanA mamayajJa hai yaha ? vaizAkha mAsa se pUrva hI purAne pattoM ko bidAI de dI aura aba nayA moDa lekara nayA veSa dhAraNa kiye pathikoM ko moha rahA hai| isa baragada me preraNA prApta kara Apa bhI apane jIvana ko dekhiye / purAnatA ke moha meM kahIM pichar3a to nahIM rahe hai ? sudAmA kI bheTa 15 jUna, 1960 ko prAcAryazrI aMTAliyA se punaH richeDa padhAra rahe the| rAste meM eka 'udojI' nAmaka vayovRddha kimAna naujavAna kI taraha hRdaya meM khuziyoM liye AcAryazrI ke pairoM meM loTa gyaa| usake hAtha meM gar3a kI DalI (kalA) thii| umane prAcAryathI ke caraNoM meM usa gar3ha ko bheTa kara diyaa| usa bheTa ko asvIkAra karate hue prAcAryazrI ne gar3a sambandhI aneka prazna usame pUche / parantu usa vRddha paTela kA hRdaya vizuddha ma evaM bhakti-vibhora thaa| aA~kha prAnanda ke grAmoM me baDabAI pratIta ho rahI thii| usa samaya bhagavAn mahAvIra aura candana bAlA ko ghaTanA raha-rahakara hameM yAda mA rahI thii| udojI bola nahIM ske| bhakti ne kucha karane ke lie bAdhya kara diyaa| vRddha ne prAcAryazrI kA jora lagA kara hAtha pakaDa liyaa| gaDa muTThI meM rakhA aura banda kara diyaa| udhara meM eka sAtha meM jayaghoSa manAI diyA 'mAja ke prAnanda kI jaya ho|' maine pIche me jijJAsA bhAva me pUchA--paTela vAsA ! yaha kyA kiyA? usane hAjira javAbI ko lajjita karate hA kahA-yaha to garIva sudAmA ke cAvala kI kRSNa --tulasIrAma jI mahArAja kI bheMTa thii| hanumAna kA mUlya prAcArya zrI prAtaH zaucArtha gA~va vAhara jA rahe the| pAzva sthita mandira para lage lAuDa spIkara meM AvAja AI'bhagavAna hanumAnajI rI kImata chabbIsa rupyaa| kucha kadama pAge cale ki phira manAI diyA-'bhagavAna hanumAnajI gai kImata mattAIsa rupayA, tIma rupayA, ar3atIsa rupayA badhe so paavN|' prAcAryazrI ne apane pravacana ke bIca ukta ghaTanA kA ullekha karate hue kahA--kitanA andhera hai| jina devatA aura bhagavAn ko marva zaktimAna mAnate haiM, unheM bhI boliyA~ bola kara becA jAtA hai| vivAha aura snAna karavAyA jAtA hai| yayA bhagavAna bhI male ho jAte he ? bhagavAn kI bilanI viDambanA kara rahe hai, unake hI bhakta / kabIra ne ThIka hI kahA hai: kabIra kubuddhi manAva kI ghaTa-ghaTa mAhi bdd'ii| kisa-kisa ko samajhAiye, kue bhAga pdd'ii|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupama vyaktitva zrI phataha canda zarmA 'prArAdhaka' maMtrI, dillI rAjya hindI patrakAra saMgha prAcArya tulamI kisI sImita kSetra ke prAcArya athavA sAdhumAtra nahIM hai aura na ve terApatha ke kevala viziSTa muni hI raha gaye hai| apane paccIsa varSoM kI prAcArya kAla kI satata sAdhanA me unakA sthAna itanA vyApaka bana gayA hai ki aba unake sAmane kisI eka choTI ikAI-mAtra kA kalyANa karane kI kAmanA hI bahuta pIche raha gaI hai| unakI mAdhanA ne mAnava mAtra kA hita-cintana karanA apane jIvana kA punIta uddezya banA liyA hai| jIvana meM aneka varga ke sAthamahAtmAno ko mujhe dekhane kA avasara milA hai| kintu prAcArya tulasI jaisA vilakSaNa vyaktitva maiM bahuta kama dekha paayaa| bahuta varSa pahale kI bAta hai, jaba prAcArya tulasI pahalI bAra dillI padhAre / dillI ke lie prAcAryajI bilkula naye the, kintu unhoMne dillI kI cakAcaudha ke sAmane apanA samarpaNa na karake dillIvAsiyoM ko kucha mocane aura karane para majabUra kiyaa| isI bhUmi para unhoMne aNuvrata jaise dezavyApI Andolana kI sRSTi kii| aNabata dillI hI se aNa kA rUpa lekara deza vyApI banA / prAcArya jI bhArata kI rAjadhAnI meM kaI bAra apane padArpaNa se isa kSetra ke nAgarikoM ko eka vizeSa preraNA samaya-samaya para dete rahe hai / kucha udbodhoM se samAja ke sabhI vargoM meM caitanya pAyA hai| aneka bAra prAcAryajI ke dillI aura dUsare sthAnoM para darzana karane kA saubhAgya prApta kara cukA huuN| jaba hajAroM logoM kI bhIDa meM unheM ghirA dekhatA hUM, yaha bhrama apane Apa hRdaya meM nikala jAtA hai ki ve kisI mampradAya vizeSa ke prAcArya hai| jisa deza meM merI janma-bhUmi hai, usa pradeza meM prAcAryajI kA jaba prAgamana huaA taba unheM aNavrata-aAndolana ke maMcAlana meM kevala unake sampradAya kA athavA jaina samAja kA hI mahayoga nahIM milA, apitu ImAI aura mamalamAno kA bhI prAndolana ko sakriya sahayoga milA aura una sabane umame preraNA bhI paaii| prAcArya jI ne utarapradeza meM aimA jAna kara DAlA ki bahuta kama vyakti se rahe haiM jinhoMne praguta-Andolana ke prati apanA sauhArda pradarzita na kiyA ho| yaha unake prayatna aura prabhAva kA hI camatkAra mAnanA hai ki unhoMne uttara pradeza kI naitika gatividhiyoM ko prAtmAhana dene vAlI masthAno meM aNuvrata samiti ko eka viziSTa sthAna prApta karA diyaa| abhI taka bar3I-se-bar3I dUsarI masthAnoM ke nalika aAndolana uttarapradeza me cale aura panape, kintu unheM janatA aura sarakAra donoM kA sahayoga samAna rUpa meM nahIM milaa| aNuvana samiti ke sambandha meM yaha bAta bilkula apavAda mAtra hai| itanA gaharA prabhAva dUsare vyakti kama kara pAye hai| isa mArI saphalatA ke pIche jahA~ unake sahayogI kamaTha kAryakartAoM kA yoga hai, vahAM prAcAryajI kI sAdhanA, unake dvArA kiyA gayA nirNaya aura use kriyAnvita karane kI tIkSNa buddhi hai| ina sabakA yoga milAkara prAcArya tulasI ne apanI zAntipriya sAdhanA se kevala rAjasthAna hI meM nahIM, sAre deza ko bAdha liyA hai / samAna zubha cintaka aneka viziSTa vyakti jaba apane pAsa bar3I-se-bar3I zaktiyoM ko pAte dekhate hai, taba unake dvAra janasAdhAraNa ke lie banda ho jAte haiM / kintu prAcAryazrI tulasI ke sambandha meM aisA nahIM kahA jA sktaa| unake yahA~ sabhI ko pAne kA avasara milatA hai| rASTrapati aura pradhAna mantrI se aNuyata-aAndolana kI bAta karane ke bAda prAcAryajI kA kSetra vahIM nahIM samApta ho jaataa| jisa taraha kI carcA prAcAryajI isa Andolana ko lokopayogI banAne ke lie rASTra nAyakoM se karate haiM, umI prakAra apane Andolana ke maMcAlana aura saMvardhana karane ke lie ve sarvasAdhAraNa kAryakartAmoM se bhI bAtacIta karate
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ ammAya] anupama vyaktvi [ 217 haiN| unakI yaha udAra putti apane nikaTa dUsare dharmoM ke logoM ko bhI khIca lAne meM vizeSa sahAyaka siddha huI hai| unake Andolana meM jahA~ jaina dharma ke upAsaka juTe haiM, vahA~ sanAtana dharmI aura anya matAvalambI bar3e sneha se isa prAndolana ko apanA prAndolana mAnate haiN| bar3e-se-bar3e kaTTara prAryasamAjI jinhoMne bahana rAmaya taka svAmI dayAnanda ke siddhAntoM ke AdhAra para jaina dharma ke sevakoM se alaga mArga rakhA, ve bhI bar3e cAva ke sAtha prAcAryajI ke aNuvrata-Andolana ke vizeSa kAryakartA bane hue haiN| unakA yaha saba prabhAva dekha kara Azcarya hotA hai ki rAjasthAna ke ena sAmAnya parivAra meM janma lene vAlA yaha manuSya kitane vilakSaNa vyaktitva kA svAmI hai jisane vAmana kI taraha se apane caraNoM se bhArata ke kaI rAjyoM kI bhUmi nApI hai / isa samaya deza meM eka-do vyaktiyoM ko chor3a kara prAcArya tulasI pahale vyakti haiM, jinhoMne prAcArya vinobA se bhI adhika padayAtrA karake deza kI sthiti ko jAnA hai aura usakI nabja dekha kara yaha ceSTA kI hai ki kisa prakAra ke prayatna karane para zAnti prApti kI jA sakatI hai| unake jIvana-darzana meM kabhI virAma aura vizrAma dekhane kA avasara nahIM milA / jaba kabhI bhI unheM kisI avasara para apanA upadeza karane degvA, taba unheM aimA dekha pAyA ki ve usa samAroha meM baiThe hue una hajAroM vyaktiyoM kI bhAvanA ko par3ha rahe haiN| una sabakA eka vyakti kisa prakAra samAdhAna kara sakatA hai, yaha unakI vilakSaNatA hai| samArohoM meM sabhI loga pUrI taraha se sulajhe hue nahIM hote| unameM saMkINaM vicAradhArA ke vyakti bhI hote hai| unameM kucha aise bhI vyakti hote haiM jo apane sampradAya vizeSa ko anya sabhI mAnyatAoM se vizeSa mAnate haiN| una maba vyaktiyoM kA isa prakAra samAdhAna karanA kimI sAdhAraNa vyakti kA kAma nahIM hai| grAmo aura kasboM kI prajJAna paridhi meM rahane vAle logoM ko, jinheM pagaDaMDI para calane kA hI abhyAsa hai, eka prazasta rAjamArga me unheM kisI vizeSa lakSya para pahu~cA denA prAcArya tulasI jaise hI sAmathryavAna vyaktiyoM ke vaza kI bAta hai| virodhiyoM se namra vyavahAra unake jIvana kI vilakSaNatA 3ma bAna meM pragaTa hotI hai ki ve apane virodhiyo kI zakAoM kA samAdhAna bhI bar3e aAdara praura pramapUrNa vyavahAra meM karate hai / kaI bAra unake ugra aura pracaNDa pAlocakoM ko maiMne dekhA hai ki prAcAryajI meM milane ke bAda unakA virodha pAnI kI taraha me dalaka gayA hai| prAcAryajI ke dillI Ane para mai yahI mamajhatA thA ki ve jo kucha kArya kara rahe haiM, vaha aura mAdhu-mahAtmAnoM kI naraha meM vizeSa prabhAva kA kArya nahIM hogaa| jisa taraha se sabhA mamApta hone para, usa sabhA ko sabhI kAryavAhI prAyaH gabhAsthala para hI mamApta-sI ho jAtI hai, usI taraha kI dhAraNA mere mana meM prAcAryajI ke isa Andolana ke prati thii| kaise nibhAeMge? mAjakala jahAM nagara-nigama kA kAryAlaya hai, usake bilkula ThIka sAmane prAcAryajI kI upasthiti meM hajAroM logo ne maryAdita jIvana banAne ke lie taraha-taraha kI preraNA va pratijJAeM lI thii| usa samaya yaha mujhe nATaka-sA lagatA thaa| mujhe aisI anubhUti hotI thI ki jaise koI kuzala abhinetA ina mAnavamAtra ke logo ko kaTaputalI kI taraha se nacA rahA hai| mere mana meM barAbara zaMkA banI rhii| isakA kAraNa pramukha rUpa se yaha thA ki bhArata kI rAjadhAnI dillI meM hara varSa isa taraha kI bahuta-sI saMsthAmA ke nikaTa Ane kA mujhe avasara milA hai| una saMsthAnoM meM bahuta-sI saMsthAe asamaya meM hI kAla-kavalita ho gii| jo kucha bacIM, ve ApasI dalabandI ke kAraNa sthira nahIM raha skii| isalie maiM yaha socatA thA ki Aja jo kucha cala rahA hai, vaha saba TikAU nahI hai| yaha Andolana mAge nahI panapa pAyegA / taba me barAbara aba taka maiM isa Andolana ko kevala dillI hI meM nahIM, mAre deza meM gatizIla dekhatA huuN| maiM yaha nahIM kaha sakatA ki yaha Andolana aba kisI eka vyakti kA raha gayA hai| dillI ke dehAtoM taka me aura yahA~ taka ki jhuggI-jhopar3iyAM taka isa aAndolana ne apanI jar3e jamA lI haiN| aba aisA koI kAraNa nahIM dIkhatA ki jaba yaha mAlUma de ki yaha Andolana kisI eka vyakti para sImita raha jaaye| isa Andolana ne sAre samAja meM eka aisA vAtAvaraNa utpanna kara diyA hai ki sabhI voM ke loga eka bAra yaha vicArane ke lie vivaza ho uThate haiM ki Akhira isa samAja meM rahane ke lie hara samaya una
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] prAcArya zrI tulaso abhinandana anya [prathama bAtoM kI ora jAnA ThIka nahIM hogA, jinakA ki mArga patana kI ora jAtA hai / antatogatvA sabhI loga yaha vicAra karane para majabUra dikhAI dete haiM ki sabako mila-julakara eka aisA rAstA jarUra khojanA cAhie, jisase sabhI kA hita ho ske| samAja meM isa taraha kI cetanatA pradAna karane kA zrRMya prAcArya tulasI hI ko diyA jA sakatA hai| unhoMne baTe sneha ke sAtha una hajAro logoM ke hRdayoM para barabasa vijaya prApta kara lI hai| jIvana ko yahI vizeSa rUpa se saphalatA hai, jise prAcArya tulasI apanI satata sAdhanA se prApta kara sake haiN| praNavata-prAndolana aba manuSya ke jIvana kI itanI nikaTatA prApta kara cukA hai ki vaha kucha mAmaloM meM eka sacce mitra kI taraha se samAja kA mArga-darzana karatA hai| nahI to use dillI aura deza ke dUsare sthAnoM meM kame bar3hAvA milatA aura kyoM vidyArthI, mahilAeM aura dUsare zramika evaM dhanika varga use apanAte ? isa se yaha prakaTa hotA hai ki Andolana meM kucha-na-kucha prabhAva avazya hai| binA prabhAva ke yaha aAndolana dezavyApI nahIM bana sktaa| satatasAdhanA aneka bAra prAcArya jI ke pAsa baiThane para aimA jAna par3A ki ve jIvana darzana ke kitane bar3e paNDita hai, jo kevala kimI bhI grAndolana ko apane taka hI sImita rahane denA nahIM caahte| abhI pichale dinoM kI bAta hai ki unhoMne sujhAva diyA ki aNavata-Andolana ke vArSika adhivezana kA merI upasthiti meM honA yA na honA koI vizeSa mahattva kI bAta nahIM hai| isa taraha se samAja ke logoM ko apane jIvana sudhArane kI dizA meM prAcArya jI ne bahuta bAra prayatna kiyA hai| isa mambandha meM unakA yaha kahanA kitanA spaSTa hai ki bhaviSya meM koI vyakti yaha nahIM kahe ki yaha kArya prAcArya jI kI preraNA athavA prabhAva ke kAraNa hI ho rahA hai| ve cAhate hai ki vyaktiyoM ko kisI ke sAtha ba~dhakara Atma-abhyudaya kA mArga nahI khojanA cAhie / jIvana kI pratyeka pravRtti meM preraNA lenI nAhita / jIvana jima pora unheM preraNA de, vaha nAma unheM karanA caahie| yaha maba dekha kara prAcAryajI ko samajhane meM sahAyatA mila sakatI hai| ve una hajAroM mAdhuoM kI taraha apane siddhAntoM ko hI pAlana karAne ke lie durAgrahI nahI hai, jaigA ki bahuta se logoM ko dekhA gayA hai, jo apane anuyAyiyoM ko apane nidiSTa mArga para calane ke lie hI vivaza kiyA karate haiN| prAcAryajI ke anuyAyiyoM meM kAMgresa, janagadha, kamyunisTa, samAjavAdI aura yahA~ taka ki jo IzvarIya ganA meM vizvAma nahIM karate, aise bhI vyakti hai| prAcAryajI mAnate hai ki jo loga apane ko nAstika kahate hai, ve vAstava meM nAstika nahIM haiN| imalie prAcArya jI ke nikaTa jAne meM mabhI vargA ke vyaktiyoM ko pUrI chUTa rahatI hai / yaha maiM apane anubhava kI bAta kara rahA hai| preraka vyaktitva unhoMne Atma-sAdhanA se apane jIvana ko itanA preraNAmaya banA liyA hai ki unake pAsa jAne meM yaha nahIM lagatA ki yahA~ Akara samaya vyartha hI naSTa hunaa| jitanI dera koI bhI vyakti unake nikaTa baiThatA hai, uge vizeSa preraNA milatI hai| unakI yaha eka aura bar3I vizeSatA hai jise ki maiM aura kama vyaktiyoM meM dekha pAyA huuN| ve jima kimI vyakti ko bhI eka bAra mila cuke haiM, dUsarI bAra milane para unheM kabhI yaha kahate hae nahIM manA gayA ki pApa kauna haiM ? apane samaya meM me kucha-na-kucha samaya nikAla kara ve una mabhI vyaktiyoM ko apanA zubha parAmarza diyA karate haiM, jo unake nikaTa kimI jijJAsA athavA mArga-darzana kI preraNA lene ke lie jAte hai| aneka aise vyakti bhI dekhe hai ki jo unake aAndolana meM unake sAtha dikhAI diye aura bAda meM ve nahIM dIkha pAye / naba bhI prAcArya jI unake sambandha meM unakI jIvana gatividhi kA kisI-na-kisI prakAra se smaraNa rakhate hai| yaha unakA virATa vyaktitva hai, jisakI paridhi me bahana kama loga pA pAte haiN| mA jIvana banAne vAle vyakti bhI kama hote haiM, jo saMsAra meM virakta raha kara bhI prANI-mAtra ke hita-cintana ke lie kucha-na-kucha mamaya ima kAma para lagAne hai aura yaha gocate hai ki unake prati sneha rakhane vAle vyakti apane mArga meM vichaDa to nahIM gaye hai ?
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] anupama vyaktitva [ 216 vizeSatA kabhI-kabhI unake kArya ko dekha kara bar3A Azcarya hotA hai ki yaha saba prAcAryajI kima taraha kara pAte hai| kaI varSa pahale kI bAta hai ki dillI ke eka sArvajanika samAroha meM jo prAcAryajI ke sAnnidhya meM sampanna ho rahA thA, deza ke eka prasiddha dhanika ne bhASaNa diyaa| unhoMne jIvana aura dhana ke prati apanI nismAratA dikhaaii| eka yuvaka usa dhanika ko usa bAta se prabhAvita nahIM huaa| usane bharI sabhA meM usa dhanika kA virodha kiyaa| usa samaya pAsa meM baiThA humA maiM yaha soca rahA thA ki yaha yuvaka jisa taraha se usa dhanika ke virodha meM bhASaNa kara rahA hai, isakA kyA pariNAma nikalegA, jaba ki usa dhanika ke hI nivAsa sthAna para prAcAryajI una dinoM Thahare hue the aura usa dhanika kI aora se hI prAyojita sabhA kI adhyakSatA prAcAryajI kara rahe the| pahale to mujhe yaha lagA ki AcAryajI isa vyakti ko Age nahIM bolane deMge; kyoMki sabhA meM kucha aimA vAtAvaraNa usa dhanika ke vizeSa karmacAriyoM ne utpanna kara diyA thA, jisase aisA lagatA thA ki prAcAryajI ko sabhA kI kAryavAhI sthagita kara denI pdd'egii| kintu jaba prAcAryajI ne usa vyakti ko sabhA meM virodha hone para bhI bolane kA avasara diyA to mujhe yaha AzaMkA banI rahI ki sabhA jisa gati se jisa ora jA rahI hai, usase yaha kama pAzA thI ki tanAva dUra hogaa| apane mAlika kA eka bharI sabhA meM nigadara dekha kara kaI jimmedAra karmacAriyoM ke nathune phUlane lage the| kintu prAcAryajI ne bar3I yukti ke sAtha usa sthiti ko sambhAlA aura jo sabase bar3I vizeSatA mujhe uma samaya dikhAI dI, vaha yaha thI ki unhoMne usa navayuvaka ko hatotsAha nahIM kiyA, balki usakA samarthana kara uma navayuvaka kI bAta ke aucitya kA sabhA para pradarzana kiyaa| yadi kahI uma navayuvaka kI itanI kaTa pAlocanA hotI to vaha samApta ho gayA hotA aura rAjanaitika jIvana meM kabhI pAge bar3hane kA nAma hI nahIM letaa| kintu prAcAryajI kI kuzalatA se vaha vyakti bhI prAcAryajI ke sevakoM meM banA rahA aura usa dhanika kA bhI mahayoga prAcAryajI ke Andolana ko kisI-na-kisI rUpa meM prApta hotA rhaa| aise bahuta-se avamara unake pAsa baiThakara dekhane kA mabha avasara milA hai, jaba unhoMne apanI tIkSNa buddhi ke dvArA bar3e se bar3e saMgharSa ko caTakI bajA kara TAla diyaa| grAjakala prAcAryajI jisa mudhAraka paga ko uThA kara samAja meM nava jAti kA sandeza denA cAha rahe hai, vaha bhI virodha ke bAvajUda bhI unake premapUrNa vyavahAra ke kAraNa saMkIrNatA kI mImA ko chinna-bhinna karake Age bar3ha rahA hai| prAcAryajI kI mAdhanA ke ye paccIsa varSa kama mahattva ke nahIM haiM / rAjasthAna kI marubhUmi meM prAcArya jI ne jJAna aura nirmANa kI antaHmalilA sarasvatI kA naye sire meM avataraNa karAyA hai, jisase vaha jhAna rAjasthAna kI sImA ko cha kara nikaTa ke nIrthoM meM bhI apanA vizeSa upakAra kara rahA hai| vizeSa prAvazyakatA uttarapradeza ke eka gAMva meM janma lene vAlA mujha-jaisA vyakti prAja yaha avazya vicAra karatA hai ki prAcArya tulasI-jaise anupama vyaktitva kI hajAroM varSa taka ke lie deza ko AvazyakatA hai| deza ke jAgaraNa meM unake prayatna meM jo preraNA milegI, usase deza kA bahata-kucha hita hogaa| yaha kevala merI apanI hI dhAraNA nahIM hai, hajAroM vyaktiyoM kA mujha jaisA hI vizvAsa prAcAryazrI tulasI ke prati hai| samAja ke lie yadi bhagavAn mahAvIra kI aAvazyakatA thI to buddha ke avataraNa meM bhI deza ne preraNA pAI thii| usI prakAra samaya-samaya para isa puNya bhU para avatarita hone vAle mahApuraSo ne apane preraNAspada kArya meM isa deza kA hita-cintana kiyaa| usa hita-cintana kI grAgA aura sambhAvanA meM prAcAryazrI tulamI hamAre gamAja kI uma mImA ke praharI middha hAra haiM, jimame samAja kA bahuta hita ho sakatA hai| merI dRSTi meM unake prAcArya-kAla ke ye paccIsa varSa kaI kalpa ke barAbara hai| hajAroM vyakti isa bhUmi para janma lete aura marate hai| jIvana ke sumba-dugya aura svArtha meM raha kara koI yaha bhI nahI jAnatA thA ki unhoMne svapna meM bhI samAja para koI hita kiyaa| isa prakAra ke kSudra jIvana se prAge bar3ha kara jo hamAre deza meM mahAmanasvI bana kara preraNA pradAna kara sake haiM, aise vyaktiyoM meM prAcArya tulasI haiN| inakI deza ko yugoM taka prAvazyakatA hai|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. 1 bhAcAryazrI tulasI abhinandana praya pramukha ziSya prAcArya tulasI ke jitane bhI ziSya haiM; ve saba yathAzakti isa bAta meM lage rahate haiM ki prAcAryajI ne jo mArga saMsAra ke hita ke lie khojA hai, use ghara-ghara taka pahu~cAyA jaaye| isa kalpanA ko sAkAra banAne ke lie munizrI nagarAjajI, munizrI buddhamallajI, munizrI mahendrakumArajI Adi aneka unake pramukha ziSyoM ne vizeSa yatna kiyA hai| aisA lagatA hai ki jo dIpa prAcAryajI ne jalA diyA hai, vaha jIvana ko saMyamI banAne kI prakriyA meM sadaiva saphala siddha hogaa| yahI merI isa avasara para hArdika kAmanA hai ki prAcArya tulasI kA anupama vyaktitva sAre deza kA mArga-darzana karatA huprA cira sthAyI zAnti kI sthApanA me saphala ho| bhagavAn nayA AyA zrI umAzaMkara pANaya'umeza' ura meM hulAsa antara prakAza le kauna ! yahA~ pAyA? mana meM umaMga, ye nayA raMga, mehamAna nayA grAyA! yaha gagana magana, mRdu maMda pavana madhutAna sunAte haihe, kIti dhavala! tava svAgata meM hama nayana bichAte haiM, anubhuti jagAtI jAga-jAga, bhagavAn yahA~ pAyA, mehamAna nayA paayaa| lahareM macalaM, saritA badale, sAgara na badalanA hai, prAdarza dhavala, mammAna prabala, parvata na macalatA hai| zubha karma, ahisA mRdutA kA, varadAna nayA lAyA, bhagavAn yahA~ praayaa|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka rUpa meM aneka darzana munizrI zubhakaraNajI 1 gati kI bhinnatA koI bhinnatva paidA nahIM krtii| usameM apanA cunAva hotA hai| pAtrira calane vAle niyata caurAhe para mila jAte haiN| unakA jIvana Adarzamaya hotA hai| ve bhukanA jAnate bhI haiM dhaura nahIM bhI jhukAnA unakA koI * sAdhya nahIM hotaa| loka prAdarzo para bhuka jAte haiN| ve bandhanoM se pare hote haiM aura ba~dhe hue bhii| unakA darzana bamdhana-vihIna hai, lekina phira bhI ve dUsaroM ko bA~dha dete haiN| ve ba~dhe hue bhI mukti kA anubhava karate hai / bandhana meM yaha mukti kA darzana avazya kucha aTapaTA-sA hai| aTapaTA isalie hai ki hama usake tala meM nahIM baiTha sakate haiN| kinAre para rahane se yaha bandhana bana jAtA hai aura tala meM jAne para bandhana-vihIna / yahA~ Agama bolatA hai - kuzale puNa no baddhe no mukke kuzala na baddha hai aura na mukta vaha mukta bhI hai aura baddha bhI / yaha saba pratisrota kA darzana hai| dhanuSotagAmI kA darzana bhinna hotA hai| use mukti priya nahIM lgtii| yaha khulA huA bhI ba~dhA rahatA hai| pratisrota kA ghoSa hai 'apane Apako kso'| jabaki pranutrota kA isase ulaTA / vaha dUsaroM ko kasane kI bAta kahanA hai| yahIM se Astika nAstika, AdhyAtmika, bhautika, laukika yA pAralaukika jaise pratipakSI zabda janma lete haiN| donoM kI do dizAe ho jAtI haiN| , | AcAryazrI tulasI kA darzana pratisrota kA hai| ve pranusrota se pratisrota meM Aye aura usI ne unheM mahAn bnaayaa| mahAnatA pratisrota ke binA nahIM janmatI ve janma se mahAna the, phira bhI unakI mahAnatA puruSArtha me mI bhAgya la~gar3A hotA hai puruSArtha ke binA aura puruSArtha usake binA andhA / andhe aura la~gar3e donoM kA saMgama hI eka naI sRSTi ko janma detA hai| mahAnatA ke zramika vikAsa me ne vizvavyApI bane / vasudhaiva kuTumbakam meM sakIrNatA kaise rhe| unakA jIvana sUtra yahI hai / grAtma tulA ke ve pratIka haiN| eka dina unhoMne kahA - "jaba maiM pratyeka varga aura kauma ke vyaktiyoM ko apane sAmane dekhatA hU~, taba mujhe bar3I prasannatA hotI hai|" yaha udAra aura AtmasparzI vANI kisake antaHkaraNa ko nahIM chUtI / mahAna puruSa akRtrima hote hai| vaha sahajatA meM hI zrAnanda mAnate haiM / karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana se pare unheM kucha dRSTigata nahIM hotaa| ve sahaja karate hai, sahaja calate haiM aura sahaja hI bolate hai| unakI sahaja vANI svataH janatA ko apanI ora khIMca letI hai| isakA kAraNa hai usameM unakI AtmA hai / zrAtmazUnya vicAra saje hue aura marala bhI, janatA ke antaHkaraNa ko chU nahIM skte| ve agara chU bhI jAyeM, to apanA sthAyitva pratiSThApita nahIM kara sakate / zrAtmAnusta vicAra bhASA se alaMkRta na hone para bhI janatA ke hRtpaTa para chA jAte haiN| AcAryazrI ko jisa ghora se dekhA jAye ve mahAn hI najara bhAte haiN| eka rUpa meM aneka rUpa kA darzana hai| vyaSTiyAda kI rekhA samaSTivAda meM vilIna ho gaI hai| ye kyA haiM? aura kyA nahIM ? zabdoM kA praveza yahA~ asambhava hai| ve kucha haiM bhI aura nahIM bhI / haiM isalie ki dRzyamAna haiM aura nahIM isalie ki unakA apanA kucha bhI nahIM hai| saba kucha parArpaNa hai / parApaMNa meM hI unakA sAdhya svayaM sadha jAtA hai| kucha vyakti pahale apanA sAdhate haiM aura phira dUsaroM kaa| kucha dUsaroM ko hI sAdhate haiM, apanA nhiiN| kucha apanA aura dUsaroM donoM kA sAdhate haiN| mAcAryazrI apanA aura dUsaroM donoM kA sAdhane vAle haiM, lekina vizeSatA yaha hai ki ve dUsaroM meM se apanA sAdhate haiN| yaha dekhane meM vicitra-sA lagatA hai, lekina sAdhana ke prakarSa meM nhiiN| aisA bhI kahA jAye ki dUsaroM ke banAne meM ve khuda bane haiM to koI bar3I bAta nhiiN| rasa kI anubhUti se gaMdha kabhI
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [ prathama pare nahIM rahatA hai ? banAne kA yaha krama bacapana se hI unake sAtha cipaTA humA hai| ve isase mukta nahIM hae, kitane unhoMne banAye, banAte haiM aura banAte raheMge yaha mAkalana se pare hai| vyakti vicAra aura prAcAra do prakAra se banatA hai| prAcAra prAtma-sApekSa hai| vicAra mana mora vidyA se apekSita hai| sAmAnyatayA vicAra mAnava kA dharma hai| vaha prAcAra ke sAtha bhI rahatA hai aura svatantra bhii| prAcAravAn prAnmavAna hotA hai| isameM koI do mata nhiiN| vicAravAn prAcAravAna hI hoM, aisA niyama nhiiN| prAcAra meM prAsmA bolatI hai aura vicAroM meM mana / mana aura AtmA kA yoga ho to vicAraka bhI prAcAraka ho sakatA hai| vidyA vicAroM ko vikasita aura janabhogya banAtI hai| vikasita vicAra manuSya kI prAtmA ko prAndolita kara dete haiM / vaha sphUrtivAn ho uThatA hai| prAcAryazrI ko priya hai prAcAravAn / vicAraka unheM priya nahIM hai, aisI bAta nhiiN| lekina vaha prAcAravAn honA cAhie / prAcAra-zUnya vyakti kI priyatA asthira hotI hai / vaha svayaM eka dina lar3akhar3A uThatI hai| usameM svArtha rahatA hai, pavitratA nhiiN| ve prAcAravAn ko vicAraka aura vicAraka ko prAcAravAn banAte haiN| sabhI vicAraka baneM, yaha asambhava hotA hai| kyoMki vaha viziSTa kSayopazama sApekSa hai, lekina AcArazIla to honA hI caahie| prAcAraH prathamo dharmaH yaha pahalI mIThI hai| kSayopazama kA bIja anukUla sthiti meM svataH pallavita ho jAtA hai aura kahIM-kahIM usake lie bhUmi taiyAra karanI par3atI hai| svataH pallavana hone vAloM ke lie kama zrama kI apekSA hai aura dUsaroM ke lie adhika / bhUmi kA bIja vapana ke yogya banAnA asAdhya hai, utanA phala pAnA nhii| prAcAryazrI ima kArya meM yoga sAdhanA kI taraha avirala juTe rahe aura hai bhii| unake banAne kA apanA tarIkA hai / ve tAr3ana aura tarjana meM vizvAsa nahIM rkhte| unakA tarjana, garjana, varSaNa aura amata saba A~khoM meM rahatA hai| A~khoM meM jahA~ samatA aura mamatA rahatI hai, vahAM viSamatA bhii| ve komala haiM, kaThora bhI, mIThe bhI haiM, kar3ave bhI, vinamra aura stabdha bhI haiN| aisA honA unake lie anAvazyaka nahIM hai| inake binA dUsaroM kI pragati nahI sdhtii| ye saba paraspara virodhI lagane vAle dharma avirodha ke upAsaka hai| ve prAgama vANI kI taraha thor3e se vidyAthiyoM ko saba kucha de dete haiN| unake viveka-jAgaraNa kI apanI paddhati hai| ve kahate haiM- "dekho, yaha samaya tumhAre samUce jIvana nirmANa kA hai| abhI kA duHkha bhaviSya ke lie akSaya sugva kA sthAna bnegaa| samaya kA pramAda mata kro| par3hane ke bAda meM phira khaba bAta karanA / mai tumhe kucha bhI nahIM khuuNgaa|" ina zabdoM meM kitanI prAnmIyatA hai aura hai banAne kI tddph| kATanA sahaja hai, para jor3anA nahIM bananA sahaja hai, para banAnA nhiiN| kATane aura jor3ane kI kriyA meM kitanA antara rahatA hai| aMkura kI utpatti itanI duruha nahIM, jitanI ki usakI vRkSa ke rUpa meM pariNati hai| bacce ko bacapana se javAnI meM lAnA jitanA kaThina hai, usase bhI adhika kaThina ziSyoM ko apane pairoM para khar3A karanA hai / sAdhanA kA jIvana eka rUpa se punarjanma hai / sAdhaka dvijanmA hai| ziSya ko calane, baiThane, khAne, pIne, rahane, sone prAdi kA sArA prazikSaNa unheM denA hotA hai| ina kriyAoM meM kamI kA artha hai sAdhanA meM kmii| sAdhanA kA pahalA caraNa hai : kaha ghare kahaM ciThe, kahaM mAse, kaha se| kahaM bhujaMto bhAsaMto, pAvakammaM na ssdd| maiM kame calUM, kaise ThaharU~, kaise soU~, kaise bhojana karUM aura kaise bolUM jisase ki pApa-karma kA bandhana na ho| sAdhanA kI kuzalatA inhIM meM hai| prAcAryazrI ziSyoM kA sarvasva lete haiM aura ve saba dete haiM / dene kI unakI kriyA itane meM parisamApta nahIM hotii| vaha to ajasra jIvana kI samApti taka calatI hI rahatI hai| ve sarvasva lekara bhI halake rahate haiM aura ziSya saba kucha dekara bhI mArI rahatA hai| pahale caraNa ko paripuSTa karane ke lie prAcArya ziSyoM ko jJAna-vijJAna kI pora moDate hai| jJAna kA kSetra
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAya ] eka rUpa meM aneka darzana [ 223 kitanA agAdha hai ? ise samajhane vAle hI samajha sakate haiN| pahale-pahale usameM koI rasa nahIM TapakatA hai / vaha namaka binA ke bhojana jaisA hai / usakA mAnanda paripakva avasthA meM prAtA hai| zikSaNa ke pranta taka dhairya ko TikAye rakhanA bahuta bhArI par3atA hai / kucha vyakti zaizava meM hatAza ho jAte haiM aura kucha madhya meM / jinakI dhRti gracala hotI hai, vahI usake antima caraNa taka pahu~ca kara isakI anubhUti kara sakatA hai| durbalatA mAnava kA svabhAva nahIM, vibhAva hai| manuSya use svabhAva mAna letA hai, yaha bhrAnti hai| isakA kAraNa hai moha aura prajJAna prAcArya moha aura prajJAna ko miTAne ke lie satata jAgRta rahate haiN| ve manovaijJAnika DhaMga se ziSya kI abhiruci kA adhyayana karate haiM aura usake dhairya ko TikAye rakhane kA prayAsa bhii| sabake saba isameM uttIrNa hoM, yaha asambhava hai, lekina kucha hatAza vyakti phira se protsAhita ho jAte haiN| jo na hote haiM unake lie zeSa anutApa rahatA hai| prAcAra aura vicAra donoM gatimAna raheM, ataH vividha prayoga naI cetanA ko jAgRta karate rahate haiN| vicAra aura lAcAra kA apanA kSetra alaga hai| ye prabhinna bhI ho sakate haiN| AcAryazrI donoM kA prakarSa cAhate haiM / zrAcAra svayaM ke lie hai jabaki vicAra donoM ke lie| janatA para vicAroM kA prabhAva hotA hai| usake lie vicAravAn aura vidvAn honA bhI Avazyaka hai| donoM kI saha-pragati eka cAmatkArika yoga hai| AcAryazrI kA uttaradAyitva aura tapasyA donoM saphala hai| ve isase saMtuSTa bhI hai aura nahIM bhI saMtuSTi kA kAraNa hai --jina saphalatAo ke darzana pahale nahIM hue, unake darzana Apake zAsanakAla meM hue, hote haiM aura hote raheMge / asaMtoSa apUrNa kA hai| pUrNatA ke binA saMtuSTi kaise pAye ? unakI sAntarika prabhilASA pUrNatA ke zikhara para pahuMcane kI hai| pragati kA dvAra pUrNatA ke prabhAva meM sadA khulA rahatA hai| apUrNa ko pUrNa mAnane kA artha hai, pragati ke patha ko roka denaa| 'pragati zikhara para car3hatI jAye' yaha jina kA udghoSa haiN| saMgha aura saMghapati pUrNatA ke lie kaTibaddha hai| donoM kA tAdAtampa sambandha hai| ve usameM prANa phuMkate hai aura saMgha vikAsa ke patha meM pratikSaNa maganara hotA rahatA hai| zAsakI kuzalatA saMgha ko sakuzala banAne meM hai| usakI sakriyatA aura niSkriyatA una para avalambita rahatI hai| AcAryazrI kA saMgha prAcAra aura vicAra ke kSetra meM Aja pramukha hai / yaha grApakI kuzala zAsakatA kA suphala hai| hama cAhate haiM ki AcAryapravara apanI dhamApya zakti ke dvArA prAcAra aura vicAra kI kar3I ko sarvadA kSaNa banAte rheN| zramaroM kA saMsAra munizrI gulAbacanda deva ! sRSTi ke vyAdhi- halAhala kI ghU~Te pii| dUra kSitija taka zramaroM kA saMsAra basAdo / chalanA kI saMsRti vyavahRti meM palatI pratidina, svapnila kalanA spaSTa nahIM viSTi kahIM hai, paga-paga para hai bhrAnti bhIstA vyavahita mAnasa, itaretara AkRSTa kintu saMzliSTa nahIM hai / ava vyavadhAna samAhita ho saba sahaja vRtti se, aisA zubha sauhArda bharA saMsAra basA do /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasvI paramparA ke yazasvI AcArya munizrI rAkezakumArajI tejasA hima bayaHsamIkSyate teja-sampanna mahApuruSoM kA aMkana gaNita-prayogoM ke AdhAra para nahIM hotaa| unakA teja-pradhAna jIvana vizva ke sAmAnya niyamoM kA prapavAda hotA hai / unakA abhyudaya sthiti-sApekSa nahIM hotaa| unakA gatizIla vyaktitva bAhara kI sImAoM se mukta rahatA hai| kevala bAIma varSa kI avasthA, yauvana kI udaya belA meM prAcAryapada kA yaha gurutara dAyitva itihAma ke pRSThoM kI eka mahAn pAzcaryakArI ghaTanA hai| zrI kAlUgagI ke svargavAsa ke samaya anekoM vRddha sAdhu vidyamAna the, kintu unake bhAvI utarAdhikArI ke rUpa meM nAma ghoSita huaA eka naujavAna sAdhu kA, jise hama prAja AcAryazrI tulamI ke rUpa meM pahacAnate haiN| pravahamAna nirbhara gagana meM camakate hue cA~da aura sitAre apanI gati se sadA bar3hate rahate haiN| pavana kI gatizIlatA kisI se chipI huI nahIM hai| vibhinna rUpoM meM bahatI huI jaladhArA saMsAra ke lie varadAna hai / niralasa prakRti ke aNu-aNu meM samAyA hayA gati aura karma kA sandeza saMsAra ke mahApuruSoM kA jIvana maMtra hotA hai| gati jIvana hai aura sthiti matyU ; isI antaHpreraNA ke sAtha unake caraNa Age se prAge bar3hate jAte haiN| jaba hama prAcAryazrI ke vyaktitva para vicAra karate haiM to vaha pravahamAna nirbhara ke rUpa meM hamAre sAmane pAtA hai| unakA lakSya sadA vikAsonmukha rahatA hai| bar3I-me-bar3I bAdhAeM unheM roka nahI sktiiN| bar3he caleM hama ruke na kSaNa bhI ho yaha dRr3ha saMkalpa hamArA isa mbara laharI meM unakI prAnmA kA saMgIta mukharita ho rahA hai| unake pAripAzcika vAtAvaraNa meM abhinava pAloka kI razmiyAM chAI huI dikhAI detI haiN| nirAzA ke kuhare meM digmUr3ha banA mAnava vahA~ sahaja rUpa se nayA jIvana pAtA hai| abhinava prayogoM ke prAviSkartA maMgha ke sarvatomukhI vikAsa ke lie prAcAryazrI ke urvara mastiSka se vibhinna prayogoM kA prAviSkAra hotA rahatA hai| unhoMne samayAnukala nayA-nayA kAryakrama diyA, pragati kI naI-naI dizAeM diiN| pratikSaNaM yannavatAmapati tadeva rUpaM ramaNIyatAyA: ima paribhASA ke anumAra sAdhanA, zikSA aura svAsthya ke sambala meM hone vAle unake prayoga bahuta preraNAdAyI haiM / terApaMtha kI vartamAna pragati ke pIche chipI huI prAcAryazrI kI vibhinna dRSTiyA~ itihAsa ke pRSThoM me mojhila nahIM ho sktii| sAre saMgha meM saMskRta bhASA kA vikAsa prAja bahuta hI suvyavasthita aura sudar3ha rUpa se dekhA jAtA hai| jahAM eka yuga meM isa surabhAratI kA sitArA bilkula mada-maMda-sA dikhAI de rahA thA, loga mRta bhASA kaha kara usakI ghora upekSA kara rahe the, pragati ke koI naye grAsAra sAmane nahIM the, vahA~ terApaMtha sAdhu samAja meM isakA srota ajasra gati se pravAhita hotA dikhAI diyaa| jisake nikaTa paricaya se bar3e-bar3e vidvAnoM kA mAnasa bhoja yuga kI smRtiyoM meM bane lgaa| isakA zreya bhAcAryazrI dvArA apanAye gaye naye-naye prayogoM aura praNAliyoM ko hai| sAdhanA kI dizA meM hone vAlI preraNAmoM meM khAdya-saMyama, svAbhyAyaba dhyAna ke prayoga vizeSa mahatva rakhate hai|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazasvI paramparA ke bAravI pAcArya [ 225 kisI bhI prayoga kA prArambha ve apane-Apa se karanA cAhate haiN| unakA vizvAsa hai, apane ko apavAda mAnakara kiyA jAne vAlA prayoga kabhI saphala nahIM ho sktaa| mAgekI bindayoM kA mahattva pahale ke aMka ke pIche hotA hai| satyaM, zivaM, sundaram ke saMgama satyaM, zivaM aura sundaram kI upasAnA kA triveNI saMgama prAcAryazrI ke jIvana kA eka vilakSaNa pahala hai| ve jitane tattvadraSTA hai, usase adhika eka sAdhaka aura kalAkAra bhii| unake vicAroM ke anusAra ina tInoM ke samanvaya ke binA pUrNatA ke darzana nahIM ho skte| jIvana kA samagra rUpa nikhAra nahIM pA sktaa| sAmAnyatayA sAdhanA aura kalA meM antara samajhA jAtA hai| pUrva aura pazcima kI taraha donoM kA samanvaya sambhava nahIM mAnA jaataa| kintu prAcAryazrI ne kalA ke lakSya ko bahuta UMcA pratiSThita kara use sAdhanA meM bAdhaka nahIM, pratyuta mahAn sAdhaka ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| unakA mastiSka cintana kI urvarasthalI hai, unake hRdaya meM sAdhanA kI pavitra gaMgA * bahatI hai aura unake hAtha aura paira kalA ke vividha rUpoM kI upAsanA meM nirantara saMlagna rahate haiN| prAcInatA aura navInatA ke madhya mAja ke saMkramaNa kAla meM gujarate hue prAcInatA aura navInatA kA prazna bhI prAcAryazrI ke jIvana kA eka viSaya bana gayA / yadyapi unhoMne isako mahatva nahIM diyaa| kintu eka saMgha-vizeSa kA netRtva karane ke kAraNa logoM kI daSTi meM vaha mahattvapUrNa avazya bana gyaa| isa sambandha meM apane vicAra spaSTa karate hue unhoMne kahA-"satya ke prakAza meM navInatA aura prAcInatA kI rekhAeM bilkula gauNa haiN| purAnA hone se koI zreSTha nahIM nayA hone se koI tyAjya nhiiN| satya kI vyAvahArika abhivyaktiyAM samaya-sApekSa hotI haiN| usakA antarAtmA meM koI parivartana nahIM hotaa| paramparAeM banatI haiM aura miTatI hai| vyakti kA vyaktitva unase U~cA hotA hai| kintu jIvana kI zAzvata rekhAeM kabhI nahIM bdltiiN| unako AdhAra mAnakara hI vyakti apane mArga para Age bar3ha sakatA hai|" isa cintana ko vRkSa kI kalpanA ke AdhAra para prAcAryazrI ne bar3e sundara DhaMga se rakhA-'jo vRkSa apane astitva ko surakSita rakhanA cAhatA hai, saMsAra meM apane saundarya kA vikAsa karanA cAhatA hai use mausama ke anusAra sardI aura garmI donoM kI havAoM ko samAna rUpa se svIkAra karanA hogaa| usakA eka tarapha kA Agraha cala nahIM sktaa| kintu usakA mUla sudRr3ha caahie| mUla ke hila jAne para bAhara kI havAoM se koI poSaNa nahIM mila sktaa|' sAmya yoga kI rAha meM pragati kI dhArA samarthana aura virodha ina donoM taToM ke bIca se gujaratI hai| pragatizIla vyaktitva ina donoM ko apanA sahacArI mUtra mAnakara calate haiM / saMsAra gatizIla hai, vaha pragati kA abhinandana kie binA nahIM raha sktaa| jyoMjyoM pathika ke caraNa Age bar3hate haiM, janatA una para svAgata ke phUla car3hAtI hai| kintu sAtha hI lakSya kI rekhAoM ko sumpaSTa banAne ke lie choTe-moTe virodhoM ke pravAha bhI vizva ke vyApaka niyama meM bilkula svAbhAvika mAne gae haiN| AcAryazrI tulasI ko bahuta bar3A samarthana milA, sattha meM virodha aura samAlocanAeM bhii| kintu unakA samatAparAyaNa jIvana ina donoM sthitiyoM meM kAphI U~cA rahA hai / anukUla aura pratikUla donoM prakAra kI sthitiyoM meM sAmyayoga kA nirvAha karanA, unakI kriyAzIla sAdhanA ko sabase adhika priya hai| mahAn dharmAcArya prAcAryazrI kI jIvanadhArA Upara-Upara se vibhinna rUpoM meM bahatI huI hamAre sAmane AtI hai| isase kisI aparicita vyakti ko kabhI-kabhI virodhAbhAsa kA anubhava ho sakatA hai| kintu gaharAI meM paiThane se vastusthiti kA darzana apane-Apa ho jAtA hai| madhyAtma kI sudRr3ha sAdhanA ke sAtha-sAtha zikSA, sAhitya, saMskRti ke sambandha meM bhI unakI apanI
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 prAcAryazrI tulasI abhinandana pandha manThI dena hai| maitika mAndolana ke vyApaka prasAra ke lie jana-samparka bhI unakI dainika caryA kA mukhya maMga rahatA hai| ina vividhamakhI dhArAoM ko eka rasa banAne meM va inameM saMgati biThAne meM ekamAtra kAraNa unakA santulita vyaktitva hai| yazasvI paramparA ke yazasvI prAcArya terApaMtha kI prAcArya paramparA bahuta yazasvI rahI hai| prAcAryazrI ne usameM anekoM mahatvapUrNa kar3iyAM jor3I haiN| gata do dazakoM meM dharma kA kSetra anekoM saMkrAntiyoM se bharA huaA rahA hai| eka ora jahA~ vijJAna, manovijJAna va pAra nItizAstra ne dharma kI dArzanika va naitika pUrvamAnyatAmoM para prabhAva DAlA, vahA~ dUsarI pora dharma ke kSetra meM chAI huI anekoM vikRta paristhitiyoM ne usake teja ko dhUmila banA ddaalaa| dharma ke maulika AdhAroM para jahA~ bhAcAryazrI ke saMskAra bar3e dRr3ha rahe haiM, vahAM usase sambandhita vikRtiyoM para unakA prahAra bhI bar3A kaThora rahA hai| unake svaroM meM hone vAle dharma ke vizleSaNa ne bar3e-se-bar3e nAstikoM ko bhI bahuta prabhAvita kiyA hai / apane suvyavasthita sAdhu-samAja ko deza ke naitika punarutthAna meM saMlagna kara dharmAcAryoM ke sammukha eka bahuta bar3A udAharaNa prastuta kiyA hai| hameM vizvAsa hai ki prAcAryazrI ke mArga-darzana meM yaha dharma-saMgha prapanI abhISTa pragati kI dizA meM adhika-se-adhika pallavita aura puSpita hogaa| sabhI virodhoM se ajeya hai manizrI manoharalAlajI tuma avicala bana apanI dhuna meM hI calate ho cAhe koI usako prA~ke yA anadekhA use chor3a de phira bhI apane nizcita patha me nahIM tanika bhI Digate'ho tuma bAdhAoM se sambala lekara Age bar3hane kA sAhasa yaha sabhI virodhoM se ajeya hai sabhI dRSTiyoM se prajeya hai aura tumhArA satya cirantana jisake ina pAvana caraNoM meM sira asatya kA yuga yugAnta se hAra-hAra kara bAra-bAra bhukatA pAyA hai|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ to kyoM? zro akSayakumAra jaina sampAdaka, navabhArata TAimsa, dillI bar3e-bar3e AkarSaka netra, unnata lalATa, zveta cAdara se lipaTe eka svastha aura pavitra mUrti ke rUpa meM jisa sAdhu ke darzana dillI meM hI dasa-bAraha varSa pahale mujhe hue, unheM bhUlanA sahaja nahIM hai| unake vyaktitva meM kucha aisA teja aura prAcIna sAdhutA hai| bhArata meM sAdhu saMnyAsI sadA se samAdata rahe haiM; binA isa bhedabhAva ke ki kauna sAdhu kisa dharma prathavA sampradAya kA hai| hamAre deza meM tyAgiyoM ke prati eka vizeSa zraddhA rahI hai| aise bahuta kama bhAratIya hoMge jo isa bhAva se bace hue hoN| zraddhAnanda bAjAra meM prAcArya tulasI ke prathama darzana karane kA saubhAgya mujhe prApta hunaa| usa samaya mana meM yaha prazna uTha rahA thA ki umra meM bahuta adhika bar3e na hokara bhI prAcArya pada prApta karane vAle tulasIgaNI jahA~ jA rahe haiM, vahA~ para eka vizeSa jAgRti utpanna hotI hai to kyoM ? ___ bhaktoM kI bar3I bhArI bhIr3a thii| phira bhI mujhe AcAryazrI ke pAsa jAkara kucha minaTa bAtacIta karane kA suavasara milA / jo sunA thA ki prAcArya tulasI anya sAdhuoM se kucha bhinna haiM, vaha bAta saca dikhAI dii| terApaMtha sampradAya ke choTe-bar3e sabhI loga unake bhakta haiM, unase baMdhe haiM, kintu merI dhAraNA hai ki prAcArya tulasI sampradAya se Upara haiN| sacce sAdhu kI taraha ve kisI dharma vizeSa se baMdhe nahIM haiN| unakA aNuvata mAndolana zAyada isIlie terApaMtha athavA jaina samAja meM sImita na rahakara bhAratIya samAja taka pahu~ca rahA hai| gata kucha varSoM meM prAcAryazrI tulasI ke vicAra aura unakA AzIrvAda prApta samAjotthAna kA bhAndolana dhIre-dhIre rASTrapati bhavana se lekara choTe-choTe gAMva taka calatA jA rahA hai| abhI kucha samaya pahale jaba ve pUrva bhArata ke daure se dillI lauTe the, taba dillI meM sabhI vargoM kI ora se eka abhinandana samAroha huA thaa| taba maiM soca rahA thA ki apane Apako prAstika samajhate hue bhI dharma nirapekSa deza meM mujhe apane hI samAja ke eka sAdhu ke abhinandana meM maMca para sammilita honA cAhie yA adhika-se-adhika maiM zrotAoM meM baiThane kA adhikArI huuN| kintu tabhI mere mana ko samAdhAna prApta huA ki sAdhu kisI samAja vizeSa ke nahIM hote| vizeSa kara prAcArya tulasI bAhyarUpa se bhale hI terApaMtha ke sAdhu lagate hoM, para unake upadeza aura unakI preraNA se calAye jA rahe Andolana meM sampradAya kI gandha nahIM hai| isalie maiM abhinandana ke samaya vaktAmoM meM zAmila ho gyaa| prAcAryazrI bhAratIya sAdhunoM kI bhAMti yAtrA paidala hI karate haiN| isalie choTe-choTe gAMvoM taka ve jAte haiM / una gAMvoM meM nayI cetanA zurU ho jAtI hai| yadi isa sthiti kA lAbha bAda meM kAryakartA loga uThAeM to bahuta bar3A kAma ho sakatA hai|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkaroM ke samaya kA vartana DA0 horAlAla copar3A, ema0 e0, DI0 liT levarAra, kalakattAvizvavidyAlaya prAja se DhAI hajAra varSa pUrva se, bhagavAna mahAvIra aura bhagavAn buddha ke samaya se ahiMsA ke siddhAnta kA nirantara pracAra kiyA jA rahA hai, kintu prAcAryazrI tulasI ne ahiMsA kI bhAvanA ko jisa rUpa meM hamAre sAmane rakhA hai, vaha prabhAtapUrva hI hai| ahiMsA kA artha kevala itanA hI nahI hai ki hama manuSyoM athavA pazuoM kI bhAvanA ko AghAta na pahuMcAeM, apita jIvana kA vaha eka vidhAyaka mUlya hai| vaha mana, vacana va karma meM saba prakAra kI hiMsA kA niSedha karatA hai aura samasta cetana aura acetana prANiyoM para lAgU hotA hai| prAcAryazrI tulasI ne apane prAcAryatva kAla meM ahiMsA kI saccI bhAvanA ko, kevala usake zabda ko hI nahIM, apitu kriyAtmaka rUpa se apanAne para bala diyA hai| ahiMsA jIvana kA nakArAtmaka mUlya nahIM hai / gAMdhIjI aura prAcAryazrI tulasI ne bIsavIM zatAbdI meM usako vidhAyaka aura niyamita rUpa diyA hai aura usameM gaharA darzana bhara diyA hai| yaha grAja kI duniyA kI sabhI burAiyoM kI rAmabANa auSadhi hai| duniyA Aja vijJAna ke kSetra meM tIvra pragati kara rahI hai aura sabhyatA kI kasauTI yaha hai ki manuSya prakAza meM athavA brahmANDa meM ur3a sake, candramA taka pahuMca sake athavA samudra ke nIce yAtrA kara sake, kintu dayanIya bAta yaha hai ki manuSya ne apane vAstavika jIvana kA prAzaya bhulA diyA / use isa pRthvI tala para rahanA hai aura apane sahavAsI mAnavoM ke sAtha milajUlakara aura samarasa hokara rahanA hai / gAMdhIjI ne jIvana kA yahI Thosa guNa sikhAyA thA aura prAcAryazrI tulasI ne bhI jIvana ke prati dhArmika dRSTikoNa se isI prakAra krAnti lA dI hai| purAtana jaina paramparA meM lAlana hone para bhI unhoMne jaina dharma ko Adhunika, udAra aura krAntikArI rUpa diyA hai jisase ki hamArI prAja kI prAvazyakatAoM kI pUrti ho sake athavA yoM kaha sakate haiM ki unhoMne jaina dharma ke asalI svarNa se saba maila haTA diyA hai aura use apane ujjvala rUpa meM prastuta kiyA hai jamA ki vaha tIrthakaroM ke samaya meM thaa| prema, satya aura ahiMsA meM hamako usa samaya virodhAbhAsa dikhAI detA hai, jaba hama unake eka sAtha astitva kI kalpanA karate haiM; kintu ve vAstavika jIvana meM vidyamAna haiM aura jIvana ke usa darzana meM bhI haiM, jisakA pratipAdana prAcAryazrI tulasI ne kiyA hai| yadyapi yaha prasaMgata pratIta hogA, kintu yaha eka tathya hai ki vijJAna aura sabhyatA ke jo bhI dAve hoM, manuSya tabhI pragati kara sakatA hai, jaba vaha AdhyAtmikatA ko apanAyegA aura apane jIvana ko prema, satya aura ahimA kI triveNI meM plAvita kregaa| jaba isa prakAra ke jIvana ko badala DAlane vAle vyAvahArika darzana kA na kevala pratipAdana kiyA jAtA hai, pratyuta use dainika jIvana meM kAryAnvita kiyA jAtA hai to bAhara aura bhItara se virodha hogA hii| praNavata aisA hI darzana hai, kintu usake siddhAntoM meM dRr3ha niSThA isa patha para calane vAle vyakti ko badala degii| aNuvrata prAtma-zuddhi aura prAtma-unnati kI prakriyA hai| usake dvArA vyakti ko samasta visaMgatiyA~ lupta ho jAtI haiM aura vaha usa pArthiva uyana-puthala meM se adhika zuddha, zreSTha aura zAnta bana kara nikalatA hai aura jIvana ke patha kA saccA yAtrI banatA hai| prAcAryazrI tulasI apane uddezya meM saphala hoM jinhoMne aNuvrata ke rUpa meM vyavahArika jIvana kA mArga batalAyA hai| unakI dhavala jayantiyA~ bAra-bAra pAyeM, yahI merI kAmanA hai|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa yuga ke mahAn azoka zrI ke0 esa0 dharaNendrayyA nirdezaka, sAhityika va sAMskRtika saMsthAna, maisara rAjya prAcAryazrI tulasI eka mahAn paMDita tathA bahumukhI pratibhA vAle vyakti haiM / laukika buddhi ke sAtha-sAtha unameM mahAn AdhyAtmika guNoM kA samAveza hai| mAdhyAtmika zakti se ve sampanna haiM, jisakA na kevala Atma-zuddhi ke lie, balki mAnava jAti kI sevA ke lie bhI vaha pUrA upayoga karate hai| ____ mAnava jAti kI AvazyakatAoM kA unheM bhAna hai| logoM ke prajJAna aura unakI zikSA-hInatA ko dUra karane meM ye vizvAsa karate haiM / apane anuyAyiyoM meM, jinameM sAdhu aura sAdhviyoM donoM haiM, zikSA-pracAra ko ve khUba rotsAhana dete rahe haiM / ve eka janmajAta zikSaka hai aura jJAna kI khoja meM Ane vAle sabhI kI zikSA meM ve bahuta ruci lete haiN| unakA dRSTikoNa prAdhanika hai| paurvAtya aura pAzcAtya donoM hI darzanoM kA unhoMne adhyayana kiyA hai| yahI nahIM valki Adhunika vijJAna, rAjanIni tathA samAjazAstra meM bhI unakI bar3I dilacaspI hai| logoM meM vyApaka naitika adhaHpatana ko dekha kara unhoMne sAre rASTra meM punIta aNuvrata-aAndolana zurU kiyA hai / jIvana ke mAdhyAtmika mUlyoM ke pratipAdana meM unakA utsAha sarAhanIya hai| mahAn azoka me unakI tulanA kI jA sakatI hai, jisane ahiMsA ke siddhAnta ko zikSA aura usake prasAra ke lie apane dratoM ko madara dezoM meM bhejA thaa| sarvodaya netA ke pa meM mahAtmA gAMdhI se bhI unakI tulanA kI jA sakatI hai| unakA vyaktitva AkarSaka hai aura usase AdhyAtmika prakAza tathA antarjJAna kA teja prasphuTita hotA hai| loga unhe pasanda karate haiM aura unheM zAnti prApta karane ke lie usI taraha unake pAsa mAte haiM jaise IsAmasIha ke pAsa jAte the| bhagavAna buddha kI taraha unhoMne aise niHsvArtha aura utsAhI anuyAyiyoM kA dala taiyAra kiyA hai jo manuSya jAni kI mevA ke lie apane jIvana arpita karane ke lie kaTibaddha haiN| be sabhI viziSTa vidvAna aura niSkalaMka caritra vAle vyakti hai| mAcAryazrI tulasI abhI saitAlIsa varSa ke hI haiM, kintu unhoMne sevA aura prAtma-tyAga ke dvArA tyAga aura balidAna kA anupama udAharaNa upasthita kara diyA hai| prAcAryazrI tulasI ke prati maiM bar3I vinamratA se apanI zraddhAMjali arpita karatA huuN|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUjha-bUjha aura zakti ke dhanI paM. kRSNacandrAcArya adhiSThAtA, bhI pAzvanAtha vidyAzrama, hindU vizvavidyAlaya, vArANasI mAcArya tulasI meM sUjha-bUjha, zakti aura sAmarthya kitanA hai, yaha kisI se chipA nahIM rahA / prAja se paccIsa varSa pahale sAdhu-zikSaNa kA kArya prArambha karanA aura bAda meM aNuvrata-aAndolana uThAnA, unakI samaya ko pahacAnane kI zakti tathA samAja ko apane vicAroM ke sA~ce meM DhAlane ke sAmarthya kI paricAyaka haiN| terApaMtha sampradAya ke do sau varSoM ke itihAsa meM inakA apanA viziSTa sthAna hai| inhoMne eka aise rUr3hicusta sampradAya evaM samAja ko samaya kI gati pahacAnane kI dRSTi dI hai, jo dUsaroM ke lie sahaja nhiiN| Adhunika jJAna-vijJAna kI dRSTi se sarvathA pichar3e hue apane sAdhu-sAdhvI saMgha ko yugAnurUpa zikSita karane meM inheM svayaM kitanA parizrama karanA par3A, adhyavasAya se kAma lenA par3A, yaha saba bar3A kaSTa sAdhya thaa| varSoM pahale yadi ve apane sAdhu-sAdhvI saMgha ko zikSita karane meM na juTate to bAda meM aNuvrata-aAndolana ko bhI nahIM uThA sakate the aura na yugAnurUpa dUsarI pravRttiyoM ko hI zurU kara sakate the| niHsandeha unakA zikSita tyAgI saMgha hI Aja svayaM unako Age bar3hane meM bala de rahA hai aura preraka banA huA hai| prAcArya tulasI kI vilakSaNa kartRtva zakti para dUsare jaina sampradAya vAle bhI cakita haiN| AcAryazrI tulasI kI zakti aura prabhAva ina sabako dekha-sunakara acche-acche vicArazIloM ke mana meM aba ye bhAva Ane lage haiM ki prAcAryazrI tulasI kucha aura Age bar3heM, to kitanA acchA ho| ve apane prabhAva aura kAryazIlatA kA kucha aura vistAra kara sakeM, to isase samUce jaina samAja ko Age lAne va bar3hAne meM vizeSa sahAyatA mila skegii| samagra jaina samAja kI kriyAzIlatA aura saMgaThana bhI bar3ha skeNge| jo cIja abhI kevala terApaMtha sampradAya taka sImita hai, vaha sAre jaina samAja meM jA skegii| unakA yaha bhI vicAra hai ki prAcArya tulasIjI jaisa yugadarzI aura prabhAvazAlI vyaktitva ke lie aba yaha kAma vizeSa durUha yA duHsAdhya nahIM hai / prazna hai, vicAroM ko aura bhI udAtta evaM vizAla banAne kaa| prAcArya tulasI sAre jaina samAja ko eka maMca para lAne kA koI viziSTa kAryakrama rakha sakeMge, to unakI krAntikAritA sUrya ke prakAza kI taraha camaka utthegii| aba hama unase eka yaha apekSA bhI rakha rahe haiN|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaNyevAdhikAraste rAyasAhaba giradhArIlAla zrImadbhagavadgItA meM bhagavAn zrIkRSNa ne mAnava ko niSkAma karma karane kA prAdeza diyA hai| phala kI icchA karma ko paMgu banA detI hai / bhautika sukhoM kI lAlasA manuSya ko mRgatRSNA ke andhakUpa meM Dhakela detI hai| vidhi kI kaisI viDambanA hai ki pAja kA vaijJAnika graha-nakSatroM kI thAha lene ke lie to utAvalA ho rahA hai, parantu jisa janma bhU kI raja meM loTa-loTakara bar3A huA hai, jisakI goda meM ghuTanoM ke bala reMga-reMga kara usane khar3A honA sIkhA hai, usake prati usakA kartavya kyA hai aura kitanA hai| isa para sambhavataH vaha zAnta citta se socane kA prayAsa hI nahIM karanA cAhatA / nita naye prAvikAroM ke isa dhUmila vAtAvaraNa meM bhI vizva-hita-cintana karane vAle, vasudhA-bhara ko parivAra kI saMjJA dene vAle, apane ko aNu-aNu galAkara bhI para-hita-cintana karane vAle jIva mAtra meM prabhu kI mUrti ke darzana karane vAle, matya, ahisA ke samarthaka, mAnavatA ke pUjaka bhAratIya mahAtmAnoM ke puNya-pratApa kA DaMkA aAja bhI pRthvI para baja rahA hai| praNavata-Andolana ke pravartaka mahAmahima prAcAryazrI tulasI aise hI gaNyamAnya mahApuruSoM meM se haiM, jinhoMne sAdhu-saMgha ko samayAnukUla rASTrIya caritra ke punarutthAna meM lagAkara mAnava jagat ke samakSa eka navIna dizA ko janma diyA hai / Apane cAroM dizAtroM meM janamAnasa meM jo eka naitika-jAgaraNa kI patAkA phaharAI hai, vaha anukaraNIya hai| sahasroM mIlo kI padayAtrA karake rASTrIya jAgati kA aApane janagaNa mana meM divya sandeza pahu~cAyA hai| hamArI sarakAra jahA~ paMcavarSIya yojanAoM dvArA dezako samRddhizAlI banAne ke lie prayatnazIla hai, vahA~ AcAryazrI tulasI kA dhyAna deza ke naitika punarutthAna kI ora jAnA aura turanta usa ora kadama bar3hAnA, deza ke prAbAla vRddha ke hRdayAkAza meM naitikatA kI candrikA kA prakAza bharanA, mAnava dharma kI vyAkhyA karanA prAdi satkArya aise haiM jinake kAraNa prAcAryajI ke caraNoM meM hamArA mastaka zraddhA se muka jAtA hai| Apane bhAratIya saMskRti aura darzana ke matya, ahiMsA Adi siddhAntoM ke prAdhAra para naitika vratoM kI eka sarvamAnya AvAra-saMhitA prastuta karake janatA kI apariSkRta manovRtti kA pariSkAra karane ke lie stutya prayatna kiyA hai| kAla kI sahasroM paratoM ke nIce dabe hue naitikatA ke ratna ko janatA janArdana ke samakSa sahI rUpa meM prastuta karake usake mAhAtmya ko samajhAyA hai| Apake aNuvrata anuSThAna meM saMlagna lAkhoM chAtra aura nAgarika apane jIvana ko dhanya banA rahe haiN| prAcArya tulasI kI vidvattA sarvavidita hai| pApa prathama prAcArya haiM jo apane anugAmI sAdhu-saMgha ke sAtha sarva jana hitAya aNuvrata kA pracAra karane ke lie vyApaka kSetra meM utare hai / 26 sitambara, 1636 ko Apa bAIma varSa kI avasthA me hI prAcArya bane / prathama dvAdaza varSoM meM pApa terApaMtha sAdhu sampradAya meM zakSaNika aura sAhityika kSetra meM prayatnazIla rahe / saMskRta, hindI, rAjasthAnI bhASAnoM kI zrIvRddhi meM ApakA vyApaka yoga rahA hai| aApake parizrama ke phalasvarUpa hI saMgha meM hindI kA adhikAdhika pracAra hugraa| karmavIra, svanAmadhanya prAcAryazrI tulasI kA abhinandana niHsandeha satya, ahisA aura aNavata kA abhinandana hai| Apake prabhAvazAlI prAcArya kAla ke paccIsa varSa pUre ho rahe haiN| isI upalakSa meM maiM bhI kucha zraddhA-sumana pAgakI sevA meM samarpita karanA cAhatA hai| pApa jage patha-pradarzakoM kI deza ko mahatI AvazyakatA hai| parama pitA paramAtmA pApako dIrghAyu kare, jisase deza meM phailI anaitikatA kA samUlonmUlana hokara bhArata rAmarAjya kA Ananda le ske|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvAn sarvatra pUjyate zrI e. bI. prAcArya maMtrI, pUnA kannar3a saMgha mAja ke syUtanika yuga meM manuSya ne nisarga para apane prakhaNDa parizrama dvArA vijaya prApta kara lI hai| manuSya pragatizIla to hai hI, lekina vaha Aja nirAzA aura bhaya ke andhakAra meM pUrA phaMsa gayA hai / unnati kA mArga TaTolate hue vaha adhogati ke gar3he meM kyoM gira rahA hai ? isakA kAraNa hai-usakI rAkSasI mahattvAkAMkSA / vaha cAhatA hai ki vaha itanA balavAn bana jAye ki duniyA kI sArI zakti kA nirmUlana vaha akelA kara ske| lekina vaha bhUla jAtA hai ki isa saMsAra meM eka se dUsarA adhika banane kA prayatna hamezA hI karatA rahatA hai aura pariNAma nikalatA hai-saba kA hI sarvanAza / Aja manuSya manuSya kA virodhI banane meM vyasta ho rahA hai| jAti, dharma, bhASA, paMtha, raMga, rAjya, prAnta, deza Adi jo kevala bhaugolika aura vyAvasAyika upayuktatA para nirbhara rahe haiM, ve hI prAja eka-dUsare ko zatrutva paidA karane ke sAdhana bana kara nAnAzAhI ko nimaMtraNa de rahe haiM / isa arAjaka sthiti meM (Chos) manuSya jAti, maMtrI kA vikAsa karane meM kabhI saphalatA nahIM pAyegI, apitu naSTa jarUra ho jaayegii| yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhaartH| bhagavAn zrIkRSNa ne uparyukta zabdAvalI meM yahI batAyA hai ki jaba bhArata meM aisI glAni, aisA ghanaghora aMdhakAra, aisI jaTila samasyA paidA ho jAyegI, taba usa glAni ko haTAne ke lie, usa aMdhakAramaya jIvana ko ujAlA dene ke lie aura usa jaTila samasyA ko hala karane ke lie isa mahAn deza meM koI-na-koI zreSTha vibhUti jarUra paidA ho jAyegI aura vaha mahAna vibhUti hai-prAcAryazrI tulsii| manuSya jAti kA vikAsa aura unnati usake sat-caritra, usakI ekatA prAdi para nirbhara hai| ina mahAna tattvoM kI upAsanA ke lie prAcAryazrI ne janma liyA hai| prAcAryazrI jo upadeza dete haiM, vaha hotA hai aNuvratoM kA aura padayAtrA karake isa deza ke kone-kone meM sardI aura garmI se saMgharSa karate hue pAlana karate haiM-mahAvratoM kaa| marAThI bhASA meM eka muhAvarA hai jisake zabda haiM : kiyevINa bAcAlatA vyartha maahe| svataH binA kucha kiye dUsaroM ko korA upadeza karanA viphala hai| AcaraNahIna upadeza vAstava meM prAtmavaMcanA hai| zrama prAcAryazrI ke jIvana kA krama hai / bhAgyavAda kA samarthana karane vAloM kI prakarmaNyatA para prAcAryazrI ha~sate hai aura pratyanta kaThora kaSTa uThAne vAloM ko prAzA bharI dRSTi se dekhate haiN| unakI dRSTi se puruSa kA kAma hai satata sdudyog| koTi-koTi janatA ko jJAnAmRta dene ke lie jo vANI kA vaibhava honA cAhie, vaha mApakI vANI meM hai| isalie Apa vidvata-sabhA meM tathA sAdhAraNa janatA meM apanA prabhAva DAlane meM sadA saphala hue haiM / rAjA kI mahAnatA hotI hai usake rAjya meM, parantu vidvAn kI sAre vizva meM / isIlie kahA gayA hai-svadeze pUjyate rAjA vidvAn sarvatra puujyte|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatAyu hoM seTha nemacanda garSayA uttarottara vardhamAna evaM vikAsazIla terApaMtha saMgha ke nava prAcAryoM meM se uttaravartI pA~ca prAcArya evaM mantrI muni mAdi taponiSTha caritrAtmAnoM ke ghaniSTha samparka meM pAne kA, yAkacit sevA karane kA evaM unake zuddha, sAtvika sneha prApta karane kA jisa parivAra ko avichinna mAnandadAyaka avasara prApta hotA A rahA hai, usa parivAra kA eka sadasya navama adhizAstA ke dhavala samAroha ke avasara para unake prati zraddhA sumana bheTa kare, yaha usake lie parama pAlhAda kA viSaya hai| isa paccIsa varSa kI avadhi meM terApaMtha saMgha kI jI sarvatomukhI vRddhi huI hai, jJAna, darzana, cAritra va tapa kA jo vikAsa huA hai, vaha kisI se avidita nahIM / prAja rAjasthAna meM hI nahIM, bhArata ke pratyeka prAnta meM 'terApaMtha' kA nAma sarvavidita ho rahA hai / isake mUla meM prAcAryazrI tulasI hai jinako zuddha sanAtana siddhAntoM para dRr3ha niSThA hai aura jo Atma pratyaya ke matimAna avatAra haiN| yaha Apa hI kI dUradarzitA kA phala hai ki Apane dharma ko sampradAya ke ghere se U~cA uThAkara use vyApaka aura bahujana hitAya banAyA hai| use jAti, varNa, liMga nirapekSa banAyA hai| Aja na kevala terApaMtha samAja apitu samagra jaina samAja dhanya hai ki pApa jaisA eka mahAn prAcArya use milA hai| dharma sampradAyoM meM ekatA sthApita karane ke lie Apake saphala prayAsa cira smaraNIya rheNge| jo ise graphIma samajhate the, ve hI aba dharma kI AvazyakatA aura upAdeyatA samajhane lage hai| yaha Apa hI ke kaTina prayAsa kA phala hai| dharma ko prApa punaH samAja va rASTra ke zikhara sthAna meM sthApita karane meM samartha hue haiM, yaha kitane harSa kA viSaya hai| Apa zatAyu hoM, mAnava ko sacce artha meM mAnava banAne kA prApakA abhiyAna saphala ho, aNavata kA vistAra kone-kone meM ho, deza kA naitika dharAtala zuddha banAne meM prApa saphala hoM, ahiMsA aura saMyama ko mAdhAraNa vyakti bhI Apake mArga-darzana se jIvana meM utAra pAyeM, yahI hamArI kAmanA hai| gurutA pAkara tulasI na lase gurutA lasI pA tulasI kI kRpA -gopAlaprasAda vyAsa
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanA zrI jabaramala bhaNDArI adhyakSa, bIje0 30 te mahAsabhA, kalakattA zraddhA vyakti ke kAryoM ke prati hotI hai aura bhakti usake vyaktitva ke prati / jisa vyakti meM donoM kA samAveza hotA ho, vaha usakA mArAdhya bana jAtA hai| koI bhI apane pArAdhya ke prati apane bhAvoM ko zabdoM meM bA~dhanA cAhe to baha mahAna duSkara kArya hogaa| jaise kahA bhI gayA hai : bhASAkyA hai bhAvoM kA laMgar3AtA sA anuvAda bilkula satya hai / parantu yaha bhI satya hai ki bhASA ke mAdhyama se hI bhAva vyakta kiye jA sakate haiN| "terA citra (vyaktitva) aura tere pAdeza va vicAra (kArya) sadA mere hRdaya meM rahate haiM, jinheM dekha aksara loga pUcha baiThate haiM maiM terA kauna ?" "maiM yaha jAnate hue bhI, maiM terA kauna hU~, logoM ke samakSa spaSTIkaraNa nahIM kara paataa|" "taba kyA isa rahasya kA udghATana tU hI na kara skegaa|" uparokta paMktiyA~ maiMne AcAryazrI tulasI ke prati kucha varSoM pUrva likhI thIM, parantu maiMne socA, gaMbhIratA pUrvaka mocA, aura isa natIje para pahuMcA ki AdezoM aura vicAroM ko hRdaya meM kevala rakhane se hI kAma nahIM calegA, unheM to jIvana meM lakSya banA kara utAranA hogaa| tUne tere zakti-srota se thor3I-sI sudhA pilAI, jisake bala me maiM nirbhaya hokara abAdha gati se apane lakSya kI pora bar3hane lgaa| tere AdezAnusAra sampradAyavAda kA raMgona cazmA haTAkara dRSTi kA zodhana kiyA to yathArthatA ke darzana hone lge| dUsaroM ke doSa dekhane kI Adata jo mere meM thI, terI preraNA se chuTane lagI; apane dopoM ko dekhane meM pravRta hone lgaa| samyag dRSTi bnaa| jaba maiMne mere prati vyaMgya sune, ghabarAyA, lar3akhar3AyA, tere caraNoM meM prA par3A, bAta rakhI, tujhase jIvana kA sambala milaa| tUne mujhe akSaroM ko sUtra meM bAMdhane ke lie prerita kiyaa| jIvana meM navIna prakAza diyA ki patthara ke badale kabhI ITa na pheNko| lakSya-cyuta hone ke avasara bhI mere jIvana meM Aye, para tUne zikSA dvArA U~cA utthaayaa| ima pAvana belA meM merI zraddhA-kusumAJjali jo mere antara hRdaya me umar3a rahI hai, svIkAra kro| yahI merI arcanA hai| tuma dIrgha-jIvI bano, merA va terApaMthI samAja kA hI nahIM, sAre sasAra kA patha pradarzana karate rho| S
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA vidha karahu tava rUpa bakhAnI bhI zubhakaraNa sANI girAmanavama nayana binubaanii| kAviSakaraha tabakapa bsaanii|| zrI rAma ke ananya bhakta kavi zreSTha tulasIdAsajI kA yaha pada mAja punaH-punaH mujhe smaraNa ho rahA hai, prataH aneka anirvacanIya anubhUtiyoM ke sAtha-sAtha mAnavatA ke ujjvala pratIka AcAryazrI tulasI ke prati isa zubha avasara para apane hRdaya kI samasta maMgala kAmanAeM, vinamra abhinandana aura aTTa zraddhA kI prajali samarpita karatA hai| yuga pravartaka AcAryazrI tulasI DA0 raghuvIrasahAya mAthura, ema0 esa-sI, pI-eca0 DI0 (yU0 esa0e0) vanaspati nidAna zAstrI, uttarapradeza sarakAra, kAnapura hamAre deza meM samaya-samaya para RSi, muni aura saMtoM ne caritra-nirmANa aura AdhyAtmika vikAsa ko prabala banAne kA prayAsa kiyA hai| isa prayAsa meM jitanI saphalatA bhArata ko milI hai, utanI sambhavataH anya kisI deza ko nahIM milii| isIlie hamAre deza kI kucha vibhUtiyAM amara hai-jaise rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra Adi, jinako hama avatAra mAnate haiN| inake guNagAna se manuSya jAti ke hajAroM duHkha zatAbdiyo se miTate rahe hai aura dharma-patha para Age bar3hane kI preraNA milatI rahI hai / bhagavadgItA meM svayaM bhagavAna kRSNa kI amara vANI hai : yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArataH / abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sRjAmyaham // sAkSAt bhagavAna ke pratIka ina avatAroM ke atirikta saMta, mahAtmA tathA prAcAryoM kI bhI hamAre deza meM koI kamI nahIM rhii| jaba-jaba hamArI janatA caritra bhraSTa huI, taba-taba koI-na-koI mahAn sata hamAre sAmane apane vimala caritra kA digdarzana karAtA rahA / parantu dharma-adharma tathA sAtvika evaM tAmasa bhAvanAoM kA samAgama sadA se rahA hai aura rhegaa| kevala hama meM yaha zakti honI cAhie ki hama adhogati ke mArga meM girane se baca sake aura kAma, krodha, mada, lobha ke mAyA-jAla meM utanA hI ulajhaM, jisase prAdhunika praudyogika kAla ke sukhoM se vaMcita na hokara bhI AdhyAtmika patha me vipatha na ho ske| isa prakAra ke bhautika sukha-pradhAna yuga meM rahate hue prAdhyAtmika sukha ko pUrNataH prApta karane kA udAharaNa hamAre samakSa rAjA janaka kA hai; parantu Aja ke prajAtAntrika yuga meM rAjA janaka jaise logo kA honA to sambhava nahIM hai, ataH bhautikavAda ke sukhoM ko bhogate hue bhI kama-se-kama AcAryazrI tulasI ke batAye hue aNuvratoM kA pAlana to avazya hI kucha kara sakate haiN| samAja ke prati tathA sabhI dharmAnuyAyiyoM ke prati AcAryazrI kA kaTora tapaHpUta jIvana eka jItA-jAgatA udAharaNa hai| svatantratA ke bAda jo caritrahInatA Aja deza meM dekhI jA rahI hai, usake andhakAra ko miTAne ke lie prAcAryazrI dedIpyamAna sUrya ke sadRza haiN| hama zata-zata kAmanA kareM ki ve cirAyu hoM aura samAja meM vaha sAhasa bhareM ki batAye hue sadAcAra ke patha para vaha cala sake /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ viziSTa vyaktiyoM meM agraNI zrI kanhaiyAlAla dUgar3a saMsthApaka, gAMdhI vidyAmandira, saradArazahara prAcAryazrI tulasIrAmajI mahArAja jaina samAja ke una ine-gine viziSTi vyaktiyoM meM agraNI haiM, jinhoMne samAja ko unnata karane meM prathaka parizrama kiyA hai| praNuvrata pora naI mor3a ke nAma se jo sAdhanA kI naI dizA mAnava samAja ko dA hai, usakA sArA zreya prAcAryazrI ko hI hai / dhavala samAroha ke upalakSa para maMgala kAmanA ke rUpa meM merI prabhu se yahI prArthanA hai ki vaha inase bhaviSya meM bhI isI prakAra kI prAdhyAtmika, naitika aura sAmAjika aneka sevAeM le| sr ujjvala santa zrI ciraMjIlAla bar3ajAte mahApuruSoM kA jIvana aneka vizeSatAeM lie hue rahatA hai| unake jIvana meM alaukika pratibhA aura sahanazIlatA kI bhAvanA pUrNarUpeNa samAI huI rahatI hai| AcArya tulasIjI aise hI mahApuruSoM meM anokhe haiN| unakI tejomaya mukhamudrA meM maiM bahuta hI prabhAvita huaA huuN| Aja pandraha varSoM se maiM unake sAnnidhya kA lAbha uThA rahA huuN| sabase pahale maiMne unake darzana jayapura meM kiye| nAma vaise suna rakhA thaa| dekhane kI lAlasA thii| Akhira saMyoga mila hI gyaa| jaba dekhA, taba unake teja aura prabhAvakArI mukhamaNDala ne mujhe unakI ora khicane ko bAdhya kara diyA aura mai nirantara unakI ora khicatA gyaa| uname prabhAvita hotA rhaa| unake upadezoM ko apane jIvana meM utArane kI bharasaka koziza karatA rhaa| phira to jodhapura, kAnapura, saradArazahara, bambaI Adi kaI sthAnoM para unake darzana karane gyaa| unake pAsa jAkara amRtavANI munakara eka anirvacanIya zAnti kA prAbhAsa hotA hai| bhAratIya sAMskRtika paramparA aisI hI zAnti kI icchuka rahI hai aura isI meM usake jIvana kA rUpa milatA rahA hai aura tulasIjI jaise tyAga aura saMyamadhana saMtoM ke sAnnidhya kA lAbha jime mila jAye, usa manuSya ke to ahobhAgya hI smjhiye| unhIM kI vajaha se maiMne aNuvrata pAlana kiyaa| unake pAsa jAkara maiMne parigraha parimANa vrata liyaa| saca kahUM to aisA mArga unake pAsa se mujhe milA hai ki jisake kAraNa merA jIvana dhanya ho gayA hai, saphala ho gayA hai| eka bar3e saMgha ke prAcArya hote hue bhI abhimAna evaM moha kI bhAvanA kA leza mAtra bhI usa mAnava dehadhArI bhAcArya meM nahIM aura yahI kAraNa hai ki tulasIjI virodhiyoM dvArA bhI pUjita hote rahe haiN| ve bhI aba unakA smaraNa karate haiM to isa niSkalaMka vyaktitva ke samakSa apanA sira jhukA lete haiN| Aja yaha abhinandana unakA nahIM, unake tapaHzIla jIvana kA hai| prAcAryatva kA hai maura saMskRti ke utthApaka evaM jalakamalavat nirapekSI svayaM prabhu saMta kA hai jisane jIvana jyoti jagA kara pIr3ita mAnavatA ko prakAza diyA, use calane kA mArga btaayaa| jIvana ke jIne kA mantra sikhaayaa| unake isa abhinandana ke avasara para merI hArdika zubhakAmanAeM svIkAra kreN|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ tumane kyA nahIM kiyA ? apanI vizAla vicAradhArA dvArA isa dharma-parAyaNa bhArata meM anekoM sAmpradAyika bheda mittaaye| prapane asIma Atma bala ke prayoga se isa svatantra rASTra kI janatA kA hRdaya parivartita kara jAti-pAMti va U~canIca ke bandhana todd'e| zrI mohanalAla kaThautiyA apane advitIya vyaktitva kI prabhA se sAmAjika andha-vizvAsoM va kurUr3hiyoM kI jar3eM ukhAr3IM / apanI anavarata pada yAtrA dvArA bhArata ke girate hue janamAnasa meM naitika aura prAdhyAtmika cetanA jAgRta kii| apane guruSoM ke aTala anugAmI rahate hue mAna va apamAna para samadRSTi rakhakara saMgharSo kA saphala sAmanA kiyA; virodha ko vinoda mAnakara use zrahiMsA se jItA / sacce dharmAcArya ke rUpa meM tathAkathita dharma ke prati phailatI huI glAni ko miTA, jana-jana ko satya aura ahiMsA kA saccA mArga dikhAyA, anekoM abhimAnI va vilAsI jIvana badale / banAyA / apane svAbhAvika vAtsalyapUrNa hRdayodgAroM se saMsAra ko vizva maMtrI kA pATha pddh'aayaa| terApaMtha ke calate-phirate AdhyAtmika vizvavidyAlaya ko vistRta banAkara jJAna-vRddhi kA sarvonama sAdhana mAnava kalyANa ke lie tumane kyA nahIM kiyA ? ahiMsA va prema kA vyavahAra rA0 sA0 guruprasAda kapUra hamAre deza kI dhArmika va sAMskRtika paramparAeM vizva meM saba se prAcIna hai| samaya ke sAtha-sAtha aneka utAracar3hAva sAye aura bhAratavarSa para bhI unakA prabhAva pdd'aa| parantu phira bhI hamArA mUla dharma aura hamArI saMskRti ina tUphAnoM ko sahana karatI huI Age bar3hatI gaI aura samaya-samaya para hamAre samAja meM aise saMta, mahAtmA, RSi zrAte rahe, jinhoMne hameM preraNA dI aura bhaTakane se bcaayaa| jaba kabhI bhI hamAre deza kA naitika patana huA hai, athavA dharma kI glAni huI hai; taba-taba Izvara kI preraNA se dhAcArya tulasI jaise mahApuruSa aura saMtoM ne janma lekara hameM mArga dikhAyA hai mAja hamAre deza kI jo hAlata hai, samAja meM jo anaitikatA, vyabhicAra, bhraSTAcAra kA bolabAlA ho rahA hai, vaha hameM kahA~ le jAyegA aura hamArA jisa kadara naitika patana ho rahA hai, isakA kyA pariNAma hogA, isakI kalpanA bhI bhayAvaha hai| aise samaya meM prAcAryazrI tulasI ne deza ke kone-kone meM bhramaNa karake apane upadeza ke dvArA jo jana jAgRti kI hai, vaha hamArA sahI mArga pradarzana karatI hai| prAcAryajI ne jo rAstA dikhAyA hai, usase mAnava jAti kA kalyANa hogA, isameM mujhe tanika bhI sandeha nahIM hai| maiM unake mahAn vyaktitva dhaura upadezoM se pratyanta prabhAvita huA hU~ aura mujhe bhASA hai ki unake upadezoM ke phalasvarUpa janatA satya, ahiMsA va prema ke vyavahAra ko adhikAdhika apanAyegI tathA samAja kA naitika stara UMcA utthgaa| maiM prAcAryajI ke caraNa kamaloM meM apanI zraddhAMjali arpita karatA huuN|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharA ke he cira gaurava sAmbIbhI jayazrIjI jiyo hajAroM sAla dharA ke he mahAmAnava ! prAgata aura anAgata kI saMkula rekhA meM tuma kaba simaTe dharatI ke he nita nava ujjvala! tumane apanI amara sUjha se vartamAna ko samajhA para kaba samajha sakA yuga tumako parimala / jimo hajAroM sAla gharA ke he cira vaibhava / tumane hI prANoM ke miSa thA svara u~DelA pIr3ita sAMsoM se Ahata jIvana-saragama meM aMkura banakara tuma Aye; isa nabha-dharatI ke ucchavAsoM-niHzvAsoM ke jhilamila saMgama meM jiyo hajAroM sAla dharA ke he cira gaurava / pI nakara ke sira gola laghu mahAn kI khAI sAdhvIzrI kanakaprabhAjI satya sAdhanA ke bala se pAloka anokhA pAyA tamaH puja parivyApta paMtha meM usako hai phailAyA cAha tumhArI yaha vasudhA aba svarga tulya bana jAye naitikatA ke gAna gharA kA kaNa-kaNa phira se gAye pATa nuke tuma sAmya bhAva se laghu mahAn kI khaaii| tapaHpUta munizrI maNilAlajI tapaHpUta ! tumane hI yuga ko nava prakAza de andhakAra meM bhUle bhaTake par3ate-girate hara rAhI ko maMjila kA vizvAsa dikhAyA khoI-soI mAnavatA ko mAzA kA mAloka dilaayaa|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApa saba harate raheMge munidhI mohanalAlajI vizva ke itihAsa meM terA pramara abhidhAna hogA, vizva ke hara zvAsa meM terA cirantana jJAna hogaa| vizada terI sAdhanA hI vizva ko sandeza degI, samanvaya kI bhAvanA zakti-yuta Adeza degii| satyazodhaka dArzanikatA ucca pada pAsIna hogI, AgrahahIna abhivyaktiyAM kabhI nahIM prAcIna hoNgii| padacihna tere paMtha bana darzana sadA karate raheMge, prasphuTita ve zabda tere pApa saba harate rheNge| zuma arcanA manidhI basantIlAlajI kSitija ke isa thAla vizAla meM udita svarNima-sUrya sudIpa le pravara-pAMzu pasArita prakSa se prakRti yoM karatI tava arcnaa| lalita gholita lAla gulAla se viga-kRjita sundara gIta gA pavana Dolita cAmara cAra se prakRti yoM karatI zubha arcanA / tuma kauna ? sAdhvIzrI maMjulAjI tuma kauna? gagana ke hasita cA~da ! athavA dharatI kI cinagArI! pIkara nita viSa kI kar3I dhUMTa prANoM kA aMkura akulAyA sA~soM kA paMchI nIr3a chor3a hai tar3apa rahA vaha ghabarAyA hai hara murajhA-sA prANa tumhAre sudhA-seka kA praabhaarii| gIta sAdhvIzrI sumanazrIjI nayana gavAkSoM se mAnasa kyoM dhIme-dhIme jhAMka rahA hai ? zubhra prAta kI madhura-madhura smatiyoM ke prAMcala meM chipa-chipa kara, cira paricita se isa pratIta au' bhAvI meM anurAga bichAkara, vartamAna ke nIla gagana meM, mAzA ke ratha hA~ka rahA hai| nayana gavAmoM se mAnasa kyoM dhIme-dhIme jhAMka rahA hai?
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ asAdhAraNa netRtva zrI kRSNadatta, sadasya rAjyasabhA maiM prAcAryazrI tulasI ke mahAna vyaktitva ke bhAge natamastaka hotA hai| bacapana se aura usake bAda kA unakA asAdhAraNa jIvana yaha siddha karatA hai ki vidhAtA ne unako mAnavatA ke eka sacce netA ke rUpa meM gar3hA hai| unakI zikSAoM kA saundarya aura prabhAva isa bAta meM nihita hai ki ve jo kahate haiM, usa para svayaM mAcaraNa karate haiN| apane anuyAyiyoM aura dUsaroM para unake asAdhAraNa prabhAva kA yahI rahasya hai / mAnava jAti ke itihAsa meM yaha nAjuka samaya hai aura isa samaya kevala bhArata ko hI nahIM, samasta saMsAra ko aise netRtva kI AvazyakatA hai| Aja kI paristhitiyoM meM prAcAryazrI dvArA saMcAlita aNuvrata-Andolana bahuta hI upayukta hai| vyaktiyoM ke jIvana ko sudhArane ke lie bhI yaha Avazyaka hai aura tIsarA vizva-yuddha chir3ane para prANavika astroM ke kAraNa sampUrNa vinAza ke khatare se mAnaba jAti ko bacAne ke lie antarrASTrIya sambandhoM ko naitika AdhAra dene ke lie bhI yaha Avazyaka hai| mAnava-jAti kI kalyANa kI kAmanA karane vAle sabhI vyaktiyoM ko prAcAryazrI ke isa pAndolana kA samarthana karanA caahie| pUjya AcArya tulasIjI zrI tanasukharAya jaina maMtrI, bhArata vejITeriyana sosAiTI bhAcAryazrI tulasI jI mahArAja ke mujhe pahale pahala saradAra zahara meM darzana hue the| unakA teja va vizAla vyaktitva dekhakara mujhe bahuta prasannatA huii| kucha dera bAteM karane ke bAda unakI yogyatA kI gaharI chApa pdd'ii| maiM vahA~ do dina ThaharA aura tamAma vyavasthA dekhakara bahuta santoSa huA / sAdhuoM ke itane bar3e samUha para eka prAcArya kA niyantraNa bar3e kamAla kI bAta hai joki aura sampradAyoM meM bahuta kama dekhane meM AtA hai| sAdhunoM ke kAma karane kI zailI aura unake kAryoM kI riporTa prAcAryajI taka pahu~cAnA aura niyantraNa meM rahanA yaha eka prati uttama vyavasthA hai| prAcAryajI mahArAja jahA~ bhI virAjate haiM, yahA~ kI vyavasthA bhI ThIka DhaMga se hotI hai| usake bAda AcArya tulasI jI mahArAja tathA anya terApaMthI sAdhu-muniyoM se merA bahuta samparka rahA aura abhI bhI samaya-samaya para unake darzana karatA rahatA huuN| isa samaya aNuvrata-pAndolana joki pUjya prAcAryajI ne prArambha kiyA hai samaya kI cIja hai| deza meM ghUsakhorI, beImAnI, gleka mArkeTa tathA anya vyasana bahuta jyAdA jora pakar3a gaye haiN| mujhe pUrI mAzA hai ki aNuvrata-Andolana dvArA bahuta sudhAra hogaa| pUjya prAcArya tulasIjI mahArAja ne maNuvata-mAndolana kA pravartana kara jaina samAja kA sira UMcA kiyA hai|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI tulasI kI janma kuNDalI para eka nirNAyaka prayoga munidhI nagarAjajI vyakti janma se mahAn nahIM, apane kartRtva se mahAn banatA hai| prAcAryazrI tulasI ke sambandha meM bhI yahI bAta hai / jisa dina prApakA janma humA, vaha parivAra ke logoM ke lie koI anahonI bAta nahIM thii| apane bhAiyoM meM ApakA krama pA~cavA~ thaa| usa samaya kisane pahacAnA thA ki koI mahAn vyaktitva hamAre ghara meM thAyA hai / syAt yahI kAraNa ho ki gharavAloM ne Apake janma grahoM kA bhI aMkana nahIM krvaayaa| Aja prApakA kartRtva deza ke kaNa-kaNa meM vyApta ho rahA hai| deza ke anekAneka jyotibiMda Apake janma grahoM kI nizcitatA karane meM lage haiN| isI bAta ko dhyAna meM rakhate hue maiMne kisI prasaMga para nimna zloka kahA thA : bhrAtRpucamo jagmagrahAH kenApi nA padya jyotiviyo bhUyo yatante lagnazoSane / zrAcArya zrI tulasI kA janma vikrama saM0 1971 kArtika zuklA dvitIyA maMgalavAra kI rAta kA hai| mAtRzrI vadanAMjI ko itanA aura yAda hai ki ApakA janma pichalI rAta kA huA thaa| kyoMki usa samaya ATA pIsane kI cakkiyA~ cala par3I thiiN| isase ApakI janma kuNDalI kA koI nizcita lagna nahIM pakar3A jA sakatA / anekAneka jyotiSiyoM ne karka lagna se lekara tulA lagna taka ApakI vibhinna kuNDaliyA~ nirdhArita kI haiN| kucheka jyotiSiyoM ne ApakA janma lagna karka mAnA hai to kisI ne siMha, kisI ne kanyA, to kisI ne tulA mRgu saMhitAoM se bhI lagna zuddhi para vicAra kiyA gayA, parantu sthiti eka nirNAyakatA para nahIM pahu~cI / prAcAryavara kI kalakattA yAtrA meM kisI eka bhAI ne mujhe batAyA ki yahA~ para eka aise rekhA zAstrI haiM jo kevala hAtha kI rekhAoM se yathArtha janma kuNDalI banA dete haiN| unhIM dinoM aura bhI loga mile jo isa bAta kI puSTi karate the / unhoMne batAyA hamArI janma kuNDaliyA~ janmakAla se hI hamAre gharoM meM banI huI thiiN| prayoga mAtra ke lie hamane rekhAnugata kuNDaliyA~ bhI banavAI thiiN| milAne para ve donoM prakAra kI kuNDaliyA~ eka prakAra kI nikliiN| Wo bahuta dinoM se socatA thA, prAcAryavara ke janma lagna ko pakar3ane meM hastarekhA kA siddhAnta ekamAtra AdhAra bana sakatA hai| jyotiSa aura hastarekhA ina do viSayoM meM gati rakhane vAle yaha bhalI-bhA~ti jAnate haiM ki hasta rekhAoM aura janma grahoM ke pArasparika sambandha kyA haiM? mere sAmane isase pUrva hI kucha aise prayoga zrA cuke the| mana meM prAyA prAcAryavara ke janma lagna para bhI hameM yaha prayoga apanAnA caahie| agale dina zrAcAryavara se AjJA lekara hama devazabhUSaNa paM0 lakSmaNaprasAda tripAThI rekhAzAstrI ke ghara pahu~ce / unase isa sambandha meM bAteM kiiN| mana meM santoSa huaa| unhoMne kahA - Apa prAcAryavara ke donoM hAthoM ke chApe taiyAra kara liijiye| jinheM sAmane rakhakara maiM unake saMga va tithi se lekara lagna taka vicAra kara skuuN| isameM AcAryavara ko adhika samaya isa prayojana ke lie nahIM denA hogA / agale dina tripAThIjI ne bhI AcAryavara ke darzana kiye| muni mahendrakumArajI 'prathama' ne unake kathanAnusAra mudraNamasi se prAcAryaMvara ke donoM hAthoM ke chApe utaare| unheM lekara hama loga madhyAhna meM phira unake yahA~ gye| chApA unake sAmane rkhaa| unhoMne usakA adhyayana kiyA aura hameM kuNDalI likhane ko khaa| hameM santoSa huaa| yaha socakara ki inhoMne rekhA ke AdhAra se saMvat, tithi bAra, Adi ThIka batalAyeM haiM to lagna ke ThIka na hone kA koI kAraNa nahIM raha
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242] pArAyaMbhI tulasI abhinandana anya jAtA / dUsarI bAta lagna bhI unhoMne vahI basalApA hai jo prAcArya zrI ke pracalita lagnoM meM madhya kA hai| prAcAyaMvara kI kanyA lagna kI kuNDalI vizeSa rUpa se pracalita thii| usase kevala satraha minaTa pUrva kA lagna inhoMne pakar3A hai| yaha lagna mana:kalpita thA aura yaha rekhAmoM se pramANita / ___ ve yathAkrama saMvat, mAsa, tithi, bAra, nakSatra Adi bola gye| eka-eka kara bhAvAnugata graha bhI bola diye / lagna ke viSaya meM kahA-isa jAtaka kA janma asaMdigdha rUpa se siMha lagna meM huA hai| kucha dinoM bAda eka anya rekhAzAstrI samparka meM paaye| unake bhI sAmane AcAryazrI ke hAthoM ke bahI chApe rakhe gye| unhoMne bhI apanI gaganA se jo lagna nikAlA vaha ThIka vahI thA jo daivajJabhUSaNa paM0 lakSmaNaprasAda tripAThI ne nikAlA thaa| isa prakAra vivaM subaddhaM bhavati kI ukti caritArtha huii| prAcAryavara ne yaha saba sunakara kahA-mAge jyotiSiyoM ko yahI lagna batAnA caahie| yaha hai prAcAryazrI ke janma prahoM ke nirNaya kA saMkSipta vivaraNa / prAcAryavara kI nirdhArita janma kuNDalI samagra rUpa meM isa prakAra hai--vikrama saMvat 1971 maMgalavAra kArtika zuklA dvitIya iSTa-52/51 lagna siMha 4/24 3za. 11 rA. /0gu. padamabhUSaNa zrI sUryanArAyaNa vyAsa ne bhI ukta kuMDalI kI mAnyatA dekara prAcAryavara ke grahoM para apane lekha meM vicAra kiyA hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tulasIjI kI janma kuNDalI kA vihaMgAvalokana padmabhUSaNa paM0 sUryanArAyaNa vyAsa zrIyut tulasIjI kI janma kuNDalI kA vivaraNa isa prakAra hai :zrI saMvat 1971 za0 za. 36 kArtika zukla 1 bhaume, paraM dvitiiyaayaam| vizAkhA 2 caraNe iSTaM 52151 / tadA janma / l04|24 sU0 0 maM0 bu0 gu0 zu0 za. rA0 3 25 21 25 21 10 10 10 janma cakram calitam navAMzam 70 gu 1 zrI tulasIjI ke janma samaya ke graha yogoM para se vicAra karate hue vidita hotA hai ki jina paristhitiyoM aura viziSTa graha-prabhAva kAla meM unhoMne janma liyA, vaha vAstava meM mahattvapUrNa thaa| prArambha hI se tulasIjI ne viziSTa evaM paraspara-virodhI vAtAvaraNa meM utpanna hokara, jIvana ke prastuta kAla paryanta aise hI vAtAvaraNa meM kArya kiyA hai| eka sAdhAraNa-sukhI vyavasthita parivAra meM janma lekara apane parivAra kI paramparA aura kArya ke viruddha vairAgya mArga kA varaNa kiyA hai| itanA hI nahIM, apane mArga kI pora parivAra ko bhI prerita aura prabhAvita karane meM ve saphala hue haiM / asAdhAraNa zikSA-dIkSA lekara ve apane patha meM saphalatApUrvaka agrasara hue aura jIvana ke alpAvadhi kAla meM hI ve netRtva kA pada prApta karane meM saphala hue haiN| isameM bhI unheM spardhA kA prasaMga pAyA hai, kintu yaha spardhA una ke patha meM evaM utthAna meM sahAyaka huI hai| nIca rAzi kA hokara SaSTha sthAna meM aSTameza evaM paMcameza guru hai| isalie saMgharSa aura vaha bhI ucca sthAnIya banA rahe, isameM vismaya kA kAraNa nahIM rhtaa| isa para bhI lagneza sUrya bhinna kSetra meM nIca rAzi kA hokara sthita hai| isalie mitroM, svajanoM, sahakAriyoM evaM anuyAyiyoM se bhI satata saMgharSa sajaga rahatA hai| kintu usI bhinna kSetra meM bhauma aura ekAdaza meM zani itanA sabala hai ki saMgharSoM meM bhI inakA bala bar3hatA aura banA rahatA hai / eka prakAra se inake adhinAyakatva ko poSita karatA rahatA hai| guru aura sUrya ko nIca rAzi ke kAraNa sahasA inakA bhAvanA-pradhAna mana vicalita ho jAye aura vicAroM meM bhI vikRti kA avasara pradAna kare, kintu guru mora sUrya nIca rAzi ke hokara bhI nIcAMza meM nahIM haiN| isa kAraNa ve vikRtiyoM
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAcAgo tulasI abhinandana panya [prathama ko niyantrita karane meM samartha bana jAte haiM aura apanA gaurava sthira rakha sakate haiN| vikArI-vicAroM para unake komala mana kI tAtkAlika pratikriyA honA svAbhAvika hai tathApi nIca rAzi ke guru ke uccAMza meM navama sthAna meM sthita hone ke kAraNa unakI vyAvahArika buddhi usa para prabhutva pA letI hai| yahI guru, jo sahaja viroSa jAgRta karatA hai, vahI unake vyaktitva meM prabhAva prerita karane vAlA aMza balI hokara bana gayA hai / unakA jJAna yadyapi zikSA-kSetra meM sImita rahe, parantu uccAMza meM gae hue navamastha guru ko paMcama pUrNa dRSTi hone ke kAraNa unakI antaH prajJA kA preraka mana gayA hai aura vyApaka yogyatA ke sAtha unameM maulikatA ko vikasita karane meM sahAyaka bana jAtA hai| isI nIca rAzi (evaM uccAMza) ke guru ne tathA zani ne inheM parivAra se virakta banAyA, kintu virakti meM bhI parivAra kI nikaTatA pradAna kI hai| budha-candra yuti paraspara virodhI milana hai| kintu yaha milana janma meM hI nahIM, TheTha navAMza taka apanA saha-astitva rakhatI hai| isalie apanoM se, sahavagiyoM se aura anyajanoM se bhI jIvana-bhara paraspara-virodha kI sthiti meM se gujaranA hogA aura satata jAgarUka rahane ko bAdhya bananA par3atA hai| kintu candra bhI apane uccAMza meM sthita hai / isalie jitanA ucca virodha ho, utanA hI ucca varga mitra bhI banatA hai| budha-candra kI prAMzika yuti bhI pArasparika birodha ke sahaastitva kI janaka bana gaI hai| sAtha hI virodha meM prabhAvotpAdaka bana rahI hai| zukra budha-candra kI sthiti jahA~ saMyamita, gambhIra aura prabhAvazAlI vyaktitva kI nirmAtrI hai, vahAM rasa-vilAsa, sAhitya, kalA, kAvya rasa meM prAvINya pradAna karatI hai| kalA aura saundarya meM abhiruci bar3hAtI hai| navAMza meM budha-candra yoga saptama sthAna meM ho jAne tathA sUrya-iSTa-prabhAvita hone ke kAraNa gArhasthyahIna honA sAhajika hotA hai| parantu budha-candra saMyoga meM uccAMza sthita candra klIba budha ke sahavAsa ke kAraNa vilAsI pravRtti ko vikasita nahIM hone detA, saMyamita, somita, maryAdita banA detA hai| zukra ke kAraNa vyavahAra naipuNya, yogya ziSyoM kA vyavasthita sahayoga prApta hotA hai tathA kaThina sthitiyoM meM se bhI Upara uThane meM sahAyatA milatI hai, avazya hI kucha nikaTavatiyoM ke vyavahAra aura kAryoM se vAtAvaraNa meM niSkAraNa zaMkA kA prasAra hotA ho, patanonmukha paristhitiyoM meM guru ke dvArA gaurava-rakSA hotI hai / guru ke kAraNa hI AdhyAtmika netRtva upalabdha hotA hai| isa samaya saM0 2016 se tulasIjI ko ketu-dazA prArambha huI hai| ketu lagna meM hai| yaha dazA saMvat 2023 taka rhegii| isameM prArambhika kAla saMtoSaprada nahIM kahA jA sakatA / 2017 se 2018 kA zukrAntara-kAla pratiSThA, yaza, khyAti aura utthAna meM sahAyaka banatA hai| 14 janavarI, 62 se 7 mAsa kA kAla kalA-rasa-vilAsa aura sAhitya-pravRttiyoM ke sAtha pratiSThA kA rhegaa| maMvat 2016 ke bhAdrapada se eka varSa zArIrika cintA aura mAnasika cintA kA kAraNa ho sakatA hai tathA saMvat 2020 ke mAgha me 11 mAsa kA samaya saMgharSa evaM kasauTI kA rahegA, apane hI janoM me asaMtoSa va prazAnti kA avasara praayegaa| Age 2023 taka kI yaha dazA upayogI rhegii| 18 pharavarI, 62 se prAyaH udara-vikAra, pravAsa meM zrama aura prAtma-parijanoM ke vyavahAroM se manastApa evaM spardhA kI paristhiti rhegii| yaha spaSTa hai ki isa kuNDalI ke jina grahoM ke tatvoM se poSita hokara tulasI kA janma humA hai, vaha unake vyakti-vikAsa meM bahuta sahAyaka humA hai| sImita kSetra se unheM vyApaka banAne meM unake uccAMza bhogI-nIca rAzi gataguru ne bahuta sahAyatA kI hai| yaha guru navAMza meM itanA sabala na banA hotA to sambhava hai ki unakA virodhI vAtAvaraNa cintanIya bana jAtA, kintu guru ke sabala ho jAne se hI unakA virodha bhI unheM Upara uThAne meM sahAyaka banatA rahA hai aura unheM gaurava pradAna karatA rahA hai| HO
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ hastarekhA-adhyayana rekhAzAstrI zrI pratApasiMha cauhAna mahAmAnanIya prAcAryazrI tulasI kA hAtha kucha camasAkAra mizrita samakoNa prAkAra kA hai / samakoNa hAtha vAlA dUradarzI, prAdarzavAdI aura zAsaka hotA hai / camasAkAra mizrita hone kI avasthA meM prAdarzavAdI hone ke sAtha-sAtha vyakti kAntikArI, naI dhAraNAmoM aura pravRttiyoM kA saMsthApaka hotA hai| prAcAryazrI ke hAtha meM budha kI aMguli Ter3hI hai aura usakA nAkhUna choTA hai| yaha vaktRtva zakti aura parakha zakti kA dyotaka hai| sUrya rekhA jIvana rekhA se prArambha huI hai| jisase Apa prasiddha aura pratibhA ke dhanI hoMge aura jana-jIvana kA kalyANa karate hue AdaraNIyatA aura khyAti prApta karate rheNge| jIvana rekhA ko maMgala ke sthAna se pAne vAlI rekhAeM kATatI huI mastiSka rekhA taka pahuMca rahI hai, isalie kabhIkabhI apane hI vyaktiyoM meM mAnasika khinnatA prApta hotI rhegii| sva-dharmAvalambI va itara-dharmAvalambiyoM se virodha upasthita hotA rhegaa| dAhine hAtha meM apUrNa maMgala regvA hone se vyavahAra kucha kaThora rahegA, kintu virodhiyoM ke prati sahiSNutA rhegii| virodhI kAlAntara se natamastaka hote raheMge / anubhava siddha bAta hai, maMgala rekhA virodhiyoM para vijaya dilAtI hai, kintu samakoNa aura camasAkAra mizrita hAtha hone kI vajaha se hRdaya meM zatrutA ke bhAva zatruoM ke prati bhI nahIM rheNge| hRdaya rekhA bRhaspati kI u~galI ko chU rahI hai, isalie pratibhA va jana-kalyANa kI bhAvanA uttarottara bar3hatI rahegI; aAdarzavAdI caritra rhegaa| donoM hAthoM meM choTI-choTI rekhAeM haiM, isalie mAnasika cintAeM adhika rhegii| bAeM hAtha meM sUrya, zani aura bahaspati ke sthAna para bhAgya rekhA jA rahI hai| yaha udyamazIla va khyAtizIla hone kI sUcaka hai| yahI rekhA saMgha-saMcAlaka aura anusaMdhAna kartA hone kA bhI saMketa karatI hai| prArambha meM antaraMga virodhoM kA nizcita hI mukAbalA karanA pdd'egaa| vRddhAvasthA meM pUrNa zAnti kA anubhava kreNge| candra sthAna para rekhAeM gaharI hokara zani sthAna kI ora bhukatI haiN| yAtrAeM vizeSa hoNgii| candra vizeSa yAtrA kA bhI kAraNa hogaa| aMgUThe ke nIce se maMgala sthAna me gaharI rekhA TUTatI huI maMgala naka pAI hai| padayAtrA jIvana-bhara hotI rhegii| mastiSka rekhA zani ke nIce jhukI huI hai| sAtha-hI-sAtha zani ke parvata para choTI rekhAeM adhika haiN| ye vAyu vikAra kI sUcaka haiN| sUrya ke nIce hRdaya rekhA meM bar3A dvIpa hai, isalie eka mA~kha vizeSa nibaMla hogii| jIvana rekhA donoM hAthoM meM vizeSa ghumAvadAra hai aura kaTI huI hai| saMgharSamaya jIvana aura lakSya siddhi kI bAeM hAtha meM mastiSka rekhA maMgala ke pahAr3a para gaI hai aura dAeM hAtha meM sUrya ke pahAr3a ke nIce pUrNa huI hai| isase viSaya ko samajhAne kI sUkSma zakti aura pratyutpannamati milI hai| sUrya rekhA sUrya ke sthAna se gaharI hokara nIce kI ora calI hai / vakSasthala meM yadAkadA pIr3A kregii|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryako tulasI abhinandana anya aMgUThA bRhaspati kI u~galI se adhika dUrI para khulatA hai| dRr3ha nizcaya aura pAtmavizvAsa kA preraka hai| hRdayarekhA aura mastiSka rekhA donoM samAnAntara hokara kama dUrI para haiN| aisA vyakti taba taka dRr3ha rahatA hai| jaba taka apane nizcaya para nahIM pahuMca jAtA hai| vitanA hI samaya lage, apane lakSya para pahuMcakara hI vizrAma letA hai| hRdaya rekhA meM dvIpa hai aura vaha sUrya ke pahAr3a taka moTI hai| vAyu vikAra hRdaya ko bhI prabhAvita kregaa| yaha sthiti vizeSatayA vRddhAvasthA meM hogii| hRdaya rekhA se 36, 37, 43, 44, 55 aura 56veM varSa meM zAkhAeM nikala kara mastiSka rekhA para pAI hai| ye tInoM rekhAeM saMgharSa sUcaka haiM / ukta avadhi meM saMgha-sambandhI yA svAsthya-sambandhI cintAmoM kA yoga hai| bRhaspati ke sthAna para X kA nizAna hai / yaha pratiSThAsUcaka hone ke sAtha mastiSka meM bhArIpana rakhane vAlA mastiSka rekhA bRhaspati ke sthAna se nikala kara zAkhAnvita hotI huI maMgala ke sthAna kI ora calI hai / jIvana rekhA se alaga hote hue bhI kucha saTI huI hai / sAhitya meM catarmukhI pratibhA degI, sUkSmAtimUkSma kArya ke sampAdana kI kSamatA va nirNAyaka buddhi hogii| hRdaya rekhA aura mastiSka rekhA samAnAntara haiM / sUrya, zani aura bRhaspati para bhAgya rekhA kA honA isa bAta ko pramANita karatA hai ki kisI naI zailI se pahisaka krAnti kreNge| kucha eka loga apanI saMkIrNa bhAvanAoM ke kAraNa prApakA virodha kreNge| kintu anta meM ve hI loga Apake udbodhana ko svIkAra kreNge| pahale-pahala ve loga pApa para prADambara-priyatA, niraMkuzatA Adi ke Aropa bhI lgaaeNge| yaha saba hote hue bhI prApa pUrNa niSThA ke sAtha apane gantavya kI ora bar3hate rheNge| bhAgya rekhA aura sUrya rekhA kA vizeSa udaya 22veM varSa se hotA hai| usI samaya se ApakA jIvana loka sevA ke dAyitva ko uThA kara cala rahA hai| mastiSka rekhA ke prArambha meM dvIpa hai aura vaha moTA hai| jaba bhI zArIrika kaSTa hogA jora se hogaa|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ hastarekhA-pradhyayana [247 bRhaspati mudrikA bAeM hAtha meM hai| sAdhu saMgha para mApakI vizeSa anukampA rhegii| prApakA hAtha samakoNa hai| candramA se bhAgya rekhA udaya hokara mastiSka rekhA para rukI hai| Apake dvArA pracArita dharma itara loga bhI svIkAra kareMge; sAmAjika vRddhi hogii| jIvana rekhA dhumAvadAra hai| mastiSka rekhA sApha aura sIdhI hai / hRdaya rekhA bRhaspati taka jA rahI hai| nizcita hI prApa dorSa prAyu hoNge| sUrya rekhA jIvana rekhA se udita huI hai / usI sthAna se budha rekhA nikala kara budha ke sthAna para gaI hai| bhinnabhinna viSayoM kA sAhitya Apa aura Apake ziSyoM dvArA sampAdita hogaa| zodha kArya kI tarapha vizeSa dhyAna rhegaa| ahiMsA svarUpa ko sUkSma-se-sUkSma rUpa meM pratipAdita kara lokahita kreNge| Apa apanI saMghIya vyavasthA meM vikAsa bhI kreNge| vibhinna vibhAga vibhinna uttaradAyitva yukta kreNge| yaha vyavasthA viSaya se sambandhita hogii| isakA zrIgaNeza 46veM varSa se aura usakI pUrNatA 51, 52, 53 taka hotI rhegii|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka sAmudrika adhyayana zrI jayasiMha muNota, eDavokeTa 1 vizva ke prAMgaNa meM kaI sabhyatAeM AI, sira U~cA kiyA aura naSTa ho gii| kitane hI rASTra Age Aye, kintu Tike nhiiN| kaI saMskRtiyA~ camakI, lekina vismRti ke maMcala meM simiTa gii| una sabhyatAoM rASTroM evaM saMskRtiyoM ke vikAsa evaM vinAza kA jo itihAsa hai. vaha sAmane hai| rAjanaitika, sAmAjika, dhArmika evaM bauddhika tathA anya AghAtoM ne unake bhavya prAsAdoM ko cakanAcUra kiyA aura unake khaMDaharoM para dhUla bichAI, kintu una prahAroM kI sabana coTeM khAkara bhI hamArI bhAratIya saMskRti abhI taka jIvita hai| isakA eka mahatvapUrNa kAraNa hai--isakI prAdhyAtmikatA sahasrAMzu kI vaha tejomayI kiraNa apanA pUrNa prabhAva isa bhU-bhAga para rakhatI hai aura vizeSa rakhatI hai| AdhyAtmikatA kI yaha amara bela samaya-samaya para pArSa puruSoM dvArA siMcita huI, unase saMrakSaNa prApta kiyA aura jise saMvarddhana evaM saMvaraNa unakI chAyA meM milA / zrAdhyAtmikatA se utpanna mAnavatA jahA~ yatra tatra sarvatra dIkhane meM prAtI rhii| isa ratna prasUtA vasundharA ne aise mahAmanasvI nara pugavoM ko janma diyA ki jinakI vaikharI vANI evaM apUrva kArya-kalApoM ne alpakAla hI meM vaha kArya kara dikhAyA jo sAdhAraNa janoM dvArA sambhavataH sadiyoM taka athaka prayatna karane para bhI sampanna nahIM kiyA jA sakatA thaa| jinhoMne apanI mAnavatA kI cinagAriyoM se isa deza kI prasupta zrAtmA ke antarAla meM krAnti ke ve sphuliMga jagA die ki jinake prakAza meM akhila jagata kI bar3I se bar3I sattA bhI zAnti kA patha DhUMDhane ko dhAtura rahI aura hai| dharma aura darzana ko jananI bhArata bhUmi mAnavatA kA mukha ujAgara karane vAle pahuMce hue mahApuruSoM se kabhI bhI khAlI nahIM rahI hai| usI zrArSa paramparA kI punIta mAlA ke manake haiM -- zrAcArya zrI tulsii| inake jIvana meM nikhAra pAne vAle guNa zragaNita haiM aura unakA divya caritra kA pRSTha hama sabake sAmane khulA hai, jisakA samarthana unake hAtha se hotA hai| kitanA sundara sAmya hai / e yaha hAtha nahIM hai pustaka hai jisameM jIvana kA sAra bhraa| hai usakA pUrNa pratibimba yahI jo vAstava meM hai sahI, kharA / Noel Jaquin kA kathana hai ki, "The hand is the symbolic of the whole" aura 'hasta-saMjIvana' meM likhA hai nAsti hastAtparaM jJAnaM pailokye samarAcare / yad brAhmaM pustakaM haste ghRtaM bodhAya janminAm // prAcArya zrI tulasI kA hAtha caukora, lAla-gulAbI raMga kI mulAyama samunnata hathelI nIce sthita bhaMgusta kaTivAlA lambA eka nirAlA koNa banAtA huA hai, dUsarA peravA lambA, prathama peravA dUsare kI lambAI se do tihAI se kama nahIM aura dUsare perave meM eka tAre kA nizAna hai| tarjanI avazya kucha choTI hai aura usakA dUsarA peravA lambA hai| madhyamA lambI hai, dUsarA peravA lambA va tIna khar3I rekhA vAlA hai| anAmikA lambI hai aura usakA prathama peravA (nakha vAlA) lambA hai| anAmikA se dUrI para sthita kaniSThA hai jo lambI hai, jisakA prathama peravA lambA hai| tarjanI ke nIce jo guru kA sthAna hai, vaha samAna rUpa se ubharA huA hai aura usa para kAsa tAre meM pariNata hotA dikhAI detA hai| madhyamA ke nIce jo zani kA sthAna hai, usa para khar3I rekhA hai aura V kA cihna hai| sthAna samAna rUpa se ubharA huA hai / nAmikA ke nIce jo sUryasthAna hai, vaha bhI ubharA huA hai| kaniSThA ke nIce jo budha sthAna hai, samunnata hai aura usa para tIna-cAra khar3I rekhAeM haiN| isa sthAna ke nIce jo maMgala sthAna hai, acchA ubharA huA hai| candra sthAna jo isa maMgala sthAna
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 eka sAmudrika ayayana se nIce hai, samunnata hai aura zukra sthAna bhI khAsA ubharA huA hai| hathelI meM khaDDA nahIM hai| mastiSka rekhA trizUlAkAra se prArambha hokara guru sthAna ke nIce jIvana-zakti rekhA se Upara, kintu alaga prathama kucha dUra sIdhI aura phira jhukatI huI hai jisakI eka zAkhA candrasthAna kI ora dUsarI maMgala sthAna kI ora gaI hai, jahA~ mAkhirI sirA Upara budha kI ora mur3A hai| hRdaya rekhA zani evaM guru sthAna ke bIca se prArambha hotI hai aura budha sthAna ke nIce hathelI kI chora taka calI gaI hai| prArambha meM isakI eka zAkhA guru-sthAna kI ora bar3hatI hai| bhAgya rekhA candra sthAna ke Upara se cala kara mastiSka rekhA taka gaI hai, dUsarI kucha Upara gaI hai| sUrya rekhA bar3I sundara hai aura bhAgya rekhA se maMgala ke maidAna meM nikala kara karIba hRdaya rekhA ke nIce taka gaI hai aura dUsarI sUrya rekhA mastiSka rekhA se kucha nIce se uTha kara prathama sUrya rekhA ke pAsa calatI huI sUrya sthAna taka gaI hai aura jahA~ eka zAlA budha sthAna kI pora bhejatI hai| donoM maMgala sthAna se eka-eka rekhA sUrya sthAna ko bhAI hai jinameM hathelI ke chora vAle maMgala sthAna vAlI rekhA bahuta tIkhI evaM spaSTa hai| sUrya sthAna ke nIce hRdaya rekhA se eka rekhA budha sthAna kI ghora bar3hI hai| mastiSka rekhA se eka rekhA guru sthAna kI ghora bar3hI hai| jIvana cAktirekhA puNace taka gaI hai aura sthAna-sthAna para isase bhAgya rekhAeM nikalI haiM, jinameM eka rekhA ThIka guru sthAna meM gaI hai| jIvana zakti rekhA ke barAbara hI andara kI ghora evaM rekhA hai jIvana zakti rekhA se eka rekhA afrat u~galI (madhyamA) ke pAsa gaI hai jo virakti rekhA hai| donoM hAtha kI u~guliyoM meM lagabhaga chaH zubha cakra haiM, cAra meM sIpa kA AkAra hai| madhyamA meM sIpa kA prAkAra hai| u~galiyA~ hathelI se choTI nahIM haiN| havelI kI lambAI evaM caur3AI prAyaH samAna-sI hai| prArambha meM sUrya rekhA ne kucha Upara uTha kara eka zAkhA budha kI ora chor3I hai aura bhAgya rekhA kI eka "" !! M (Upara khIMcA gayA hAtha usI hasta darzana ke prAdhAra para hai ) t eve
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya zAkhA bhI kahIM-kahIM pAkara milI dIkhatI hai| yaha Upara likhA varNana alpa samaya meM kiye gaye hasta-darzana ke mAdhAra para hai| caukora hAtha evaM mulAyama samunnata lAla galAbI raMga kI hathelI jisakI lambAI evaM caur3AI samAna-sI hai aura aMguliyA~ bhI hathelI ke barAbara haiM, isa bAta kI dyotaka haiM ki inameM apUrva caritra-bala, bahasa karane kI prabala zakti hai, santulita svabhAva hai, parivartanazIla haiM aura nirantara kArya meM saMlagna raha kara vijayazrI prApta karane ke lakSaNa hai| choTI tarjanI nirabhimAna kI sUcaka hai| madhyamA prabuddhatA, cintanazIla, udyogI evaM dhArmika puruSa kI paricAyaka hai| anAmikA se kalAkAra, kavi evaM sAmAjika cetanAvAn mAnava kA paricaya milatA hai| prathama peravA lambA honA kavi hone kI puSTi karatA hai| kaniSThA racayitA evaM vyAkhyatA kI pratIka hai aura isakI dUrI anAmikA se jo sthita hai, vaha yaha batalAtI hai ki yaha mAnava apane karma meM pUrNarUpeNa svatantra hai| uparokta aMgusta vibhinna vicAroM kA samAveza, prakhara buddhi, samanvaya zakti evaM udAramanA kA dyotaka hai| prathama peravA jahA~ sampUrNa prAtma-bala ko batalAtA hai, vahIM dUsarA peravA sudRr3ha sAdhAraNa jJAna (Common sense) evaM prabala karma zakti eva tarka zakti kA paricAyaka hai / kaTi bAlA aMgumta kuzala rAjanItijJa evaM netA hone kA saMketa karatA hai| guru sthAna para tArA kA cihna garu pada evaM vizva-vizruna vibhUti kA dyotaka hai| zani sthAna para jo rekhA khar3I hai evaM V kA cihna hai, vaha mAtA se vizeSa sneha hone kA paricaya detA hai / jIvana zakti rekhA se madhyamA ke pAsa rekhA gaI hai, vaha virakti (Renunciation) rekhA hai jo maMsAra me udAsIna kara virakta banAne meM sahAyaka hotI hai| zani kA samunnata sthAna dArzanika, kucha ekAnta premI evaM saMgIta kI abhiruci kA honA prakaTa karatA hai| aisA mUrya sthAna bahuzruta, yazasvI evaM vivekI honA jAhira karatA hai / mUrya rekhA se budha kI ora jAne vAlI rekhA racayitA evaM vyAkhyAtA kI dyotaka hai| budha sthAna evaM usa para khar3I rekhAeM kuzala manovaijJAnika, vijJAnavettA, vilakSaNa buddhi vAlA evaM sundara vaktA hone kA paricAyaka hai| maMgala sthAna evaM unase sUrya kI ora jAne vAlI rekhAe mahA parAkramI, utkRSTa sAhasI, himAlaya-sA aDiga, zatru para himaka vRtti me sadA vijaya pAne vAlA evaM parama sahiSNu hone kI dyotaka hai| uparokta candra sthAna tIva kalpanA-zakti vAlA evaM sirajanahAra kA sUcaka hai| zukra sthAna sadbhAvanAoM kA sammAna karane vAlA evaM saMgItajJa ke guNa batalAtA hai| jIvana-zakti rekhA se guru sthAna meM jAne vAlI rekhA pratibhA pradAna karane vAlI hai / aMgusna ke dUsare perave meM jo tAga kA cihna hai, vaha prAnandayoga kA sUcaka hai| adhika mahattvapUrNa rekhA mastiSka kI hai jo prabala prAtma-vizvAsa, kalpanA evaM yathArthatA ke sAmaMjasya, nyAyI, munItivAn, gutthiyoM ko sahaja mulajhAne kI zakti kI sUcaka hai / trizUlAkAra suyaza, saubhAgya, antima sirA garatA usakA Upara uThanA adbhuta vAk-zakti kA dyotaka hai| sAtha-hI-sAtha sthira buddhi evaM pravAha meM nahI bahane vAle mastiSka kI kalpanA karAtA hai| hRdaya-rekhA kuzAgra buddhi, yaza evaM prAdarzavAdI kI sUcaka hai| bhAgya-rekhA pUrvajoM kI sampadA prApta hone kI sUcanA detI hai aura gupta sthAna nihita hai, aisA batalAtI hai aura mastiSka ke vizAla evaM vyApaka hone kI paricAyaka hai| sabase mahattvazAlI sUrya rekhA hai jo sarvAMgINa saphalatA, bahuzruta, aneka jJAna, parama yaza, prabala vAk-zakti tathA vizva-vibhUti kI ghotaka hai| yaha ikkIsa, bAIsa varSa kI Ayu ke pAsa bhAgya rekhA meM nikalatI hai jo bhAgyodaya kA samaya batalAtI hai| phira caubIsa varSa kI prAyu ke pAsa isase nikalane vAlI eka rekhA jo budha kI ora bar3hanA cAhatI hai, vaha jJAnavaddhi, rAjanIti evaM vidyA vikAsa honA prakaTa karatI hai| tetIsa varSa kI Ayu ke pAsa eka sUrya rekhA aura nikalatI hai jo sIdhI sUrya sthAna ko gaI hai| navIna jana-krAnti dvArA vimala yaza va saphalatA kI sUcaka hai| isase mAnavatA se devatva kI ora pragati hogI, aisI sUcanA milatI hai| lambA aMgasta, jo nIce sthita hai aura nirAlA koNa liye hA hai, nigUr3hatama dArzanika, siddhAntavAdI, nItivAn, ucca koTi kA nyAyI honA prakaTa hotA hai| jIvana-zakti kI pUrI rekhA hai, doSa rahita hai jisame susvArathya kI kalpanA hai aura isake sAtha dUsarI jIvana rekhA calI hai jisase jIvana ko bala milatA hai| sthAna-sthAna para jIvana-zakti rekhA me siTTe kI nAI jo bhAgya rekhAeM nikalI hai, ve usa samaya kI unnati evaM pratibhA kI sUcaka haiM / mastiSka rekhA se bRhaspati kI ora rekhA kA bar3hanA suyaza kI vRddhi batalAtI hai aura hRdaya rekhA se budha kI pora rekhA kA jAnA jJAna-vikAsa kI sUcaka hai / peravo meM jo khar3I rekhAeM hai, ve vyavahAra-kuzala hone kI pratIka hai aura inase buddhi evaM caturAI ko bala milanA kahA jAtA hai|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI tulasI ke do prabandha kAvya DA0vijayendra snAtaka ema0e0, pI-eca0DI0 roTara, hindI vibhAga, dillI vizvavidyAlaya naitika utthAna kA divya sandeza * prAcAryazrI tulasI apane abhinava aNuvrata-Andolana ke kAraNa Aja bhAratavarSa meM eka naesvI sAdhaka, maryAdApAlaka vItarAga jainAcArya ke rUpa meM vikhyAta haiN| dhvaMsa aura vinAza ke jisa udvegamaya vAtAvaraNa meM prAja maMsAra sAMsa le rahA hai, usameM naitika mUlyoM dvArA zAnti aura samabhAva kI sthApanA kA prayatna karane vAle mahApuruSoM meM prAcArya tulasI kA sthAna anyatama hai| naitika evaM cAritrika hAsa ke kAraNa vartamAna yuga meM jIvana ke zAzvata mUlya kA jisa druta gani me lopa huyA hai, vaha samasta saMsAra ke lie cintA kA viSaya bana gayA hai| eka ora deza, jAti, dharma aura sampradAya kI sakIrNa dIvAreM khar3I karake mAnavatA khaMDAzoM meM TUTa-TUTa kara vibhakta ho gaI hai to dUsarI ora durdharSa dhvaMsAyudhoM ke AviSkAra ke mandeha--zaMkA kA bhayAvaha vAtAvaraNa vizva meM vyApta ho gayA hai| aise saMkaTa ke samaya samucI mAnavatA ke lie sauhArda, samatA, mokhya aura zAnti kA sandeza dene vAlI mahAn prAtmAoM aura zAzvata mUlyoM kI sthApanA karane vAle upAyoM kI AvazyakatA spaSTa hai| prAcAryazrI tulasI eka aise hI mahAna vyakti haiM jinake pAma mAnava ke naitika utthAna kA divya mandeza hai jo aNavata caryA ke rUpa meM dhIre-dhIre isa deza meM phaila rahA hai| kahanA hogA ki isa zAnta, svastha evaM nirupadravI Andolana ko yadi vizva ke sabhI deza svIkAra kara le to vyakti-nirmANa ke mArga me rASTra kA nirmANa aura anta meM samaya mAnavatA ke vikAsa kA mArga prazasta ho skegaa| prAcAryazrI tulasI kI kAvya sAdhanA ke pramaga meM aNuvrata viSayaka do-cAra gabda maine jAna-bUjhakara likhe hai / aNavana kA sandeza prAcAryazrI tulasI ke prabandha kAvyoM meM bhI nihita hai, kintu kavi ne use kisI Andolana kI bhUmi para pratiSThita na kara bhAvanA kI urvara dharA para usakA vapana kiyA hai| praNavata kI anAvila naitikatA kA bIja svAbhAvika rUpa se unake kAvyoM meM aMkurita huA hai aura usake dvArA pAThaka kI pariSkRta cetanA dIpta hotI hai, aisI merI dhAraNA banI hai| praNavata-mAndolana deza, jAti, dharma-sampradAya-nirapekSa ekAnta vyakti-sAdhanA hone ke kAraNa sabhI vicArazIla vyaktiyoM dvArA samAdata huA hai , phalataH usake pravartaka prAcAryazrI tulasI ke viSaya meM sAdhAraNa janatA kA paricaya isI ke mAdhyama se huA hai| prAcAryazrI kI naisargika kAvya pratibhA se bahuta kama vyaktiyoM kA paricaya hai, ataH maiM kAvya-pratibhA ke sambandha meM saMkSepa meM paricaya prastuta karane kA prayatna kA gaa| jJAna-kriyA kI samaveta zakti prAcAryazrI tulasI ke kAphI kAvya-granthoM ko par3ha kara maiM isa pariNAma para pahuMcA hai ki ina granthoM ke nirmANa meM jisa preraka zakti kA sabala hAtha rahA hai, vaha icchA, jJAna-kriyA kI samaveta zakti hai / ina granthoM kI racanA kA uddezya 'yazase' aura 'arthakRte' na hokara 'divyopadeza' aura 'zivenara ani' hI hai| laukika evaM pAralaukika viSayoM kA vyavahAra jhAna bhI upadeza kI prakriyA meM samAyA huA hai / jisa sarala abhivyaMjanA aura sahaja anubhUti se varNya kA vistAra ina kAvya granthoM meM huA hai, vaha isa tathya kA nidarzana hai ki bhogya jagat ke prati anAsakta bhAva rakhane vAle maMta kI vANI meM vastu
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 bhAcAryazrI tulasI abhinandana pratya satya ke prati utanA prAgraha nahIM rahatA, jitanA bhAva-satya ke prati hotA hai| bhAva-satya ko kendra bindu banAkara bastu-satya (ghaTanA) kA citraNa karate samaya saMta kavi kI bANI jitanI tatvAbhinivezI banI rahatI hai, kadAcit padArtha ke prati prAgraha rakhane vAle sAmAnya kavi kI vANI nahIM rhtii| "zivetara kSati' jisa kAvya kA mUla svara ho usameM yaza pora partha kI lipsA ko sthAna nahIM rhtaa| prAcAryazrI tulasI kA nisarga kavi svayaM taTastha bhAva se ina sabako grahaNa karake kAvya racanA meM pravRtta huprA hai, yaha sabhI kAvya granthoM ke anuzIlana se spaSTa hotA hai| prAcAryazrI kI lekhanI se adyAvadhi tIna hindI kAvya-grantha prakAza meM pA cuke haiN| yoM to saMskRta aura mAravAr3I meM bhI prApane kAvya-racanA kI hai, kintu isa lekha meM maiM unake do pramukha hindI prabandha kAvyoM kI hI carcA kruuNgaa| sthAnAbhAva se hindI ke sabhI granthoM kI samIkSA karanA bhI mere lie sambhava nahIM hai| pramukha kRtiyoM meM 'pASAr3habhUti' aura 'agni-parIkSA' haiN| ASAdabhUti 'bhASADhabhUti' eka prabandha kAvya hai / prabandha kAvya kI purAtana zAstrIya maryAdA ko kavi ne rUr3hi ke rUpa meM svIkArana kara svatantra rUpa se kathA ko vistAra diyA hai| sarga yA adhyAya mAdi kA paramparAgata vibhAjana bhI isameM nahIM hai| varNana kI dRSTi se bhI isa kAvya meM zAstra kA anugamana prAyaH nahIM huA hai| vastutaH kavi kI dRSTi varNya vastu ko janamAnasa taka pahu~cAne kI pora hI adhika rahI hai| kavi kA abhipreta hai 'janakAvya' kI zailI para geya rAgoM meM kathA ko zruti madhura banA kara vyApakatA pradAna karanA / zAstra-maryAdA ke kaThora pAza meM prAbaddha hokara use vidvanmaNDalI taka sImita banAne kI kavi kI tanika bhI icchA nahIM hai| jana-sAhitya paramparA meM yaha zailI sudIrgha kAla se vikasita hotI rahI hai| prAcAryazrI ne usI ko pramANa mAnA hai aura usake vikAsa meM naI kar3I jor3I hai| yaha kAvya mAstika bhAvanA kA pratiSThApaka hone ke sAtha jIvana kI durdama pravRttiyoM kA yathArtha bodha karAne meM bhI sahAyaka hai / mAnava kI durlalita vAsanA vRtti kisa prakAra mAnava ko pApa-paMka meM dhakela detI hai aura kisa prakAra vaha indriyAsakti ke jAla meM par3a kara sanmArga se cyuta ho jAtA hai, yaha bar3I rocaka zailI se vyakta kiyA gayA hai / 'ASADhabhUti' kA kathA-prasaMga nizItha sUtra kI cUNi va uttarAdhyayana kI artha kathAoM se liyA gayA hai| prAcArya tulasI ne apanI upajJAta pratibhA aura kalpanA ke yoga se sAmAnya kathA ko dIpta kara diyA hai| kathA ke vivaraNa kevala ghaTanAzrita na hokara darzana, adhyAtma, loka-vyavahArAzrita aneka upayogI prasaMgoM se guMthe hue hai / kathA ke nAyaka prAcArya prASAr3habhUti ko prArambha meM dar3ha prAstika ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai, kintu apane sau ziSyoM ko mahAmArI dvArA akAla kavalita dekha kara aura devayoni se vApasa pAkara guru se na milane para guru ke mana kA dRr3ha prAstika bhAva saMzaya ke aMdhar3a bhAva se hila uThA / ziSyoM ne vacana diyA thA ki devayoni se pAkara guru kI khaira-khabara leMge, kintu eka bhI ziSya vApasa na paayaa| unheM lagA ki zAstra mithyA haiM, paraloka mithyA hai, tatvajJAna kI cintA vyartha hai| ihaloka ke sukha ko tilAMjali denA mUrkhatA hai| bhoga kI sAmagrI kI bhavahelanA karake maiMne kyA paayaa| bhogya vastuoM se paripUrNa isa saMsAra meM ramanA hI mAnava kA iSTa hai, aisI bhrama buddhi utpanna hone para prAcArya prASAr3habhUti pathabhraSTa hokara lobha ke paMka-jAla meM phaMsa gye| unhoMne chaH prabodha bAlakoM kI hatyA kI, unake prAbhUSaNa chIne, corI kI aura patana kA mArga pakar3A / aisI dazA me vacanabaddha unakA priya ziSya vinoda devayoni se pAyA aura usane mASAr3habhUti kA isa pApa-yoni se uddhAra kiyaa| prASAr3habhUti punaH prAstika mumukSu banakara satpatha para mArUr3ha hue| yahI saMkSipta-sI kathA hai| prAcAryazrI tulasI ne apane kAvya ko janakAvya banAne ke lie loka pracalita vibhinna geya rAgoM kA mAzraya liyA hai| rAdhezyAma kathAvAcaka kI rAmAyaNI zailI kA grahaNa isa bAta kA pramANa hai ki kavi isa kAvya kA usI zailI se pracAra cAhatA hai| jaina darzana ke gar3ha siddhAntoM ko sarala aura subodha zailI se bIca-bIca meM gumphita kara prAcAryazrI ne ise prArambha meM cintanapradhAna kAvya kA laya diyA hai, kintu bAda meM ghaTanAmoM ke varNana ke kAraNa cintana kI gar3hatA kama hotI jAtI hai| dArzanika cintana kI jhalaka nIce ke padoM meM spaSTa dekhI jA sakatI hai :
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryavI tulasI ke do prabandha kAvya [ 253 yadi bhUtavAda hI sabakuchatanakA puSagastitva nahIM? betanatA dharma, kaho kisakA, guNa manamurUpa hotAmakahIM? cetanA mAnya kyoM mRta zarIra, dharmI se dharma bhinna kaise ? paha jIva svatantra dravya isakI, sattA hai svayaM siddha aise ? cArvAka nahIM cintana detA, sAmpratika sukhoM kA yaha kevala / mAzvAsana mAtra pralobhana hai, isameM na dArzanika, tAtvika bala / saidAntika sabala pramANoM se jAtI hai jar3a jisako khiskii| prauvArya bhAratI saMskRti kA, varzana meM gaNanA kI iskii| devayoni se ziSyoM ke vApasa lauTa kara na pAne para prAcArya ASADhabhUti kI prAsthA Diga gaI / unake mana meM sandehazaMkA ke bAdala maMDarAne lge| unheM lagA ki yaha japa-tapa, dharma-puNya, saba mithyA haiN| svarga sunizcita nahIM hai, sAmpratika dRSTi hI satya hai| lokasthiti sArI karipata, kyA yaha SaT pradhyAdhita, koI bhI prasthA kara mAdhAra hai nhiiN| jhUThI dharmAdharmAsti, kyA padgala mAkAzAsti, isa ulajhana kA koI bhI pratikAra hai nhiiN| isa prakAra eka bAra ghora patanagAmI hokara prASAr3habhUti kI jIvanayAtrA gahanAdhakAra meM bhaTaka jAtI hai| kintu saubhAgya se unakA ziSya vinoda pAtA hai aura unake uddhAra kA Ayojana karatA hai| ziSya ke lie guru ke RNa kA zodha kevala yahI hai ki vaha apane ajita jJAna ko guru-prabodha ke lie kAma meM lene kA adhikArI bne| saMyoga kI bAta, vinoda ke saubhAgya se vaha dina use dekhane ko milA aura usane guru ko prabodha dekara satpatha para punaH prArUr3ha kiyaa| vinoda ne guru ko prabodha diyA: pavitaya hai sAre mAgama, saMyama kA saphala parizrama, tatkSaNa hI prAtma-zakti yaha phala sAkAra hai| pAzraya hai bandha nibandhana, saMvara se karma, nihandhana, tapa saMcita karmoM kA sIdhA pratikAra hai| betA mAkAza mAzraya, pudgala hai galana-milanamaya, pudagala ke sivA na koI kA prAkAra hai| bhASAr3habhUti kAvya kA anta jaina darzana ke siddhAntoM ko sarala bhASA meM pratipAdana karane meM huaA hai| kucha pAribhASika zabdAvali ina pRSThoM meM prayukta huI hai jisako sampAdaka mahodaya ne pariziSTa meM spaSTa kara pAThakoM kA kalyANa kiyA hai| kAvya sauSThava ke dharAtala para isa prabandha kAvya meM eka hI ullekhya tattva maiM pA sakA; vaha hai-manoraMjaka zailI se gUDhArtha-pratipAdana / abhivyaMjanA kA mArdava yA vyaMjanA kA camatkAra isameM nahIM hai| mUlataH yaha abhidhA kAvya hai, jise sAdhAraNa pAThaka ke lie subodha zailI meM likhA gayA hai| kahIM-kahIM geya rAgoM ke sAdhAraNa yA prati pracalita rUpoM ne isameM halkApana bhI lA diyA hai, kintu lekhaka kA uddezya bhinna hone se vaha durbalatA AkSepa yogya nahIM rhtii| pracAra kI dRSTi se maiM isa kAvya ko saphala samajhatA huuN| isakA dharAtala bhI vyApaka banAyA gayA hai tAki sabhI vargoM yA sampradAyoM ke dhArmika vRtti ke pAThaka isase rasa grahaNa kara skeN| agni-parIkSA 'magni-parIkSA'mAcAryazrI tulasI kI praur3ha kAvya kRti hai| isa kRti kA sambandha rAmAyaNa kI suvizruta kayA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 1 prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [prathama se hai / rAmakathA kA kSetra deza, kAla, jAti, dharma aura bhASA kI dRSTi se jitanA vyApaka hai, utanA sambhavataH saMsAra kI kisI anya kathA kA nahIM hai| rAma aura sItA ko bhAratavarSa ke vibhinna dharma aura sampradAya hI nahIM, bAhara ke deza bhI apanA upAsya deva mAna kara grahaNa karate haiN| rAmakathA kA vistAra hone se isameM rUpAntara honA to svAbhAvika hai hI, kintu kahIM-kahIM pAdyanta parivartana bhI dRSTigata hotA hai| jaina graMthoM meM rAmakathA kA prArambha sAtavIM zatI se dekhA jA sakatA hai| 'agni-parIkSA' kI racanA prAcAryazrI tulasI ne rAmakathA ke vibhinna rUpoM ko par3ha kara apanI nUtana zailI se kI hai| kintu isakA kathA-prasaMga mUlata: vimala muri kRta 'pauma cariu' kI paramparA se jur3A huA hai / isa kathA meM kucha navIna pAtra avazya haiM jo vAlmIki aura tulasI kI rAmAyaNa ke pAThakoM ko naye pratIta hoMge, kintu samagra kathA-pravAha meM unako binA jAne bhI pAThaka avyavadhAna se rasAnubhUti kara sakatA hai| 'agni-parIkSA' pATha sargoM meM vibhakta prabandha kAvya hai| isa kAvya kI kathA rAvaNa-vadha ke uparAnta laMkA meM jur3I rAma kI virATa sabhA se prArambha hotI hai / dazakaghara ke divya prAsAda meM rAma-lakSmaNa siMhAsana para virAjamAna haiM aura sugrIva, vibhISaNa, hanumAna Adi unake cAroM tarapha maMDalAkAra baiThe haiN| nArada usa samaya sabhA meM Ate haiM aura ve sAketa nagarI meM duHkhI hotI huI vRddhA mAtAoM kA vAtsalya bharA karuNa sandeza rAma-lakSmaNa ko dete haiN| isa prasaMga meM kavi kI vANI mAtA kI mamatA aura usake atula upakAroM kA varNana karane meM lIna huI hai aura bar3I bhAvanAoM ke sAtha mAtRtva kA pyAra ina paMktiyoM meM ullamita huyA hai / agni-parIkSA kA dUsarA adhyAya 'SaDyantra' zIrSaka prasiddha rAmacarita kathA se kucha nayA hai / sambhavataH yaha prasaga jaina kathAoM meM ho, kintu vAlmIki aura tulamI meM yaha kathA-prasaMga nahIM hai / rAmarAjya ke sukha aura prAnandapUrNa vAtAvaraNa ke citraNa karane ke ThIka bAda hI yaha dikhAyA gayA hai ki rAma kI anya ramaNiyAM sItA ke prati IrSyAlu aura vaimanasya kI bhAvanA se sItA ke viSaya meM mithyA pravAda pramArita karane kA SaDyantra karatI hai| rAma kI ye ramaNiyA~ kauna haiM aura inako rAma ke prati kisa prakAra kA mamatva hai, yaha isa kathA-prasaMga meM praghaTita-sA pratIta hotA hai : ramaNiyAM rAma kI saba mila soca rahI hai, sItA rahate kiMcita sukha hameM nahIM hai| usase hI raMjita nAtha ! rAta dina rahate, hamase haMsakara do bAta kabhI nA khte| jalatA rahatA mana bhItara hI bhItara meN| yaha kaisA ghora aMdhera rAma ke ghara meN| mAloka jahA~ se phailA bhArata bhara meN| yaha kaisA ghora aMdhera rAma ke ghara meN| rAma kI ramaNiyoM ne SaDyantra kara sItA se rAvaNa ke pairoM kA citra banavA kara use lAMchita kiyA aura rAma ko vivaza kara diyA ki vaha sautA ko visarjita kreN| sana prakalpita kalpanA yaha, rAma dAkhita ho gaye, khinna mana vizrAma gRha meM, klAnta hokara so gye| jvAra vividha vicAra ke hRdayAgdhi meM prAne lage, lahara bana kara proSTha taTa se zabda TakarAne lge| rAma kA antastala nagara meM vyApta kiMvadantiyoM aura pravAdoM se khinna ho gyaa| ve nirNaya na kara sake ki sItA ke ujjvala dhavala caritra para yaha kalaMka-kAlimA kyoM thopI jA rahI hai| kintu lokApavAda ko balavAna mAnakara sItAparityAga kA kaThora nirNaya kara hI liyaa| kavi ne rAma ke udbhrAnta mana ko bar3e sazakta zabdoM meM varNana kiyA hai : abhra, avanI, sara, saroruha, zrAnta-zAmta nitAnta the, sarita, sAgara-zabda raha-raha ho rahe ububhrAnta the|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prAcAryazrI tulasI ke prabandha kAmpa [ 255 vihaga, pannaga, daya-catuSpada, sarvataH nistApa the, huI pariNati gati sthiti meM, zamba bhI niHzabda the| sItA-parityAga kA yaha sArA varNana bahuta hI pravAha pUrNa zailI meM likhA gayA hai| sahRdaya pAThaka kA isa prasaMga meM aneka prakAra kI komala anubhUtiyoM se prAplAvita ho jAnA svabhAvika hai / lakSmaNa kI dazA kA yathArtha aMkana karane meM kavi kI vANI itanI maMvedya ho gaI hai ki usake sAtha tAdAtmya karane meM koI bAdhA nahIM paatii| rAma ke kaThora prAdeza kA pAlana karane kI vivazatA aura mahAsatI ke prati agAdha zraddhA se bharA kRttAntamukha senApati kA mana dvivadhA meM Daba jAtA hai| use mItA ko chor3ane vana meM jAnA hI hogA-kaisI paravazatA hai| skhalita caraNa, kampita badana, prAkRti praSika udAsa / pahuMcA senAnI sapadi mahAsatI ke pAsa / parityakta hokara sItA vana meM calI pAI, kintu usakA mana ghora anutApa se bhara gyaa| sanI-mAdhvI nirdoSa 'nArI ko itanA bhISaNa kaSTa uThAnA par3A, yaha nArI jIvana kA abhizApa nahIM to kyA hai ? nArI ke abhigapta jIvana kA varNana kavi ke zabdoM meM sunane yogya hai : apamAnoM se bharA humA hai nArI-jIvana, paramAnoM se bharA humA hai nArI-jIvana, abhiyAnoM se DarA huA hai nArI-jIvana, balivAnoM se ghirA humA hai nArI-jIvana / puruSa-hRdaya pASANa bhale hI ho sakatA hai, nAro-hRdaya na komalatA ko kho sakatA hai| pighala-pighala usake prantarako dho sakatA hai, ro sakatA hai, kintu nahIM vaha so sakatA hai| anutApa ko bhaTTI meM jalakara sItA ne apanI vicAradhArA ko kaMcana bnaayaa| use sAhasa kA sambala milA apane hI antara ke bhItara / Asanna prasavA hokara vaha vana meM pAI thii| usane do putroM ko janma dekara anubhava kiyA ki vaha pati parityaktA hokara bhI putravatI hai| usake putra maryAdA puruSottama kI santAna haiN| sItA ke udara meM pala kara unhoMne satya, dharma aura vrata-pAlana kI dIkSA lI hai, kyA ve mAtR-apamAna kA bodha hone para zAnta raha sakate the / sItA ke putroM kI vANI meM pratizodha kI agni bhabhaka uThI aura vIrocita darpa se ve haMkAra uThe: jisa mAM kA hamane dUdha piyA usakA apamAna na dekheMge, bama-dhamatI ina talavAroM se hama jAkara ke badalA leMge, re! dUra kauna-sA kauzala hai borarava svayaM kA tuma tolo, yadi thor3I-sI bhI kSamatA hai karake dikhalAmo, kama bolii| sItA ke putra yuddha ke lie sanna hokara maidAna meM utarate haiM aura lakSmaNa ke sAtha pAI haI senA se pUrI taraha morcA lene meM juTa jAte haiM / inakI vIratA se eka bAra-lakSmaNa-va rAma bhI abhibhUta hue binA nahIM rhte| rAma aura lakSmaNa donoM kI samaveta zakti bhI inheM parAsta karane meM saphala nahIM hotii| rAma va lakSmaNa ne aneka zastrAstroM kA prayoga kiyA, kintu sabhI bekAra gye|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryacautulasI abhinandana pantha eka ekakara posabhI praba gaye kaar| bhaDA, mAna binA payA piyAma haratI bhaar| po lakSmaNa ke bhI sabhI hai nirartha hthiyaar| bayA-bAna, saMyama binA jyoM hote nissAra / yuddha ke varNana meM prAcAryazrI tulasI ne eka paramparA-maryAdA rakhI hai| use vikarAla banAne ke lobha se zabdoM kA bhADambara khar3A nahIM kiyaa| sahaja zailI se yuddha kI bhUmikA meM mAnava-mana ke pratidvandroM ko hI pramukha sthAna diyA hai| isa prasaMga ke bAda isa prabandha kAvya kA utkarSa sthala aura upasaMhAra eka sAtha AtA hai| phalAgama kI dRSTi se yaha adhyAya anta meM hai, kintu isa para utkarSa jisa rUpa meM citrita kiyA gayA hai, vaha loka vikhyAta kathA se kucha bhinna hai / loka-kathAnoM meM rAma ne sItA kI agni-parIkSA laMkA se Ane para sAketa nagarI meM praveza se pahale lI thI, kintu AcAryazrI tulasI ke kAvya meM jaina-paramparA kA grahaNa huA hai aura sItA kI agni-parIkSA rAma ne apanI prAnma-glAni ke uparAnta apane antara kI prabala preraNA se lI hai| rAma kI antarAtmA sItA ko sarvathA zuddha, satI-sAdhvI mAna rahI hai, ataH yaha prAvazyaka pratIta hamA ki janApavAda ke nirasana ke lie bAhya parIkSA bhI kI jaaye| nahIM, nahIM mere mana meM to zaMkA jaisA koI tatva, vayite! apratihata prAsthAhai mAnoM jyoM kSAyaka smyktv| jar3ajana kA unmAda miTAne sacamuca yahI acUka davA, saphala parIkSaNa ho jAne se ho jAyegI zuddha havA / sItA agni-kuNDa meM praviSTa hone ke lie udyata huii| usake mana meM aTUTa vizvAsa kA teja thaa| vaha nirbhaya bhAva se prasanna mudrA meM agni meM praviSTa huI : cIra kSitija kI chAtI bhAskara nabha prAMgaNa meM car3hatA hai, muni jyoM bandhana-mukta sAdhanA-patha para prAge bar3hatA hai| prANa prANa hai, praNavyoma hai, aruNa salila hai, aruNa dharA, taruNa mahaNatA liye jyotimama rUpa maithilI kA nikhraa| binA hatAzana-snAna kiye hotA sone kA tola nahIM, mahIM zANa para car3hatA taba taka hIre kA kucha mola nahIM, kar3I kasauTI para kasa apanI abhinava jyoti jagAegI, sUrya vaMza ko vijaya patAkA bhUtala para lhraaegii| sItA ke divya evaM pavitra caritra kA prabhAva aimA huyA ki prajvalita hutAzana kI lapaTeM kSaNa-bhara meM zItala salila kI taraMgeM bana gaIM aura matI sItA usake Upara zAnta susthira bhAva se virAjamAna dRSTigata huii| kisI ajJAta zakti ke prabhAva se vaha agni-kuNDa maNi-maMDita siMhAsana bana gyaa| usa para baiThI sItA aisI lagI jaise haMsa vAhana para sAkSAt sarasvatI suzobhita ho rahI ho : maNi-maMDita sthagima siMhAsana kara rahA sUrya-sA udbhAsana, hai samAsIna usa para sItA sukha pUrvaka sAdhe padamAsama, mAno marAla para sarasvatI utpala para kamalA klaavtii|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] prAcAryazrI tulasI ke prabaSa kAmya [ 257 sajJAnopari samyak bhayA, tyoM huI suzobhita mhaastii| saMkSepa meM, agni-parIkSA bhI eka prabhidhA pradhAna sarasa prabandha kAvya hai jise prAcAryazrI tulasI ne laya aura svaroM meM bAMdha kara geya banAne kA prayAsa kiyA hai| yadi isa kAvya ko pracalita gIna svaroM meM na bA~dha kara viSayAnukUla pravAha meM bahane diyA jAtA to nizcaya hI isakA kAvya sauSThava adhika utkRSTa hotaa| graMtha-sampAdaka munizrI mahendrakumAra ne apanI sampAdakIya bhUmikA meM graMtha kI tulanAtmaka samIkSA karate samaya maithilIzaraNa gupta racita sAketa kA saMketa kiyA hai| kucha sthala uddhRta karake sAmya-vaiSamya dikhAne kI bhI unhoMne ceSTA kI hai, kintu unakA dhyAna isa tathya kI ora zAyada nahIM gayA ki sAketa ke praNetA gArhasthya jIvana kI mohaka jhAMkiyA~ prastuta karane meM bejor3a haiM / sadgRhastha hone ke kAraNa unake kAvya meM gAhasthika jIvana kI marma chaviyoM ke anubhUta citra jisa rUpa meM ubhara kara pAte haiM, vaise eka vItarAga sAdhu kI lekhanI se kaise sambhava ho sakate haiM / viyoga aura karuNa bhAva kI yojanA ke lie bhI jisa prakAra kI anubhUti cAhie, vaisI eka saMta ke prAsa nahIM ho sktii| yaha dUsarI bAta hai ki dhArmikatA-naitikatA kA jIvana citra unake kAvya meM A jAye, kintu gahasthI kI bhAvanA ko sAkAra kaise kara sakeMge! yahI kAraNa hai ki 'agni-parIkSA meM pavitratA aura dhArmikatA kA vAtAvaraNa adhika hai, gRhastha jIvana kA nahIM / rAmAyaNa ke jisa prasaMga kA prAcAryazrI tulasI ne cayana kiyA hai usake li. upasaMhAra meM naitika aura dhArmika upadezoM ke lie avakAza hone para bhI prArambha aura madhya meM vyAvahArika jIvana kI kar3avI-mIThI sAmAnya manubhUtiyA~ hI adhika ubhara kara pAnI cAhie thiiN| 'agni-parIkSA kA sabase bar3A gaNa hai, usakI subodha zailI aura rocaka kathA-prasaMgoM kI anviti / kavi kI vAradhArA sarasa-snigdha hokara jisa rUpa meM pravAhita huI hai, vaha sarvatra kathA ke anukUla hai| rocakatA kI dRSTi se yaha kAvya vyApaka yama kA bhAgI hogaa| kahIM-kahIM geya rAgoM kA prabala aAgraha pada-yojanA tathA artha-tattva ko itanI sAdhAraNa koTi taka utAra lAyA hai, jo graMtha ke viSaya-gAMbhIrya kI daSTi se ghAtaka hai| kintu pracArAtmaka dRSTikoNa ke kAraNa zAyada prAcAryazrI ko yaha mAdhyama pratyupayukta pratIta hotA hai| maiMne donoM kAvya granthoM kA prabandhAtmaka dRSTi se hI vizleSaNa kiyA hai| rasa, dhvani, alaMkAra grAdi ke gaNadoSavivecana meM jAna-bUjhakara nahIM gayA huuN| maiMne ina donoM kAvyoM meM prabandhAtmakatA kA guNa pUrI taraha pAyA hai aura eka taTastha pAThaka kI bhAMti inheM par3ha kara paryApta prAnanda prApta kiyA hai| ina donoM pravandha kAvyoM kI eka ullekhya vizeSatA yaha bhI hai ki inakA dhyeya naitika mUlyoM kI pratiSThA karanA hone para bhI kavi ne pratipAdya ko isa prakAra gaThina kiyA hai ki usameM loka-vyavahAra-jJAna kI pratyadhika sAmagrI ekatra ho gaI hai| ina donoM prabandha kAvyoM ke anumIlana se pratyeka pAThaka kI lokadaSTi vyApaka banegI aura usake dainandina jIvana meM hone vAlI ghaTanAoM se ina kAvyoM kI ghaTanAoM kA tAdAtmya ho skegaa| AcAryazrI tulasI kA jIvana dhArmika evaM naitika AdarzoM kA sAkAra rUpa hai| unhIM Adarzo ko lokabhASA meM nibaddha karanA unakA dhyeya thaa| kathA-prasaMga to vyAja-mAtra hai, kintu unakA nirvAha jitanI sAvadhAnI se honA cAhie thA, utanI hI sAvadhAnI se kiyA gayA hai| prAcAryazrI tulamI vItarAga prAcArya hone para bhI loka cetanA se sampRkta rahate haiM aura usake unnayana aura utthAna ke lie kiye gaye unake aneka prayogoM meM ina kAvya granthoM kA bhI amiTa yoga hai|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ agni-parIkSA : eka adhyayana pro0 mUlacanda seThiyA bir3alA pArTas kaoNleja, pilAnI prAyaH DhAI hajAra varSoM se rAmacarita bhAratIya sAhitya kA pramukha upajIvya rahA hai| rAmAyaNa kI kathA bhArata kI sImAnoM kA atikramaNa kara bRhattara bhArata meM bhI lokapriya rahI hai, parantu DaoN0 kAmila bulke kI yaha dhAraNA to nirvivAda hai ki "vibhinna prAdhunika bhAratIya bhASAoM kA prathama mahAkAvya yA sabase adhika lokapriya graMtha prAyaH koI 'rAmAyaNa' hai|" rAma-bhakti kA dhArmika kSetra meM avataraNa bhI sAhitya ke mAdhyama se hI huA hai| DaoN. gopInAtha kavirAja rAma-bhakti kA vizeSa vikAsa pAThavIM zatAbdI I0 ke pazcAt mAnate haiM, parantu prAcInatama upalabdha rAmakAvya vAlmIki rAmAyaNa kA racanAkAla ImA ke chaha so me cAra sau varSa pUrva ke antargata mAnA jAtA hai| vAlmIki ke pUrva bhI sphuTa yA prabandha rUpa meM rAma-kAvya kI racanA hotI rahI hogI, lekina sAhitya-zodhakoM ke lie aba taka vaha aprApya hai / yaha nizcita hai ki rAma ke avatAra rUpa kI pratiSThA aura rAma-bhakti ke zAstrIya pratipAdana kI apekSA rAma-carita kI kAvyAtmaka abhivyakti prAcInatara hai| bhAratIya loka-mAnasa kI sampUrNa prAdarza-parikalpanAeM rAma ke caritra meM kucha isa paripUrNatA ke sAtha murtimanta huI hai ki 'lokeza lIlAdhAma' rAma kA pAvana caritra kaviyoM ke lie cirantana pAvarSaNa kA kendra rahA hai| ho bhI kyoM nahIM : rAma tumhArA nAma svayaM hI kAvya hai, koI kavi bana jAya sahaja sambhAvya hai| -gaptajI 'hari ananta hari kathA anannA' ke anusAra vibhinna kaviyoM ko rAma ke vyApaka caritra meM apane manonukala mantavya prApta ho gayA hai| rAma ke nAma meM hI kucha aisA dunivAra AkarSaNa thA ki sampUrNa nAma-rUpa ke pare antarbrahma kA sAkSAtkAra karane vAle nirguNiyA kabIra 'rAma nAma kA marama hai pAnA' vaha kara bhI apane ko 'rAma kI bahagyiA' ghoSita karane kA lobha saMvaraNa nahIM kara ske| vAlmIki aura svayaMbhU, tulamI aura kezava, kambana aura kRttivAsa, haripodha aura maithilIzaraNa gupta dvArA rAma ke pavitra caritra kA pUrNa prazasta abhivya jana ho cakane para bhI usake prati naye kRtikAgeM kA AkarSaNa uttarottara bar3hatA jA rahA hai| rAma kA caritra eka aise prabhA-puJja kI taraha hai, jisake pratiphalana ke kAraNa usake pAzvavartI graha-upagrahoM ke rUpa meM sItA, lakSmaNa, bharata, kauzalyA, kaikayI, hanumAna Adi ke caritra bhI alaukika AbhA se abhimaNDita pratIta hote haiM / Adhunika kaviyoM meM divaMgata nirAlAjI ne 'rAma kI zakti pUjA' aura 'paMcavaTI-prasaMga' meM rAma ke tapaHpUta jIvana ke kucha pAvana prasaMgoM ko citrita kiyA hai| zrI baladevaprasAda mizra ne 'sAketa santa' meM bharata aura mANDavI, zrI kedAranAtha mizra 'prabhAta' ne kaikayI aura divaMgata paM0 bAlakRSNa zarmA 'navIna' ne UrmilA ke caritra ko apane kAvya kA kendra-bindu banAyA hai| parantu rAma-kathA ke cAhe kisI bhI pArzva ko kyoM na sparza kiyA jAye, rAma kI varcasvitA to usameM banI hI rahatI hai / 'sAketa' meM kavivara maMthilIzaraNa gupta UrmilA ko nAyikA banA kara bhI lakSmaNa ko apane mahAkAvya kA nAyaka nahI banA sake / vastutaH, rAma bhAratIya jIvanAdarza ke eka pAvana pratIka bana gaye haiM aura unake sarvAMgapUrNa jIvana meM pratyeka kavi ko apane abhipreta kI prApti ho jAtI hai| rAma-kAvya kI bRhat zRGkhalA meM navInatama kar3I hai---prAcAryazrI
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] pragni-parIkSA : eka adhyayana [ 256 tulasI kI agni-parIkSA, jo san 1961 meM prakAzita huI hai| rAma-kathA ke sambandha meM apane dRSTikoNa kA pratinidhitva karate hue prAcAryazrI tulasI ne 'prazasti' meM spaSTa kahA hai : rAmAyaNa ke haiM viviSa rUpa anurUpa kathAnaka grahaNa kiyA, nizchala mana se kalanA dvArA samucita bhAvoM ko vahana kiyA, vAstava meM bhArata kI saMskRti hai rAmAyaNa meM bola rahI, apane yuga ke saMvAdoM se vaha jJAna-graMthiyAM khola rhii| AcAryazrI tulasI terApaMtha ke navamAcArya, aNuvrata-Andolana ke pravartaka evaM jana-darzana ke eka mahAna vyAkhyAtA ke rUpa meM rASTra-vyApI khyAti prApta kara cuke haiM, parantu unake kavitva kA paricaya prASAbhUti ke prakAzana ke sAtha hI prApta hotA hai| janmanA rAjasthAnI hone ke kAraNa rAjasthAnI bhASA meM prAcAryazrI tulasI dvArA viracita vipula kAvya-sAmagrI vidyamAna hai, jisameM pUrvAcArya zrIkAlagaNI ke jIvana se sambaddha carita-kAvya 'zrI kAlU yazovilAsa' pramukha rUpa se ullekhya hai| vigata varSoM meM uttarI evaM madhya bhArata meM vicaraNa karane ke pazcAt hindI kAvya-sRjana kI ora Apake AkarSaNa kA mUtrapAta hotA hai| 'agni-parIkSA' meM rAmAyaNa ke uttarArddha kI kathA hai, jo rAma ke laMkA-prasthAna se prArambha hokara agniparIkSitA mahAsatI sItA ke jayanAda ke sAtha samApta hotI hai| spaSTataH prAcAryazrI tulasI kA mAlocya kAvya rAma-kAvya kI jaina-paramparA ke antargata hI parigaNita kiyA jA sakatA hai| prAcAryazrI tulasI ke rAma gosvAmI tulasIdAsa ke rAma kI bhA~ti "vyApaka, akala, anIha, aja nirguna nAma na rUpa / bhagata hetu nAnA vidha karata caritra anuup|" vAle maryAdAvatAra nahIM hai| ve pAThaveM baladeva haiM aura unakI gaNanA lakSmaNa evaM rAvaNa ke sAtha triSaSTi mahApuruSoM meM kI jAtI hai| jaina matAnusAra rAma ne apane jIvana ke saMdhyA kAla meM sAdhu-jIvana aMgIkAra kiyA thA aura karmakSaya kara siddha purupa bana gae the| jainoM ke rAma mokSa-pradAtA nahIM hai, unhoMne svayaM apanI jIvana-mukti ke lie sAdhanA kI thii| hA~, isameM sandeha nahIM ki aAja rAma eka jIvana-mukta mahApuruSa siddha haiN| 'agni-parIkSA ke datharatha bhI rAma-vanavAsa ke bAda jaina-dIkSA grahaNa kara lete haiN| bharata rAma se kahate hai 'lI pUjya pitAjI ne diikssaa|' rAma ke ayodhyA pratyAgamana ke bAda bharata bhI jaina sAdhutva svIkAra karane meM vilamba nahIM karate haiM : bharata tvarita muni bana cale, phara jAgata suviveka / vAsadeva-baladeva kA hamA rAjya-abhiSeka / isa prakAra yaha spaSTa hai ki 'agni-parIkSA' kA praNayana vAlmIkIya rAmAyaNa kI paramparA meM na hokara, 'pauma cariya' ke praNetA vimala mUri kI jaina rAmAyaNa-paramparA meM huA hai| jainoM meM bhI rAmAyaNa kI do paramparAeM milatI haiM, parantu guNabhadra aura puSpadanta ke 'uttara purANa' meM, jo digambara sampradAya meM hI adhika pracalita rahe haiM; sItA ke parityAga aura agni-parIkSA kI ghaTanA kA kahIM ullekha taka nahIM kiyA gayA hai| ataH prAcAryazrI tulasI kI 'agni-parIkSA' kA sambandha vimalamUri ke 'pauma cariya' kI paramparA se hI sthApita kiyA jA sakatA hai| Alocya kAvya ke kathAtmaka vikAsa para bhI 'pauma cariya' kA suspaSTa prabhAva hai| rAma ke dvArA sItA kA parityAga, vanajaMgha dvArA mInA kA saMrakSaNa, nArada dvArA lavaNAMkuza ko mAtA ke apamAna kI kathA sunAyA jAnA, rAma-lakSmaNa ke sAtha lavaNAMkuza kA yuddha aura antataH sItA kI agni-parIkSA Adi ghaTanAoM kA vidhAna 'pauma cariya' kI parampAnusAra hI kiyA gayA hai| 'agni-parIkSA' meM agni snAtA sItA kA pratyujjvala caritra hI pramukha rUpa se upasthita kiyA gayA hai| DaoN. mAtAprasAda gupta ke zabdoM meM "vaidika sAhitya meM 'sItA' zabda kA prayoga adhikatara hala se jotane para banI huI rekhA ke lie hamA hai| kintu eka sItA kRSi kI adhiSThAtrI devI bhI hai| eka anya sItA sUrya kI putrI hai| videhatanayA sItA vaidika
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. ] pAcAyacI tulasI abhinandana pragya sAhitya meM nahIM hai|" baidika sAhitya meM sItA kA ullekha kevala 'rAmottara tApanIyopaniSad' meM milatA hai, jo sAhityazodhakoM dvArA kAla-krama kI dRSTi se arvAcIna ThaharAyA gayA hai| DaoN0 kAmila bulke ke matAnusAra "vaidika sItA kA vyaktitva aitihAmika na hokara lAMgala paddhati ke mAnavIkaraNa kA pariNAma hai|" pracalita bAsmIki rAmAyaNa meM sItA ko bhUmijA bhI kahA gayA hai| "eka dina rAjA janaka yaja-bhUmi ko taiyAra karane ke lie hala calA rahe the ki eka choTI-sI kanyA miTTI meM niklii| unhoMne use putrI-svarUpa grahaNa kiyA tathA usakA nAma mInA rakhA / sambhava hai ki bhUmijA sItA kI alaukika janma-kathA sItA nAmaka kRSi kI adhiSThAtrI devI ke prabhAva se utpanna huI ho|" guNabhadrakRta 'uttarapurANa' ke anumAra mItA rAvaNa kI putrI thI aura mandodarI ke garbha se usakA janma hayA thaa| isI prakAra parAjA sItA, raktajA sItA aura agnijA sItA kI kalpanAeM bhI aneka paurANika kathA-kAvyoM meM milatI haiN| viSNu ke avatAra rAma kI patnI sItA ko bhI viSNa kI patnI lakSmI kA avatAra mAnA gayA hai| bhaktapravara tulasIdAsa ne sItA ko prabhu kI zakti-yoga mAyA ke rUpa meM prastuta kiyA hai, jo kevala viNa kI patnI kA avatAra mAtra nahIM, pratyuta svayaM sRSTi kA sRjana, pAlana aura saMhAra karane meM samartha sarvazaktimatI hai : jAsu aMza upajahi guna khaanii| praganita lacchi umA brhmaanii| bhakuTi vilAsa jAsa jaga hoii| rAma bAma visi sItA soii| 'agni-parIkSA meM prAcAryazrI tulasI ne sItA ko mahAmAnava rAma kI mahIyasI mahiSI ke rUpa meM citrita kiyA hai aura yaha caritra prA~suoM se dhula kara aura grAga me jala kara tAta kundana kI naraha sarvathA niSkalaSa ho gayA hai| patnI ke rUpa meM rAma kI ardhAGginI bana kara bhI vaha prabhAginI hI rahI : ___ jabase isa ghara meM prAI isane duHkha hI paHkha dekhA, patA nahIM becArI ke kaisI karmoM kI rekhA ? pRthvI kI putrI ko bhI agara apanI sarvasahA mAtA kI bhAMti sabakA padAghAta sahana karanA par3A ho to isame Azcarya hI kyA ? 'agni-parIkSA' meM prAcAryazrI tulamI ne usI prathumatI sItA ko nAyikA ke pada para pratiSThita kiyA hai jisakI palakoM meM AMsuoM kI AdratA ke sAtha satItva kA jvalanta teja bhI hai| usameM nArItva ke prAtma-gaurava kI bhAvanA sadeva pragAr3ha rUpa meM parilakSita hotI hai| vaha rAma ke mAdhyama se puruSa jAti ke atyAcAra ko saharSa sahana karatI huI bhI apane antara meM vidrohiNI hai / vAlmIki aura tulamI kI sItA umake sAmane nananayanA aura mUkavacanA nirIhA nArI pratIta hotI hai| yuga ke prabhAva se Adhunika yuga kI prabaddha nArI-cetanA se prAcAryazrI tulasI bhI aprabhAvita nahIM raha sake haiN| 'sAketa' kI sItA aura milA kI Atyantika komalatA aura kAtaratA kA prAyazcitta zrI maithilIzaraNa gapta ne bhI 'viSNupriyA' meM kiyA hai| 'agni-parIkSA kI sItA rAma se upAlambha ke rUpa meM jo kucha kahanI hai, usameM yuga-yuga se padadita aura pravaMcita nArI jAti kI vaha marma-vedanA bhI milI huI hai, jo vidroha kI sImA-rekhA ko sparza karane lagI hai : hAya rAma! kyA nArI kA koI bhI mUlya nahIM hai ? syA usakA prauvArya, zaurya puruSoM ke tulya nahIM hai ? prAcAryazrI tulasI eka dharma-sampradAya-terApaMtha ke prAcArya hai| bacapana se hI paramparA aura maryAdA ke pAlana karane aura karAne kA unakA cirAcarita abhyAsa rahA hai| isalie unase yaha AzA karanA to durAzA hI hogI ki ve kisI bhAva-pratikriyA ke prAveza meM prAkara nArI ke vidroha kA zaMkhanAda karane lagaMge, parantu 'agni-parIkSA' kI kucha jvalanta paMktiyA~ nArI ke nipIr3ana aura puruSoM ko svecchAcAritA aura svArthaparAyaNatA ko itanI prakharatA ke sAtha upasthita karatI haiM ki samAja kA yaha mUlabhUta vaiSamya-jo aura kucha bhI ho, satya aura nyAya ke prAdhAra para pratiSThita nahIM hai-apanI nagna vAstavikatA ke sAtha hamAre sAmane A jAtA hai| nArI kA astitva rahA nara ke hAthoM meM, nArI kA vyaktitva rahA nara ke hAthoM meM,
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya] agni-parIkSA : ekamadhyapana [ 261 hai puruSoM ke lie bulo yaha basudhA sArI, para nArI ke lie sabana kI caardiivaarii| kyA pairoM ko nRtI nArI? jA sahe mApadAeM saarii| sihanAda-vana meM (jisakA nAma hI roMgaTe khar3e karane vAlA hai ) ghora nirAzA ke kSaNoM meM bhI sItA eka sannArI ke rUpa meM apane prAtma-bala ko jAgRta karatI hai aura isa prANAntaka saMkaTa ke halAhala ko amRta banA kara pI jAtI hai| tabhI to lakSmaNa kahate haiM : sahaja sukomala sarala, garala ko amRta karato sotA viSama paristhitiyoM meM jo kabhI nahIM bhaya bhItA sItA ne apane prakhaNDa satItva ke badale kyA nahIM pAyA-nirvAsana, nitina, nindA, lAMchanA aura antataH puruSa kA vizvAsaghAta ! parantu vidhi kI ye viDambanAeM usake prANoM ke satva kA zoSaNa nahIM kara sakI / sItA ne jahara ke ghaMTa para ghuTa pIkara hI nArI ke lie jIvana kA yaha tattva-darzana prApta kiyA thA : apane bala para nArI tujhe jAganA hogA, kRtrima prAvaraNoM ko tujhe tyAganA hogaa| kho santulana bhIta ho nahIM bhAganA hogA, satya kAnti kAmabhinava mastra bAganA hogaa| 'agni-parIkSA meM sonA eka parityaktA patnI ke rUpa meM hI nahIM, eka mahimAmayI mAtA ke rUpa meM bhI hamAre sammukha upasthita hotI hai| usakA patnItva cAhe pAhata ho, lekina usakA mAtatva lavaNAMkuza jaise putra-rala pAkara saphalamArthaka hai / ve jaba mAtA ke apamAna kA pratizodha lene ke lie rAma aura lakSmaNa jaise vizva-vizrata vIroM se lar3ane ke lie taiyAra ho jAte haiM to unheM ina navala kizoroM se lar3ane meM eka prakAra kA sahaja sakoca ho pAtA hai / isa avasara para sItA ke sapUtoM kI projasvinI vANI gUMja uThatI hai : / kahaNA kisI dIna para karanA, jholI kisI hIna kI bharanA, dayA pAtra hama nahIM tumhAre, kyoM phailAyeM hAtha ? lavaNAMkuza jage putroM ko pAkara mItA kucha kSaNoM ke lie pati kI pravaMcanA ke antardAha ko bhI bhUla gaI hogii| mAtA ke rUpa meM hI nArI puruSa kI pravaMcanA aura pratAr3anA ke Upara uTa pAtI hai| sambhavataH nArI apane putra ke rUpa meM hI puruSa ko apane sarvAntaHkaraNa se kSamA kara jAtI hai / pAtA ke apamAna kA zodha satputroM ke dvArA hI hotA hai : saspatra kabhI yoM mAtA kA apamAna nahIM saha sakate haiM, pAte hI sacamuca zubha abasara ve mauna nahIM raha sakate haiN| prAcAryazrI tulasI ne kauzalyA aura sItA ke rUpa meM mAta-hRdaya kI navanIta komalatA pIra marma-madhuratA ko sajIva rUpa meM upasthita kara diyA hai| lakSmaNa ke vana se loTa pAne para mAtA sumitrA pUchatI hai, "tumhAre ghAva kahAM lagA thA? jarA mujhe vaha jagaha to dikhlaao|" kautuka priya nAradajI bhI mAtA kI mahimA gAte hae sunAI par3ate haiM : vAtsalya bharA mAM ke mana meM, mAdhurya bharA mAM ke tana meM, usa sneha-sudhA ko saritA kA rasa tumheM pisAne mAyA huuN|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [prathama sunatI jaba suta kA kiJcit duHkha, pIlA par3a jAtA usa kA mukha, usakI udvelita prAtmA ko maiM tumheM dikhAne pAyA huuN| 'agni-parIkSA' ke aneka pRSTha parityaktA sItA ke prAsumoM se gIle hai| mItA ke viraha-varNana meM kevala pativiyoga janya vedanA kI hI abhivyaMjanA nahIM hai, apane satItva para kie gae sandeha kI cubhana, nArItva ke apamAna kI kasaka aura pati ke dvArA dI gaI pravaMcanA kI prANAntaka pIr3A kA bhI samAveza hai| garbhavatI avasthA me siMhanAda-vana me nitAnta nirAzraya chor3e jAne para usake sammukha sabase pahale to kahA~ jAU~ ? kyA karU~ ? kI samasyA A upasthita huI hogI : ambara se meM girI hAya ! aba nahIM jhelatI dharatI, Tukar3e-Tukar3e hAya ho rahA, ro-ro mAheM bhrtii| sItA ke karuNa krandana meM jIvana ke kucha aise karuNa aura kaThora satya prakaTa hue haiM, jo maryAdA puruSottama ke isa karma ko amaryAdita siddha karate hue pratIta hote haiM : yadi kucha mamatva mana meM hotA karate na kabhI vizvAsaghAta, kyoM hAtha pakar3a kara lAe the, jo nibhA na sakate nAtha ! sAtha / sItA ke vedanAmaya udgAroM meM eka prakAra kI vidagdhatA hai, jo kevala hame bhAvolina hI nahIM karatI, vicArotejita bhI karatI hai| rAma kI saMkaTApanna evaM dvidhAgrasta manaHsthiti ko bhI kavi ne lakSya kiyA hai| bar3e gambhIra antadvandva aura vicAra-manthana ke pazcAt (yadyapi 'agni-parIkSA meM usakA sAGketika varNana hI huA hai) rAma sItA kA parityAga karane ke lie prastuta hote haiN| kintu rAghava kA hRdaya pAndolanoM se thA bharA, ghUmatA bhAkAza Upara, ghUmatI nIce dharA / sItA agara siMhanAda-cana ko apane kuharI ke se karuNa krandana se vihvala kara rahI thI, to rAma ke lie bhI ayodhyA kA sukha-zayanAgAra kaNTaka-vana bana gayA thA / tulasI ke rAma apahRtA sItA kA patA khaga, maga aura madhukara-zreNI se pUcha sakate the, parantu apanI hI prAjJA se sItA ko niSkAsita karane vAle rAma usakA patA kisase pUchate ? rAma sItA ko ayodhyA ke rAjamahaloM se nikAla kara bhI use apane hRdaya meM nahIM nikAla sake / sItA ke viyoga meM rAma ko: lagate phoke sarasa svAda pakavAna bhI, kusuma sukomala zayyA tokhe tIra-so, nahIM suhAte sukhakara madu paridhAna bhI, malayAnila bhI dAkhava prly-smiir-sii| antataH rAma aura sItA kA milana hotA hai-unake maMgajAta lavaNAMkuza ke prabala parAkrama se ! sItA mAtA ke ye putra apane bAhu-bala ke dIpta prakAza meM rAma ke saMzayAcchanna netroM ko nimIlita karate haiN| rAma aura lakSmaNa kI senA ke rakta-pravAha dvArA ve apanI mAtA para akAraNa lagAI gaI kalaMka-kAlimA ko dho DAlate haiM / nArada ke mukha se apanI mAtA ke apamAna kI kathA ke zravaNa mAtra se unakA khUna khaulane lagatA hai| hai kahA~ ayodhyA ? rAma kahA~ ? mAtA ke dvArA bArabAra samajhAe jAne para bhI unake Akroza kA uttAla bega zAnta nahIM hotaa| apanI mAtA ke apamAna kA pratikAra karane ke lie ve ayodhyA para AkramaNa kara hI dete haiN| prArambha meM rAma aura lakSmaNa isa yuddha ko bAla-lIlA samajha kara gambhIratA se nahIM lete| parantu lavaNAMkaza kI bhayaMkara mAra-kATa ko dekha kara unako bhI lar3ane ke lie prastuta honA par3atA hai| yuddha-varNana meM bhI prAcAryazrI tulasI ne apanI kAvya-pratibhA kA prazasta paricaya diyA hai| raNodyata rAma kA raudra rUpa draSTavya hai:
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyAya 1 agni-parIkSA : eka adhyayana [ 263 aruNa netra niSkaraNa havaya, tyoM niSprakampa niHsneha, thara-thara apara kzana se usate, zastra-susajjita deha, soca rahe jana are ! ho gayA hai kisakA vidhu vAma ! bhakuTi car3hI hai, bar3I vyagratA, phar3aka rahe bhuja-daNDa, kar3aka rahe bijalI jyoM ripu ko kara deMge zata-khaNDa, hai pracaNDa kodaNDa hAtha meM mUrta rUpa jyoM sthaam| parantu roSAruNa hone se hI yuddha nahIM hotaa| rAma-lakSmaNa bhale hI lavaNAMkaza ko nahIM pahacAnate hoM, para rakta to rakta ko pahacAnatA thaa| unake astra ho jaise Aja unako chala rahe the, ve phaike kidhara hI jAte the aura jAkara lagate kidhara hI the| ratha jarjara ho gae, azva grAhata ho gae, senA zithila ho gii| nAradajI phira rahasyodghATana karane pahuMca jAte haiM / lavaNAMkuza kA paricaya pAkara rAma-lakSmaNa astroM ko chor3a kara aura ratha se utara kara unase milane ke lie daur3a par3ate haiM : putra pitA se, pitA putra se, parama mukti mana milate haiN| zazi ko dekha sindhu, ravi-darzana se paMkaja jyoM khilate haiN| vinaya aura vAtsalya barasatA hai bhIgI palakoM ke dvaaraa| sneha-sudhA se siJcita kaNa-kaNa mAja ayodhyA kA saaraa| yuddha ke A~gana meM jahA~ pahale talavAroM meM talavAra mila rahI thIM, vahA~ bAha me bAha aura vakSa se vakSa milate haiN| prAcAryazrI tulasI ne isa Akasmika bhAva-parivartana kA bar3A hRdayagrAhI varNana kiyA hai : pala bhara meM hI vIra raudra rasa badala gayA harSotsava meM, zIghra upa pratizoSa-bhAvanA parivartita premobhava meN| kSaNa bhara pahale jo lar3ate the ve mApasa meM gale mile, palaTa gayA pAsA hI sArA, phUla aura ke aura khile| yuddha-prakaraNa ke pazcAt sItA kI agni-parIkSA kA prasaMga upasthita hotA hai / kapipati mugrIva paNDarIkapura meM mItA kI sevA meM upasthita hote haiM aura unakA abhinandana karate hue kahate haiM : kula kamale! kamanIya kale! pramale ! pracale ! sannArI, sahaja subate / saumya suzIle! pananumeya avikaarii| sugrIva ke dvArA rAma kI aora meM AmantraNa kI bAta sunakara sItA kA davA huA vikSobha phaTa par3atA hai| gotA ke bhAvodgAroM meM nArI kI vedanA hI nahIM, umakA vidroha bhI murita ho uThA hai : kapipati ! maiM bhUlo nahIM vaha bhISaNa kAntAra, nahIM aura aba cAhie svAmI kA satkAra / mItA kahatI hai-"rAma kI dharohara lavaNAMkuza-mai unheM sauMpa cukI haiN| rAma ima kulaTA ko ayodhyA jaisI puNya nagarI meM bulAkara usa nagarI ko kalaMkita kyoM karanA cAhate haiM ? hA~, agara ve merI parIkSA lekara merA kalaMka utAranA cAheM, to maiM saharSa ayodhyA jAne ke lie prastuta hai|" rAma sItA ke dRDha satItva ke prati apane mana meM apratihata AsthA hote hue bhI jar3a janatA ko zikSA dene ke lie sotA kI agni-parIkSA karane ko prastuta ho jAne haiN| mahendrodyAna ke nibhata kSaNoM meM jaba rAma sItA ke sAmane apanI saphAI kA bayAna dene lagate hai to unheM sItA do TUka javAba detI hai : jIvana bhara meM sAma rahI, phira bhI pAye pahicAna nahIM, kahalAte ho antaryAmI, kisa bhrama meM bhUle hosvAmI!
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 bhAcAyacI tamasI abhinandana panca "sItA apane satItva kA pramANa dene ke lie magni-kuNDa meM praveza karatI hai, isa para agni-kuNDa tAlAba meM badala jAtA hai aura usakA jala cAroM ora bar3hane lagatA hai| jaba pAnI logoM ke kAnoM taka pahu~catA hai, ve sItA se prArthanA karane lagate haiM aura pAnI kama ho jAtA hai|" ina carama kSaNoM meM satI sItA ke jaya-jayakAra ke sAtha prAcAryazrI tulasI ne apane kAvya kA carama samApana kiyA hai| eka bhavya, prazasta aura udAta vAtAvaraNa meM kAvya kI parisamApti hotI hai| sItA hema kI taraha zuddha hone para bhI isa agni-parIkSA meM se aura bhI ujjvalatara hokara nikalatI hai : binA hutAzana-snAna kiye hotA sone kA tola nahIM, nahIM zANa para car3hatA taba taka hIre kA kucha mola nhiiN| pratyeka prabandhakAra ko apane AdhArabhUta kathAnaka meM se prabandhaucitya ke anurUpa grahaNa aura tyAga karane kA adhikAra hotA hai| prAcAryapravara ne adhikAMzataH jaina-paramparA meM pracalita kathAnaka ko hI svIkAra kiyA hai, parantu katipaya prasaMgoM meM navobhAvanA kA camatkAra bhI dekhane ko milatA hai| jaba rAma ayodhyA meM lauTa kara pAte haiM to bharata kA yaha upAlambha kitanI abhinna prAtmIyatA se bharA huA pratIta hotA hai : haraNa hamA bhAbhI kA phira bhI mujhe smaraNa taka nahIM kiyA, bhora kuzala sanveza hameM lakSmaNajI kA bhI nahIM diyA, raNa meM sabako bulA liyA, para merI yAda nahIM AI usI pitA kA putra kaho, kyA thA na ApakA ho bhAI ? rAma kA uttara kevala bharata kA niruttara hI nahIM karatA, use gurutara gaurava-garimA se bhUpita bhI kara detA hai : kara prajAjanoM kA saMrakSaNa tU ne bhArI gaurava pAyA, meM eka siyA ko pUrNatayA vana meM na surakSita rakha paayaa| isI prakAra-sItA tyAga ke prasaMga meM rAma kevala sunI-sunAI bAtoM para hI nirbhara na raha kara, svayaM chayaveza banA kara ayodhyA ke jana-samAja meM ghUmate haiN| sItA-tyAga ke mUla meM sthita lokApavAda ke pAtaka ko ghaTanAtmaka prAdhAra dene ke lie vibhinna kRtikAroM ne dhobI ke vRttAnta, rAvaNa ke citra, bhUga-zApa, zuka-zApa Adi kI kalpanAeM kara DAlI hai| dhobI ke vRttAnta kA prAcInatama ullekha somadevakRta 'kathA saritsAgara' meM milatA hai aura sambhavataH mUla grantha gaNADhya kI 'bar3aDha kahA' meM bhI rahA hogaa| sItA ke pAsa rAvaNa kA citra milane kI ghaTanA kA varNana sarvaprathama hemacandrAcArya ke 'jaina rAmAyaNa' meM milatA hai| prAcAryadhI tulasI ne prasaMgataH rAvaNa ke citra aura dhobI ke vRttAnta kA bhI ullekha kiyA hai| vAstavikatA to yaha hai ki sItA-syAga kA mUla kAraNa lokApavAda kA aAtaMka hI rahA hai, jise prasiddha rAjanInizAstrI jaoNna sTuarTa mila ne jana-mata kA atyAcAra (Tyranny of the Public opinion) kahA hai| prAcAryazrI tulasI ne jar3ajanatA kI mUDha matavAditA kA marmagrAhI citraNa ina paMktiyoM meM kiyA hai : hai pravAha garI janatA kA, asthira jyoM zikharastha ptaakaa| kSaNa meM idhara-udhara ho jAtI, nahIM sahI cintana kara paatii| 'agni-parIkSA' ke kalA-pakSa kA mUlyAMkana karate hue hameM yaha smaraNa rakhanA hogA ki eka dharmAcArya hone ke nAte prAcAryazrI tulasI kalA-pakSa ko aikAntika mahatva nahIM de sakate the| isameM jo kalAtmaka utkarSa hai, vaha to sahaja siddha hai| prAcAryapravara kI dRSTi se kAvya kA prAnanda cAhe goNa na ho, parantu usakA naitika mUlya sarvopari hai| parantu kAvya dhArmika hone para bhI kAvya hI rahatA hai, usameM naitika prabodhana bhI hotA hai to kalAtmakatA ke mAdhyama se hI hotA hai| 'agniparIkSA' kI saphalatA isI meM hai ki isameM eka dharma-bhAvanA se anuprANita kathA kA nirvAha bhI vizuddha mAnavIya bhAva- bhUmikA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 agni-parIkSA eka [ 265 para huA hai| dharma-bhAvanA kAvya ke nIra meM hI kSIra kI taraha sammidhita ho gaI hai| yaha Upara se mAropita anubhava nahIM hotI ho, alaMkAra-vidhAna ke antargata jaina dharma ke siddhAntoM evaM dArzanika tathyoM kA sthAna-sthAna para ullekha huA hai| mahAkavi tulasIdAsa ne bhI naitika evaM dArzanika tathyoM kA nirUpaNa isI prakAra upamAno ke rUpa meM yathAprasaGga kiyA hai| yathA - "bUMda praghAta sahe giri kaise, khala ke vacana santa saha jaise / " 'agni parIkSA' meM prAcAryazrI tulasI ne paramparAgata evaM rUr3a upamAnoM kA parityAga kara apane alaMkAra-vidhAna ko kahIM-kahIM jaina darzana kI tAtvika mAnyatAoM para bhASArita kiyA hai| isase jahA~ alaMkAra- vidhAna meM eka prakAra kI navInatA aura vilakSaNatA kA samAveza huA hai, vahA~ ekAdha sthAna para durbodhatA bhI zrA gaI hai| kucha paMktiyA~ to vAstava meM bar3I hI cAmatkArika evaM anuraJjanakArI bana par3I haiN| lakSmaNa rAma se kahate haiM : abhavI mukta bane to bhI kabhI na aloka meM cAhe pudgala daudd'e| catA bhAbhI ghaTana pativrata tor3e zobhita ma kI goda meM donoM puSya nidhAna / hote kyoM cAriSya meM sabhya banAna kahIM-kahIM gUr3ha dArzanika siddhAnta para prAdhArita hone ke kAraNa upamAna durbodha ho gae hai, parantu jaina-darzana kI sAmAnya mAnyatAoM se paricita pAThakoM ke lie ye rasapUrNa hI siddha hoNge| yathA : svalpa-sI bhI vRSTi hotI, siddha pratyupayoginI, sajaga muni ko kiyA saMvara- nirjarA saMyoginI / bhAratIya sAhitya meM to vaidyaka, gaNita aura jyotiSa zAstra se bhI upamAnoM kA cayana karane kI pravRtti rahI hai, yataH prAcAryazrI tulasI kA yaha alaMkAra-vidhAna kucha navInatA aura vilakSaNatA lie hue hone para bhI apratItva doSa kA yotaka nahIM hai| loka-jIvana ke nikaTa samparka meM rahane ke kAraNa prAcAryazrI tulasI ne agni parIkSA meM muhAvaroM aura lokoktiyoM kA bhI pracuratA se prayoga kiyA hai| muhAvaredAnI kI dRSTi se 'agni parIkSA' khar3I bonI ke kisI bhI kAvya se Takkara le sakatI hai| 'kAmAyanI' meM to jaise muhAvaroM kA akAla hI hai / kucha muhAvare aura lokoktiyA~ sahaja hI hamArA dhyAna AkRSTa karatI haiM. 1. pUrNa bhara kara ghar3A jaise phUTatA hai pApa kA / 2. car3he aura paidala donoM kI loka majAka ur3Ate / 3. eka guphA meM do-do mRgapati, eka myAna meM do talavAra / 4. bhara bUMda-bUMda se ghar3A, bar3A vaha deza-rASTra nirmAtA hai / kahIM-kahIM bhASA kA sahaja sarala pravAha hI bar3A prabhAvakArI bana gayA hai| yathA senA hai yA lAe ho, bhAr3e ke pakar3a-pakar3a raMgarUTa, kevala bhaganA hI sIkhe, ye mAno registAnI UMTa prakRti-varNana ko 'agni-parIkSA' meM pramukhatA to prApta nahIM ho sakI hai, parantu jahA~ kahIM prAcAryazrI tulasI ne prakRti kI ora dRSTipAta kiyA hai, unhoMne kucha bimbagrAhI citra upasthita karane meM saphalatA prApta kI hai| kucha sthala to nirAlA kI 'rAma kI zakti pUjA' ke 'ugalatA gagana ghana andhakAra' kA smaraNa karAte hai| prakRti varNana prAyaH sarvatra kathApravAha ko pUrva-pITikA dene ke lie hI upayukta huA hai| parantu sadhI huI kalama se do-cAra rekhAoM meM hI jo citra aMkita kie gae haiM, ve hamAre sammukha pUrNa cimba upasthita karane meM samartha haiM abhra, prabanI, sara-sarovha, bAnta zAnta nitAnta the, saritsAgara yAda raha-raha ho rahe the|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya vihaga, pannaga, ya-catuSpada, sarvataH nistabdha the, huI pariNata gati sthiti meM, zamda bhI niHzamba the| antima paMkti meM zabda bhI niHzabda the kaha kara nIravatA kI parAkASThA ko sUcita kiyA gayA hai| prakRti-varNana adhikatara pAtragata bhAvanAmoM ke anurUpa hI huA hai| siMhanAda-vana kI durgamatA, nirjanatA aura bhayaMkaratA kA prastuta varNana vAtAvaraNa ke bhayakArI prabhAva ko aura bhI gaharA kara detA hai : dhana-viDAla, bhRgAla zUkara haiM paraspara sar3a rahe, hirava mada karate kahIM dantUzaloM se bhir3a rhe| prabala puNyAchoTa karate kahIM mRgapati ghUmate, bher3iye, bhAla, bhayaMkara, ghora zvApara jhUmate / 'pucchAchoTa' prAdi vyaMjaka zabdoM kA cayana bhI aisA kiyA gayA hai ki jo eka bhayakArI vAtAvaraNa kA bolatA humA citra upasthita kara detA hai| agni-parIkSA ke pramaMga meM agni-kuNDa ke varNana me bhI lekhanI me tUlikA aura zabdoM meM rekhAoM kA kAma liyA gayA hai : ambara se sambara maNi kI, nava kiraNeM bhU para utara rahI, agni-kuNDa ko jvAlAyeM, ambara chUne ko ubhara rhiiN| mAlocya kAvya meM sarga baddhatA to avazya hai, parantu paramparAgata zAstrIya vidhAna ke anusAra eka sagaM meM eka hI chanda kA prayoga nahIM kiyA gayA hai| chandobheda sargAnta meM na hokara sthAna-sthAna para svacchandatApUrvaka hotA gayA hai| hoM, chandobheda ke pIche bhAva-bheda kI prakRta preraNA avazya vidyamAna hai| sambhavata: 'agni-parIkSA' ke sudhI sampAdaka ne isameM gInoM kA bAhulya dekhakara hI ise pragIta kAvya kahA hai / anyathA, yaha pragIta kAvya na hokara eka kathA-kAvya hI hai, jisameM yathAsthAna bhAva-prakAzana ke lie loka-layAzrita gItoM kA prAzraya liyA gayA hai / anyathA, vAstavikatA yaha hai ki 'agniparIkSA' ko usa rUpa meM pragIta-kAvya (Lyrical Poetry) nahIM kahA jA sakatA, jisa artha meM kAlidAsa ke meghadUta, prasAda ke prAmU aura mAketa ke navama sarga ko kahA jA sakatA hai| isameM bhAvanA kI pragItAtmaka taralatA, mUkSmatA evaM komalatA ke sthAna para ghaTanAzrita kathAtmakatA kA prAdhAnya hai / kathAnubandha kI dRSTi se bhI yaha pragItAnmaka (Lyrical) kI apekSA mahAkAvyAtmaka (Epic) hI adhika hai| 'agni-parIkSA' hindI kI rAma-kAvya-parampaga meM eka adyatana kRti ke rUpa meM sAhitya-samIkSakI kA dhyAna avazya hI prAkRSTa kregii| saMbhavataH Adhunika bhAratIya bhApAyoM meM jaina paramparAnuvartI rAma-kAvya kA yaha prathama prayoga hai / parantu yaha sarvathA paramparAnuvatinI kRti nahIM hai, isameM Adhunika yuga kI prabuddha nArI-cetanA kA sAkSAtkAra hotA hai aura jIvana ke badalate hue mUlyoM kA isa para spaSTa prabhAva hai| eka dharmAcArya kI kRti hone ke nAte isake sAhityika evaM kalAtmaka mUlya meM koI antara nahIM pdd'taa| hindI-maMsAra aba prAcAryazrI tulasI ko eka prabandhakAra ke rUpa meM pahacAnane lagA hai aura unakI AgAmI kRtiyoM kI bhI utsAhapUrvaka pratIkSA kI jaaegii| hindI ke pradyatana kAvya-rUpoM evaM kAvyapravRttiyoM ke nikaTa samparka meM pAne ke lie yatheSTa samaya kA prabhAva rahate hue bhI prAcAryapravara ne sAhitya-sAdhanA ko apane jIvana meM eka pramukha sthAna pradAna kiyA hai| unake terApaMtha sampradAya ke mAdhuoM evaM sAdhviyoM meM kAvyArAdhanA kI pravRtti bahuta dinoM se cala rahI hai| 'agni-parIkSA' meM satI mItA ke amana dhavana caritra ko usakI agni-snAta pavitratA meM prastuta kiyA gayA hai| usameM nArItva kI cirantana mahimA aura usake jvalanta teja kA pAkhyAna hai / isa pApANamaya saMsAra meM nirantara prahAra mahana karate hue bhI nArI ne apane hRdaya kI navanIta komalatA ko prakSaNNa banAye rakhA hai| puruSa-hatya pASANa bhale hI ho sakatA hai, mAro-harayana komalatA ko kho sakatA hai|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 1 agni-parIkSA : eka adhyayana pighala-pighala unake mantara ko dho sakatA hai, ro sakatA hai, kintu nahIM vaha so sakatA hai| parantu nArI ke lie usakI mamatA aura madhurimA, usakI mevA aura samarpaNa yuga-yuga meM abhizApa hI siddha hue haiM / svayaM zakti kI pratIka hote hue bhI jaise vaha apane Atma-bala ko bhUlI huI hai| isa jAgRta Atma-cetanA ke abhAva meM hI usakA balidAna Aja bakarI kA balidAna banatA jA rahA hai| svayaM bali hone meM nArI kA gaurava rahA hogA, parantu puruSa ke dvArA bali kie jAne meM to usake bhAgya kI viDambanA hI hai| 'agni-parIkSA' kI sItA apane prakRta dharma kA pAlana karate hue apane Apako miTAne meM kahIM pIche nahIM haTatI hai, parantu vaha bakarI kI taraha mimiyAtI nahI hai, usakI vANI meM vaja kA garjana hai aura agni-kuNDa kI lapalapAtI huI lapaToM ke sAmane vaha nArI-jIvana ke eka mahAna satya kA pratyakSIkaraNa karatI hai: jAgRta mahilA kA mahatva, isa mahi-maMDala para amala rahA, jisane prANa-prahArI saMkaTa, praNa ko rakhane sabA sahA, usake yazakA ujjvala avirala avikala pravicala srota bahA, dikhalAyA hai havaya kholakara, samaya-samaya vIratva prahA, kar3hI jur3egI usameM mere isa unnata abhiyAna kii| balidAnoM se rakSA hogI nArI ke sammAna kii| prAtma-balidAna ke dvArA prAtma-sammAna kI rakSA karane vAlI jAgRta mahilA satI sItA ke ujjvala yaza kA yaha kAvya-srota pravAhita karane ke lie hindI-jagat prAcAryazrI tulasI kA cira prAbhArI rhegaa| AzA hai, jIvana ke zAzvata satyoM ke prakAza meM sama-sAmayika samasyAoM ke samAdhAna kI pora iGgita karane vAle aura kaI mahAkAvya ApakI puNya-pramU lekhanI se pramUna hoNge|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkAla yazovilAsa DA0 dazaratha zarmA ema0 e0, pI-eca0 DI0 rIDara, dillI vizvavidyAlaya carita-lekhana kI paramparA atyanta prAcIna hai| bhArata ne jisa kisI vastu yA vyakti ko prAdarza rUpa meM dekhA, use janatA ke samakSa prastuta karane kA prayatna kiyaa| eka Adarza vIra eka mAdarza rAjA, eka prAdarza puruSa vizeSa ka carita citrita karane ke lie maharSi vAlmIki ne rAmAyaNa kI racanA kii| jaina sampradAya ne bhI usI paramparA ko prakSuNNa rakhate hue kevala tIrthaMkaro ke hI nahIM, aneka zalAkA-puruSoM ke carita bhI hamAre sAmane prastuta kiye| cAhe to hama yaha bhI kaha sakate haiM ki hamArA itivRtta likhane kA DhaMga prAyazaH prAdarzAnuprANita rahA hai| prAcIna kAla meM aneka anya zUravIra, yoddhA aura rAjA bhI hue haiN| kintu bhArata ne unheM bhulA diyA hai| usake lie yahI paryApta nahIM hai ki kisI vyakti ne janma liyA, rAjya kiyA yA yuddha kiyA ho, vaha usameM kucha aura viziSTatA DhUMDhatA hai usameM vaha viziSTatA na ho to usake lie aise vyaktiyoM kA honA yA na honA eka barAbara hai| khyAti priya rAjAoM ne isa pravRtti ke parihAra-rUpa meM aneka prazastiyoM, tAmrapatroM aura darabArI kaviyoM ke kAvyoM dvArA apane ko amara karane kA prayatna kiyA hai| harSacarita, nava sAhasAMka carita, vikramAMka deva carina, dvayAzraya-kAvya, pRthvIrAja vijaya kAvya prAdi kucha aise grantha hai, jinameM rAjAoM kA yazogAna paryApta mAtrA meM vartamAna hai| kintu ye grantha bhI varNita rAjAoM kI mahattA se nahIM, zrapitu bANa, bihnaNAdi kaviyoM ke kavitva ke kAraNa jIvita hai| AdarzAnuprANita bhArata ke jIvana meM amaratva usI kRti ko milatA hai, jo hamAre sAmane kisI pradarza ko upasthita kare / vizeSataH jaina sampradAya meM to devAdhideva nahIM hai jo jJAna, zodha, mada, mAna, nobhAdi aThAraha doSoM se mukta ho usI ke guNagAna me mAnanda hai| usame hI jagamaraNAdi duHkhoM se mantapta logoM ko kucha nAma ho sakatA hai, usI ke prabhAva se prabhAvita hokara janatA kevalya mArga kI ora unmukha ho sakatI hai| sambhavataH isI bAta ko dhyAna meM rakhate hue AcAryazrI tulasI ne apane divaMgata guru grAcAryapravara zrI kAlUrAmajI kA carita 'zrIkAlU yazovilAsa' meM prastuta kiyA hai| bhASA bhI mukhyataH rAjasthAnI hI rakhI gaI hai, jisase saMskRta aura prAkRta me anabhijJa vyakti bhI zrAcAryavara ke upadeza aura jIvana se pUrNa lAbha uThA sakeM / zAstroM ke avataraNa mUla ardhamAgadhI Adi meM hai / kintu unake sAtha hI unakA rAjasthAnI anuvAda bhI prastuta hai / kAvya kA saMkSipta vRtta kAvya chaH ullAsoM meM vibhakta hai| pahale ullAsa kA prArambha tIrthakara nAbheya, zAntinAtha aura mahAvIra evaM svaguru zrI kAlUgaNI ko namaskAra karake kiyA gayA hai| isake bAda marusthala, marusthala ke nAgarika aura zrI kAlagaNI kI janmabhUmi khApara ( bIkAnera, rAjasthAna) kA varNana hai| isI nagara meM bovaMzIya copar3A jAti ke budhasiMha koThArI the| unake dvitIya putra mUlacanda aura koTAsara ke narasiMhadAsa luniyA kI putrI choMgA bAI ke suputra hamAre carita nAyaka zrI kAlagaNI ne vi0 [saM0] 1933 phAlguna zuklA dvitIyA guruvAra ke dina atyanta zubhagrahAdiyukta samaya meM janma liyaa| inakA janma nAma zobhAcanda thA, kintu mAtA-pitA prema se inheM kAlU khte| 1934 meM mUlacandajI ke divaMgata hone para mA~ inheM apane pIhara le gii| vahIM bAlyakAla se hI unameM vairAgya kI bhAvanA bar3hane lgii|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIkAlU yazoSilAsa [ 266 isI samaya terApaMtha ke paMcama prAcAryazrI mapavAgaNI kA saradAra zahara meM cAturmAsa humA aura mA, mAsI prAdi ke sAtha jAkara kAlagaNI ne unake darzana kiye| zrI kAlUgaNI kI prAkRti mAdi se zrI maghavAgaNI itane prabhAvita hae ki ve tadanantara unheM na bhUle / saMvat 1644 kI pAzvina zukla tRtIyA ke dina svAti nakSatra meM khUba bAje gAje ke sAtha bIdAsara meM unakI dIkSA huii| guru ke sAtha unhoMne aneka sthAnoM meM vihAra kiyaa| saMvat 1646 meM maghavAgaNI kA zarIra asvastha humA / kAlUrAmajI kI prAyu usa samaya choTI thii| isalie maghavAgaNI ne caitra kRSNa dvitIyA ke dina zrI mANikagaNI ko apanA uttarAdhikArI niyukta kiyA / paMcamI ke dina zrI maghavAgaNI kA svargavAsa haa| zrI kAlagaNI ko imame mahAn duHkha huaa| saMvat 1946 kI caitra kRSNA aSTamI ke dina mANikagaNI paTTAdhikArI bne| zrI kAlagaNI ne unakI samucita mevA kI / saMvat 1653 ke Azvina mAsa meM zrI mANikagaNI kA zarIra rugNa humA, kintu kartavyaniSTha gagIjI ne isa para kucha dhyAna na diyA aura kArtika kRSNA tRtIyA ke dina prasAra saMsAra kA tyAga kara diyaa| caturvidha saMgha ne milajala kara zrI DAlimagaNI ko saMghapati bnaayaa| zrI DAlimagaNIjI kI sevA meM rahate hue zrI kAlUgaNI ne aneka sthAnoM para apane prabhAvI vyAkhyAnoM se logoM ko raMjita kiyaa| isa samaya inhoMne bagar3a ke paM0 ghanazyAmajI se saMskRta vyAkaraNa kA adhyayana kiyA aura hema koSa-abhidhAna cintAmaNi, uttarAdhyayana evaM nandI (sUtra) Adi ko kaNThastha kiyaa| bAraha varSa taka kAlagaNI ne zrI DAlagaNI kI sevA kii| 1664 meM DAlagaNI canderI phuNce| vahIM ve asvastha ho gye| saM0 1966 kI bhAdrapada zuklA dvAdazI ke dina svargata haae| saMgha ne zrI kAlUgaNI ko siMhAsana para baitthaayaa| zrI DAlagaNI ke samvan 1966 prathama zrAvaNa vadI 1 ke patra me bhI unheM yahI mammati milii| bhAdrapada zuklA pUrNimA ke dina kAlagaNI jI kA pATotsava canderI nagara meM huaa| inhoMne prathama yAma me uttarAdhyayana kA aura rAtri ke samaya rAmacarita kA vyAkhyAna kiyaa| canderI ke bAda aneka sthAnoM meM vihAra kara kAlajI ne logoM ko upadeza diyA aura dIkSita kiyaa| dvitIya illAsa kA prArambha zrI mahAvIra svAmI ke smaraNa se hai| samvat 1968 meM kAlugaNI ne bIdAsara meM cAturmAsa kiyA aura aneka yogya sAghu aura sAdhviyoM ko dIkSita kiyaa| 1666 kA cAturmAma cUrU meM aura 1970 kA canderImeM huaaa| yahIM se ye bIkAnera meM dharma kI prabhAvanA ke lie pahu~ce / rAjya ke bar3e-bar3e saradAroM aura ucca rAjya karmacAriyoM ne inake darzana kiye aura aneka dIkSAeM huii| inhIM dinoM jarmanI ke prasiddha vidvAn, jaina zAstra ke mahAn paNDita aura aneka jana dharma-granthoM ke anuvAdaka DA0 harmana yAkobI bhArata pahuMce aura lADanUM meM zrI kAlUgaNI ke darzanArtha aaye| zrI kAlUgaNI ne yAkobI mahodaya ke aneka sandeha sthaloM kI itanI vizada vyAkhyA kI ki usa vidvAn kA hRdaya kRtajJatA se pUrNa ho gayA aura use yaha bhI nizcaya ho gayA ki terApaMtha hI jaina dharma kA saccA svarUpa hai| jUnAgar3ha meM jAkara bharI sabhA meM yAkobI mahodaya ne yaha bhI ghoSita kiyA ki prAcArAMga ke antargata matsya aura mAMsa kA artha usane samyak rUpa se kAlagaNIjI se hI samajhA hai| isI avasara para jodhapura rAjya ne nAbAligoM kI dIkSA para pratibandha lagAyA aura 21 mArca san 1914 ke gajaTa meM aisI dIkSA ke viruddha apanI prajJA prasArita kii| terApaMtha ke yukti yukta virodha ke kAraNa yaha AjJA kainsila (radda) kI gii| yU0 pI0 kAuMsila ne bhI nAbAligoM kI dIkSA ko rokane ke lie prastAva pAsa kiyA aura kAnUna tayAra karane ke lie pATha sadasyoM kI eka kameTI niyukta kii| zrI kAlUgaNI se AzIrvAda prApta kara terApaMtha ke gaNamAnya sajjana ilAhAbAda pahuMce aura apanI yuktiyAM diiN| itane meM yUropa kA prathama mahAyuddha chir3a gayA aura prastAva bIca meM hI laTaka gyaa| yU0pI0 meM kAnUna ke prastAvaka lA0 sukhabIrasiMha jaba dillI kAuMsila ke membara bane to vahA~ bhI yaha prazna utthaa| terApaMthI dharmavIroM ke prayAsa se yaha bila pAsa na humaa| cittaur3a meM zrI kAlagaNI ne amala ke kAMTe ke aphasara ko prabodhita kiyA / bhagavatI sUtra ke aAdhAra para vahAM yaha bhI siddha kiyA ki jIva ke nAma teIsa haiN| isI prakAra rAyapura meM pAcArAMga se uddharaNa dekara unhoMne dayA kA ThIka svarUpa
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 ] AcAryazrI tulasI abhinandana grantha [ prathama smjhaayaa| jisane bhikSuka veSa dhAraNa kiyA hai use kisI ke sukha aura duHkha se koI lagAva nahIM hai| kahIM lar3AI ho yA bhAga lage - ye donoM hI usake lie upekSA ke viSaya haiM / udayapura meM vipakSiyoM ne terApaMtha ke viSaya meM aneka aphavAheM phailAI, kintu vAstavika satya ke sAmane ve Thahara na sIM vahA~ se bihAra kara zrI kAlUgaNI ne eka yo dhar3atIsa gA~voM ko apanI varaNa-raja se pavitra kiyaa| ghATave meM sUtrakRtAMga ke dvitIya zrutaskandha chaThe adhyayana ke nirdiSTa pATha ko par3ha kara unhoMne siddha kiyA ki usameM kahIM pratimA kA ullekha nahIM hai| saM0 1973 meM cAturmAsa jodhapura meM aura 1674 meM saradArazahara meM huaa| yahIM iTalI ke vidvAn DA0 sITarI ne Apake darzana kiye| agalA cAturmAsa cUrU meM huA / yahIM zrAyurvedAcArya Azukaviratna paM0 raghunandana jI ApakI sevA meM ghAye / ratanagar3ha meM gaNezvara ne paMDita harideva ke vyAkaraNa- jJAna kA mada dUra kiyaa| 1976 meM bIdAsara meM cAturmAsa huaa| isake bAda saradAra zahara, cUrU zrAdi zaharoM meM hote hue Apane hariyANe ke aneka nagaroM aura grAmoM meM bihAra kiyaa| 1977 ke bhivAnI ke cAturmAsa meM kArtika kRSNASTamI ke dina kaI dIkSAoM kA muhUrta nizcita huaa| virodhiyoM ne dIkSAoM ke virodha meM sabhA kI, kintu daivavaza usI samaya AkAza se eka golA giraa| logoM meM bhagadar3a par3a gii| dIkSAeM niyata samaya para huI / 1678 kA cAturmAsa ratanagar3ha meM huaa| dUsare sthAnoM kI taraha yahA~ bhI aneka dIkSAeM huii| isake bAda bIdAsara, DUMgaragar3ha, gaMgAzahara yAdi meM inhoMne saMvat 1979 meM bihAra kiyaa| bhInAsara meM sthAnakavAsI kanIrAmajI bA~DiyoM se carcA huii| phira gomAse ke lie bIkAnera phuNce| tIsare ullAsa kA dhArambha jinendra kI mukhabhAratI ko praNAma kara huA hai| bIkAnera meM virodhiyoM ne yatra tatra unake viruddha khUba patra ba~TavAe aura tripkaae| phira bhI dIkSAmahotsava bar3e Ananda se sampanna huA / jyeSTha me jayapura vATI meM Apane vihAra kiyaa| cAturmAsa jayapura meM huA aura mAghotsava sujAnagar3ha meM / ikyAsI kI sAla meM phira cUrU meM cAturmAsa huaa| jaba Apa rAjagar3ha pahu~ce to amerikana prophesara gilkI ne Apake darzana kiye aura terApaMtha ke bAre meM jAnakArI prApta kii| mAgha mAsa me guruvara saradArazahara pahu~ce / ariari meM zrI kAlUgaNI lADanUM pahu~ce aura dhana lagna meM kAvya-kartA tulasI aura unakI bahana eka sAtha dIkSita hue| isake bAda ke vihAra meM tulasI sadA guru mevA meM rhe| inhIM dinoM thalI deza meM eka mahAn dvaMdva maca gyaa| guruvara ne eka mAsa taka lagAtAra prayAsa kiyaa| jisase zrAddha samAja meM acchI jAgRti huI / mAgha mahotsava cUrU meM huA / sthAnaka vAsI sAdhu-sAdhvI maMbhoga samvandhI zAstrArtha meM parAsta hue| isa carcA meM bhagavAnadAsa madhyastha ye cUrU se zrIkAlugaNI ratanagar3ha aura rAjaladesara phuNce| zragalA cAturmAsa chApara meM huaa| 1686 kA cAturmAma saradArazahara meM huA / caturtha ullAsa kA prArambha mUlamUtra zrI kAnUgaNI ke namaskAra se hai| 1660 meM sujAnagar3ha meM cAturmAsa karane ke bAda prAcAryajI ne jodhapura rAjya meM bihAra kiyaa| chApara, bodAsara nADanUM sujAnagar3ha, DIDavAnA, khATU, TegANA, balUndA pIpAr3a, pacapadarAdi hote hue apane vaiduSya aura saMyamapUrNa sAdhu parivAra ke sAtha gaNivara Age bar3he aura TanokaroM dvArA vistArita mithyA pracAra kA udbhedana kara jodhapura pahu~ce / 1669 kA cAturmAsa vahIM huaa| cAroM ora se loga darzanArtha ekatrita hue| bAIsa dIkSAoM kA nizcaya huaa| inake viruddha pratipakSiyoM ne khUba dhAndolana kiyaa| gaNIjI ne jaina siddhAnta ke anusAra aisI dIkSAoM kA samarthana kiyA aura logoM ko batAyA ki zrATha varSa se adhika bAlaka-bAlikAoM kI dIkSA sarvayA nihita hai| smRtiyoM meM bhI aisI dIkSAyoM kA vidhAna hai| nava vArSika vAlaka kacce bhANDa kI taraha hai jise ucita rUpa se saMskRta kiyA jA sakatA hai| vaha kAlI kambala nahIM hai jise raMgA na jA ske| bar3I zrAyu meM dIkSita hone para mArgabhraSTa hone kI sambhAvanA atyadhika hai mahAvIra svAmI se dIkSita hone para bhI unakA jAmAtA jamAnI mArgabhraSTa ho gyaa| loga ina yuktiyoM se prabhAvita hue binA na raha ske| kArtika kRSNA bhraSTamI ke dina ye bAIsa dIkSAeM sotsava sampanna huiiN| phira kANThA deza ke sudharIpura meM maryAdotsava pUrNa kara aura durAroha mevAr3a kI parvatamAlA ko pAra kara saba bhikSugaNa sahita zrI kAlUgaNI saMvat 1999 ke cAturmAsa ke lie udayapura phuNce| mahArANA bhUpAlasiMha apane lavAjame sahita prASAr3ha zuklA caturthI ke dina prApake darzanAtha Aye aura ApakA upadeza suna kara kRtArtha hue|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyAya ] bhokAlU pazovilAsa [ 271 pAMcavAM ullAsa bhI dharmAcArya kAlUjI ko namaskAra karake prArambha kiyA gayA hai / kArtika kRSNA paMcamI ke dina mahotsavapUrvaka pandraha dIkSAeM sampanna huii| inameM tIna puruSa aura bAraha striyAM thiiN| udayapura se vihAra kara zrI kAlUgaNI mArgazIrSa zukla pakSa meM rAjanagara pahu~ce aura sAdhu-sAdhviyoM ke vArSika vyatikara ke bAre meM pUchakara unake utsAha kI vRddhi kI / isake bAda mAlava saMgha kI abhyarthanA se gaNIjI ne mAlava deza meM praveza kiyaa| sAdar3I, nImaca chAvanI, mahU chAvanI, mandasaura Adi hote hue bhApa mAgha kRSNA caturthI ke dina jAvara pahu~ce / vahA~ sabake sAmane aApane terApaMtha ke siddhAntoM kA sayuktika vyAkhyAna kiyaa| isase binA uttara aura pratyusara ke logoM kA saMzaya dUra humaa| vahA~ me mAgha zuklA saptamI ke dina pApa ratalAma pahu~ce / vidveSiyoM ne bahusaMkhyaka lekha Apake viruddha nikAle / praznakAriyoM kA ucita samAdhAna kara gaNezvara bar3anagara phuNce| yahA~ mahAn maryAdAmahotsava sampanna humA / mAgha pUrNimA ke dina Apane ujjaina ke lie vihAra kiyaa| phira indaura mAdi nagaroM meM dezanA dete hue 121 gA~voM kA cakkara lagAkara Apa phira ratalAma pahu~ce / vahA~ ratalAma ke dIvAna prAdi Apake darzanArtha Aye / cAra mAsa taka isa prakAra Apane mAlaba bhUmi ko apane upadezAmRta kA pAna karavAyA / vaizAkha zuklA SaSThI ke dina aApane mevAr3a kI ora vihAra kiyA / saMvat 1963 kA cAturmAsa gaMgApura ke lie nizcita huaa| isI samaya gaNIjI ke vAeM hAtha kI tarjanI aMgulI meM phunsI hokara pIr3A ho gii| yaha pIr3A bar3hatI gii| prAparezana karanA Avazyaka ho gyaa| kintu isI kArya ke lie lAe hue praujAroM ko prayukta karanA vidhAnAnakala na thaa| ataH kalama banAne ke cAka se magana munijI ne DAkTara ke kathanAnusAra cIrA diyaa| gurujI bhIlavAr3e phuNce| aneka DAkTara aura zraddhAlu bhI vahA~ aae| DAkTara azvinIkumAra ne madhumeha kA nidAnakara zraNaviropaNa ke lie eka auSadhi vizeSa kA vidhAna kiyaa| kintu jana vratavratI kAlUjI ne usakA mevana svIkAra na kiyA / na ve usa sthAna para Thahare / gaMgApura meM cAturmAma karanA unhoMne svIkRta kiyA thaa| isalie vahIM jAnA unhoMne nizcita kiyaa| chaThe ullAma kA prArambha guruvandanA se hai / guru kaSTamaya mArga ko pAra kara gaMgApura phuNce| saMvat 1963 kA cAturmAsa vahIM huaa| varSAkAla meM vraNa kA aura vistAra huA aura asvAsthya bar3hane lgaa| kintu itanA hone para bhI upadeza kA kArya satatarUpa se calatA rhaa| granthakartA tulasIjI ne bhI unake Adeza me zrAvaNa zuklA dazamI ke dina rAmacarita kA vyAkhyAna prArambha kiyaa| isI samaya prAzu kaviratna AyurvedAcArya paM0 raghunandanajI vahA~ aaye| nAr3I parIkSA ke bAda unhoMne tIvra prauSadhoM ke prayoga se cikitsA Arambha kii| phira unhoMne jayapura nivAsI dAdUpaMthI lakSmIrAmajI rAjavaMdya ko sambhati ke lie ikkIsa zlokoM meM eka patra likhaa| isakA uttara lakSmIrAmajI ne chaH zlokoM meM diyaa| pauSadha kI adala-badala se kucha lAbha hyaa| kintu phira prauSadha kAryakara na hone lgii| DAkTara azvinIkumAra bhI kalakatte meM paaye| unhoMne aura paM0 raghunandanajI ne bhI roga kI asAdhyatA kA anubhava kiyaa| bhAdrapada kI amAvasyA ke dina zrI kAlUgaNI ne tulamIjI ko bhikSagaNa kA bhAra sa~bhAlane kI AjJA dii| phira garuvara ne zramaNa varga ko antima zikSA do| ekAnta meM kAvyakAra ko bhI bahuta taraha se upadeza diyaa| tRtIyA ke prAtaHkAla meM gaNezvara ne apane hAtha se yuvarAja pada-patra meM tulasI rAma ko apanA paTTAdhikArI likhakara yuvarAja banAyA / isa patra kI pUrI nakala grantha meM vartamAna hai| magana muni ne yaha lekha sabako sunaayaa| deha-tyAga se pUrva gaNarakSA ke viSaya meM zrI kAlagaNI ne tulasIjI ko phira zikSA dii| nAr3I DagamagA rahI thI to bhI gaNAdhipa ne yaha saba vyavasthA kii| saba pradezoM ke loga aba gaMgApura meM Akara ekatrita ho gae the| sabhI unakI dRr3hatA dekhakara cakita the / tIja kI rAtri meM sAMvatsarika upavAsa ko dhAraNa kara chaTha kI prAtaHkAla meM prApane pAraNa kiyaa| sAyaMkAla ke samaya bhagavAn arihanta kI zaraNa grahaNa kara maceta avasthA meM zrI kAlagaNIjI ne zarIra-tyAga kiyaa| anyeSTi ke samaya lagabhaga 36 hajAra vyakti upasthita the| DhAla 16vIM aura 17voM meM phira kAlagaNI kA saMkSipta jIvanavRta aura unake samaya kI tapazcaryAdi kA varNana hai|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ] prAcAryazrI tulasI abhinandana prampa samAlocanAtmaka kucha zabda pichalI paMktiyoM meM hamane saMkSipta rUpa meM 'zrI kAlayazovilAsa' kA vRtta diyA hai| isake samAlocana ke lie uparyukta vyakti terApaMtha darzana kA koI acchA jJAtA hI ho sakatA hai| kintu madhyasya bhAva se apanI zakti ke anurUpa maiM bhI kucha zabda kahanA ucita samajhatA hai aura kucha nahIM to usame pAdeza kA pAlana to ho skegaa| koI kAvya acchA banA hai yA nahIM ise dekhane ke lie hameM usake prayojana ke viSaya meM vicAra karanA caahie| sabhI kAvyoM ke lie eka mApadaNDa nahIM hotA hai| yaha avazya hai ki kAvya jitanA adhika vizvajanIna ho, utanI hI usakI mahattA adhika bar3hatI hai| usameM vaha vizvahita kI dRSTi rahatI hai jo svata: use uccAsana para sthApita karatI hai| isake atirikta kAvya-zavdAbhidheya kRtiyoM meM saccA kAvyatva bhI honA cAhie / kevala padyoM meM granthita hone se koI kRti kAthya nahIM bntii| kaI kavi yaza ke lie kAvya-racanA karate haiM, kaI dhana ke lie, kaI amaMgala kI hAni ke lie, kaI kAntAsammata-zabdoM meM upadeza pradAna ke lie aura koI svAntaH sukha ke lie / zrIkAlU yazovilAsa ke racayitA na yazaH prArthI haiM aura na dhnaabhilaapii| kintu caturthollAsa ke anta meM Apane yaha iloka diyA hai saubhAgyAya zivAya vighna vitata adAya pngkcchide| prAnandAya hitAya vibhramazata dhyasAya saukhyAya ca / / zrI zrIkAla yazovilAsa vimalollAsa sturiiyoyk| sampannaH satataM satAM guNa bhRtAM bhUyAcciraM bhUtaye // 1 // isame pratIta hotA hai ki kAvya ke anya lakSya bhI unakI dRSTi se dUra nahIM rahe haiM / inake kavi hRdaya ne svAntaH sukha kI anubhUti to kI hI hogI, kintu gaNanAyaka ke rUpa meM saMkar3oM bhrAntiyoM kA unmUlana bhI unakA abhISTa rahA hai| guruyazogAna aura gurUpadeza ko janatA ke samakSa muspaSTa evaM sugrAhya zabdo meM rakhanA isakA ekamAtra hI nahIM to kamase-kama babuta sundara upAya to hai / mulalita evaM rasAtmaka zabdoM meM inako prastuta karanA mAnoM sone meM sugandha bharanA hai| hameM nizcaya hai ki 'zrIkAlU yazovilAsa' kA samAdhAna pArAyaNa kisI bhI vyakti ko terApaMtha ke mukhya siddhAnta samajhAne ke lie paryApta hai / isake mUlagranthoM aura TonAoM ke udAharaNa vidvAnoM ke lie bhI paThanIya aura mananIya haiM / brAhmaNa graMthoM meM jisa prakAra rAmAyaNa aura mahAbhArata kAvya hote hue bhI dharmagrantha haiM, usI taraha 'zrIkAlU yazovilAsa' kAvya ke rUpa meM hI nahIM, terApaMthI samAja ke dharmagrantha ke rUpa meM pratiSThA prApta kregaa| isameM yuktiyukta rUpa se jaina dharma ke tattvoM kA nirUpaNa aura apane siddhAntoM kA maNDana hai| mokSamArga meM strI kA adhikAra, sAdhu ke lie dayA kA saccA svarUpa, muvihita dAna, alpavaya meM bhI dIkSAdhikAra aura usakI yuktiyuktA prAdi sthala terApaMthI samAja ko sadaiva usake siddhAnta samajhane aura virodhI yuktiyoM kA zAstra aura tarka-sammata uttara dene kA sAmarthya pradAna kara usakI rakSA kreNge| samAja ke lie usase bar3hakara 'sobhAgya ziva (maMgala) prAnanda aura hita' kA viSaya kyA ho sakatA hai ? zuddha kAvya ke rUpa meM bhI 'zrIkAlu yazovilAsa' sahRdaya janoM ke hRdaya meM sthAna prApta kregaa| isameM aneka utkRSTa chandoM aura bandhoM kA prayoga hai| bhASA gabhIrArthamayI hote hue bhI prasAdaguNayukta hai| sundara rAga aura rAganiyoM se vibhUpita, yaha dharma prANa janatA kA sumadhura geya kAvya hai| aneka kaNThoM kI svaralaharI se namo mArga ko pratidhvanita karatI huI isakI pavitra dhvani eka vicitra sphati utpanna karatI hogii| kAvya adhikatara atizayokti pradhAna hote haiM, kintu yaha kAvya aneka alaMkAroM aura kAvya-vRttiyoM kA samUcita prayoga karatA humA bhI asatya se dUra rahA hai| marusthala ke lie kavi ne likhA hai : rayaNIya reNu kaNA zazikiraNAM, calake mANaka cAndI re| rAtrI ke samaya dhuli ke kaNa cAMdanI meM aise camakate haiM, mAno cAMdI ho| kintu sApa hI meM kavi ne yaha bhI kahA hai: manaharaNI paraNI padinahu prati mAtapa ra possiireN|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhIkAlU yazovilAsa [ 273 yaha pRthvI patyanta manohArI hotI, yadi yahA~ bahuta jora kI dhUpa aura prAdhIna hotii| koI anya kavi hotA to kavitva ke bahAva meM baha kara marusthala kI prazaMsA hI prazaMsA kara baitthtaa| svAti nakSatra meM dIkSita zrIkAlUgaNI ke gurudeva ke kara kI zukti se aura svayaM zrIkAlagaNI kI isa svAti nakSatra meM utpanna usa motI se upamA dI hai jo lAkhoM manuSyoM ke sira para car3hegA aura jisakI camaka dina-dina bddh'egii| aisI hI dUsarI upamA meM kavi ne zrIkAlUgaNI kI mAtA ke udara ko khAna se, guru ke hAtha ko sANa, jaina zAsana ko mukaTa aura zrIkAlugaNI ko hIre se upamita kiyA hai| guru ke prati tulasIjI kA itanA anurAga hai ki kAvya meM eka ke bAda aneka upamAoM kI jhar3I-sI laga gaI hai| pahale ullAsa kI sAtavIM DhAla meM vipakSiyoM ke manomodakoM kA bhI acchA varNana hai| dUsare ullAsa kI bArahavIM DhAla meM prAjakala kI sthiti kA nidarzana kavi ne gurumukha se ina zabdoM meM kiyA hai koI cava mAnA kANa TANa tohi rupiyo vrsaavN| ghara meM khAcA tANa bAhara jaI maMchA bala baav|| koI hai kaMgAla hAla tohi magaharI meM nahi maavN| sandhi praru SaTa liga liga anajAne kavi pAvai / / koI jhUThamUTha ika jhUTha pahi ja pasArI bana jaaye| dekhe sune aneka chaka koI viralo ho paaye| bhivAnI meM gole kI varSA kA varNana prAMkhoM ke sAmane pUrA dRzya khar3A kara detA hai / solahavIM DhAla kA prAtmazuddhi viSayaka upadeza bhI apanI nijI chaTA rakhatA hai| tRtIya ullAsa meM prAcArya tulasI ne apanI dIkSA se pUrva kA hAsyAdbhuta rasadhAra yukta acchA varNana diyA hai / guru-viSayaka ye upamAeM bhI apanI ukti vizeSa ke kAraNa hRdayahAriNI haiM sabhA sabhyajana saMbhatA, yathA citra prAlekha / sayala zrotagaNa zraSaNa hita, bharavaNa pravaNa vizeSa // sudhA jhare mukha nirbhare, bavi cakora animeSa / vAsara meM himakara rame, vA chogAMgaja ess| nirakha vipakSI nayana meM, pramilA taNoM praveza / pAsara meM himakara rame, vA chogAMgaja eSa / mAsya kamala mukulita samala, prasahana janA prazeSa / vAsara meM himakara ramai, vA chogAMgaja ess| uccasvara gaNivara yadA, pATha paDhyo mukha jor| bhaSika mora pramudita bhayA, lakhi sAvana ghana ghora // caturtha ullAsa meM 1661 ko jodhapura ke cAturmAsa kA nimnalikhita varNana bhI paThanIya hai - gata virahA mahadharadharA, pUjya padArpaNa pech| navanavAMkurogdama viSama, romogdama sama lekha // puha patatI karatI natI, mAtI bhaI pratIva / madhukara guMjArava mirSa, maMgala gIta va tIva / / isake atirikta kAvya aneka mArmika sthaloM se paripUrNa hai| zrIkAlagaNI kI bImArI, asvAsthya meM bhI unakA dhairya aura jaina dharmAnusAra kArya-kalApa evaM antima zikSAdi kA varNana kAvya aura dharma kathA donoM hI ke rUpa meM prazasya aura pradhyeya hai| samaya ke prabhAva se itanA hI likhakara virAma karanA par3a rahA hai| sahRdaya pAThakagaNa 'zrIkAlU yazovilAsa' rUpI ratnAkara se aneka anya anarSa kAvya muktAmoM aura maNiyoM kI prApti kara sakate haiN| 'zrIkAla yazovilAsa' ko itihAsa-grantha rUpa meM prastuta kiyA hai| prAcArya tulasI ne guru ke gugoM kA avazya
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 ] pAcAyacI tulasI abhinandana prAya [prathama gAna kiyA hai, kintu ye guNa bhI mahApuruSocita sImA se bahirbhUta nahIM hai| zrIkAlagaNI ke sabhI kArya eka mahAn puruSa ke haiN| apanI tapazcaryA, apane jJAna, apanI dharma-zraddhA aura apane cAritrya dvArA unhoMne vaha sthAna prApta kiyA hai, jinakA anusaraNa sabake lie zreyaskara hai| prAcArya tulasI ne unakA yazovarNana kara dvitIya ullAsa ke anta meM nirdiSTa apane lakSya kI sucArU rUpa se siddhi kI hai / terApaMtha samAja ke viSaya meM jo aneka bhrAntiyA~ janamAnasa meM rUr3ha ho cukI haiM, unake samUla uccheda ke lie kuThAravat aura bhavyajanoM ke hRdaya kamaloM ko vikasita karane ke lie sadA carAcara sphUrtidAyI savitA ke rUpa meM vartamAna rahate hue yaha kAvya yazoniHspRha prAcArya tulasI ke yaza kA bhI svabhAvataH sarvatra prasAra kregaa| 4 . 1 . E
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ marata-mukti-samIkSA DA0 vimalakumAra jaina, ema0 e0, pI-eca0 DI0 prAdhyApaka, dillI kAleja, dillI vizvavidyAlaya, dillI mahAmAnya prAcAryapravara tulasIjI kRta 'bharata- mukti' eka mahAkAvya hai, jisameM dhAdIzvara bhagavAn RSabhadeva kI dIkSA, tapasyA evaM kevalajJAna kI prApti ke anantara bharata cakravartI kI digvijaya kA utsava, unake praThThAnaveM bhAiyoM kA saMsAra tyAga, tatpazcAt bAhubalI se yuddha aura punaH devoM dvArA pratibodhita hokara bAhubalI kA saMnyAsa grahaNa aura anta meM bharata kA rAjya-vyavasthA ke uparAnta ina ghaTanAoM se viSaNNa hokara pravrajyA grahaNa karake ghora tapazcaraNa ke pazcAt mukti kA varaNa karanA varNita hai / isameM mahAkAvya ke prAyaH sabhI nakSaNa upalabdha haiN| bharata isake nAyaka haiM, jo dhIrodAtta evaM ikSvAku kSatriyakulotpanna haiM / yaha kAvya praSTAdhika sargoM meM samApta huA hai tathA bharata ke dIrghakAlika jIvana kI aneka ghaTanAoM se vyApta hai| isameM nAyikA kA citraNa nahIM hai| kevala eka sthAna para unakI maneka patniyA~ hone kA ullekha hai| isameM dhaneka chandoM prayoga huA hai tathA aMgIrasa zAnta ke atirikta vIrAdi aMgabhUta rasAM kA bhI citraNa hai| isameM prakRti-citraNa bhI hai tathA yuddhAdi kA varNana bhI hai| isakA anta isakI saMjJAnusAra pradarzapUrNa uddezya se yukta hai| isa prakAra lakSaNa-niSa para kasA huA yaha eka bRhatkAya kAvya hai, jo ghapane sauSThava se zrota-prota hokara jIvana ke bAhya aura grantaH saundarya para prakAza DAlatA huA usake vAstavika svarUpa ko udghATita karatA hai / isameM kAvya ke donoM hI pakSa bhAva evaM kalA apane caramotkarSa para haiN| bhAratIya saMskRti evaM vicAra-paramparA ke anusAra jIvana kA lakSya jagajjaMjAla se mukta honA hai| saMsAra meM sadasat sabhI prakAra ke karma prANI ko sukha-duHkhAtmaka sthitiyoM meM DAlate hue usake janma-maraNa ke nimitta banate haiN| dehI kAma, krodha, mada, lobhAdi ke vazIbhUta huA karma karatA hai / kabhI vaha pApa karatA hai to kabhI puNya parantu ye sabhI santApa ke kAraNa hote haiM, kyoMki kriyAnusAra phala- mukti anivArya hai / yathA zUla ke badale phUla nahIM milate usI prakAra pApa karake zubha pariNAma kI kAmanA niSphala hai / ataH zAzvata sukha kI prApti ke lie karma bandhana se vimukti Avazyaka hai aura vaha sAdhanA evaM tapasyA se hI sambhava hai|" bhagavAn zrAdIzvara ke isa tAtvika cintana para, jo prAdhyAtmika dRSTi se eka dhruva satya hai, isa kAvya kI zrAdhArazilA sthApita hai isIlie prArambha se anta taka RSabhadeva, unake dhaThThAnaveM putroM tadanantara unake putra bAhubalI aura anta meM bharata kA saMsAra tyAga varNita hai, jisakA paryavasAna nirvANa meM huA hai, jo mAnava-jIvana kA carama lakSya hai| sabhI mahAnubhAvoM kI dIkSA evaM pravrajyA ke preraka kAraNa uparyukta kaSAya hI haiM, jo karma-pravRtti kA mUla hetu haiM / bhagavAn RSabhadeva ke ina zabdoM meM saMsAra kI nissAratA spaSTa hI pratyakSa ho jAtI hai -- grAkara ke kitane gaye yaha dharatI kisake sAtha rahI, 1 'sabhI bhAbhiyA~ terI baMgI bhAI ! mujhe usAne bharata-mukti, pRSTha 161 2 bharata-mukti, pRSTha 15
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276] prAcAryazrI tulasI abhinandana anya [ prathama merI merI kara mare sabhI, koI bhI apanA sakA nhiiN| baMbhava-sAmrAjya akhAr3e meM, soco to kitane hI utare, jo hAre the to hAre ho, jIte unakI bhI hAra pare!' isa prakAra saMsAra eka nissAra sthAna hai jahA~ nivAsa karanA tathA jisameM saMlagna mana honA buddhimattA nahIM hai, isIlie RSiyoM ne saMsAra ko heya batA kara kama-se-kama jIvana kI antima sthiti meM saMnyAsa lenA paramAvazyaka kahA hai| ghora yuddha ke pazcAt devoM dvArA pratibodhita hokara svayaM bAhubalI bho saMsAra kI nissAratA ko isa prakAra udghoSita karate haiM koI sAra nahIM saMsAra meM, paga-paga para buvidhA kI hai talavAra dudhArI re| __kSaNa meM sarasa-virasa hotA, yahA~ nazvara ghana-bAyA so sattA vibhutA sArI re| isI prakAra anta meM bharata ne bhI saMsAra kI nazvaratA ko jAnA, jisake pariNAmasvarUpa ve saMsAra se virakta hokara mukti ke adhikArI bane pratyeka vastu meM nazvaratA ko jhalaka pratikSaNa bhAMka rahe, isa jIvana ko kSaNa-bhaMguratA aMjali-jala sI ve prAMka rhe| yoM cintana karate vividha, jAgRta humA viraag| jIta liyA nazvara jagata, jyoM pAnI ke jhAga // isI uddezya ko lakSya meM rakhakara isa kAvya kA nirmANa huA hai| isa tathya ke jJAna-prakAza meM hRdaya jisa mAvabhUmi para avasthita hotA hai, usI kA citraga antatogatvA isa kAvya meM huA hai| ataH isakA bhAvapakSa bar3A hI samujjvala hai| yadi yoM kaheM ki isameM mAnava ke mana-mAnasa meM vidyamAna vividha bhAvAvalI meM se kevala sadabhAva-muktAmoM kA hI prAdhAnya hai to pratyukti na hogii| isameM kalApakSa bhI prAyaH manohArI hai / rasa kAvya kI AtmA hotI hai| isake anusAra yaha kAvya bhI rasApluta hai| isameM zAnta rasa hI aMgIrasa hai, kyoMki saMsAra viravita ho isakA uddezya hai| ataeva bhagavAn RSabhadeva tathA unake putra isa saMsAra ko prasAra samajha kara isase vimukha ho gye| uparyukta avataraNa isake jvalanta pramANa haiN| zAnta kA citraNa karate hue sabhI padyoM meM tadapekSita mAdhurya guNa kA aMkana bhI darzanIya hai| tadanukUla varNa-cayana evaM zabda-yojanA maNikAJcana ke tulya hI manorama hai / zAnta ke atirikta vIra rasa kA citraNa bhI bharata evaM bAhubalI ke yuddha meM paryApta mAtrA meM hamA hai| nimna paMktiyoM meM vIratA kA sajIva citraNa kitanA projapUrNa hai 1 bharata-mukti, pRSTha 47 2 vahI, pRSTha 158 3 vahI, pRSTha 160 4 vahI, pRSTha 162
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 277 bharata-mukti-samIkSA raNabherI gUMja uThI nabha meM, boroM ke mAnasa phar3aka uThe, bephar3aka uThe haiM lar3ane ko, kAyara jana ke mana bar3aka utthe|' myAnoM se nikalI talavAreM, mAno ghana meM bijalI damakI, parachiyAM, kaTAreM, teja zUla, bebhAloM kI praNiyAM cmkauN|' prazva-sUta sameta spandana baNDa se zatakhaNa, matta gaja-kumbhasthaloM para gavA-dhAta pracaNDa the, pAraSI-bhaya se yaSAmaga-yUtha prasta-vyasta ho, moTa meM chupane lage saba bhayAkula saMtrasta ho|' paM0 zyAmanArAyaNa pAMDe dvArA racita 'haldIghATI' kAvya meM jo projapUrNa varNana hameM dRSTigocara hotA hai, vaimA hI prakhara pravAha hameM yahA~ bhI lakSita hotA hai / yahA~ hame raNabherI kI gUMja, vIra-hRdaya ko kar3aka aura kAyara-jana kI dhar3aka spaSTa sunAI detI hai tathA vidyuttulya talavAroM kI damaka aura baradI, kaTAra evaM bhAloM kI camaka pratyakSa-sI dikhAI detI hai| kAvya ko par3hate-par3hate samarAMgaNa kI Thela-pela evaM asta-vyastatA, mAra-kATa evaM hAhAkAra tathA gharSaNa-karSaNa sabhI kucha calacitra kI bhAMti anubhUta hotA hai / isa varNana meM vIra ke anukala projaguNa se vyaMjaka varNoM kI yojanA darzanIya hai| yaha kuzala kalAkAra kI saphala evaM sabala lekhanI kA hI paricAyaka hai| '' yuddha kA citraNa karate hue bIbhatsa rasa kA aMkana bhI prasaMgavaza pA hI gayA hai, yathA prarSa kSata-vikSata sabhI zava dUra pheke jA rahe, mAMsa-lolupa zvAna, jambuka, gISa unako khA rhe|' jisa hadaya sthala meM kitanoM kA sneha bhAva thA rhtaa| mAja khA rahe koe, kutte, raha-raha zoNita bhtaa|| jina prAMtoM meM teja taruNa thA, paNa proja kI rekhaa| coM mAra rahI haiM cIle dAruNa vaha vRzya na jAtA dekhaa| haSTa-puSTa sumbara bapu jisa para ye mana svataH lbhaate| kATa-kATa pane dAMtoM se usako jambuka khaate|| isa citraNa meM bhI proja apanI parAkASThA para hai| isake atirikta roDa kA grAbhAsa hame bharata-dUta evaM bAhubalI ke vArtAlApa mAdi meM upalabdha hotA hai| bhayAnaka kA citraNa bhI alpa mAtrA meM huA hai yathA bAhuvalI ke vana meM jAte 1 bharata-mukti, pRSTha 84 2 vahI, pRSTha 63 3vahI, pRSTha 11 4 vahI, pRSTha 100 5 vahI, pRSTha 100-101
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 ] samaya araNya kI bhayAnakatA isa prakAra aMkita huI hai gaharI gaharI par3I barAreM, cAroM ora jhAr3a-bAr3a, dviva yU vidhAr3a raheM haiM, dora rahe haiM kahIM bahA cIte, vyAghra, bher3iye bhAlU, banabilAva, sUghara bAra, ghUma raheM hai gaMDe, roke, paravya-mahiSa, sAraMga, siyAra / ' isa prakAra rasoM kA citraNa tadanukUla guNoM ke sAtha bar3I hI upayuktatA ke sAtha huA hai| yamaka isa kAvya meM alaMkAra yojanA bhI stutya hai| zabdAlaMkAroM meM dhanuprAsa kA vyavahAra to paryApta mAtrA meM huA hai, parantu yamakAdi kA prayoga bahuta hI kama hai| isI prakAra arthAlaMkAroM meM vizeSataH upamA, rUpaka evaM utprekSA kA prayoga atyadhika hai| nIce kucha sundara udAharaNa diye jAte haiM anuprAsa - punaruSitavadAbhAsa upamA prAcAryathI tulasI abhinandanam rUpaka utprekSA dhamala, pravikala, atula, avirala prApta kara tulasI ujArA / www ma lAla karAla kAla-sA bar3hane lagA sross| sama samaya parISaha muni ko adhika nahIM hai| madhu madhu barasAkara sabako mudita banAtA / uSA samaya prAcI yathA ubhaya koSa se lAla / *** vikasita vasanta kyoM santa hRdaya sarasAtA / Aja hamAre mana upavana kI phUlI kyArI kyArI, cita cAtaka hai utphulla dekhakara hAla megha-vitAma re / svarNima sUrya udita hai pramudita nayanAmbusa vikAne, mAno aura sindhu laharAtA pAyA pyAsa bujhAne / [ prathama ... jala sokara jina para camaka rahe mAno muktAphala dama rhe| isI prakAra aura bhI aneka alaMkAroM kI chaTA yatra-tatra chiTakI huI hai, jisane kAvya ke saundarya para cAra cA~da - lagA diye haiN| samba yojanA bhI dRSTavya hai| isameM gItaka, dohA, soraThA, muktaka evaM harigItikA dhAdi chandoM kA bhAru prayoga huA hai| kahIM-kahIM kucha doSa bhI dRSTigocara hote haiM, yathA aura mahAmAtA virAjita hastI para sAnanya hai / yaha gItaka chanda kA aMza hai, jisameM 26 mAtrAeM honI cAhie, parantu isameM 28 mAtrAeM haiM ataH adhika padatva doSa 1 bharata-mukti, pRSTha 163
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] bharata-mukti-samIkSA [ 276 hai| isI prakAra lar3ane kA eka bahAnA hai, dikhalAnA cAhatA hUM bhujbl| isakI dUsarI paMkti meM bhI adhika padatva doSa hai| parantu isa prakAra ke doSa yatra-yatra pralpamAtrA meM hI haiM, jo sambhavataH zIghratA meM prakAzita karAne ke kAraNa punarAvRtti na hone se chUTa gaye haiN| isameM bhASA zuddha khar3I bolI hai, parantu kucha urdU evaM aMgrejI zabdoM kA prayoga bhI kahIM-kahIM para upalabdha hotA urdU zabda-maukA, hajAroM, prAjijI, sajoza, khAmoza aura pharamAte aadi| aMgrejI zabda-sIna, phiTa aura nambara praadi| isa kAvya meM lokokti aura muhAvaroM kA prayoga bar3A hI rucikara evaM adhikatA se hamA hai| isa viSaya meM nimna paMktiyA~ darzanIya hai jaisI karanI vaisI bharaNI yaha purAnI hai prthaa| ucca rAja-prAsAda zikhara jo nabha se karate ye baateN| lagatA aisA mujhe abhI taka roye tale gherA hai| nahIM nahIM kahate jo maMtrI solaha mAnA bAta shii| bAhubalI ko zAsita karanA sacamuca ho hai Ter3hI khiir| hai dina dUnA rAta cauganA jisase vRddhigata udyog| kitanoM ko usane nazaMsa bana die mauta ke ghATa utAra / isI prakAra lohA lenA, dAla na galanA, hoza ur3anA, maha para thUkanA, prANoM me hAtha dhonA, nau do gyAraha honA, gale para churI calAnA Adi aura bhI aneka lokokti-muhAvaroM kA sundara prayoga humA hai| kahIM-kahIM khANDe (khA~De), bAndhe (bA~dhe), jhUjha (jUjha) Adi azuddha zabdoM kA prayoga prakharatA hai| sambhavataH ye azuddhiyA~ zIghratA-vaza punaH pATha ke abhAva meM raha gaI haiN| isa kAvya meM nAnAvidha varNana bhI paThanIya haiN| aneka sthaloM para prakRti-citraNa bar3A hI manohArI hai| vanitA nagarI ke pArzva meM sarayU taTa para tathA vAhIka deza meM prakRti kA atyanta sundara citraNa humA hai, udAharaNataH kramaza: do padya prastuta haiM masana taNarAji virAja rahI, dUrvA kI baha chavi chAja rahI, jala-sIkara jina para camaka rahe, mAno muktAphala bamaka rhe|' vRkSoM ke jhuramuTa meM manahara, ati sundaratama laghutara saravara, vaha makura-samujjvala svaccha salila, khila-khila kara khilate haiM utpala / 1 bharata-mukti , pRSTha 24 2 vahI, pRSTha 60
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. 1 bhAcAryazrI tulasI abhinandana anya [ prathama bharata kA rAjya-varNana karate hue SaDRtuoM kA varNana bhI atyanta manohara hai| yaha varNana paramparAnusAra hI humA hai| rAtri evaM prabhAta kA saMkSipta varNana kevala bharata kI cintA ke prasaMga meM humA hai| isa samasta prakRti-citraNa meM prasAda guNa pUrNata: parivyApta hai / ina sthaloM para nirmAtA kI prakRti-priyatA kA paryApta prakAzana huA hai| nagarI evaM janapada-varNana meM vanitA (sAketa, ayodhyA) evaM takSazilA kA varNana tathA vAhrIka deza kA varNana aura inake sAtha hI sAtha bharata evaM bAhubalI ke rAjya kA varNana bhI atyanta rocaka hai| yuddha-varNana meM bharata evaM bAhubalI kA sainya yuddha aura anta meM unakA dRSTi, nAda, bhuja evaM daNDa kA caturvidha yuddha bar3A hI kutUhalavardhaka evaM prANa-preraka hai| ina varNanoM meM paramparA ko kahIM bhI parityakta nahIM kiyA gayA hai, parantu santa kavi ko apanI zailI kahIM bhI manda evaM lupta nahIM hone pAI hai| isa prakAra isa kAvya kA bhAva evaM kalApakSa atyanta ujjvala evaM udAtta hai / isakA sandeza hai jagatprapaMca se vimukha hokara tapasyA evaM sAdhanA dvArA mukti prApta karanA, jaisA ki pahale kahA jA cukA hai| vAstava meM yaha kAvya jahA~ jJAnapipAsuoM ke lie upAdeya hai vahA~ sAhitya-marmajJoM ke lie bhI grAhya hai| prAcArya tulasI ne donoM hI varga ke vyaktiyoM ke lie eka amUlya dena dI hai| nizcaya hI yaha grantha madhyetAmoM ke lie eka mahAn nidhi kA kArya kregaa| RE LKE. ( . THI -
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI tulasI kI amara kRtizrIkAlU upadeza vATikA zrImatI vidyAvibhA,ema0 e0, je0 TI0 sampAdhikA-nArI samAja, naI dillI Adi kAla se saMtoM ke vacanAmRta se mAnavatA ke sAtha-sAtha sAhitya aura saMskRti bhI samRddha hotI calI pAI hai| sUra, tulasI aura kabIra kI bhA~ti prAcArya tulasI ne bhI saMta-paramparA kI mAlA meM jo anamola motI piroye haiM 'zrIkAlU upadeza vATikA' unameM se eka hai / gyAraha varSa kI Ayu se hI prAcArya tulasI ne apane guru zrIkAlagaNI ke caraNoM meM baiTha-baiThakara unakI 'hIrAM tolI bolI' meM jo sIkha grahaNa kI, usI dharohara ko unhoMne 'zrIkAla upadeza vATikA' ke rUpa meM janatA-janArdana ko sauMpa diyA hai / vaise to prAcArya tulasI bhArata kI prAga-aitihAsika jaina-paramparA ke anuyAyI saMta haiM, parantu isa vATikA meM jina upadeza sumanoM kA cayana humA hai, unakI sugandha sarvavyApI hai| isa prakAra prAcArya tulasI kevala jaina-paramparA ke hI saMta nahIM, bhArata kI saMta-paramparA ke kIrti stambha haiN| jahA~ unhoMne bhakti ke gIta gAe haiM aura jana-hita ke lie upadeza diye haiM, vahA~ unameM sAhitya-sRjana kI bhI vilakSaNa pratibhA hai| prAcArya tulasI kI kRtiyoM meM bhASA bhAvoM ke sAtha bahI hai| prAvazyakatAnusAra unhoMne vibhinna bhASAmoM ke zabdoM ko tor3A-maror3A bhI hai to bhASA meM ekarUpatA lAne ke lie| unhoMne saMskRta, hindI aura rAjasthAnI; ina tIna bhASAmoM meM racanA kI hai| 'zrIkAla upadeza vATikA' kI bhASA rAjasthAnI hai| AcArya tulasI ko saMskRta, hindI aura rAjasthAnI meM se kisa bhASA para vizeSa adhikAra hai, yaha kahanA kaThina hai| prastuta pustaka kI bhUmikA meM munizrI mahendrakumArajI 'prathama' ne ucita hI likhA hai ki 'AcAryazrI tulasI ke lie saMskRta adhIta aura adhikRta bhASA hai| rAjasthAnI unakI mAtRbhASA hai aura hindI mAtRbhASAvat hai'| saMbhavataH isI samAnAdhikAra ke kAraNa zrIkAlU upadeza vATikA' meM ina tInoM bhASAmoM kA kahIM-kahIM jo mizraNa humA hai, vaha svAbhAvika bana par3A hai| prAcAryazrI ne usakI prazasti meM nimna paMktiyA~ likhakara usa mizraNa ko aura bhI spaSTa kara diyA hai: sambata eka lA phAgaNa mAsa jo, sArI pahalI parameSThI paMcaka rthyo| samai samaM phira calato calyo prayAsa jo, so 'upadeza bATikA' ro hAMco jcyo| para prAcIna paddhati re anusAra jo, bhAvA baNI bhaMga pAvala rI bocdd'ii| pApisa dekhyA eka-eka kara dvAra jo, to praharI bolI mimita baitthii-saadd'ii| prAcArya tulasI ko apanI bhASA jahA~ 'maMga cAvala rI khIcar3I' ke rUpa meM prakharI hai, vahA~ usane aise pAThakoM kA kArya sugama banA diyA hai jo rAjasthAnI nahIM smjhte| bhASA kI aisI khicar3I mIrAbAI ke rAjasthAnI bhakti-padoM meM bhI
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202] bhAcAryazrI tulasI abhinandana pranya [ prathama milatI hai| isase rasotpatti meM koI bAdhA nahIM pahu~catI hai aura yaha saMtoM kI vANI kI vizeSatA bhI hai| prAcArya tulasI saMta-paramparA meM hone ke kAraNa bhASA ke alAvA bhAvAbhivyaMjanA meM bhI tulasI, sUra. kabIra aura mIrA ke nikaTa haiM, jinhoMne apane ArAdhya ke gIta gAye haiN| AcAryazrI tulamI jaina-paramparA meM dIkSita hone ke kAraNa apane prArAdhya parihanta prabha kA yaza-gAna karate haiN| ve kahate haiM : prabhumhAre mana-mandira meM padhAro, karUM svAgata-gAna guNAM ro| karUM pala-pala pUjana pyaaro|| cinmaya ne pASANa baNAU~ ? nahiM maiM jA puujaaro| bhagara, tagara, cambana pay paracUM ? kaNa-kaNa surabhita thaaro|| nahi phala, kusama kI bheMTa car3hAU~, maiM bhAva bheMTa krnnaaro| bhApa amala avikAra prabhujI, to snAna karAUM kyaaro| mahi tata, tAla, kaMsAla bajAU~, nahiM Tokara ttnnkaaro| kevala jasa jhAlara RNaNAUM dhUpa dhyAna dhrnnaaro|| anta meM jaba ve kahate haiM : azaraNa-zaraNa, patita-pAvana, prabhu 'tulasI' paba to taaro| taba aisA pratIta hotA hai jaise tulasI ne apane rAma ko, bhUra ne apane kRSNa ko, kabIra ne apane 'sAhiba' ko aura mIrA ne apane giradhara-gopAla ko pukArA hai| jaina-darzana ke anusAra prAtmA kA zuddha athavA azuddha honA usI ke upakramoM para nirbhara hai / sAdhaka ko yaha jAnate hue bhI santoSa nahIM hotaa| usakI antaH-zuddhi ke lie jaina dharma meM cAra zaraNa aura pA~ca parama iSTa haiM / zaraNa kI avasthA meM jaina dharma aura bauddha dharma eka dUsare ke nikaTa pA jAte haiM / bauddha dharma meM zaraNAgata kevala tIna kI zaraNa grahaNa karatA hai| vaha kahatA hai buddhaM zaraNaM gacchAmi, dhamma zaraNaM gacchAmi, saMghaM zaraNaM gcchaami| jaina dharma kA sAdhaka arihantoM, siddhoM, sAdhunoM aura dharma kI zaraNa grahaNa karatA hai| vaha parihantoM, siddhoM, prAcArya, upAdhyAya evaM samasta sAdhunoM ko namaskAra karatA hai / jaina mata ke arihanta aura siddha yahI do mukhya AdhAra haiN| dharma aura sAdhu zaraNa haiN| prAcArya, upAdhyAya aura muni iSTa haiN| arihanta isalie pUjya hai ki ve deha sahita haiM aura apane praSTa karma prAvaraNoM se cAra karma bhAvaraNoM ko dUra kara cuke hai, isIlie ve jina haiN| dharma aura tIrtha ke pravartaka arihanta paropakArI haiN| prAcArya tulasI ne apanI upadeza vATikA kA prArambha arihanta kI stuti se hI kiyA hai| ve kahate haiM: parameSThI paMcaka dhyAU~, meM sumara-samara sukha pAke, nija jIvana saphala bnnaauu| arihanta siddha avinAzI, dharmAcAraja guNa-rAzI, hai upAdhyAya abhyAsI, muni-caraNa zaraNa meM maauuN|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadhyA 1 zrIkA upadeza vATikA [ 283 inhIM paMktiyoM se unhoMne apanI yAtrA dhArambha kI aura 'maMgala dvAra' meM paira rkhaa| dhIre-dhIre eka-eka karake jina cAra prakoSThoM meM praveza kiyA, unakA rahasya samajhAne kA bhI pUrA prayAsa kiyA hai| eka 'maMgala dvAra' aura cAra praveza ke isa grantha meM aneka sarasa gIta haiN| una gItoM meM kitanI hI mantara kathAeM chipI haiN| yadi ve grantha ke sAtha alaga se nahIM dI jAtI to unakA pAThakoM ke sAmane dhAnA eka prakAra se kaThina hI thaa| grantha ke kupAla sampAdana ne 'zrIkAlU upadeza vATikA' ko eka nayA nikhAra diyA hai| isake lie sampAdaka zramaNa zrI sAgaramalajI va munizrI mahendrakumArajI 'prathama' tathA mArga-darzaka munizrI nagarAjajI pAThakoM kI zraddhA ke pAtra haiN| pustaka hara prakAra se sundara evaM manana ke yogya hai / maMgala dvAra meM prArAdhya kI stuti sambandhI bIsa gIta haiN| kabIra kI bhA~ti prAcArya tulasI ne bhI guru kI mahimA gAI hai| terApaMtha ke AThavaM prAcArya zraddheya zrIkAlugaNI unake dIkSA guru the| prAcArya tulasI unakI mahimA se itane prabhAvita hue ki unhoMne prastuta grantha kI racanA unhIM ke nAma se kii| ve guru ko pukAra kara kahate haiM gro mhArA gurudeva ! bhava-sAgara pAra yugAjholI, mhAre meM rama jAnojI / prajJAna abera miTAo jI // nya bhakti mArgI saMtoM kI bhAMti ve bhI guru ko paramAtmA se milAne kA mAdhyama mAnate haiN| sadguru ke binA mukti nahIM mila sakatI, aisA unakA vizvAsa hai / tabhI ve kahate bhI haiM : hai guru viSya deva ghara-ghara kA, pAvana pratinidhi paramezvara kA guru govila guru ne pahalI zIza namAvaM / aura bhI kahA hai eDI ghise kise yaha coTI, guru bina gotA khAye / yahI kAraNa hai ki ve guru aura govinda donoM ke sAmane khar3e rahane para kabIra kI bhA~ti pahale guru ke Age hI zIza namana karanA cAhate haiM, kyoMki guru hI govinda se milAne vAlI kar3I haiN| vItarAga kA varNana karate samaya prAcArya tulasI nirguNa upAsakoM kI paMkti meM prakaTa hote haiN| maMgaladvAra meM hI unhoMne kahA hai : bItarAma miya sumarie, mama sthiratA ThANa vItarAga anurAga syUM bhajo bhAvika sujANa, bItarAga para pAvago, jo bArama guNaThANa // isake pazcAt ve satI ko saMsAra meM sukhI mAnakara kahate haiM : aura bhI samatA rA sAgara santa sukhI saMsAra meM / nija prAtma ujAgara santa sukhI saMsAra meM // yahIM se ve prathama praveza kI ora agrasara hue haiN| isameM unhoMne manuSya ko apane durlabha jIvana ko saMvAra kara rakhane aura burAiyoM kA tyAga karane kI bAta kahI hai : cetana pra to ceta, ceta ceta caurAsI meM bhagato re / bhayaMkara cakkara vAyo re / aba mAnava janma milyo jAgo, mro yauvana, dhana, tana, taruNAI
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ] turerent gent af aizvarya, pralaukika zravaNAI, isa sina meM TUTe jyU tAmo // ina saba vastuoM kI navavaratA kI ghora dhyAna dilAte hue prAcAryazrI prANiyoM se eka bAra phira kahate hai mara-dehI vyartha gamAI mAM ve vyasanI logoM ko bhI cetAvanI dete hue kahate haiM : bhUlo mata pIvo re bhaviyAM bhAMga tamAzU / gAMbI, sulako, tima sAtha, jarado mata jhAlo hAma bor3I, sigareTa saMghAta tyAgo cAho jo sukha sAta bhAMga bAga few porTa morTa silAI choTA-moTA mila saMga / pau ra pAye ho mana kI goTha purAvaM, hovaM kahi raMga meM bhaMga // bhaMgar3I kahivArtha pArva buddhi-vikalatA, prArtha coha daur3a 'phUla mAlana-sau karo' svamukha] sarAhane, pAvaM phala jaisI phor3a yahA~ 'phUlAM mAlaNa' kI antarakathA se durAcArI aura usakA samarthana karane vAle ko eka hI koTi meM rakhane kA saMketa milatA hai| kathA isa prakAra hai ki eka yuvA rAnI apane jharokhe meM baMThI rAjamArga kI zobhA dekha rahI thii| usakI kha udhara se nikalate eka sundara yuvaka para pdd'ii| rAnI usake rUpa para mugdha ho gii| yuvaka ne bhI rAnI ko dekhA to mohita ho gyaa| donoM eka dUsare se milane ke lie Atura hue| yuvaka ne phUlAM mAlina ko rAjamahala meM phUla le jAte dekhA / vaha use samajhA-bujhA kara usakI putravadhU bana kara mahala meM rAnI ke pAsa jA phuNcaa| rAnI kI kalI kalI khila gii| aba to yuvaka pratidina isI rUpa meM rAnI ke pAsa pahu~ca jAyA karatA thaa| eka dina yaha pApa kA ghar3A phUTa gayA aura rAjA ko patA cala gayA / rAjA ne rAnI aura yuvaka ke sAtha phUlAM mAlina ko bhI mRtyu-daMDa sunA kara bIca bAjAra meM baiThA diyA / usane apane guptacaroM se kaha diyA ki jo koI vyakti inakI prazaMsA kare use bhI inake sAtha baiThA diyA jAye aura anta meM mauta ke ghATa utAra diyA jaaye| usa rAste se kaI loga nikale, sabane burAI kii| eka aisA bhI mAyA jo bolA 'maranA to eka dina thA hI, pracchA kiyA jo rAnI ke sAtha raha kara jIvana kA Ananda lUTa liyaa|' jaba guptacaroM ne use pakar3a liyA to bhAgantuka ne pUchA- 'kyoM ?' uttara milA 'durAcAra kA samarthana karane ke lie 'isIlie prathama praveza ke anta meM prAcAryazrI tulasI ne dhanurodha pUrvaka kahA hai prANI karaNI nirmata phorja 'tulasI' kAmadhenu sama pAi, maMjula mAnava kAya, mUrata aba cintAmaNi syUM, tUM mata no kAga ur3Aya / dvitIya praveza meM pahu~ca kara bhI prAcAryazrI kA dhyAna prANiyoM kI pApa-mukti kI bhora hI vizeSa rahA hai| pApa aura puNya kA antara mApane bar3I sundaratA se citrita kiyA hai| kahA hai : puSya pApa rA phala hai paragaTa, jo koI ucAraM / eka manogata mojA mArga, isa nae nagara buhArI // pApa mukti kA upAya batAte hue kahA hai : nara kSamA dharma dhAro / prAdhyAtmika sukha-sAdhana hRdaya roSa bArI // zramaNa-dharma jo dazavidha jainAgama yAvaM / aMti dharma tiNa mAMhI, prathama sthAna pAve //
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ pIkAlU upadeza vATikA [25 ve sAdhaka se kahate haiM: rAga rI raisa pihaayo| "pAkhira parasIyAMna mantarajJAna jgaanno| deva, rAga dobIna karama rA, bASaka donyUM prAtma-paramarA, ho'sAdhaka pAvazyaka yAro mula mittaanno| prAcArya tulasI ne dveSa, kalaha miTAkara, jhUTha bolanA chor3a kara, lobha aura mAyA-moha tajakara mukti kA sukha lene kA Agraha kiyA hai| tIsare praveza meM pahuMca kara ve sAdhaka ko sukhI hone kA mArga batAte haiM ki : parihanta-zaraNa meM mA jA, ziva-sukha rI jhAMkI paajaa| kyoMki: tIna tatva haiM ratna pramolaka, jIva jar3I kara maanojii| mahana deva, mahAvratadhArI magara pichaannojii| isa praveza meM unhoMne anitya, azaraNa Adi solaha bhAvanAmoM kA varNana kiyA hai aura jaina dharma kI mahimA sthApita kI hai| cauthe praveza kA prArambha unhoMne samiti aura gapti se kiyA hai ki: pravacana mAtA pATha kahAvaM / samiti gaptimaya sadA suhaavai| pUre praveza meM prAcAryazrI ne pAMca samiti, tIna gapti aura parva ke sambandha meM batAyA hai| anta meM prazasti meM unhoMne prastuta graMtha ke viSaya meM kahA hai : thI kAla-garu vacanAmata upadeza jo, me pAkita karapo smarapo jug-paachlo| 'zrIkAlU upaveza vATikA' veSa jo, prastuta cAhai suNo, suNAmo, baaNclyo| vAstava meM yaha graMtha sunane, sunAne aura par3hane yogya hai| isameM zikSA, siddhAnta aura anubhUti kA triveNI saMgama hai| nissandeha yaha bhAcAryazrI tulasI kI eka amara kRti hai, jo Ane vAle varSoM meM unakI bahumukhI pratibhA kA prakAza phailAtI rhegii|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ ASADhabhUti : eka adhyayana zrI pharajanakumAra jaina, bI0 e0, sAhityaratna 'prASAr3habhUti' prAcAryazrI tulasI kI eka sAhisyika kRti hai| praNavata-pAndolana dvArA naitika jAgRti kA udghoSa karane vAle mahApuruSa ne bhASAr3habhUti meM sAhitya ke mAdhyama se prAtmavAda kA divya sandeza diyA hai| hindIsAhitya kI kAvya-paramparA meM yaha eka khaNDa kAvya hai| kAvya kI prabandhAtmakatA ke sAtha-sAtha pragIta ke sammizraNa ne kRti ko cAra cAMda lagA die haiN| sAtha hI praupanyAmika pAtra saMvAdoM ne to kAvya kI kathAvastu meM jAna hI phUMka dI hai| isa prakAra kavi ne prabandha kAvya meM pragIta kI vizeSatAmoM tathA upanyAsa ke tattvoM kA prayoga kara hindI sAhitya upavana ko abhinava-dhArA se siMcita kiyA hai, jo ki vAstava meM unakA sAhitya ko eka zlAghanIya varadAna kahA jA sakatA hai| uparyukta kAvya 'ASADhabhUti' meM eka jainAcArya kA jIvanavRtta citrita kiyA gayA hai| 'ASADhabhUti' ke gaNanAyaka aura eka acche vyAkhyAtA hone ke kAraNa unake caritra kA samujjvala rUpa pAThakoM ke sammukha prastuta hotA hai| parantu bAda meM unakI vicAra-zithilatA ne unakI saMyama vINA kI jhaMkAroM ko tor3akara bhogavAda kA besurA rAga alApanA prArambha kara diyA thaa| svarga-pravAsI ziSya dvArA ve punaH udbodhita hue| ina sabakA prastuta kAvya meM bahuta hI sundara varNana kiyA gayA hai| yaha hindI sAhitya kI eka amulya nidhi bana gaI hai| vAstava meM yaha racanA AstikatA kI nAstikatA para vijaya kI pratIka hai| 'ASAr3habhUti' kI bhASA samAsayukta hindI hai| saMskRta ke tatsama zabdoM kA isameM bAhulya hai| 'hariaudha' jI ne apane 'priyapravAsa' meM saMskRta ke mUla zabdoM kA svatantratApUrvaka prayoga karate hue bhI kahIM usameM durUhatA tathA saundarya-vighnatA nahIM Ane dI hai| usI prakAra prAcAryazrI ne bhI apane kAvya meM saMskRta tathA prAkRta ke mUla padoM kA khulakara prayoga kiyA hai, para pAThaka ko usameM bhaTakane kA maukA nahIM milatA, apitu vaha unameM jhUmatA humA kAvya kA rasAsvAdana karatA calatA hai| jahAM para mUla zabdoM kA prayoga hI kavitA meM kiyA gayA hai, vahA~ kAvya kI bhAvanA ko adhika prasphuTana milA hai| jaise-zaraNaM bttaari| yahA~ aisA lagatA hai mAno cAra aura cattAri meM koI antara hI nhiiN| yahA~ para cattAri zabda hindI kA hI bana gayA pratIta hotA hai| isI prakAra saMskRta ke zabdoM kA bhI bahuta prayoga humA hai| eka-do zabda aise bhI Aye haiM jo ki hindI meM pracalita nahIM haiM, jaise 'bAr3ha' zabda / phira bhI isakA prayoga upayukta sthAna para hone ke kAraNa artha samajhane meM kaThinAI anubhava nahIM hotI, pratyuta kAvya pravAha ko Age bar3hAne meM hI sahAyaka hotA hai| parantu jahA~ prAkRta ke vAkyoM kA prayoga jyoM-kA-tyoM huA hai, vahA~ avazya thor3A khaTakatA hai / jaina darzana ke mUla saiddhAntika zabdoM kA prayoga bhI adhika mAtrA meM huA hai| una zabdoM kA pAribhASika jJAna rakhane vAle pAThaka ke lie to sone meM suhAgA hai hii| janetara yA jaina darzana se anabhijJa pAThaka bhI isakA samucita prAnanda le sake, isake lie sampAdaka ne pariziSTa meM inakA artha aura vyAkhyA kara dI hai| kavi ne vividha sthAnoM para muhAvaroM aura lokoktiyoM kA bhI prayoga kiyA hai| jo na kevala bhAvAbhivyaMjaka hai, apitu pAThaka ke marmasthala ko bhI chUtI haiM / saMskRta kI ukti yAvat jovet sukhaM jIveta, RNaM kRtvAtaM pibeta, kA hindI rUpa bana karjadAra bhI ghI pInA svArthI banakara anyAya karane vAloM aura dUsaroM kA saba-kucha chInane vAloM ke Upara kitanA tIvra prAghAta karatI hai| madhu se prAplASita tIkSNa charI, moThoM meM pIse jAte ghana ye lokoktiyA~ zabdoM kA paridhAna pAkara kitanI sahaja va hRdayaspazinI bana gaI haiN| jisa prakAra 'hariaudha' jI ne 'cokhe caupade' tathA 'cubhate caupade' meM muhAvaroM kA upayoga kara samAja para tIkhA prahAra kiyA hai, usI prakAra prAcAryazrI ne 'bhASAr3habhUti' meM pracilita uktiyoM kA manthana
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] pAyAbhUti : eka adhyayana [ 287 kara mAnava ko mAvAbhimukha karane kA saphala prayAsa kiyA hai| kahIM-kahIM to prAcAryazrI kI svayaM kI paMkti bhI eka lokokti bana gaI hai| bhojya ko pahacAnane se peTa bolo kara bhraa| saMkSepa meM hama kaha sakate haiM ki prAcAryazrI ne 'bhASAr3habhUti' kI bhASA ko bahuraMgI banAyA hai| prAcAryazrI bhASA ke anugata na hokara bhASA unakI anugAmI hai| 'bhASADhabhUti' prasAda kI taraha tatsama zabdoM kI pradhAnatA tathA gupta jI kI bhAMti apracalita saMskRta zabdoM kA abhinava prayogoM kA samavAyI rUpa hai| 'bhASAbhUti' meM mukhyataH dohA, soraThA tathA gItika chandoM kA prayoga adhika huA hai, parantu kAvya kA sabase AkarSaka rUpa prabandha kAvya meM pragIta kA abhinava prayoga hai| kavi ne vibhinna rAga-rAginiyoM meM kavitA kAminI ko sa~vArA hai| prAcIna evaM arvAcIna hindI tathA rAjasthAnI loka gItoM ke saMgIta tathA prAdhunika prasiddha layoM ko kAvya meM gaMjita kiyA hai| pragIta kAvya kI abhivyakti prastuta racanA meM vibhinna sthaloM para prasphuTita huI hai| vividha ghaTanAoM tathA bhAvanAoM ko vyakta karate hue lekhaka ne chanda parivartita kiye haiM, jisase vibhinnatAoM ko sukumAratA dRSTigata hotI hai / jahA~ saMgIta mAnava kI hattantrI ko jhaMkRta karatA hai, vahA~ vaha kAvyamaya hokara mAnava kI bhAvanAoM ko prAMjjala karane meM apanA sAnI nahIM rakhatA / lekhaka ne saMgIta ko kAvyamaya tathA kAvya ko saMgItamaya banAkara anAtmavAda ke gahanatama meM soye hue svArthI mAnava ko udbodhita karane kA saphala prayAsa kiyA hai| sarasatA, ramaNIyatA tathA zabdoM aura arthoM meM pradoSatA prAdi kAvya ke mukhya guNa mAne jAte hai| rasayukta tathA doSamukta kAvya hI ramaNIyatA athavA sundaratA ko koTi meM pA sakatA hai aura kavitA meM ramaNIyatA athavA sundaratA lAnA alaMkAroM kA vizeSa kAma hai| mAnava saundarya premI hotA hai, yahI kAraNa hai ki vaha prAgaitihAsika kAla ke jIvana ke pratyeka kSetra meM bhI sundaratA lAne kA prayAsa karatA hai| kAvya kSetra meM bhI sundaratA ke lie hI alaMkAroM kA AvirbhAva huA hai| prastuta kAvya meM anuprAsa, punarukti prakAza, upamA, rUpaka, udAharaNa Adi alaMkAroM kA mukhyata: prayoga huprA hai| anya alaMkAra bhI yatra-tatra dikhAI dete haiM / alaMkAroM meM kisa prakAra pAThaka kI aAMkhoM ke mAge vayaM viSaya kA citra-sA khica jAtA hai, yaha nimna paMktiyoM meM dekhie mAdhyAsmika mArmika SAmika unake bhASaNa kA adbhuta proja, vyakti vyakti karane laga jAte apane antara mana ko khoja, jIvana darzana mukhya viSaya pA jinake pAvana pravacana kA, pUMgI para jyoM nAga Dolane, lagatA thA mana jana-jana kaa| uparyukta paMktiyoM meM alaMkAroM kI kaisI chaTA vidyamAna hai| antyAnuprAsa, punaruktiprakAza tathA upamA alakAroM kA prayoga kisa mundara DhaMga se kiyA gayA hai / jisa prakAra pUMgI para sarpa mantramugdha hokara jhUmane lagata hai, usI prakAra sabhAsthala meM baiThA huA janasamudAya bhI dharmAcArya prASAr3ha bhUti kA pAvana upadezAmRta magna hokara pAna kara rahA hai| isa prakAra alaMkAroM kA prayoga kara kAvya ko dviguNita saundarya pradAna karanA prAcAryazrI kI adbhuta mUjha kA paricAyaka hai| isI prakAra rUpaka kA bhI eka udAharaNa dekhie hoMge zrI prAcAryadeva hI, lAkhoM patitoM ke paavk| hogA yahI vinoda pUjya-pAvAmbuja kA nanhA saavk| 'sAhitya darpaNa' ke lekhaka ne likhA hai-vAkyaM rasAtmakaM kAvyam arthAt rasa yukta vAkya hI kAvya hotA hai| rasa hIna racanA kAvya kI prathama koTi meM mAtI hai / rasa vaha apArthiva padArtha hotA hai, jisakA pAna kara pAThaka isa lokika saMsAra se dUra vasudhaiva kuTumbakam kI bhAvanA se prota-prota hotA hai tathA pAtra ke sukha-dukha se svayaM ko tAdAtmya kara usake sukha-duHkha ko apanA mAnane lagatA hai| 'prASAr3habhUti' meM zAnta rasa kA sundara paripAka huA hai| yahI isameM pramukha rasa hai| viyoga, karuNa, vAtsalya evaM bIbhatsa rasa mAdi bhI sahAyaka rasa ke rUpa meM pAye haiN| kona aisA sahRdaya pAThaka hogA jo dharmAcArya pASAbhUti
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAryazrI tulasI abhinandana pramba [prathama ke dukha meM apanI sahAnubhUti na rakhatA hogA, karuNAta pukAra rahe haiM kyA kaI ? kahA~ prabamA re? kise sunAU~! mana ko kaise samajhAU~re! kise sunaare| eka rahA thA jo choTA-sA, bAlaka nayana sitaaraa| praSa-yaSTi-sA mere mAge-pIche eka shaaraa| nirbala kA bala, nirSana kA dhana, parivaha bhI baca jaataa| to usake prAcAra pApA, sukhapUrvaka kaTa jaataa| prabaro-ro nayana gamAUM re| jisa samaya prAcArya prASAr3habhUti padacyuta ho nirdaya bana sakumAra chaH bAlakoM kI hatyA karate haiN| usa samaya to aisA lagatA hai mAno karuNA svayaM hI mUrtarUpa dhAraNa karake A gaI hai| viyoga zRMgAra rasa kA prabala rUpa hai / jitanA viyoga meM rasa kA paripAka ho pAtA hai, utanA saMyoga meM nhiiN| cintA, smRti, guNa kathana, pralApa aura unmAda mAdi viyoga kI aneka dazAeM mAnI jAtI haiN| ziSyoM ke kAla kavalita ho jAne para unake upakaraNa mAdi ko dekhakara unakA smaraNa, unake binA bhaviSya kI cintA, vinoda ke gaNakayana, vinoda ko pukAranA aura unmAda kI dazA meM dvAra taka daur3e jAnA Adi viyoga meM hI hote haiM / eka udAharaNa dekhie hA! vatsa ! vinoda kahA~ tU merI mAzA ke taare| karaNAta pukAra rahe haiM, prAvasta ! zIghra tU maare| mAhaTa suna daur3e-daur3e, ve dvAropari jAte haiN| koI na dRSTigata hotA (to) mUcchita se ho jAte haiN| baccoM ke viyoga meM unake mAtA-pitA kI dazA kA varNana to bahuta mArmika bana pAyA hai| unake prati mAtA-pitA tathA guru kI ziSya ke prati vAtsalya bhAvanA kA bhI samucita citraNa bhalI-bhA~ti kiyA gayA hai| bIbhatsa rasa bhI eka jagaha mAyA hai| isakA eka udAharaNa paDhie goSa-vRSTi se dUra-dUra taka, painI najara nihAra rhe| bana karake lobhAndha prAja meM kucha bhI nahIM vicAra rhe| nahIM dRSTigata pazu-pakSI bhI kyA mAnava kA nAma nizAna / cAroM pora reta ke Timbe nIrava patha paraNya sunsaan| isa prakAra 'pASADhabhUti' eka rasa yukta kAvya racanA hai tathA isameM vibhinna rasoM kA sundara samAveza hai| bhASAdabhUti kI kathA jaina samAja meM atyanta pracalita hai| samaya-samaya para prAkRta, saMskRta, gujarAtI va rAjasthAnI bhASAoM meM isa para prabandha race jAte rahe haiN| prakhyAta kathAvastu kalpanA kA sAmaMjasya pAkara madhika mukharita ho uThI hai| sthAna-sthAna para prAsaMgika loka kathAeM tathA pracalita zikSA kahAniyAM bhI saMketa rUpa meM prAI haiM, jinheM pAThakoM kI suvidhA ke lie pariziSTa meM sampAdaka ne savistAra hindI gadya meM likha diyA hai| yaha mAtra prAcIna bhASAmoM se anadita hI nahIM hai, apitu isameM yathA prasaMga darzana, adhyAtma loka vyavahAra ke nAnA upayoga prasaMga bahata hI rocaka zailI se saMyojita kiye gae haiN| hindI kAvya racanA meM jitanA darzana kA digdarzana ho pAyA hai, utanA anya bhASAoM meM upalabdha nahIM hai / kabIra, jAyasI, sUra, tulasI, prasAda prAdi kA kisI-na-kisI dArzanika vAda se sambandha rahA hai| yahI kAraNa hai ki advaitavAda, pretavAda, dvaitAdvaitavAda, zaMva darzana, jaina darzana, bauddha darzana Adi darzanoM kI mImAMsA hindI kavitA meM pracura mAtrA meM milatI hai aura pAzcarya yaha hai ki darzana jaise zuSka aura durUha viSaya ko bhI hindI kaviyoM ne sarasa banA diyA hai| sAtha hI hama kaha sakate haiM ki hindI kI sarvazreSTha nidhi bhI ve hI kRtiyA~ haiM; jinameM kisI na kisI darzana kA puTa pAyA jAtA hai| 'bhASADhabhUti' prAstikatA kI nAstikatA para vijaya kA pratIka hai| bhAratIya saMskRti meM mAstikavAda kA vizeSa mahatva hai| nAstikavAda ke pravartaka bRhaspati ne janma-mRtyu, naraka-svarga, mAtmA-paramAtmA sabhI isa bhautika saMsAra
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya ] bhASAbhUti : eka adhyayana [ 281 meM hI mAnA hai| nAstikoM ke mata meM prakRti hI saba kucha hai| unake anusAra jar3a-cetana eka hI haiN| parantu pratyakSe ki pramANam yadi jar3a aura cetana eka hI vastu ke nAma haiM aura unakA pRthak astitva nahIM hai to mRta zarIra karmazIla kyoM nahIM hotA? kavi ne nimna paMktiyoM meM nAstikoM ke tarka kA khaNDana tAkika DhaMga se prastuta kiyA hai : yavibhUtavAda ho saba kucha hai, cetana kA pRSagastitva nahIM, cetanatA dharma, kaho kisakA, guNa pramanurUpa hotA nahIM? cetanA zUnya kyoM mRta zarIra? dharmo se dharma bhinna kaise ? vaha jIva svatantra dravya isakI sattA hai svayaM siddha aise| bhAratIya vidvAnoM va kaviyoM ne guru mahimA kA bahuta varNana kiyA hai| kabIra to guru ko bhagavAna meM bhI bar3hakara mAnate the| ve kahate the : hari rUTha guru Thora hai, guru rUTha nahIM tthor| prAcAryazrI ne bhI garu-guNa mahimA ko apanI kRti meM darzAyA hai| sthAnAgasUtra meM bhagavAn zrI mahAvIra ne kahA hai ki pitA ne putra kA, lAlana-pAlana kara apane hI samAna banA dene vAle mahAjana me anAtha bAlaka vA tathA guru me ziSya kA uRNa honA bahuta kaThina hai| mAtA-pitA kA putra para upakAra aparampAra hai, nisva-sevaka para mahadhika kA athaka prAbhAra hai| ziSya para guru kA tatodhika mahA upakRti bhAra hai, karo sevA kyoM na kisanI, kintu duSpratikAra hai| yahI kAraNa hai ki svargapravAsI ziSya vinoda bhI apane guru ke gaNoM kA gAna karatA hai : ziSyoM para rahatA sadguru kA hai upakAra ananta re| kaNa-kaNa le sAgara ke jala kA kauna pA sake anta re| par3A koyaloM ko khAnoM se kaMkara jauharI laataa| car3hA sAna para camakA kara karor3oM kA mUlya bddh'aataa| vaise hI camakAte ziSyoM ko garudhara garimAvanta re| deva, gara, dharma kA mahattva bhAratIya maskRti ne grAMkA hai, isIlie bhAratavarSa meM prAcIna kAla meM kisI bhI kArya ke prArambha meM inakI ArAdhanA kI jAtI hai| mAhityika kalA kRtiyoM meM bhI prArambha meM magalAcaraNa kI rIni calI grA rahI hai| kavi ne kRti ke prArambha meM inakI stuti kI hai| jahA~ hama racanA meM bhAva pakSa mamunnata pAte haiM, vahA~ bAlA pakSa aura kalpanA pakSa bhI kama nahIM hai / kavi kI kalpanA to apanI carama sImA para hI pahuMca gaI hai| eka aura kavi kI lekhanI se mahAmArI kI vibhIpikA citrita huI hai to dUsarI ora bAlakoM kI sukumaartaa| donoM hI dRzya citrapaTa kI bhAMti prAMkhoM ke sammukha ghUmate se najara Ate hai| mahAmArI kA citraNa kitanA sajIva hai : eka citA para, eka bIca meM, eka par3A hai dhrtii| varga-bheva ke binA zahara meM ghUma rahA smvrtiijii| chahoM bAlaka prAcArya prASAr3habhUti ko vandana karane Ate haiM, jahA~ bAlakoM ke kAnta vapu kA varNana pAtA hai vahA~ ke sthiti citraNa meM to kavitva paramAkarSaka bana gayA hai / citraNa zailI tathA vastu zailI kA eka namUnA dekhie : sapta svarNa se unake cehare, komala pyaare-pyaare| jhalaka rahI thI sahaja saralatA, hasita badana ye sAre re| bIptimAna kAnoM meM kuNDala, lola-kapola sprshii| maktA, maNi, hIroM, pannoM ke hAra havaya pAkarSI re|